På norsk

Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 2. Davvi Girji 2007.

Ingunn Utsi:

Davvinjárgga maŋimus sámegielat mánát

Muitalan Svein Lundii

Ingunn Utsi, Reihvágis 2005 (Foto: Svein Lund)

Ingunn Utsi lea ovddit artihkkala muitaleaddji, Ivar Utsi rohki, nieida. Son lea dál govvadáiddár ja son lea searvan máŋgga čájáhussii ja čiŋaheapmái. Dovdosepmosat leat su čullosat, maid son ráhkada iešguđetlágan luondduávdnasiin. 1985:s son searvvai dáidda- ja girjjálašvuođa gierdomátkái «Ruovttubálgá rái – På hjemveger». Girjjážis mii almmuhuvvui dan olis son muitalii iežas birra ná: (Riegádin...) muhtun stoarbmabeaivvi skábmamánus 1948 Reifváigátti lahkasiidda Eallin ovdal 7 lei geassi dasto bohte 7 dálvvi, internáhtta oktan páhkkemiin ja burgimiin. Logahatoahppin Sandnesas, Oslos ja Álaheajus. Máilbmi lei stuoris ja govat arvat. Giđđa Fávle-Iččáin. Vánit oidnen ruotnasat rásiid. Universitehtas Oslos logadin sámegiela. Maŋŋil šadde eanet govat. Dáiddaskuvla Troanddimis ... Hattfjelldalas 7 jagi, ledjen oahpaheaddjin ja idjagohccin ja sárgon girjjiid várás, earáid jurdagat, muitalusat ja eallimat šadde mu tevnnegin ... Sápmelaš kultuvra leamaš álo čadnon munnje nugo Ingunn lea čadnon Utsii Ingunn orru dál mánnávuođaruovttus Stránddas. Mii leat fitnan su luhtte ja bivdán su muitalit iežas skuvlavázzima birra. Mii leat maiddái ožžon lobi almmuhit radiologaldallama mii sus lei 1984:s.

Oahpaheaddjit dadje dalle mu váhnemiidda ahte mánát šaddet jallat jus eai oahpa dárogiela ruovttus. Áhčči muitalii ahte lei erenoamážit Johan Sirkka, gii dajai dan sutnje. Son lei oahpaheaddjin Reihvágis, muhto fárrii Bissojohkii ovdalgo mun álgen skuvlii. Muhto áhčči ja eadni leigga mearridan hállat sámegiela mánáidasaska, go iežaska mielas eaba máhttán doarvái bures dárogiela. Danin hálaimet dušše sámegiela ruovttus. Mu boarraseamos vieljat ja oappát leat riegádan ovdal soađi dahje soađiáigge. Sii ledje mielde eváhkos, ja ohppe dalle hedmárkkusuopmana dárogiela eará mánáin doppe. Muittán ahte vigge min oažžut dárustit.

Reihvági internáhttaskuvla 1952 - boradanlanjas. Oahppit gurut bealde beavddi birra: Solfrid Portvik, Aud Severinsen, Edith Johansen, Ester Utsi, Alma Pedersen , Ally Hansen, Alice Mortensen, Olaf Johansen, Rasmus Bær, Torstein Jakobsen, Svein Severinsen. Biigá čuožžu olgeš bealde: Signe Hansen. (Govva: Sverre A. Børretzen, Aktuell)

Olles luohkká sámegielat

Ledjen gullan ahte ollesolbmot dárustedje, muhto gádden ahte dušše ollesolbmot máhtte dárogiela, in diehtán ahte gávdnojit mánát geat hálle dárogiela. Vuosttaš skuvlabeaivvi jerren muhtin nieiddážis gos hivsset lea, ja suorganin go fuomášin ahte son duođaid ii ádden sámegiela. Nie fuomášin ahte gávdnojit maid mánát, geat eai máhte sámegiela.

Leimmet njealjis geat álggiimet 1. luohkkái. Buohkat mii leimmet Stránddas eret ja buohkat leimmet sámegielagat. Vuosttaš jagi beasaimet mii njealjis; Sámmol, Ingebjørg, mu viellja Oliver ja mun, orrut seamma lanjas internáhtas. Dát ii lean dábálaš dalle, go njuolggadusaid mielde galge nieiddat ja gánddat orrut sierra.

Oahpaheaddji ja dáloeamit lei Petra Pedersen, gii lei Ávágis dahje Nuortavágis eret. Son lei hirbmat šiega ja buorre oahpaheaddji midjiide, vaikko sus ii lean oahpaheaddjioahppu ii ge máhttán sámegiela. Son ii dubmen min. Petra lázii skuvlla nu ahte mii eat goassege dovdan ahte leimmet unnit go earát.

Oliver lei jagi mis boarrasat ja lei oahppan veahá dárogiela, dan mađe ahte muhtin muddui doaimmai dulkan midjiide. Mun ledjen oalle čeahppi skuvllas. Lea hui imaš go jurddašan man unnán dárogiela mun máhtten vuosttaš jagiid.

Reihvági internáhtaskuvla 1952 - eahketrohkos nieiddaid oađđinlanjas. Nieiddat leat: Alice Mortensen, Alma Pedersen, Ester Utsi, Valborg Wilhelmsen, Aud Severinsen, Edith Mathisen. Dáloeamit: Judith Portvik. (Govva: Sverre A. Børretzen, Aktuell)

Go álgen 2. luohkkái, de bidje min oađđit hirbmat stuora latnjii, ollu mánáiguin ovttas. Moai Ingebjørgain fertiime oađđit skábe ja ommana guoras, doppe gos buot balddonasat ledje. Go bohten internáhtii, de cissagohten buvssaide, dan in lean dahkan ovdal.

Skuvlastreaika fanassáhtu geažil

Fanasmátki sáhtii leat dramáhtalaš fearan. Váhnemat fertejedje buktit mánáid skuvlafatnasii unna fatnasaččaiguin. Go ledje stuorra bárut, de ii lean álki loktet mánáid ja sin diŋggaid nuppi fatnasii. Dasa galge leat nana čárvvát. Álggos lei 54 juolggi sturrosaš guollefanas «Gustav» mii suvddii mii Sárranjárgii. Váhnemat oaivvildedje ahte lei beare váralaš mánáid suvdit unna fatnasaččaiguin vaikko makkár dálkin Makkarávjonuori rastá ja streikejedje dassážii go ožžo albma fatnasa. Ovtta áiggi geavahuvvui Redningsskøyta, maŋŋil manne oahppit ruvttofatnasiin unna báikkážiin nannámis Áváhkái ja de suvdojuvvojedje Sárranjárgii.

Buohkat hálle «Sarnes internáhta» birra, muhto almmolaš namma lei «Solvang internatskole». Petra lei mielde vuosttaš jagi go leimmet Sárranjárggas. Maŋŋil šattai vearrát, go dalle álge garra olbmot oahpaheaddjin. Lea hui unnán darvánan muitui skuvlaáiggis, eai somás áššit ge leat darvánan muitui.

Sárranjárgga internáhtta lea áiggá juo heaittihuvvon ja lea gávggeheamen. Govva lea váldon 2005:s. (Foto: Svein Lund)

Dan rájes go fárriimet Sárranjárgii mii hálaimet dušše dárogiela. In muitte ahte dalle sámástin earáiguin go iežan vieljain. Ean máhttán vel nu bures dárogiela ja šattaime dávjá orrut jávohaga go ean diehtán mo čilget áššiid.

Sárranjárggas lei sámegielat biigá. Su namma lei Elen Utsi ja son bođii Bissojogas. Álggos mis lei dálueamit gii lei boaris ja buošši. Maŋŋil bođii dálueamit Kárášjogas, son náitalii Sárranjárgga albmáin. In muitte hálaiga go biiggá guovttos dálueamidiin sámegiela, muhto dovddaimet dorvvolašvuođa go diđiimet ahte leigga sámit. Leimmet ollu Elena lanjas.

Giellamolsun Davvinjárggas

Stránddas orro dalle dušše fal sámit, gilli gohčoduvvui ovdal «Finnebyan». Ledje sámegiel mánát maiddai ee. Guvllas ja Gávkevuonas. Lávváris, Sullovuolis ja Reihvágis dárostedje mánát.

Jáhkán ahte mun lean nuoramus dán guovllus gii lean bajásšaddan dušše sámegielain. Leat moattis geat leat moadde jagi mus nuorat, geat leat hállan sámegiela ruovttus, muhto sii leat maiddái oahppan dárogiela ovdalgo álge skuvlii. Ja mánát, geat leat riegádan maŋŋil sullii 1952–53 leat buohkat bajásšaddan dárogielain. Sii sáhttet áddet sámegiela muhtin muddui, muhto eai hála.

Go mu boarraset vieljat ja oappát bohte skuvllas ja ledje oahppan dárogiela, de vigge dárostit maiddái midjiide, unna vieljažiidda ja unna oappážiidda. Dađe mielde go oahpaimet dárogiela, de dárosteimmet gaskaneamet, ja go fárriimet Sárranjárgii, de šattai dárogiella buot mánáid oktasašgiellan ja min sámegielmáhttu šattai čiegus áššin. Sámásteimmet dušše fal váhnemiiguin ja eará ollesolbmuiguin go leimmet ruovttubáikkis. Dan rájes go rávásmuvaimet leat mii oappážat ja ja vieljažat hállan eanemusat dárogiela gaskaneamet. Go boares olbmot dađistaga jávkagohte min gaskkas, de šattai dušše dárogiella hállojuvvot beaivválaš eallimis. Muhtimat mis oappážiin ja vieljažiin sáhttit ain muhtumin sámástit gaskaneamet, muhto earát gis orrot vájalduhttán sámegiela.

Reihvágis almmolaččat eai lean oppanassiige sámit, muhto duođaid eatnasiin lei sámi duogáš doppe maid. Stránddas ja Reinjoga (Geinnodatjoga) guvlui adnojuvvojedje buohkat sápmelažžan. Dáppe ledje buohkat sámit, ja sámegiella hállui eanaš ruovttuin.

Skuvllas Sárranjárggas diđiimet ahte muhtin eará oahppit maiddái ledje sámit. Nie mii muhtin láhkai leimmet seamma dilis. Muhtimat eai sáhttán čiegadit, erenoamážit mii, geain ledje dakkár goarggut go Bær ja Utsi. Earát lávejedje dahkaluddat ahte ledje dážat, vaikko diđiimet ahte ii lean duohta.

In muitte ahte oahpaheaddjit namuhedje min sápmelažžan. Muhto eará mánát huike min maŋŋái: «finnunga». Láviimet huiket ruovttoluotta: «Sarnesruss».

Ii mihkkege iežamet birra

Oahpaimet heahpanaddat go eat lean nugo livččiimet galgat. Muittán ahte mánát eai muitalan earáide mo ruovttus lea. Dušše dat, geat ledje veahá riggát, muitaledje ahte sis lei bivttasskábe, nu go mis lei internáhtas. Vástidin ahte mis ii lean bivttasskábe, muhto mis lei «spedstálle». Earát eai ádden mii dat lei, dat lei sámegillii heivehuvvon «pidestall». Mis ledje guokte dakkár skábe maid muhtin olbmot lulde ledje sádden davás midjiide maŋŋil soađi eará gálvvuid fárus.

Mu boarráseamos viellja muitalii ahte ii beassan sámástit skuvllas. Ieš in goassege leat vásihan čielga gildosa. In sáhte dadjat ahte mu livčče njuolga ráŋggáštan mangeláhkai, muhto nuppe dáfus de beasai mánná dovdat ahte dat mii sutnje lei gullevaš, dat galggai hilgojuvvot. Ii mihkkege daddjon njuolga, muhto čielgasit beasaimet diehtit ahte dat mii gulai midjiide ii lean mange veara..

Sárranjárggas ii lean go 7 jagi skuvla. Dan maŋŋil háliidii skuvlajođiheaddji mu joatkit. Muhto in duostan álgit realskuvlii. Orron jagi ruovttus ja de vázzen 7. luohká vel oktii Sárranjárggas. Dalle lei boahtán nuoraidskuvla Davvinjárgii ja vázzen 8. ja 9. luohká Ávágis. Dovden iežan vierisin inge orron iežan mielas máhttimin maidege das mii lei báikegotti olggobealde..

Nuoraidskuvlla váccidettiin Ávágis orron iežan oappá luhtte. Son orui Nuortavágis. Ávágis ii lean internáhtta, oahppit geat bohte eará giliin orro priváhta dahje hybelis.

Nuoraidskuvlla maŋŋá mus lei miella vázzit gymnása. Mus lei oabbá gii orui Sandnesas Rogalánddas, nu ahte álgen gymnásii dohko. Muhto jahkebeali maŋŋá de son fárrii Osloi ja mun maid vulgen su mielde dohko. Dan maŋŋil vázzen guokte maŋimus jagi Álttás. De bargen moadde mánu sadjásašoahpaheaddjin Fávle-Iččáin, ovdalgo mannen Osloi ja válden universitehta ráhkkanankurssa.

Gii mun lean?

Vásihin ahte ledjen massán juoidá maid fertejin gávdnat fas. Danin lohkagohten 1971:s sámegiela vuođđofága Oslo universitehtas. Studeanttaid gaskkas ledje muhtin sámegielhállit, sii bohte buohkat Kárášjogas dahje Guovdageainnus. Dasa lassin ledje muhtimat eará báikkiin, sii eai oba máhttánge sámegiela go álge. Mun dat ledjen áidna sámegielat studeanta mearragáttis. Universitehtas oahpahedje «rivttes sámegiela». Muhto dat ii lean mu giella. Ii doppege lean riekta dat mii munnje gulai. Vásihin ahte in máhttán hállat riekta. Sániid «rivttes» gehčosat ledje áibbas earáláganat go mu eatnigielas. Boađus lei ahte in sámástan oahpaheddjiiguin inge mielstudeanttaiguin.

Go in sámástan kurssaáigge, de oahpaheaddjit eai báljo lean gullan mu sámásteame ovdalgo njálmmálaš eksámenis. Dalle šattai professor Knut Bergslanda mielas hirbmat miellagiddevaš, dan dihte go hállen suopmana maid son ii báljo lean gullan ovdal.

Muitalit sániid haga

Vaikko ledjen oahppan dárogiela, de lei juoga ipmárdusas maid ledjen massán. Mus lei dárbu muitalit sániid haga. Muhtin ustit logai oktii munnje: – Don hálat dušše veardádusaiguin.

Ingunn ovttain dáidagiinnis, «Olbmománáid dolla-dagut» (Govva: Svein Lund)

Sámegiela vuođđofága maŋŋil ledjen ožžon doarvái universitehtas. Čállen Roanddima dáiddaskuvlii ja bessen dohko. Dás álgen njuohtansuorgái, muhto doppe mun eanaš sárgon go ivnnit maiddái balddihedje mu. Go áigi duobbánii, de duddjogohten čullosiid. 1987' rájes ráhkadišgohten čullosiid dakkár ávdnasis mii lea seamma čađačuovgi go čáhci ja biegga dahje áibmu: pleksiglása. Muhtin láhkái ožžon fas veardádusaidan ruovttoluotta go vázzen dáiddaskuvlla. Munnje dat lea vuohki dahkat addemeahttuma addehahttin. Iežan dáidagiin in daja maidege njuolga, buot dajan geažidemiiguin.

Ingunn Utsi:

Áhpegátti olbmot

Reihvátgáddi. Ingunn Utsi mánnávuođaruoktu gurut bealde, ja su dáiddavisti olgeš bealde. (Govva: Svein Lund)

Dán kåseriija logai Ingunn Utsi vuosttaš geardde Øytun álbmotallaskuvllas 1983 čavčča, maŋŋil lea dan divodan ja logai dan radios miessemánu 17. beaivvi 1984. 1984.

Hui várrogasat ja litnásit áiggun din hástalit áhpegátti siiggáhagaid olbmuid lusa, áiggun bovdet din iežan ja iežan olbmuidan guossin. Soaitibehtet nuppes de muitit nuohtaid, go čuččodehpet áhpegáttis ja guldalehpet ábi, ja de fas hástaleaddji nuohtat muittuhit didjiide áhpegátti olbmuid, jávkagoahtán álbmoga.

Lean dihtomielalaččat válljen dán luođi1, maid lullisápmelaš Gustav Kappfjell lea ráhkadan, gii lea Maajehjaevries eret, álgun iežan sániide. Áigá, don doložis juo, livččii dát luohti galgan gullot riddoguovllu olbmuide, livččii galgan sidjiide addit duostilvuođa čuovvolit, oadjebasvuođa alcceseaset. Dat livččii galgan čuodjat ja jávohuhttit dan mii máŋgasa njeiddii.

Dat lea láidestanhearggi luohti, muhto mun gulan das juoidá eará maid. Gulan ábi jienaid, gulan álbmogan historjjá, sámi historjjá, gulan jaskatvuođa. Boađe dasto, ja čuovvol mu áhpegátti eatnamiidda.

Siiggáhagat, mat riegádit stoarpmain. Daid fámut ellet guhká maŋŋeliidda go biekkat leat váhččen. Ealli áhpi. Orro leamen jaska, muhto jaskes áhpegierraga vuolde leat fámolaš lihkastagat. Siiggáhagat, mat johtet ovddos, juosat, rittu guvlui. Leat go don ieš dán stuora áhpegierraga alde, dovddat go movt gorut čuovvugoahtá dáid hilljánis sugadeami, muhto du čalbmegeahčastat gal ii lihkas. Siiggáhagat márret rittu vuostá. Cuovkanit ja čájehit iežaset mearihis fámuid. Fámut maid čađa ii gula makkárge eará jienaid.

Áhpi geassá. Dán musihkas ii beasa earránassii, dainna it geargga goassege.

Šattat ábi siiggáhagaide oassin go leat daiguin bajásšaddan. Šattat oassin eallimii ja lundui, go dovddat ábi geassima.

Orrot go ábi siiggáhagat issorasat, orrot go dain balddihahtti fámut? Juo, dat lea ge alvvus, muhto liikká – geahča movt sáltečáhci boršu, geahppasit dego uvja. Dat lea čaibman mii jaskkodahttá billisteaddji fámuid.

Ja áhpegátti olbmot gulle ábi čiekŋalasaid čiegusvuođaid, válde badjelasaset čiegusvuođaid ja ealligohte daiguin, daid mielde. Sii ohppe daid, ja soaitá leat dat sivvan dasa go sii nagodedje ceavzit, goittot muhtumat sis.

Siskkimussii fertejedje sii čiehkat iežaset sugadeaddji lihkastagaid, fámuideaset, čiehkat vai nagodedje ceavzit. Dán bággejuvvon jaskatvuhtii ii čáhkan illu, dat lei dušše dakkár mii fertii leat, vai sii nagodedje doalahit dan vehánaš olmmošárvvu mii vel lei báhcán. Ollugat masse buot, giela, kultuvrra ja nieguid.

Máŋggas fertejedje bákkuin gáidat báruid reaškasis ja alddiineaset, čiehkat iežaset duogáža, mii lei earálagan, namalassii sápmi, vai nu sáhtáše doalahit veaháš olmmošárvvu.

Dat lei ja lea váivves historjá. Nana ja gievrras álbmot fertii sojaldahttit niskki. Sin luođit jaskkodedje, sin giella čuodjagođii dađistaga vuollegeappot, – niegut elle guhká, muhto maiddái dat leat loahpas jápmán ollu ustibiin mu álbmogis. Dušše dieđekeahttá muittut leat báhcán, rašit ja hearkkit – dasgo áibbašeamit eai cuovkanan gátti vuostá.

Sii ásse vuonain, sulluin, miehtá Davvi-Norgga riddoguovlluid. Sii ledje guolásteaddjit, bivdit ja eanadoallit; sii ledje lotnolasealáhusbargit. Sii geavahedje gielaset ja ovddidedje dan daid dárbbuid mielde mat ledje áiggis áigái. Sii eai lean riggát, muhto sii válde vára das maid luondu sidjiide attii. Doppe olbmot elle ráfálaččat ovttas iežaset badjeverddiiguin geat juohke giđa johte duoddariin mearragáddái, ja ásse doppe dassážii go fas lei áigi johttát čakčat. Sii dárbbašedje guhtetguoimmiset. Duoddara olbmuin lei biergu, meara olbmuin lei fas guolli, máŋggalágán náhkit, guollevuodja ja ránut, čuldojuvvon ránut mat ledje suodjin siseatnama dálvebuollašiin.

Muhto bohte maid earát, geain lei earalágan giella ja dáhttu mii lei garas dego stálli. Sii badjelgehčče goađis ássi olbmuid, geat sámástedje ja geain ledje eará árvorámmat. Ii lean moktege seamma dási doarrun.

Sii geat maŋŋel bohte, ledje ollu gievrrabut, ja čeavlábut, lohke sis leat vuoigatvuođat, navde earáid heajut olmmožin go iežaset. Áhpegátti olbmot jaskkodedje vel eanet.

Gosa dat oassi mu álbmogis lea šaddan, mearrasámit, olbmot geat don doložis juo leat eallán ja bargan vuotnagáttiin ja sulluin?

Sii leat ain doppe. Oainnán sin Ávágis, Fávle-Iččáin, Gáhppevuonas, Harstadas, Budejjus, Girkonjárggas, Álttás ja Hámmárfeasttas. Gáhtaid alde ja káfejáin. Maŋisboahttit geat eai ožžon vejolašvuođa beassat searvat iežaset rikkis duogážii, mearrasámi kultuvrii. Eai dieđe maidege iežaset ruohttasiid birra, ja nu sii mannet viidáseappot.

Muhto muhtumat cevze ja doalahedje nannosit, muhto jaskadit, giela rikkisvuođa, kultuvrralaš ovdanbuktimiid; dego vašiin easka. Sii fertejedje jaskadit eallit – seammaládje go ábi siiggáhagat, mat siivvut johte rittu guvlui, eai mára. Eatnasat roasmmahuvve, maiddái gievrramusat. Sii dego šiitigohte juoidá mii lei čiekŋalepmosit sin iežaset siste, šiite oasi eallimis maid guhkes áiggiid ádjana hukset fas.

Dákkár birrasis mun bajásšadden. Lagamus kránnját ledje sámegielagat. Earáid birra in diehtán olus maidege, daid stuora čeavláid birra. Muhtumin min luhtte finadedje olbmot geat eai hállan seammaládje go mii, dat lei rávisolbmuid máilbmi. Juohke giđa bohte verddet duoddariin. Lei ivdnás eallin, mas ledje ollu čáppa detáljat. Gal mun dovden ahte oappát ja vieljat ledje nuppástuvvan, juohke háve go máhcce ruoktot nuppi máilmmis. Sii geahččaledje minguin hupmat dakkár giela mii min mielas lei jallas ja garra giella, ja sii orro dego heahpanaddamin.

Muhto eallin lei maid álki ja beaivválaš eallimis dáhpáhuvai ollu mas lei juogalágan oaivil. Lei vaikko man buorre dilli, áigi ovttastallamii. Eahkediid lávejedje gili nuorat čoahkkanit min dállui. Čohkkáimet gievkkanláhttis oljolámppáin, ja áhčči muitalii ovtta nuppi fearána. Fearániid olbmuid eallima ja doaimmaid birra, balddonas muitalusaid, eatnanvuolážiid, hálddiid birra, olbmuid birra geat máhtte veaháš eanet go áhččemin rohkosa, rávggaid birra. Dat eai lean cukcasat, dat lei duohtavuohta. Lei oahpes ášši ahte olbmuin ja olbmuid birrasis lea nu ollu maid ii sáhte čilget. Diekkár eahkediid oahpaimet mii dan oasi kultuvrras mii lea sáneheapmi. Min árvvut hábmejuvvojedje muitalusaid čađa, dain mii oahpaimet mii lei heivvolaš ja mii ii lean heivvolaš olbmuid servvoštallamiin, ja oahpaimet luonddu birra. Buot lei ealli, maiddái geađgi, vaikko gohčodeimmet ge dan jápma diŋgan.

Ollu sámi mytologiijas lea ceavzán ja dat elii áhči muitalusain ja eatni eallinmálles. Nie mii oaččuimet oasi njálmmálaš muitalanárbevierus, ja nu oahpaimet maid dovdat iežaideamet.

Geassi lei luđiid áigi. Eat mii ieža, áhpegátti olbmot, gal juoigan, muhto min duottarverddet. Sis ledje beatnagat ja bohccot ja gávttit.

Eatnis lei seammalágan gahpir go duoddara nissonolbmuin, ja áhčči geavahii čázehiid. Muhto mis lei giella ja juoga eará mii čanai min oktii. In diehtán riekta mii dat lei, muhto dat lei aŋkke juoga buorre. Ja čađat mii dárbbašeimmet guhtetguoibmámet. Eadni láibbui duoddara olbmuide, ja mii boradeimmet ovttas bierggu ja ađđamiid mat sis ledje mielde. In lean vel dovdan dárbbu oahppat maidege ábi siiggáhagaid birra. Veaháš olmmoš gal gulai sis geat máhtte ja dihte eambbo, geat ledje veaháš eanet go mii, muhto eanas áššit ledje čiegus áššit midjiide mánáide. Lagas áššit ledje nu lahka, sávzzat, heasta ja gussa, mohtorfanas, olbmot geat áddejedje almmá guhkes čilgehusaid haga, muitalusat, fiervá ja sii geat eai oidnon. Buot lei sápmi ja nu maiddái mu, ja danne dat lei oadjebas. Dalle eat vuos diehtán ahte mu váhnemiin ledje garra nákkut skuvlaeiseválddiiguin, daningo soai geavaheigga dan giela maid álggos leigga oahppan ja maid diehttelas buoremusat máhtiiga, ja hálaiga áivve dan giela minguin mánáiguin. Eat ge diehtán manne nu lei, dat lei dušše lunddolaš ášši midjiide.

Vejii lean oadjebas biras. Juo, máŋgga dáfus lei nu, muhto in goassege livčče hálidan dien áiggi haga leat. Dasgo dađistaga bođii ge dat áddejupmi ahte doppe ledje muhtumat geaid mielas mis lei mihá unnit árvu go sis geat gulle dien garra beallái, mii maŋit áiggi oaččui DÁRU namahusa. Soaittát smiehttat ahte midjiide livččii galgan muitaluvvot dan birra, nuppi máilmmi birra, dan báiti máilmmi birra, mii geavahii fámu ja válddálašvuođa eara láhkái. Soaitá leat nu.

Muhto liikká, go geahčan maŋos – historjjás lea duppal bodni, ja lean ilus dan dihte go bessen dan vásihit juste nu go dat lei. Gal dat áigi ge bođii, go diet olbmot bohte mu eallimii, nugo sii ovdal ledje boahtán mu máttarmáttuid eallimii maid ja rievdadan dan. Lea olmmošárvvu njeaidin go olbmos váldá giela eret, go rievida dan árvvuid, gáržuda olbmo jurdagiid mat gusket sutnje alcces ja su eallimii, go bágge olbmui eará giela ja eará jurddašanvuogi.

Nu bođii ge dat beaivi, go «šerres» máilbmi galggai almmuhuvvot. Álgen skuvlii. Dat lei stuorámus beahttu. Doppe eai máhttán eará go dien jallas, garra giela. Lihkus leimmet dušše njealjes 1. luohkás, ii ge oktage máhttán bearehaga dárogiela. Viellja lei oahpaheaddji dulka. Oahpaheaddji lei duođai mu lihkku eallimis, vaikko giela ii máhttán ge. Son divttii min mánáid leat mánnán min iežamet mánnálaš jurdagiiguin.

Dan ovcci jagis go ledjen skuvllas in oahppan skuvlalanjas maidege mii guoskkai munnje, vaikko skuvlla birrasa olbmot maid ledje sápmelaččat. Eatnasat han ledje sápmelaččat.

Reihvági internáhttaskuvla 1952 - Gievkkanis Gurut bealde: Aud Severinsen, Solfrid Portvik. (Foto: Sverre A. Børretzen, Aktuell)

Muhto ohppen ábi siiggáhagain, mun maid. Daningo vuosttaš jagiid ledjen eallán rabas máilmmis, áhpegáttis, de nagodin doalahit oasi das mii gulai munnje. Muhto ollugat mu ustibiin rahče garrasit, muhtumat heahpanedje sámivuođaset dihtii, ja nu čiehkagohte dan ja gáidadedje iežaset das eret. Áddegohten eanet ahte eanet iežan oappáid ja vieljaid nuppástuvvama skuvlaáiggis. Dasgo ii oktage beassan dan meattá. Oahpaimet čiehkat jurdagiid mat ledje min iežamet, oahpaimet sillet sániid, oahpaimet sillet dovdduid. Olmmoš oahpai dorvvastit dovddolaš geafivuhtii, ceavzin dihtii.

Eallima lunddolaš bealli, dat ahte čevllohallat dan dihtii mii olbmui lea ráhkis, šattai eahpelunddolažžan. Šattai gielddusin dovddahit masa olmmoš ieš jáhkká. Gielddusin daningo oahpaimet árrat juo doahttalit earáid vai ieža eat nu bearehaga roasmmahuva.

Muittán ovtta váivves skuvlavásáhusa. Ledjen várra 4. luohkás. Internáhttaskuvla lei sirdojuvvon guhkás eret mu ruovttubáikkis. Lei eahket, leimmet basadan ja nohkkagoahtán. Čuovggat ledje jáddaduvvon ja seaŋggain gullui čierrun, hearkkes čierrunjienat. Fáhkka iđistii dálueamit ja cahkkehii čuovggaid. «Maid dii huikibehtet?» Jearralii son iežas garra gillii. Son váccii seaŋggas seŋgii ja gulai vástádusaid. «Mii áibbašit ruoktot». Son bođii mu seaŋgga lusa. Ledjen sihkkon gatnjaliid ja veallájin áibbas jaska. In áigon goassege dovddahit raššivuohtan sutnje, orron baicca jávohaga. Ii ge son gal ádden maidege, mojohalai dušše ja dajai: «De nie fal, stuora mánát eai galgga ruoktot áibbašit». – Áhpesiiggáhagaid čiegusvuohta, muhto vuoi máilbmi man lossat dan lei guoddit.

Min siste lei várra dakkár jáhkku, ahte ii han dát sáhte bistit agálaččat. Ii dákkár badjelgeahččan gal sáhttán bistit. Ii olbmuid riggodaga ja fámuid sáhttán ná duššadit. Dat lei juo bistán menddo guhká. Mearrasámit, álbmot geain lei áhpegeahčastat ja áhpereaškkas, eai gal sáhttán dubmejuvvot heavaheapmái. Jurdagat girde. Muitalusat maid ledjen gullan maŋŋit čakča- ja dálveeahkediid, parafinlámppá čuovggas, skádje dego báktegájanas. Litna giella gullui juostá olbmo siste, muhto mii vácciimet skuvlla gos buot lei dárogillii, ja nu oahpaimet dáru jurddašanmálle. Oahpaimet dan hui vuđolaččat.

Lea duohta; eat gullan maidege iežamet, áhpesámiid, mearrasápmelaččaid birra. Mearrasápmelaččat. Gulat go movt diet sátni čuodjá! Mis lei geografiijagirji mas muitaluvvui min verddiid badjeolbmuid birra, olbmuid birra geat orro badjeeatnamiin. Diet min verddet ledje maid min olbmot, mat jorre min viesus dego iežaset ruovttuin. Ovdal ii lean makkárge erohusaid, eai lean rájit mat čulde min ovttastallama. Mánnálaš mielastan leimmet mii seammaláganat, erohus lei dušše dat ahte mii gulaimet goabbatlágan ealáhussii. Sii johte, mii oruimet seamma sajis birra jagi, sis ledje bohccot, mis lei min gussa ja sávzzat ja diehttelas guolli. Muhto várit ja jávrrit gulle midjiide buohkaide. Ja min eanabihttá. Juo, bohte diehttelas bohccot min eanabihttái giđasgeasi, muhto nu han dat lei. Mii oaguheimmet daid giettis eret, mat máŋgga dáfus ledje maid min, daningo dat ledje jagi áiggiid rievdama mearkkat.

Skuvla gáidadii min eret verddiin. Geografiijagirji muitalii badjeolbmuid birra, gos sii ásse, movt sii elle, ja movt sii johte dálveguohtumiidda dahje dálveguohtumiin geasseorohahkii. Dál sii ledje geđđon eksohtalaš geamádahkii, mii munnje ii šat lean oahpis.

Ohcen eará siidduin, geahččalin lohkat badjeolbmuid geasseorohaga čállosa linnjáid gaskka. Ii sátni ge min birra, ii sátni ge dan birra ahte mearragáttiin ja sulluin ásse olbmot, geat maid ledje sápmelaččat. Ja mun vurden oahpaheddjiid muitalit, muhto eai dadjan maidege, vaikko sii goit galggaše diehtit. Sii han dihte min birra. Sii dihte min verddiid, badjeolbmuid birra, ja sii maid muitaledje daid birra apmasit ja imašlaš geađđasit.

Gosa mii leimmet šaddan? Eat go gávdnon ge? Ledje go dušše badjeolbmot, eai ge šat makkárge eará sápmelaččat? Leimmet go mii earát dušše guolásteaddjit, dálolaččat, snihkkárat, industribargit ja mašinrusttetbargit? Ii go lean erohus, vai geahččaledje go sii dan čiegadit, eai go muitalan dan birra maid mun dihten lei earalágan. Skuvlabeaivvit ledje mihá eambbo go ruovttubeaivvit, ja lei hárve ahte olbmos lei vejolašvuohta oažžut vástádusa.

Skuvllas oahpaimet garrasit sirret olbmuid. Álggos leimmet vuolemusas mii, mii geain ii lean seamma árvu go dárrolaččain, ja dasto mii biddjojuvvuimet maiddái vuolábeallái iežamet verddiid, badjeolbmuid. Nie stuora fápmu lea girjjiin ja oahpaheddjiin, nie várálaš stuora fápmu. Dávjá sii gilvet gáttuid mat darvánit julggiide ja dagahit olbmo lihkuhis dillái, soaitá ahte sii eai oba ádde ge iežaset daguid bohtosiid.

Dál dieđán dan. Dat lei čielga politihkka, dat lei dakkár politihkka mii galggai buohkaid dahkat dárrolažžan. Čuđiid jagiid ledje sii geain lei fápmu geahččalan čuoldit eret sápmelaččaid, buot mii gulai sámivuhtii. Gildosiiguin ja gohččumiiguin. Bággemiin ja čiehkamiin. Vuoi go ohppen vašuhit čiehkama ja giellásiid.

Na movt de minguin? Mii oahpaimet juste dan maid mun dál lohken, mii leimmet vuolit dási olbmot. Mii oahpaimet gáđašvuođa ja nu maid unnit árvvu. Oahpaimet dađistaga ahte min verddet, badjeolbmot han ledje dat albma sápmelaččat.

Maid dasto min verddet badjeolbmot ohppe iežaset birra skuvllas. Juo, juste fal, ahte sii han ledje ge dat albma sápmelaččat. Maiddái dat lei sin politihkka geain lei fápmu. Go sii eai nagodan jávohuhttit dieid olbmuid oalát, de sii goitge galge sin bidjat vuostálaga, go adde nubbái eanebuš árvvu. Ja fuomáškeahttá, de bođii munnje maid diet heahpatvuođa dovdu maid ledjen oaidnán iežan oappáin ja vieljain – dat dovdogođii čielgaseappot ahte čielgaseappot – juohke háve go sii bohte skuvllas.

Skuvla duššadii nu ollu das maid ledjen vásihan ja masa ledjen jáhkkán, dalle go vel in diehtán maidege dien «báiti» máilmmi birra. Lei maid balddehahtti vásihit ahte olmmoš dađistaga geahččagođii amas čalmmiiguin verddiide geat bohte váriin giđđat. Sii sudde dien imaš geađasvuhtii.

Muhto dat galggai leat geađas; norgga skuvllas lei dárkilvuohta mas lei váttis beassat eret. Ja de fuobmájin movt mu iežan olbmot guvdnjugohte. Sánit muitaledje ollu. Sánit maid ovdal in lean mearkkašan. Iežan niski maid sodjagođii. .

Reihvági skuvlla 1952 Gurut bealde: Luohkkálanjas. Oahppit leat: Olaug Mathisen, Bjørnar Olsen, Ally Hansen, Alma Pedersen, Arne Johansen, Solveig Gåre, Johan Bær, Josef Samuelsen, Edith Mathisen, Alice Mortensen, Elly Hansen, Aud Severinsen, Arne Hansen. Oahpaheaddji lea Asbjørg Torsteinsen. (Govva: Sverre A. Børretzen, Aktuell)	Olgeš bealde: Gánddaid oađđinlanjas. Gurut bealde: Josef Samuelsen, Rasmus Bær, Ragnvald Utsi. (Govva: Sverre A. Børretzen, Aktuell)

Olmmoš guldališgođii dárkileappot muitalusaid maid muitaledje. Muitalusain gulaimet movt mu álbmot vásihii soardima, duolbmama, badjelgeahččama ja vearredaguid. Muhto muitalusain gullen maid reaškasa, seamma reaškkasa go ábi siiggáhagain lea. Dan mii attii midjiide ceavzinfámu.

Das han mii leimmet, leat guhká juo leamaš dás. Muhtumat ledje dušše geahččalan min jávohisvuhtii duššadit, ledje geahččalan roggat min ruohttasiid nu ahte galggaimet šaddat ruohttasiid ja ruovttu haga.

Muhto seammaládje go ábi siiggáhagat johtet rittu guvlui, loktanit áibmui ja de časket gátti vuostá, nu lea mearrasápmi nai loktegoahtán oaivvi. Miehtá Davvi-Norgga riddoguovlluid, sulluin ja vuonain. Muhtumat leat nagodan doalahit giela, eatnasat eai leat, muhto dat ii hehtte sin ihtimis oidnosii, geahččamis maŋás, ja ii unnimusat: sii gehččet guhkás ovddos.

Ollu báikkiin šluvget bárut garrasit, muhto dasa lea dárbu. Ain lea heahpatvuohta das, heahpat gullat áhpeolbmuide, mearrasámiide. Dat lei čiekŋalasas min siste; lea máŋggaid buolvvaid čađa cieggan midjiide. Mannet ollu jagit ovdal beassat heahpadis. Muhto beaivvis beaivái nanusnuvvá jáhkku, dat ligge mu. Viimmat besset mu olbmot ovdanbuktit iežaset dieđuid, iežaset kultuvrra, besset muitalit iežaset čiekŋaleamos čiegusvuođaid, besset juogadit rikkisvuođaset earáiguin.

Min organisašuvnnat leat leamaš stuora doarjjan. Sáhttit fas deaivvadit, vaikko eat vuos jur juste nu go mun vásihin duottarolbmuid ja mearraolbmuid verddevuođa iežan mánnávuođas, muhto diekkár deaivvadeapmi lahkona. Dasgo ovttas mii leat fuobmágoahtán dan vuoigatmeahttunvuođa mii lea dahkkon min vuostá, leat oaidnigoahtán čuoldaga sárgáin das mii gohčoduvvo sámi váttisvuohtan.

Luovvanit fámut, ráhkadeaddji fámut mearrasámiid gaskkas. Ii galggaše leat várálaš dovddastit ahte kultuvrralaš girjáivuohta lea doarjjan olbmuide.

Vai lea go dat ain várálaš? Nu orru leamen go logat kulturplánaid, minstarplánaid, ráđđehusa dieđáhusaid, lágaid ja ásahusaid. Ballet go sii? Ballabehtet go? Mas?

Eará artihkkalat girjjis Sámi skuvlahistorjá 2