På norsk In English

Artihkalráidu Min Áiggis/Ávviris sámi skuvlahistorjjá birra
29. oassi - prentejuvvon Ávviris xx.03.2013

Ávvir joatká dál artihkalráiddu sámi skuvlahistorjjá birra, mii álggahuvvui Min Áiggis 2007:s, ja jotkkii Ávviris 2009:s, 2010:s ja 2011/12:s. Artihkkaliid vuođđun leat muitalusat mat leat čohkkojuvvon "Sámi skuvlahistorjá"-prošeavttas. 2013 giđa almmuhuvvo 6. ja maŋimus girji ráiddus mas leat muitalusat ja artihkkaliin Norgga bealde Sámi skuvlaeallimis. Dáin artihkkaliin leat ollu sitáhtat girjjiin, ja mii čujuhit artihkkaliidda main dat lea váldon, vai sáhttibehtet lohkat olles muitalusaid doppe.
Lea Sámi skuvlahistorjjá váldodoaimmaheaddji, Svein Lund, gii doaimmaha dán artihkalráiddu. Muđui leat doaimmahusas mielde Elfrid Boine, Siri Broch Johansen ja Siv Rasmussen.

Sámegiella gildon? – 1

Máŋggas leat čuoččuhan ahte dáruiduhttináiggis lei garrasit gildon sihke oahpaheddjiide ja ohppiide sámástit skuvllas, velá bottuin, ja ahte oahppit ráŋggáštuvvojedje jus sámástedje gaskaneaset. Earát fas leat cealkán ahte ii lean gielddus, muhto ahte oahpaheaddjit besse geavahit sámegiela veahkkegiellan dan muddui go lei dárbu, ja ahte oahppit besse geavahit iežaset giela gaskaneaset.

Geain lea riekta? Dahje ii go gávdno dasa čielga vástádus? Girjeráiddus Sámi skuvlahistorjá leat máŋga muitalusa mat sáhttet veahkehit addit vástádusa. Oasit viđa muitalusain leat bajihuvvon artikkalis Sámi oahpaheddjiid birra, mii lei Ávviris 23.05.2009. Dás mii áigut lasihit vel muhtin muitalusaid ja de geahččat addet go daid oktiibuot gova das makkár gaskavuohta lea leamaš njuolggadusaid ja duohta dili gaskkas go guoská giellageavaheapmái skuvllas. Álggus mii geahčadit mo dilli lei oahpaheddjiide.

Maid njuolggadusat celke?

Skuvlalágat ja giellainstruvssat leat stivren giellageavaheami skuvllain main leat leamaš sámi ja kveana oahppit. 1889 skuvlalágat celkojuvvui ahte skuvla oahpahus galgá leat dárogillii. Bohte njeallje giellainstruvssa: 1862, 1870, 1880 ja 1898. Instruksa rievdaduvvui guovtti láhkái: Vejolašvuohta geavahit sámegiela ja kveanagiela unniduvvui, seammás go instruvssa geográfalaš doaibmaguovlu viiddiduvvui.

Vuosttaš instruvssa mielde galge oahppit oahppat lohkat, hupmat ja čállit dárogiela, muhto seammás galge oahppat lohkat iežaset giela. Maŋŋil váldojuvvui eret áigumuša lohkat sámegiela, ja sámegiella šattai dušše fal veahkkegiellan, mii galggai geavahuvvot dušše go lei vealtemeahttun dárbbašlažžan. Mo dan galggai dulkojuvvon? Dan birra ledje iešguđet oainnut.

1880 instruksa skuvlla giellageavaheami birra mielddisbuvttii ahte dáruiduhttin šattai vel gárraset go ovdal. Unna rievdadusaiguin 1898:s dát lei skuvlla politihka sullii 1960 rádjái.

Teoriija ja praksisa

1862 instruksa sáddejuvvui skuvllaide ovttas johtočállosiin mas lei čállon: «Hvorvidt Instruksen skal bringe tilsiktet Frugt beror paa om lærerne gjennomfører dens Aand og Mening.» (Man muddui instruksa galgá addit buriid bohtosiid lea dan duohken čađahit go oahpaheaddji dan vuoiŋŋa ja ulbmila.)

Maid oahppit vásihedje ii lean álo ollásit doaibmi instruvssa mielde. Stuora oassi oahpaheddjiin geat oahpahedje sámegiela ohppiid, máhte nu unnán sámegiela ahte eai sáhttán geavahit sámegiela veahkkegiellan. Seammás ledje máŋga oahpaheaddji geat sáhtášedje geavahit veahkegiela, muhto geat eai dahkan dan, juogo dan dihte go ieža oaivvildedje ahte lei buoremus dušše geavahit dárogiela, dahje sii ipmirdedje sin hoavddaid gohččosiid nu ahte eai galggan geavahit veahkegiela oppanassiige.

Nuppi bealde ledje oahpaheaddjit geat geavahedje "veahkkegiela" eambbo go instruvssa mielde galge, dan dihte go sin mielas dat lei pedagogalaččat dárbbašlaš. Dát guoskkai sihke sámi oahpaheddjiide ja muhtin dáža oahpaheddjiide geat ledje oahppan sámegiela. Ledje gal maiddái muhtin sámi oahpaheaddjit geat máhtte dárogiela nu heittogit ahte eai nagodan čuovvut instruvssa ollásit.

Oahpahusgiella ja veahkkegiella

Lei dábálaš ahte oahppit eai ipmirdan oahpahusa dán dihte go oahpaheaddji ii máhttán sámegiela. Muhto dás mii áigut gozihit mo lei go oahpaheaddjit máhtte sámegiela. Muhtin oahppit muitalit ahte sámegiella geavahuvvui veahkkegiellan:

Min oahpaheaddji máhtii sámegiela ja suomagiela.
Son lei oahppan skuvllas Leavnnjas.
Go son váccii skuvlla, de ledje duppalgiela oahppogirjjit.
Sámegiella ja dárogiella.
Son hálai sámegiela minguin sihke olgun ja siste,
muhto fertii min oahpahit lohkat dárogillii
. ...
Fire og fem, dajai oahpaheaddji.
Váttis lei áddet maid dát mearkkašii
. Oahpaheaddji čilgii ahte lei njeallje ja vihtta.
Dalle mii áddiimet.
(Hans Hansen, oahppin Porsáŋggus 1923 rájes – SSH1)

– Doppe lei sámegielat oahpaheaddji, Kirsten Porsanger Sara-rohkki. Son hálai dábálaččat dárogiela diimmuin. Son earuhii oalle čielgasit: diimmuin eanaš dárustii, muhto bottuin fal sámástii minguin. Jus eat ádden maid dajai dárogillii, de čilgii sámegillii.
(Synnøve Solbakken-Härkönen, Kárášjoga skuvla 1965 rájes – SSH5)

Muhtin oahppit geažuhit ahte sin oahpaheaddjit soitet geavahan sámegiela eambbo go dan maid instruksa ja skuvlaeiseválddit dohkkehedje:

Skuvllas lei dušše okta oahpaheaddji gii máhtii sámegiela, Anders O. Eira, gii lei Mázes eret. Son oahpahii min risttalašvuođaoahpus, ja dat lei áidna fága man oahpaheaddjis lei lohpi oahpahit sámegillii. Mis ledje maiddái sámegiel biibalhistorjágirjjit. Jáhkán ahte Ánte maiddái humai eambbo sámegiela skuvllas go galggai dalá njuolggadusaid mielde.
(Johan Tore Eira, oahppi Mázes 1952 rájes – SSH3)

– Viđat luohkás lei sis fas sámegielat oahpaheaddji, lei Kristian Nymo su namma ja lei sápmelaš ja gilis eret. Áhčči muitala ahte dat oahpaheaddji oahpahii sin sámegillii, vaikke ii lean sus oba lohpi ge. Ammal oahpaheaddji oinnii ahte eai mánát birgehallan oahppat áktánasat vierrogillii. Son oahpahii ja čilgii visot sámegillii.
(Samuel John Anti, oahppi Kárášjogas 1958 rájes. Muitalan Ann-Silje Guttormii – SSH6)

Sullásaš muitalusat leat muitalan Jon Ole Andersen Buolbmát skuvllas (SSH1) ja Karl M. Paulsen Måskkes Divttasvuonas (SSH2), goappašat bájuhuvvon namahuvvon artihkkalis.

Muhto leat maiddái máŋggas geat muitalit ahte sámegielat oahpaheaddjit dušše geavahedje dárogiela:

Skuvllot Soleng ja skuvllot Nordnes gal máhtiiga sámegiela, muhto soai sártnuiga dušše dárogiela.
(Nils Sneberg, oahppin Gáivuonas 1925 rájes – SSH2)

– Muittán golbma oahpaheaddji: Alfred Larsen, Anders Bongo ja Edel Hætta Eriksen. Buohkain lei sámegiella eatnigiellan, muhto lei áibbas gielddus sámegiela hupmat. Danin buohkat oahpahedje dárogillii. Bongo humai sámegiela dušše go suhtai. Go eat ipmirdan, de lei čujonas oaivái, ja dieđusge eat ipmirdan.
(Inger Marie Sokki Hætta, oahppin Guovdageainnus 1938 rájes – SSH5)

Inger Marie Sokki Hætta muitala su oahpaheddjiid birra: "Buohkain lei sámegiella eatnigiellan, muhto lei áibbas gielddus sámegiela hupmat. Danin buohkat oahpahedje dárogillii."
(Govva: Svein Lund)

– Oahpaheaddji lei Jan K. Lund. Son lei vissa oahppan sámegiela, muhto sus lei dakkár prinsihppa ahte skuvllas galggai dušše dárostit.
(Ellen Turi Guttormsen, oahppin Mázes 1940 rájes – SSH3)

– Oahpaheaddji lei dárogiel olmmoš, dat Madsen. Mun in ipmirdan maidege. Dat máhtii vissa sámegiela, muhto sus ii lean lohpi sámástit skuvllas. Nu lei politihkka dan áigge; sámegiella galggai jávkadit.
(Nils A. Skum, oahppin Guovdageainnus 1941 rájes – SSH5)

– Das in oahppan báljo maidege go visot lei dárogillii. Gal muhtimat oahpaheddjiin máhtte sámegiela, muhto maid bat dat ábuhii go ii lean lohpi oahpahit sámegillii.
(Sara Tornensis Bongo, oahppin Guovdageainnus 1946 rájes – SSH1)

– Moadde oahpaheaddji gal ledje sámegielagat, muhto sii eai atnán sámegiela gaskaoapmin. Danin ii lean stuora erohus dárogiel ja sámegiel oahpaheddjiid gaskkas.
(Klemet I. Hætta, oahppin Guovdageainnus 1962 rájes – SSH5)

Dán duođaštit muhtin sámegielat oahpaheaddjit, geat muitalit ahte sin gohččo dušše geavahit dárogiela, ee. Edel Hætta Eriksen, oahpaheaddjin Guovdageainnus 1940 rájes (SSH1) ja Ellen Turi Guttormsen, oahpaheaddjin Mázes 1959 rájes. (SSH3)

Eai háliidan sámegielmáhtu

Vaikko instruvssa mielde sáhtášii geavahit veahkkegiela go oahppit eai ipmirdan dárogiela, ja dát dieđusge gáibidii ahte oahpaheaddji goit muhtin muddui máhtii sámegiela dahje kveanagiela, de lei dávjá nu ahte skuvlaeiseválddit eai háliidan sámegielmáhtu:

– Nu go juohkehaš ipmirda, de in máhttán sáni ge sámegiela go ollejin Stuorravunnii. Mun geahččalin gal oahppat veahá, go beroštan hirbmosit gielain. ... Dat manai oba njozet munnje, ja in otná dán beaivvi ge máhte sáni ge sámegiela. Sivvan dasa go ohppen nu unnán, lei ahte in galgan dadjat maide sámegillii skuvllas. Mun galgen dárustit, hupmat njozet ja čielgasit ja geahččalit oažžut mánáid ipmirdit mu. Danne ii lean dárbbašlaš, ja in jáhke lei sávahahtti ge, ahte ohppen veaháge mánáid giela.
(Leif Sletsjøe, oahpaheaddjin Unjárggas 1946/47 – SSH4)

Miessemánu 17.beaivvi ávvudemiide gulai buđetviehkan. Buolbmát skuvllas 1950-logu álggus. Deike háliidedje skuvlaeiseválddit oahpaheaddjit geat eai máhttán sámegiela
(Govva: Ivar Skotte)

– Aiddo ovdal go skuvla álggii, de váillui mis oahpaheaddji. Skuvlastivra fuomášahtii skuvladirektevrra ahte gilis lei nuorra olmmoš gii máhtii sámegiela, ja gii mielaskuttai bargat oahpaheaddjin skuvllas. Son lei studeanta gii lei moadde jagi bargan oahpaheaddjin. Muhto skuvladirektevra ii fuollan sus. Moadde beaivve maŋŋá bođii nuorra rivgostudeanta Oslos. Son lei giđđat artiumain geargan ja dieđusge ii máhttán sámegiela. Dát muitala makkár skuvlapolitihkka lei sámi guovlluin dan áigge. Buot oahpahus galggai dáhpáhuvvat dárogillii.
(Ivar Skotte, oahpaheaddjin Buolbmágis 1951 rájes – SSH1)

Lei nappo molsašuddi man muddui gáibiduvvui ahte oahpaheaddjit galge geavahit dušše dárogiela. Boahtte artihkkalis mii galgat geahčadit mi dáruiduhttin stivrii ohppiid giellageavaheami.