Albert Jåma:

Skuvlla ja boazodoalu gaskkas

Svein Lundain ságastallan
Davvisámegillii jorgalan: Marit Eira Gaino

Albert Jåma, Tronesas Njåamesje-vuomis, 2003.
(Govva: Svein Lund)

Albert Jåma lea riegádan jagi 1946 ja bajásšaddan boazodoalu birrasis. Dálvet orui bearaš riddoguovlluin Njåamesjevuomis, ja geasset badjelis váriin davágeahčen Davvi- Trøndelága. Odne bargá son boazodoallin dán guovllus. Dás muitala son iežas skuvlavázzima birra ja eallima birra go reagastii gaskkal skuvlla ja boazodoalu.

Albert áhčči, Anselm Jåma lei áŋgiris bealušteaddji lullisámi skuvlaáššis. Son lei moanat jagiid lullisámi skuvlakomitea jođiheaddji. Rahčama ovddas sámi skuvlla ja eará sámi áššiid barggu ovddas, oaččui son jagi 1968:s geigejuvvot Gonagasa golli. Skuvlakomitea ásahuvvui juo jagi 1902:s, muhto heaittihuvvui 1947:s go eiseválddit lohpidedje ahte galgá huksejuvvot internáhttaskuvla lullisápmelaččaide. Muhto go čájehuvvui ahte gaskaboddosaš skuvla mii álggahuvvui Aarbortes 1951:s ii lean dat man ovddas lullisápmelaččat ledje rahčan, de komitea álggahuvvui ođđasit 1953:s. Ledje eanaš Trøndelága ja Hedemárkku sápmelaččat geat oassálaste dán komiteas. Eanaš sápmelaččat Aarbortes ja Vaapstes balle ahte ođđa skuvlla ásaheapmi Tøndeláhkii mielddisbuktá ahte sii masset dan fálaldaga mii sis dál lei Aarbortes.Válddii guhkes áiggi ovdal skuvlakomitea barggus bohte bohtosat. Easkka 1968:s álggahuvvui sámeskuvla Snåasii.

Alberta 4 jagi boarrasit viellja váccii vuosttaš skuvlajagiid boares sámemiššovnna skuvllas Havikas. Ieš gal Albert beasai vázzit buot skuvlajagiid sámeskuvllas Aarbortes jagiid 1953- 1960. Go son álggii, de lei juo skuvla goalmmát jagi doaimmas.

- Lei gal oalle gaskaboddosaš skuvla masa bođiimet Aarbortes. Dan ledje duiskkalaččat huksen nuppi máilmmisoađi vuolde offiseraide orrundállun. Maŋŋil soađi geavahuvvui dát visti hoteallan. Skuvla láigohii dán visttii skuvlajagi, muhto geasset lei dát visti hoteallan. Hotealla eaiggát orui skuvllas ja geahčai bearrái iežas hotealladávviriid vuosttaš golbma- njealje jagi.

Manin sámeskuvla sámegiela haga?

- Mun máhtten sámegiela ja dárogiela buori muddui go álgen skuvlii. Mus eai lean váttisvuođat ipmirdit. Eará mánáin lei vearrát. Ledje oalle máŋgasa geat máhtte unnán dárogiela. Ii oktage oahpaheddjiin máhttán sámegiela, earret Ella Holm Bull. Son barggai doppe oanehaš go lei aitto geargan oahpaheaddjeoahpus, ja lei oahpaheaddjin smávvaskuvlla dásis 1. ja 2 luohkás, muhto mus gal ii lean goasse. Mus ii lean goasse sámegielat oahpaheaddji. Dan gal váillahin. Mii jearaimet guhtet guoibmáseamet ahte manin mii vázzit sámi skuvllas go eat oaččo oahppat sámegiela. Ii vel de ge go šattai lohpi oahpahit sámegillii, rievdan mihkkege Aarbortes. Muittán ahte logaimet Margarethe Wiig:a sámi ABC, dárogillii.

Čađat go vázzen sámeskuvlla lei mis dálueamit, gii máhtii sámegiela. Álggos lei Maja Staven (Lifjell) gitta vácciimet njealját luohká. Dan maŋŋil lei Sofie Kappfjell. Ledje maid eará internáhttabargit geat hupme sámegiela, earret eará Skjolvor Joma. Åsta Larsen barggai maid doppe oanehit áiggi.

Eanas oahppit bohte boazodoallobearrašiin, ja skuvlajahki lei heivehuvvon boazodollui. Dát lei dehálaš vai mii eat masse oktavuođa iežamet máttuiguin. Golbma vuosttaš jagi vácciimet dušše ovddabealde juovllaid, sullii 16 vahkku, guhtta beaivvi vahkkus. Stuoraskuvllas vácciimet giđđat, sullii 22 vahkku. Ná ledje mis unnit diimmut go giliskuvllas Aarbortes, ja muittán ahte gilimánát gáđaštedje min go mis lei nu ollu friddja.

Vaikko skuvllas váillui sámi giella ja sisdoallu, de Albertas leat ollu buorit sánit skuvlla birra gos son váccii:

- Skuvla attii oktavuođadovddu. Mii šattaimet váldit ovddasvástádusa guhtet guoibmáseamet ja ovdánahttiimet solidaritehta.

Fágalaččat ja birrasa dáfus lei dát buorre skuvla. Soames háve ledje mis máhttogilvvohallamat Aarborte skuvllaid gaskkas, ja dávjjimusat lei sámeskuvla mii vuittii. Maiddái čuoigan- ja čierastanláhtuin vuittiimet mii dávjá.

Mu eadni lei mielde skuvlla bearráigeahččoráđis, áidna nissonolmmožiin. Ii sáhte leamaš álki dan áiggi, go ráđis ledje aivve dievddut geat ledje alla virggiin nu go suohkanbáhppa ja guovlludoavttir. Sii eai várra liikon go okta nissonolmmoš geas ii lean alla oahppu ja ámmát galggai ovddidit iežas oaiviliid.

Čuoiganbeaivi, dollagáttis, sullii 1960, Albert Jåma gurutbealde.
(Govva: Grete Austad)

Soardin giliskuvllain

50- ja 60-logu jagit ledje garra ja árpmuhis jagit giliin. Dálumánát hárde ja givssidedje badjemánáid, gohčodedje min "finnungene". Oallut sámi mánát , soaitimis eanas oassi sis geat vázze giliskuvllain šadde iežaset duogáža biehttalit vai oba cevzet ge. In jáhke mii leimmet nagodit seailluhit iežamet identitehta jus mis ii livčče leamaš sámeskuvla. Háliidan dadjat nu nannosit go ahte jus mun livččen galgan vázzit giliskuvllas Aarbortes, de livččen jallon. Oaivvildan ahte oallugat sis geat vázze giliskuvllas, go geahččá sápmelačča čalmmiiguin, ledje billohuvvan birrasii. Sii ledje massán sámi jurddašanmálle, eai šat jurddaš oktavuođa, muhto dušše juohkehaš iežas birra. Sámi jurddašanmálles gullá eanan buohkaide, ii leat dušše du dahje mu, muhto min ja min soga. Lea dállodoalli jurddašanmálle ahte galgá leat priváhta oamastanriekti guovlluide. Ii lean dohkálaš ahte sápmelaš jurddašii nie dan áiggi.

Boazodoalloskuvllas kulturváttisvuođat

Maŋŋil sámiskuvlla ledje oallugat geat jotke vázzit joatkkaskuvlla Aarbortes. Muhto Albert lei vuos jagi ruovttus boazodoalus mielde ovdal go fas manai Aarbortii vázzit joatkkaskuvlla 1961- 62 dálvvi. Maŋŋil vel ovtta jagi ruovttus ja váris, vulggii son Raavrhvijkii stáhta reálaskuvlii guovtti jahkái, ja de barggai boazodoalus vihtta jagi ovdal váccii eanet skuvlla.

1968:s álggahuvvui Stáhta boazodoalloskuvla Borkenessii Harstad lahka, ja Albert beasai dohko álgit oahppin. Livččii gal dieđusge galgan álgit čakčat dalle go dat earát, muhto dalle lei nu ollu bargu boazodoalus ahte ii sáhttán vuolgit skuvlii.

- Ožžon friddja leat ruovttus miehtá čavčča, ja ledjen meahcis čađat. Mun álgen de ođđajagimánus, dainna dieđuin ahte šattan bargat garrasit vai jovssan daid earáid.

Áidna mat fágain ledje ođđasat, ledje geologiija, eananoahppa ja šibitfága. Das lei suoidnebuvttadeami ja gusa birra, dábálaš eanandoalloskuvlla fágat. Muhto dáidda fágaide ii biddjon beare stuora deaddu. Girjedoallu lei ođđa fága eatnasiidda, muhto mus lei dát fága leamaš reálaskuvllas, ja dan sivas lei álki duohpat maid dat earát ledje oahppan. Eará fágat ledje oahpes áššit.

Ledje measta dušše bártnit dán luohkás, dušše okta nieida. Oahppit ledje eret sihke lullisámi guovllus ja Romssas ja Finnmárkkus. Lei buorre oktavuohta gaskkal lulli- ja davvisámiid.

Dát oktavuohta dáhpáhuvai álo dárogillii, go eat gulahallan min sámegielaiguin. Davvisámegielat oahppit máhtte bures dárogiela, muittán dušše ovtta geas ledje veahá váttisvuođat dárogielain.

Boazodoalloskuvla lei dáža eanandoallogilis ja lei sajistuvvon gilvvagárdeskuvlla vuolábeallai. Dát fal mielddisbuvttii veahá kulturváttisvuođaid?

- Ledje vissa leamaš veahá váttisvuođat čakčat, ovdal go mun álgen, sihke skuvllas ja gilis. Boazodoalloskuvllas ledje eanaš veahá boarrasit oahppit, go dákkár fálaladat ii lean ovdal leamaš. Ledje gal veahá festemat, ja rektor, gii aiddonassii lei gilvvagárdeskuvlla rektor, várra balai mis veahá. Boazodoalloskuvlla stivrra ovdaolmmoš, Anders Oskal šattai boahtit skuvlii ráđđádallat. Muhto leimmet gal bivnnuhat gili nieiddaid gaskkas. Sii goit eai ballan mis. Mu mielas lei somas gilibiras.

- Álggahit boazodoalloskuvlla guoros gieđaid ii lean várra nu álki, dis eai lean várra oahppogirjjit?

- Váldogirji lei "Rein og reindrift" (Boazu ja boazodoallu) man Sven Skjenneberg lea čállán, son lei dutki "Statens reinforsøk":as Lodegis. Ovdal Eanandoallodepartemeanta dohkkehii boazodoalloskuvlla, de lei gáibádussan ahte skuvllas lea eanandoallofága. Nu ahte mis lei plánas muhtin proseanta eanandoallofága. Muhto soames fáttáid beasaimet lonuhit. Earret eará lonuheimmet mii eret traktuvrra skohteriin. Skuvla osttii ovtta boares Varg- skohtera maid beasaimet divodit, ja maid ovtta ođđa "Ockelbo" mainna beasaimet vuojašit.

Álelassii ruovttoluotta boazodollui

Maŋŋil boazodoalloskuvlla manai Albert fas ruovttoluotta boazodollui. Sus lei gal miella vázzit eanet skuvlla, muhto ii astan.

- Fertejin leat meahcis. Mu viellja náitalii árrat ja fárrii olggos, ja de báhcen akto váhnemiiguin. Muhtin jagiid maŋŋil oaččui mu bearaš veahki. Anti- vieljažat fárrejedje deike Kárášjogas ja álge dáppe boazodollui mu bearrašiin ovttas. Nu šattai munnje buoret astu eanet skuvllaid vázzit, ja de vázzen Oslos giellaskuvllas jagi gymnása. Dan maŋŋil ohcen beassat journalistaskuvlii. Oidnen dárbbu geahččat lagabui buot boastuvuođaid maid sápmelaččat šadde gierdat. Muhto in beassan dasa sisa. Ledjen bidjan oahpaheaddjeoahpu Álttás nubbin sávaldahkan, ja bessen dohko sisa. Fas ožžon virgelobi álgit maŋŋil go dat earát. Álggos fertii dieđusge geargat njuovvamiiguin. Golle guokte jagi gos ledje ollu virgelobit, go fertejin dávjá ruoktot čohkkenáiggiid ja njuovvanáiggiid. Dán áiggis lei juo sámegielat ossodat Álttás, muhto dát lei dušše sidjiide geat hupme davvisámegiela. Ieš Fertejin vázzit dárogielat ossodagas, in ge ožžon veahášge sámegielat sisdoalu dan áiggis go vázzen oahpaheaddjeoahpu. Dan bottá go orron Álttás, de válden davvisámegielat álgooahpu friddjaáiggis, ja mus lei Håkon Henriksen oahpaheaddjin. Maŋimus jagi vázzen Troandimis, vai oatnu mátki ruoktot.

Maŋŋil oahpaheaddjeoahpu mannen fas ruovttoluotta boazodollui muhtin jagiid ovdal álgen oahpaheaddjin Snåaseii. Ii lean gal astu oahpaheaddjin bargat, muhto go vurje, de bargen moadde jagi Snåase sámeskuvllas. Doppe ledje dalle oahppit geain lei sámegiella vuosttašgiellan, muhto vuosttašgielaoahpaheaddji lei heaitán barggus, ja mun álgen su sadjái.

- Seammás go bargen oahpaheaddjin, lei mus ovddasvástádus jođihit boazodoalu. Dan geažil dárbbašin mun virgelobisoabadusa skuvllajođiheddjiiguin, nu ahte sáhtán leat mielde boazobargguin go dohko gárte beare ollu barggut ja muđui go lei dárbu.

- Don muitalat ahte leat leamaš lullisámegiela oahpaheaddjin, muhto ii dus fal lean sámegiella skuvllas. Goas leat duođas oahppan lohkat ja čállit iežat eatnigiela?

- Skuvllain maid lean vázzán, in leat ožžon veaháge lullisámegieloahpu. Rávis olmmožiin serven soames kurssaide Snåases maid sámeskuvlla rektor Ella Holm Bull lágidii. Maŋŋil lohken lullisámegiela jahkebeali lohkanbaji Snåases mii lei Lievenge allaskuvlla vuolde, ja fas moanat jagiid maŋŋil vázzen dan nuppi jahkebeali lohkanbaji Aarbortes. Dán lágidii Nesna allaskuvla.

Oahpahus boazodoalu birra vai vuostá?

Sihke iežas vásáhusa mielde ja maid maŋŋil lea oaidnán boazodoallooahpus, de lea Albert Jåma veahá eahpádusas.

- Boazodoallooahpahusas orrot oahpaheame heivehit boazodoalu stuoraservodahkii. Dat ii leat hábmejuvvon sámi boazodoalu beroštumiid mielde, muhto stivrejuvvon beroštumiin mat bohtet olggobealde. Sáhttá dan sivas jearrat lea go dát oahppu ávkin boazodolliide, vai dušše okta geaidnu oahpahit boazodoallonuoraid eret sámi boazodoalus ja dan boazodollui maid servodat mas eai leat sápmelaččat, háliida.

(Govva: Josef Halse)

Eará čállosat girjjis Sámi skuvlahistorjá 1