Foto: Svein Lund

Logaldallan Finnmárkku luonddugáhttenlihtu semináras "Luonddugeavaheapmi ja luonddugáhtten", 22.01.2011.

Dette innlegget på norsk

Giitu bovdejumis. Mun lean maiddái luonddudutki, mus lea universitehtaeksámen maiddái biologiijas ja eará luonddufágain ovdal go álgen gielladutkin. Nu lean maid oahpásmuvvan luonddudutkama bargovugiiguin.

Sámi luondduoaidnu lea mu vuolggasadji dás. Ja mun álggán veahá persovnnalaččat, nu go máŋggas dás dahket. Mánnávuođas juo lean oahpásmuvvan sihke dáluolbmuid eallimii ja boazosámi olbmuid eallimii. Dan áigge dat ledje muhtin muddui seamma, olbmuin ledje bohccot, erenoamážit hearggit, muhtin dáloniin ledje eambbo hearggit go boazosápmelaččain lei, nu ahte sáhtte leŋget ráidun 30-40 hearggi oktanaga.

Ja dál dan áiggi áddejupmi luonddu ektui. Mun jáhkán dat čájehii dan mii historjjálaš vuođđu ja mii lea leamaš dakkár maid olbmot lea árben váhnemiin buolvvas bulvii gitta doložis. Ja dan galgá rievtti mielde muitalit: Olbmot ledje erenoamáš várrogasat. Ii báljo goassege galgan báhcit luodda ja sadji dokko gokko olbmot leat vánddardan. Ja álo galge jurddašuvvui ahte mo boahtte jagi. Dat gulai buot ládjodoaimmaide ja muorječoaggimiidda, nu go luomečoaggimis, mii lasttat goaikut ja dien lágan doaimmat, mii oahpaimet mánnán juo ahte dan ii galgga bargat. Ja erenoamáš guollebivdu, mii lea leamaš vuođđoealáhus dán suohkanis, várra liikká ollu go boazodoallu, go geahččá viidát Olbmot bivde viidát ja vánddardedje imaš viidát iežaset fámuiguin, gesse fatnasiid, čuoibmu ja suhke. Ja álo go lei sáhka ahte man ollu jávrrit ja bivdosajit girdet, de hui jođánit bođii mearkka ahte dál orru bivdojuvvon nohkká. Go jávri sniipasa de dábálaččat heite bivdit, leš go fierbmume dahje nuohttume. Nuohttun lea oalle erenoamáš vuohki, go dat geat nuohttu viidát jávrriin dat oalle jođánit álge diehtit gos guolli lea ja sii geat dovde jogaid ja jávrriid, sii dihte maid mat leat hearkkes báikkit ja mo galgá meannudit iešguđetge sajis. Nu ahte die dat maid mii oahpaimet. Ja maiddái seamma lei boazodoalus ahte unnán ledje sajit mat báhce ja maid sáhtii oaidnit vel jagi maŋŋil. Árran sáhtii guoddit, muhto dan maid galggai čorget. Mun muittán mu áhkku álo muitalii go oinnii lávvosaji, ahte lea imaš go eai leat čorgen buorebut. Vaikko eai oidnon go moadde rissi ja moadde dáktebinná, mat hui jođánit sudde ja jávke. Moadde jagi maŋŋil ii oidno šat ii mihkkege.

Dál lea imaš oaidnit mo šaddá go olbmot nagodišgohtet fievrridit eambbo gálvvuid mielde.

In áigo sivahallat geange eambbo nuppi go nuppi, muhto go dál oaidná makkár báikkit gos olbmot leat ijastallan ja oanehaččat orron, de dávjá dat lea ilgat vel oaidnit. Doppe leat oljoboksat, lásebohtálat ja hui dávjá velá cuvkojuvvon, nu ahte lea erenoamáš váralaččat sihke olbmuide ja eallimii. Ja dieđusge das lea juoga mii lea dáhpáhuvvan hui vuđolaš rievdan.

Ja movt mii sáhttit diehtit ahte lea leamaš eará oaidnu, ahte sámi luondduoaidnu lea leamaš eará? Dat lea vuosttaš maid mun jáhkán hui ollugat sáhttet duođaštit muitalusaid bokte iežaset mánnávuođas, ahte nu lea leamaš, ná lei vuođđooaidnu. Sáhttá maiddái duođaštit dainna mii lea duođaštuvvon čálalaččat. Mis eai leat nu ollu čálalaš duođaštusat, muhto goitge leat čohkkejuvvon oalle ollu diehtu, erenoamážit gielladutkiin, mii lea mu suorgi. Danin mun lean oalle oahppis daidda čoakkáldagaide mat leat čohkkejuvvon dadjat buot sámegielain, vaikko guđe geahčen Sámis. Guoládatnjárggas ii loga galle siiddu ovdal go gávdná muitalusaid ja ovdamearkkaid mat čájehit juste dákkár maid mun lean dadjan ahte olbmuin lei dovdu ja diehtu dan birra.

Ja go manná maŋos dan boares sámi oskui, man birra mii eat dieđe nu ollu, ja dat maid mii diehtit leat earát midjiide muitalan, dainna go Thomas von Westen ja su mielbargit ja earát leat čoaggán dan áiggi dieđuid. Ja dat duođašta juste dan seamma, ahte olbmuin lei áibbas earálágan jurdda ja dovdu luonddu birra. Dili lei dalle dieđusge áibbas eará go dál, dalle ii lean gárživuohta ja de sáhttit daid váriid sirdilit ja murdilit ja ohcat eará bivdobáikkiid ja nu ain. Dat lei dieđusge lunddolaš. Muhto vuođđojurdda lei goitge dat ahte dat lei juoga mii lea dadjat juo bassi, Boaresolbmuide lei čielgasit ahte dat mii dál gohčodit luondun lei bassi. Muhto seammás lei nu ahte ii lean čielga rádji mii lei olmmoš ja mii lei luondu. Olmmoš ja luondu lei seamma. Mun jáhkán ahte ipmárdus lei nu ahte olmmoš lei nu čavga čadnojuvvon lundui ahte ii sáhttán sirrejuvvot nu go mii dál sirret.

Ja rievtti mielde dat sátni luondduii leat ge nu boares sámegielas, ii ge leat nu ovttalágan miehtá Sámi, erenoamáš dainna mearkkašumis mii dál lea, seamma go eŋgelasgielas nature, dárogillii naturja suomagillii luonto. Ja suomagielas dat lea guhká ipmirduvvon dán hámis. Rievtti mielde dat sátni lea vuolgán suomagielas dán hámis. Sámegielas mis lea boares sátni luođu, mii lea dovddus davvisámegielas, dat ii leat nu dovddus eará sámegielain, muhto doppe leat eará sánit mat muitalit dat seamma.

Mun okte ledjen Romssas go lei dakkár luonddugáhttenjahki mii loahpahuvvui. Ja dát ovdamearka maid mun válden doppe, dat lea dakkár mii čájeha dan jurdaga bures. Dat lea muitalus máttuid birra. Dákkár muitalusat leat máŋggas iešguđet sajis Sámis. Nammalassii man sisdoallu lea ná, ahte jus don it gieđahala elliid, šattuid ja eatnamiid rievttes láhkái ja duolmmat daid rájiid mat leat, de boahtá juoga hirpmus dáhpáhuvvat. Ja juste dat lea máttu muitalus. Juohke eallis lea máddu, mii bearráigeahččá iežas maŋisbohttiid ja dat mat gullet dáidda elliide.

Ja dat muitalus lea cuoppu birra, nammalassii go mánát illástedje cubbuid. Ja mánát sáhttet leat oalle garrasit illástit go fuomášit, sii sáhttet fuobmát sihke njuovvat elliid, boaldit ja eará ládje givssidit. Ja várra ledje bargan juste dakkáraš barggu dat mánát. Ja ovtta ládje lea maid mearkkašahtti, mii lea ovttaládje buot mánát.Ja mii dáhpáhuvai dalle lei juste dakkár mii lávii min váhnemat sáhtte dáhpahuvvat jus illásta elliid: Máddu bođii ja dat lei nu stuora cuoppu ahte lei dego viessu. Olbmot suorganedje dieđusge issorasat.

Muitalusa mielde lei boares áddjá, gii lei áidna gii duosttai mannat dan cuoppu ovdii. Dat manai dan ovdii ja humai dainna ja čilgii ahte ledje mánát geat ledje bargan dan, ja bivddii áddejumi dan ahte mánát eai ádden buorebut ahte dan ii galgga dahkat, ja seammás lohpidii ahte mii galgat oahpahit iežamet mánáid, nu ahte dat ii galgga dáhpáhuvvat fas. Ja máddu duođai dasa ja jorggihii ja válddii dan lohpadusa. Dan rájes ii leat vissa oidnon šat, dan maid mii diehtit. Muhto ii galgga leat áibbas sihkkar. Mun jáhkán oalle garrasit ahte máddu sáhttá boahtit. Ja juohke diŋggas lea máddu, sihke eallimiin ja šattuin ja várra vel eatnamiin ge.

Dákkár muitalusat gávdnojit čállojuvvon, nugo mun dadjen. Das lea ollu oahppat ja livččii hui buorre ahte muhtun čoakkášii dat dieđuid mat gávdnojit, ja čájehii čielgasit ahte nu dat leat. Sámis leat ollu luonddudiehtu ovdálaččas. Dađe bahábut skuvllat eai leat váldán dan vuhtii,, skuvllat eai leat nagodan oahpahit dáid beliid, dat lea áibbas unnán. Dat maid mii leat oahppan lea dáža árbevierut, mat leat iešalddis buorit ja dohkálaččat dan dáfus ahte čájehit seamma vuođđooainnu.Muhto vel buoret livččii jus min skuvllat oahpahivččii min iežamet vuođu.

Dat mii lea leamaš váttis ja mun lean muosihan ollu daiguin bargguiguin ja hui oanehaččat galggan namuhit moadde ášši. Mis lea dat báikkálaš dássi, ja mun lean jođihan moadde lávdegotti min suohkanis, mat barget luondduáššiiguin, guolastanlávdegoddi ja fuođđolávdegoddi, ja mis lei maiddái meahcástanlávdegoddi. mas ledjen mielde. Daid áiggiid barggaimet ollu čáhceloddebivdduin, mii lea hui váttis dan láhkái ahte olggobealde olbmot unnán dohkkehedje ja ipmirdedje. Mis lei lunddolaš vugiid dáppe dan áiggi. Ja dan digaštallamis lei čielgas oaidnit ahte vaikko olbmuin rievtti mielde lei seamma vuođđu, de šattai hui meattálágaid ságastallan. Mis lei dáppe fuođđokonsuleanta, ng. viltkonsulent, mii lei fylkkamánni doaimmas. Ja mii bovddiimet dan sorta olbmo čoahkkimii. Olbmot dáppe muitaledje iežaset vásáhusaid ja konsuleanta iežas dieđuid, maid mun dovden, go ledjen lohkan ollu dain girjjiin maid son nai lei lohkan. Muhto dat mii dahpahuvai šattai áibbas meattálága ságastallan. Nammalassii ahte olbmot lohke ahte diet ii oro ipmirdeame maidege, ja dat ii oro berošteame mastege. Nu go ollu lea vásihan nugo dan plánenproseassan hui dávjá dáhpáhuvai. Ja viltkonsulentii dat ii dagai buorre. Son logai munnje ahte jus nu galgá dáhpáhuvvat ahte olbmot beanta sivahallet ja beanta cielahit su, de son ii goassege boađe šat dakkár čoahkkimiidda, galggai muitit dan.

Dasa dieđusge lea hui heajus vuođđu, go ii goabbáge bealli dohkket nuppi ja nu guhkálága šaddá. Dasa leat dieđusge máŋgga siva. Nubbi lea luondduoaidnu, ja nubbi lea dat dilli vuoigatvuođadilli mat leat leamaš. Dat maid olbmuide dáppe lei dehálaš lei sihkkarastit iežaset geavahusa, muhto konsulentii leai dehálaš jurddašit dien lotti ja duon šattu birra, mii lea dieđusge maid dehálaš, muhto lea dehálaš veahá eará ládje. Ja diet dagahii ahte lea hui váttis ollet ovddosguvlui.

Dađe bahábut luonddugáhttejeaddjit leat veahá muhtin saje joatkkán dan seamma. Ja danin háliidan dadjat Luonddugáhttenlihttui doaimmaide ahte dat osiid mat gullet diesa ahte garasvuođain geahččalit stivret olbmuid ja suohkaniid ja namalassii ahte guoddalit suohkaniid ja politifámuiguin ja paragráfaiguin doarrut dien. Mun in jáhke dasa, ja dat ii leat duddjon buriid. Ja mun jáhkán ahte dat vuohkái maid Luonddugáhttenlihttu lea muđui čájehan máŋgga geardde ja mus leat máŋga olbmo geasa sáhttán čujuhit. Mun lean jurddašan nu ahte olbmot fertet olbmuiguin gulahallat ja searvat.

Olmmoš lea oassin dan luonddu birrasis. "Environmental man". Daid gaskkas ii leat juohku. Olmmoš ja biras lea seamma. Ii gávdno oktage ekosystema dan máilmmis gos olmmoš ii leat oassin. Dan galgabehtet muitit Luonddugáhttenlihtus. Ja danne ii ábut lohkat ahte mii eat beroš olbmuin, mii jurddašit dušše dien ja dan šattu ja ealli birra. Das ii leat ávki. Mii leat juohke sajis, čázis, áimmus jna. Ii gávdno dan báiki eananjorbbas šat gos olbmot ii lean váikkuhan man ge ládje. Ja dat addá ovddasvástádusa ja gáibida maiddái áddejumi dasa ahte mo dáiguin áššiiguin ferte bargat, ja FERTE. Jus livččii áibbas guorus máilbmi de livččii dieđusge eará.

Mii leat bargan riikadásis ja veahážiid veahážiid ožžon doppe áddejumi. Ja dat lea hui buorre. Muhto dajan ge ahte ain lea ollu váili. Ja mii dás leat muitalusat, dat ii leat vuosttaš geardi. ja dat vaikko dal orru lea muhtin muddui vuhtiiváldon lei hui heitot ja gulahallan lea ovdánan ja mis leat ollu buoret rámmát šaddan dan ektui mii lei. Muhto dađe bahábut mii eat leat ollen nu guhkás ahte diet áddejupmi lea buorre. Ja juste dat mii lea čoavdinsadji sihke luonddugáhttensearvvit ja maiddái ealáhusorganisašuvnnat. Jus dat eai gulahala - sis lea bággu gulahallat. Ii dárbbaš ráhkistit goappát guimmiid, muhto gulahallan lea bággu.

Máilmmidásis lea maid dat lihkadus doaibmamin ja das leat maid vásáhusat iešguđet guovlluin. Ja dat deklarašuvdna mii dohkkehuvvon 3 jagi áigi. Juste dat čujuhuvvo báikkálaš olbmuid, ja erenoamážit eamiálbmogiid váikkuhanvejolašvuođaid dákkár proseassas.

Mun jáhkán hui garrasit ahte luonddusuodjaleaddjit leat sihke báikkálaš dásis, riikkadásis ja máilmmidásis leat duddjon ollu buriid ja hui ollu leat gáhtten ja suodjalan luondduálbmogiid. Ja erenoamážit dakkár báikkiin go lea vel mihá váddáseappot go Norggas ja Skandinavias. Mis han lea eará dilli go máŋga eará riikkain. Muhto máŋga eará báikkiin leat sihke luonddugáhttensearvvit ja eará dan sorta siviila searvvit bargan ollu ja buori bargu ja áddejupmi lea viidánan eambbo ja eambbo. Daid haga eat livččen ollen dan mađe guhkás go leat ollen daiguin áššiiguin.

Dat mii das mu mielas váilo Sámibealis lea ollislaš áddejumi ahte mii sáhttit sániiguin čilget mii lea vuođđu, ovdal go jearrat oaččun go mun doppe bivdit dahje vuodjit. Mii lea dat vuđolaš jurdda doložis? Mun jáhkán dat lea dat mii duddjošii ollu eambbo ipmárdusa.

Nubbi lea dat mii dás nai lea boahtán ovdan. Sámi servvodagas leat iešguđet dárbbut maid, ja daid ferte váldit vuhtii. Dilli lea rievdan, ja dan ferte váldit vuhtii. Ii sáhte dahkat juste nu go okte lea dahkan, go dilit ledje earálágan. Olmmoš lea dál fámolaš, ja dat guoská maiddái sámiide. Mis lea dákkár fápmu dál ahte mii sáhttit bilistit ollu fuomáškeahttá, ja dat addá dan ovddasvástádusa. Mu mielas lea dat bonjuvuohta maid olbmot leat čájehan, ahte muhtin sámiid vuoigatvuođat váldojuvvojit vuhtii, muhto earát eai váldojuvvo vuhtii. Ja mu mielas juste dat mii das lea namuhuvvon ahte lohket ahte boazodoallu lea dorvvastan luonddugáhttemii ja stáhtaeiseválddiiguin ovttas dat gáhttet luondu nu ja nie. Muhto eará sámit, geain eai leat bohccot, sis leat maid vuoigatvuođat, erenoamážit sii geat orrot dakkár guovlluin gos sii leat árbevirolaččat geavahan luonddu. Sis leat vuoigatvuođat ja dan ii sáhte guođđit. Mun in áigu dadjat nu ollu dan birra, go mun lean ieš Finnmárkkukommišuvnnas ja mii leat geahččame daid ferte váldit vuhtii.

Ja eará lea ahte reguleren lea áibbas dárbbašlaš buohkaid ektui. Ja mun oaivvildan buohkat.

Dás ii leat eahpadus Ii oktage prinsihpa mii lea dadjon eamiálbmogiid birra cealkka ahte ii galgga reguleret. Dađe eambbo berošteaddjit leat. de mii ferte doallat ortnega.

Heajumus lea ahte ii leat mihkkege ortnet. Nuppi buoremus lea ahte lea ordnen, vaikko ii leat juste nugo mii háliidit. Ja buoremus lea dieđusge ahte lea ortnet ja ahte mii leat ieža mielde doallat dan ja ráhkadeame dan ja bearráigeahččame dan. Mii eat leat ollen dan rádjai ja dies lea ollu bargat.

Loahpalaččat juste dat vuođđu masa mun anán ahte lea dat mii lea buot dehálaččat ahte sihke osku ja diehtu lea doložis leamaš vuođđun dasa maid mii bargat. Ja doppe gos ii leat leamaš diehtu lea leamaš osku. Muhtumin ii leat nu čielga rádji daid gaskkas. Muhto dieđusge dán áiggi ii leat doarvái dadjat ahte mun oskkun ja mun jáhkán dahje návdan, dál ferte čájehit. Muhto lea maiddái jearaldat gii maid čájeha. Ja unnitloguálbmoga ektui lea álo leamaš nu ahte lea stuorit álbmot mii lea diehtán buorebut, dat ii duddjo buriid. Jus nubbi ii oažžu dan seamma diehtovuođu ja ieš lobi nannet iežas dieđuid ja ohcat dieđuid. Das ii boađe ovttadássásašvuohta.

Ja dat lea dat maid mun lean dadjan máŋggalot jagi ja maiddái bargan dutkanásahusain.

Sámi Instituhtta lea okta ovdamearka ahte mii ieža ráhkadit diehtovuođu, ja ovddidit dan diehtovuođu mas mis lea dološ árbin.

Ja de mii dárbbašit maiddái ođđa sámi luondduoainnu. Ii leat doarvái dat ahte mis lei okte. Dál lea dilli eará. Ja dat vuođu mii dárbbašit ođasmahttit. Ja das oainnán maiddái váilevuođat ásahit dutkanásahusaid ja dutkanprográmmaid. Juste dál lea dáhpáhuvvan ahte Romsii lea ásahuvvon nu gohčoduvvon guovddáš, man namma lea Framja dat lea dieđusge Roald Amundsena nanu fanas mii gierddii jieŋa, ja dat lea dieđusge veahá našunalisttalaš jurdda, ahte dat galgga namma.

Muhto vearrámus ahte dat ahte sámi ásahusat mat leat bargan dutkamiin oba guhká, dollojuvvojit áibbas olggobealde ja vuohon geardojuvvon dat mii lea geardujuvvon nu máŋga geardde dán dásis, ahte sámi ásahusat guddojuvvojit ja eai beasa leat mielde háhkame dieđut. Ja dat váilu.

Ja mun in jáhke dasa ja dat lea seamma osku mii mus lea Luonddugáhttenlihttu ektui; jus ii leat ožžon olbmuid árbet iežaset dieđuid ja jierpmiid vuođul. Coggojuvvon jierbmit eai galgá olbmot mieđihit masage. Muhto dan beaivvi go lea dovdon ahte mii leat ieža leamaš mielde čoaggime dieđuid, ja mis lea iežamet diehtovuođđu ja oskovuođđu doložis, de dat sáhttá lihkostuvvat. Ja dat lea dat bargu maid mun jáhkán ahte Luonddugáhttenlihttu lea bargan. Ja dat bargu ii leat ođas Luonddugáhttenlihttui. Mun lean muosihan dan ovdal, de jáhkán ahte dat lihkostuvvá buot buoremusat.

Mun šállošan ahte Sámi luonddugáhttensearvvi-jurdda ii lihkostuvvan go mii geahččaleimmet muhtin jagiid das ovdal. Dat soaitá lihkostuvvat maŋŋil. Muhto dan dilis lea mu mielas buorre ahte Luonddugáhttenlihttu čájeha beroštumi ja lea bargame báikkálaččat ja gulahallat sihke ealáhusaiguin, dáluolbmuiguin, boazosámiiguin ja gielddaiguin ja buohkaiguin geat váikkuhit min luonddugeavahusa boahtteáiggi. Giitu!