På norsk
Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 1. Davvi Girji 2005.
Inez Boon muhtin ohppiidisguin, Kárášjoga skuvlla 7. luohkás, miessemánu 17. b. 1963
Gurut bealde: Margit K. Pedersen / Nilut Lásse Márgget, Astrid Anti Johnsen / Káre Jon Astrid, Marit Kirsten Guttorm / Álet Jon Máret, Inga Hætta Berg / Heaikka Ándde Iŋgá. |
Inez Boon lea riegádan Vuolleeatnamiin (Nederlánddas) 1933:s, lea čađahan oahpaheaddjioahpu doppe ja bođii Norgii 1959:s. Son lei oahpaheaddji Kárášjogas 1960-logus ja lei sámi oahpponeavvuid ráhkadeami álggaheaddji. Maŋŋá fárrii son Oslo-guvlui, čađahii joatkkaoahpu pedagogihkas ja duiskkagielas ja barggai oahpaheaddjin ja doaimmaheaddjin Universitehtalágádusas. Inez Boon orru dál Bærumas Akerhusas. Earret sámegiela oahppogirjjid maid mii dán artihkkalis máinnašat, de lea son almmuhan guokte girjji; Et håndslag til Finnmark - Fredsvennenes Hjelpetjeneste under gjenreisingen 1946-1949 (Doarjja Finnmárkui - Ráfiustibiid Veahkkebálvalus ođđasit huksemis 1946-1949) ) ja Willem Barentsz reise (Willem Barentsza mátki) (Vuolleeatnamiid jiekŋaáhpedoaimmahagaid birra 1594:s 1597:i). |
Mu guovtti jagi barggus Kárášjoga nuoraidskuvlla oahpaheaddjin 1960-logu álggus, de mun, seammaláhkai go earátge mu bargoskihpáriin, oalle farga fuomášin váikkuhusaid das ahte sámegielat oahppit rahče oažžut ollislaš ávkki skuvlla oahpahusas. Dát oahpahus lei eanaš leamaš dárogillii juo dán rájes go mánát, čieža jahkásažžan, ledje boahtán skuvlii vuosttaš háve. Vaikko 1949 rájes lei fálaldat geavahit eanet sámegiela smávvaskuvllas, de lei váttis čađahit oahpahusa mii ávkkuhii. Váttisvuohtan lei earret eará ahte váilo sámegielat oahpaheaddjit ja oahppogirječállit. Dán váilevašvuođa vigge buoridit nuvttá sámegielakurssa fállama bokte ja bálkálasáhusaiguin sidjiide geat máhtte geavahit giela veahkkin oahpahusas, muhto ii dás ovdánan mihkkege. Dasa lassin lei nu ahte eai váhnemat eaige báikkálaš politihkkárat liikon jurdagii geavahit eanet sámegiela oahpahusas. Muhto, jos ledje oahpaheaddjit geat máhtte sámegiela, de geavaheimmet sin smávvaskuvllas. Dieđusge lassánii ohppiid dárogiela gelbbolašvuohta jagiid mielde, dađi mielde man ollu juohkehaš servvoštalai dárogielat mielohppiiguin dahje/ja ollesolbmuiguin, muhto ollusiidda lei ain mealgat mii váillui ovdalgo máhtte dárogiela doarvái bures go gerge ovccát luohkás.
Go skuvla badjelgeahčai ohppiid eatnigiela, ja sin kultuvrralaš árbbi muđui, de dat dagahii fuones bohtosiid, ii dušše kvalitehta ja viidát máhtuid ektui maid skuvla lei oahpahan, muhto maiddái ohppiid áddejumi ektui man árvvus iežaset giella, iežaset kultuvra ja historjá lei. Norgga sámegielat-dárogielat guovlluin skuvla ovddastii dušše ovtta kultuvrra, ja dat lei dáru. 1960-logus lei ain nu ahte sámi oahppit loahpahedje bákkolaš skuvlla "eahpelihkostuvvan Norgga nuorat"-steampaliin.
Lei várra oalle soaittáhagas ahte daláš skuvlainspektevra Lydolf Lind Meløy fuomášii artihkkala guovttegielat oahpahusa birra Vuolleeatnamiid frisalašhálli guovlluin (Frisaeatnamis), seammás go sus lei vuolleeatnanlaš oahpaheddjiid joavkkus. Muhto dát soaittáhat lei dattetge dat mii dagahii ahte mun juovlamánus 1963:s vulgen oahppomátkái Frisaeatnamii ja guorahallen ahte sáhttetgo frisalaš guovttegiela skuvllat, ja sin vásáhusat, leat sámegiela guovlluide ávkin.
Dán guovtti vahkkus, maid ledjen frisalaš guovlluin, deaivvadin ollu olbmuiguin geat iešguđeláhkai beroštedje guovttegielalaš oahpahusas, sihke praktihkalaččat ja teorehtalaččat. Frisaeatnama frisalašhálli skuvladirektevra mieđuštii mu sierranas skuvllaide, gos mun bessen guldalit oahpahusa, geahčadit oahpponeavvuid maid sii geavahedje ja háleštit sihke oahpaheddjiiguin ja ohppiiguin sin vásáhusaid birra. Mánáid frisalaš eatnigiella lei oahpahusgiellan álgo guoktejagi mánáidskuvllas, seammás go riikka váldogiela oahpahedje njálmmálaččat muhtun diimmuin, ja dasto, go mánát ledje oahppan lohkat ja čállit iežaset gillii, de ohppe váldogiela maiddái čálalaččat. Goalmmát jagi rájes de gielat dađistaga molso saji. Vuolleeatnamiid giella geavai oahpahusgiellan ja frisalaš giella doalahii diimmuid sierra fágan diibmoplánas.
Frisalaččat ledje nappo ollen mealgat guhkkelii dán áigodagas go maid sápmelaččat ledje das ahte árvvusatnit eatnigiela geavaheami oahpahusas. Muhto frisalaččaid vásáhusat ná guhkás joavdat, muitalii ahte ii lean váttis oaidnit máŋga sullalaš beali. 1957:s adde lobi álggahit guovttegielalaš skuvllaid Frisaeatnamis. Gielddain gos gielalaš dilálašvuođat ledje vuohkkasat ásahit dákkár skuvllaid, galggai dál juohke skuvla ieš oažžut mearridit galggaigo rievdadit skuvlaplána ja geavahišgoahtit eatnigiela nugo bajábealde lea čielggaduvvon. Dát mearkkašii ahte skuvlla oahpaheaddjit fertejedje leat miehtemielalaččat dasa, ja ahte eanetlohku váhnemiin dahke dan seamma. Ovttaskas skuvlla eai galgan bajit eiseválddit mearridit dán áššis. Eahpádusat mat ovdanbohte, erenoamážit váhnemiid gaskkas, ledje vuosttažettiin go jáhkke ahte eatnigiela geavaheapmi hehtte oahppamis riikka váldogiela ja nu muđuige oahpahusa. Dasa lassin oaivvildedje ahte lei dárbbašmeahttun eatnigiela oahpahusain skuvllas - mánná han máhtii juo dan, ja gielas ii lean makkárge árvu stuorraservodagas. Dát čájeha ahte ii lean beare álgit guovttegiela oahpahusain buot guovlluin gos frisalašhálli ruovttut ledje eanetlogus!
Muhto dađistaga go eanet skuvllat besse geahččaladdat, de heite eahpideames eambo ahte eambo. Muđui lea veara deattuhit ahte eatnigiella ii oahpahuvvon dušše danin ahte galggai leat álkit áddegoahtit riikka váldogiela. Skuvlla ulbmil han lei guovttegielalašvuohta, dát mearkkaša ahte galge máhttit ja dovdat guktuid gielaid, sihke frisalaš oahppit ja vuolleriikkaidgielalaš oahppit.
Frisalaš pedagogat ledje álggahettiin fidnen oaivadeami walisalaččain Stuorra- Británnias, ja ain doalahedje lagas oktavuođa singuin. Walisalaččat ledje menddo njunnožis, sihke das mii guoskkai guovttegielalaš skuvladoibmii ja áššáigullevaš dutkamii. Walesa lei muhtun lágan Mekka buohkaide geat beroštedje guovttegielalaš oahpahusas, ja danin mu garrasit rávvejedje dohko mátkkoštit. Go sáddejin ruhtaohcama Álbmotskuvlaráđđái (Folkeskolerådet) (maŋŋá Vuođđoskuvlaráđđi (Grunnskolerådet)) oktan dievašlaš raporttain mu vásáhusaid birra Frisaeatnamis, de dan bures vuostáiválde. Ráđi ovdaolmmoš, Erling Slaatto, dattetge eaktudii ahte oahppomátkki boađus galggai leat ahte mun čállen sámegiela áppesa. Raporttaid lohkamis sii ledje dolkan. Dál háliidedje addit sámegielguovlluid skuvllaide konkrehtalaš fálaldatvejolašvuođa geavahit eatnigiela álgooahpahusas.
Leihan illudahtti ahte guovddáš skuvlaeiseválddit dihte man deaŧalaš lei geavahit eatnigiela. Girko- ja oahpahusdepartemeantta evttohushan Sd. dieđáhusas nr. 21 (1962-63) lei maiddái duođai miehtemielalaš dán dáfus.
Slaatto eaktudussii ii lean dattetge nu álki mieđihit go in máhttán sámegiela ja ledjen leamaš dušše moadde jagi barggus sámegiela birrasis. Mu guorahallamiid ulbmilhan lei vuosttažettiin guovdilastit mii dáhpáhuvvá oahpaheaddji ja oahppi gaskka riikkain gos geavahit guovttegielalaš oahpahusa álgoluohkáin, ja de juogadit mu dieđuid singuin geat máhtte dan praktihkalaččat geavahit Norggas. Akademihkalaš áigumušain mun in beroštan, vaikko mun dieđusge in sáhttán garvit oahpásmuvvamis dán fáttá doaibmi dutkamii. Skuvlainspektevrra Lind Meløy ja Kárášjoga bargoskihpáriid movttiidahttin váikkuhii dasa ahte mun loahpas gávnnahin ahte ferten duostat. Dát mielddisbuvttii sámegiela iešoahpahallama dakkár dássái ahte munnje lei vejolaš čallit teavsttaid mat ledje pedagogalaččat-metodihkalaččat dohkálaččat ja mat ledje ohppiid birrasis, sihke duođalaččat ja dovdduid geasuheaddjit. Dán áigodagas lei Finnmárkku oahpaheddjiide fálaldat lohkat jahkásaš virgelobiin oktan bálkkáin sámegiela vuođđofága Oslos, dáinna eavttuin ahte geatnegahttojuvvojit oahpahit vihtta jagi sámegiela guovlluin. Váivvádus lei orrut ja bargat Oslos, muhto dan buorrin lei ahte mus ledje máŋga sámegielat giellakonsuleantta das lahkosis. Maiddái universtitehtalektor Thor Frette čuovui prošeavtta beroštumiin ja lei stuorra veahkkin. Guovtti vuosttaš áppesa osiid nagodin ieš čállit. Goalmmát oassi gáibidii gielladási man mun in hálddašan ja nu Álbmotskuvlaráđđi (Folkeskolerådet) dohkkehii mieldečálli. Dát lei mu bargoskibir Kárášjogas, Hans Eriksen.
1964´ čavčča ledjen njeallje vahkku Walesas. Nugo vurden, de lei dát mátki stuorra ávkin munnje. Mun galledin earret eará ovcci skuvlla, ja daid gaskkas ledje njeallje giliskuvlla 90-100% walisalašhálli ohppiiguin. Buot skuvllain guldalin mo álgolohkan- ja čállinoahpahus oahpahuvvui eatnigillii, ja mo eaŋgalsgillii oahpásmuvve nubbingiellan. Dasa lassin ledje mus maiddái dáppe čoahkkimat oahpaheddjiiguin máŋgga dásis (earret eará oahpaheaddjiallaskuvllas), báikkálaš skuvlaeiseválddiiguin, dutkiiguin ja oahpponeavvuid lágideddjiiguin. Seammalágan mátkki mun čađahin maŋŋelis čakčat Luxembourgas. Doppe lea eatnigiella ja hállangiella letzeburgesch, skuvlla, girku, media ja eanaš girjjálašvuođa giella lea alladuiskkagiella, ja almmolaš giella (mii ii leat hállangiella) ránskagiella. Maiddái dáppe lei eatnigiella, duiskkagiela dialeakta, ožžon saji skuvllas, vaikko duiskkagiella lei váldooahpahusgiella. Skuvla Luxembourgas lei nappo golmmagielalaš.
Ođđajagemánus vulgen Finnmárkui, namalassii Guovdageidnui ja Kárášjohkii. Eanaš áiggi orron Guovdageainnus vai oahpásmuvan skuvladilálašvuođaide ja dilálašvuođaide muđui. Kárášjohka lei dan áigodagas beakkán go lei stuorra báikkálaš vuostálastin geavahit sámegiela skuvllas, ja sámegielat oahpaheddjiid virgáibidjamat ledje moadde jagi ovdalis hirpmahuhttán máŋgasa. Guovdageainnu servodat lei dán dáfus eanet miehtemielalaš. Guktuin báikkiin dattetge ledje oahpaheaddjit čađa positiivvalaččat. Siihan beaivválaččat oidne ahte dárogiela oktoráđđejeaddji dilli váikkuhii boasttu guvlui. Guovdageainnus ledje muhtun oahpaheaddjit, Lise Bamrud, Liv Johnsen ja Inger Seierstad, bargan áigumušaiguin ráhkadit oahpponeavvuid mat sáhtte leat áhpun ohppiide oažžut stuorát ávkki oahpahusas. Mu bargui lei hui ávkkálaš beassat ráđđádallat singuin ja gullat sin vásáhusaid. Mus lei erenoamáš lagas ovttasbargu Inger Seierstadain, gii galggai sárgut govaid áppesii. Mun sáhtten sutnje čájehit gaskaboddosaš bargoevttohusa, ja dáinna vuođuin sáhtten čilget makkár govaid mun ledjen smiehttan livčče heivvolaččat. Go son gárvii vuosttaš sárgojuvvon govaid, de illudin go dát ollásit orro heivemin mu čállosiidda. Su govat dagahedjege ahte mánát liikojedje girjjiide. Liv Johnsen (Jerpseth) ráhkadii maŋŋá dárogiela nubbingiellan álgooahpahusoahpponeavvuid. Áppesa golbma oasi, bagadusaiguin ja bargobihtáiguin, almmuhuvvojedje áigodagas 1967-69. Vuosttaš oasi, lás’se ja mát’te - ruovtos, ođasmahttii Sverre Hatle ja almmustuvai 1977:s namahusain dá læba lás’se ja mát’te. 1980:s dát almmustuvai ođđa deaddileamis go riektačállin rievddai. Seamma dáhpáhuvai dieinna guvttiin eará osiin, Lás’se ja Mát’te - Jåđos ja Lás’se ja Mát’te ja sudnu us’tibat.
| Lásse ja Máhtte jođus lei vuosttaš oahppogirjjiid gaskkas sámegiel álgooahpu várás.
|
Sihke Guovdageainnus ja Kárášjogas čielggadin oahpaheddjiide pedagogalaš vuođu ahte vuoruhit eatnigiela álgooahpahusgiellan, ja eará guovlluid
giellaseaguhusbirrasiid vásáhusaid. Kárášjogas lei maiddái erenoamáš dárbu geavahit liibba čielggadit skuvlastivrii ja berošteaddji váhnemiidda mo
dát oahpahus doaimmai, ja makkár bohtosiid sáhtii vuordit vásáhusaid vuođul mat ledje dáhkkon eará riikkain sulastahtti dilálašvuođain. Mii fertet dás
muitit ahte Kárášjoga sámiid álbmotčoahkkimis, cuoŋománu 9. beaivve 1960:s, 87:s 89 olbmos dohkkehedje cealkámuša Norgga ráđđehussii mas ee.
čuovvovaččat celkojuvvui sámegiela geavaheami birra skuvllas:
"Mii oaivvildat ahte lávdegotti evttohus (Sd. dieđáhus nr. 21) ahte eanet sámegiela skuvlii fievrredit lea lihkohis maŋáslávki, mii heađušta ovdáneami
ja dagaha stuorra váttisvuođaid nuoraidasamet sin boahtteáiggi birgemis. ...Go juohke sámegiela oahppodiibmu vissásit duvdá eret eará deaŧalaš
skuvlafágaid, de mii nannosit vuosttaldat sámegiela oahpahusa ja dohkkehat sámegiela dušše veahkkegiellan. ... ja otnáš duohta dilálašvuođas mii
oaivvildat ahte Girkodepartemeantta skuvlanjuolggadus beaiváduvvon 18.04.1898 galgá leat min báikki skuvlla boahtteáiggi njuolggadussan."
Riektavuođa dihtii berre namahuvvot ahte cealkámušas maiddái addui vejolašvuohta ásahit sierra linnjáid váhnemiidda geat dáhttot iežaset mánáide eanet sámegiela oahpahusa geavaheami.
Cealkámuš nappo čájeha seamma balu go maid olbmot Friseatnamis ja Walesas ledje dovdan. Dán sáhtii áddet go muitá váttisvuođaid maid sápmelaččat ledje deaividan stuorraservodagas ja Norgga eiseválddiid ektui go sis lei heajos dárogielmáhttu ja váilevaš oahpahusávkkástallan. Go máŋga buolvva ledje ferten duhtat vuolimuš beavdegeahčai, de áddemis olbmot sávve eará boahtteáiggi mánáidasaset.
Mu bargun lei geahččalit čilget ahte guovttegiela skuvllas lei seamma ulbmil go maid siige háliidedje. Dán ulbmila juksanvuohki lei dagahan áddejumi ahte nuppebeliid dat lei. Rievdadan dihtii doaibmi boasttuáddejumiid ja -guottuid, de lei dárbbašlaš čielggadit jáhkehahtti láhkai ja čielgasit manin dát vuohki válljejuvvui ja man láhkai dat lei doaibman buoremusat.
Deaivvadeapmi skuvlastivrra miellahtuiguin ja berošteaddji váhnemiiguin ii gal dagahan ahte dallánaga earáhuhtte ovddeš oainnuid, muhto ii lean gal nuge ahte sii "borre" mu, nugo muhtun mu bargoskibir lei einnostan. Go dovdá riidduid mat ledje olbmuid gaskkas geat ledje mielas ja geat ledje vuostá Sámelávdegotti evttohusa skuvlaáššis, de soittii leat ovdamunnin ahte mun dán oktavuođas ledjen olggobealboahtti amas olmmoš ja ahte mun sáhtten duođaštit positiivvalaš vásáhusaid riikkain nugo Vuolleeatnamiin ja Stuorra-Británnias.
1966´ geasi lágidii Álbmotskuvllaráđđi kurssa Leavnnjas giellaseaguhusguovlluid oahpahusa birra, ja doppe mun ožžon liibba čielggadit áppes-girjjiid. Maŋŋá lágidedje eanet diekkár geassečoahkkimiid, ee. Sieiddás (Deanus). Álgooahpahusa eatnigiela geavaheami vuođđun leat guorahallamat mat duođaštit ahte ollislaš giella- ja doabaovdáneapmi dušše ovdána eatnigiela bokte, namalassii giela bokte mii addá mánnái oadjebasvuođa ja masa mánás leat dovddut. Mánnávuođashan dákkár ovdáneami vuođđu láhččojuvvo. Eatnigiela čiekŋudeapmi maŋŋá, ja ođđa gielaid oahppan, goazahuvvo mealgadii go dát vuođđu lea váilevas dahje ii oppa leatge. Mu bargu áppesiin ja mu guovttegiela skuvlla "propagánda", lei áibbas konkrehtalaččat oaivvilduvvon doarjut sámegielat máná dárbbu sáhttit ávkin atnit oahpahusa seamma vuođu alde go dárogielat mánát ledje sáhttán dahkat. Seailluhit iežas giela ja iežas kultuvrra, ja dáidda láhčit lunddolaš saji skuvlii, oidnen mun (ja oainnán) deaŧalažžan máná iežas dihtii. Hálddašeaddji giela ja hálddašeaddji kultuvrra stuorra váikkuhus, sáhttá álkidit doalvvuhit máná jáhkkit ahte su iežas duogáš ii leat mange veara jos galgá eallimis lihkostuvvat. Muhto ii oktage sáhte ollensadjái vuolgit jos ii dovdda vuolggasaji, beroškeahttá eallima dásiin. Iežas duogáža diehtit, ii leat makkárge bahán go galgá máilbmái vuolgit. Jos mánáid bágge dán vajálduhttit go leat guđa dahje čieža jagi boarrásat, de sin ala bidjet noađi mii sáhttá šaddat lossat guoddit.
Eará artihkkalat girjjis Sámi skuvlahistorjá 1