På norsk

Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 2. Davvi Girji 2007.

Ivar Utsi:

Ii lean lohpi hállat iežas giela

Muitalan Magnar Mikkelsenii

Sámás: Else Turi

Ivar Utsi girjji Gullet mánat girjjeolggožii sárggui Ingunn Utsi iežas áhči muitaleamen mánáide.

Magnar Mikkelsen lohka iežas divttaid, Porsáŋggu kulturvahkus, Leavnnjas 1988. (Govva: Svein Lund)

Ivar Utsi riegádii Beaivvášgiettis Kárášjogas 1913:s, ja jámii 1982:s. Vánhemat ledje badjeolbmot, muhto son bajásšattai mearrasámi bearraša luhtte Reihvágis. Doppe su birgejupmi lei bivdit guliid ja maŋŋil son snihkkárušai. Ivar Utsi barggai maiddái sámepolitihkain ja báikkálaš politihkain ja lei ee. ovtta gaskka Davvinjárgga skuvlastivrras. Son čálii guokte girjji: Eallin dáhpáhusat 1980 ja Gullet mánat, 1982. Goappašiid girjjiid almmustahtii Jår'galæd'dji-lágádus.

Ivar Utsi muitalus almmuhuvvui vuosttaš geardde Magnar Mikkelsena girjjis Hundre år under pisken, man Cappelena lágádus almmustahtii 1978. Mikkelsen dáhtui 13 eará finnmárkolačča muitalit muitalusaid iežaset eallimis. Lea imaštahtti ahte nu unnán olbmot muitaledje skuvlla birra. Dát lea okta moatti muitalusas skuvlavázzima birra. Magnar Mikkelsen lea riegádan 1938:s, son lea bajásšaddan ja orru Sáltesávjjus, Lágesvuonas. Son lea leamaš smávvadálolaš logenare jagi ja journalista ja girječálli olles eallimis. Son lea čállán 19 girjji, eatnasiin lea fáddá Finnmárkkus, doaimmahan áigečállaga Albatross ja ráhkadan filmma Sáltesávjju eallima birra.

Sápmelaš lea beassan dovdat gillámušaid sihke rumašlaččat ja silolaččat. Boares áiggi rájes jo go ruoššat johte dáppe ja spedje, de leat sápmelaččat šaddan gillát. Sii leat čađa áigge leamaš unnitlogus ja nu leat vel dálge ja sii leat šaddan orrut jávohaga. Eai sii mangeláhkai leat vuostálastán, eai sii leat dorvvastan vearjjuide, sii leat dušše gillán. Vuosttaš geardde go sápmelaččatge čájehišgohte vuostálastinvuoiŋŋa, lei Guovdageainnu stuimmiid áigge, muhto muđui sii leat baicca gillán.

Sii gillájedje ja orro jávohaga, ja almmolaš oktavuođain sii eai namuhuvvon ovdalgo sámi organisašuvnnat morránedje dahje sámekonsuleanta Henriksen bođii davás. Dalle de duste jietnadišgoahtit dan dili birra maid leat vásihan.

Lean álo dovdan iežan geatnegasvuohtan čuollat sin beale ja ovddidit sin áššiid. Mun dat gal birgen seamma bures go gii ihkinassii dážaid, muhto duot duonat eai gal vel birge. Dál gal oažžugohtet sápmelaččatge oahpu, muhto lea menddo unnán.

Reihvági skuvla 1909 (govva: Bernt Thomassen / Ulf Jacobsena govvačoakkáldat)

Go mii vácciimet skuvlla dáppe Reihvágis, de eat ožžon hállat sámegiela. In máhttán sánige dárogiela go álgen skuvlii, in sánige. Dárogiella dat lei skuvlla giella ja duot joavdelas mearrádus lei vel nu ahte mii geat leimmet mánát eat beassan hállat sámegiela gaskaneamet nu ahte lei váttis golahit áiggi. Go mii mánát viegadeimmet olgun ja vikkaimet hállat sámegiela, de gilde min dan dahkamis. Lei viehka váigat go dalle jo beasai dovdagoahtit sielus daid cillosiid ja buddestatnamahusaid mat sámimánáin ledje. Dan don besset dovdat sielus jo 8-jahkásažžan. Dalle dearvvaheimmet stuorraservodaga. Ruovttus lei buot nu buorre ja mánnái lei somá ja illu, muhto go skuvlii bođii, de beasai gal dovdat gillámuša. Lei bahča ja lossat ja máŋga duona gillájedje sakka.

Mun ohppen veahá dárogiela ja ledjen čeahppi skuvllas. Jos lei mihkkege maid oahpaheaddji jearai, de máhtten vástidit, juoga maid earát eai máhttán. Danin go ledjen čeahppi, de mu dolle árvvus. Muhto dat duonat mat eai lean čeahpit, makkár dilli sis lei!

Danin dadjenge Gjærevollii [Olav Gjærevoll (1916-1994) lei professor botanihkas, stuoradiggeáirras Bargiidbellodaga ovddas ja moadde háve mielde ráđđehusas.]: Sápmelaččat leat beassan dovdat silolaččat eai dušše rumašlaččat. Dán geažil mun dagan buot maid sáhtán sámeáššiid hárrái ja bealuštan sápmelaččaid.

Bajásšattadettiin ja nuorran mii, sámegielagat ja earát máŋgii šattaimet vuostálagaid. Dárogielagat eai atnán nuppiid, sámečivggaid, seammadássásažžan; dat dat nie cielahedje geat iežaset atne dážan. Nugo Hitlerge: son geavahii juvdálaččaid oaguhit juvdálaččaid, dat lei su buoremus vearju. Nu lea norgalaš stuorraservodatge geavahan dáruiduhtton sápmelaččaid veahkkin oaguhit eará sápmelaččaid. Sii han ledje vearrámusat.

Go eváhko áiggi bođiimet máttás, de dovddaimet ahte eará dážain lei earálágan vuoigŋa. Sii hirpmástuvve! Maid! Máhttit go mii maid eará giela go dien hedemárkkugiela. Sii atne min árvvus go máhtiimet guokte giela. Nu lea leamaš álohii: Bahámus oaguheaddjit leat dáruiduhtton sápmelaččat.

Dáruiduhttinpolitihkka dat lei sivalaš ja mii diehtit dan dili man geažil min váhnemat gillájedje. Maŋŋá náitalin ja mánáiduvaime, ja min kránnjás, Erik Samuelsenis, ledje maid smávva mánát. Johan Sirkka – gii maŋŋá gohčodii iežas Stålsettan – barggai oahpaheaddjin Reihvágis. Son gilddii min hállamis sámegiela mánáiguin ruovttus, ja man gallii mii eat lean ovtta sajis. Ovtta háve mun muittán erenoamážit, moai uhces ean doarrán.

Son dadjá: Don it oaččo lobi hállat sámegiela mánáidatguin! Sii han šaddet dan muttus jallat ahte eai ádde eai maidege go álget skuvlii!

De dajan sutnje: – Du teoriija, diet ii doala deaivása. Go mun álgen skuvlii, de in máhttán in sánige dárogiela, in ádden sánige. Muhto dalle go bessen 7 jagi maŋŋá álbmotskuvllas, de ledjen mun buot čeahpimus min luohkkálaččain. Ii lean giella mii dan dagahii, go mun in máhttán dárogiela, dat ii leat munnje oahpahan maidege.

Ii leat imaš ahte dánlágan vuortnuheapmi čuohcá váhnemiidda. Sii vuollánedje hállagoahtit heajos dárogiela mánáidasaset, nu ahte mánát eai beassan oahppat sámegielage. Ollu nuorra olbmot sivahallet vánhemiiddiset go masse giela, sii eai leat beassan oahppat sámegiela. Ii sáhte sivahallat váhnemiid, dat lea stuorraservodaga sivva, dat lea dáruiduhttinpolitihka sivva. Maŋŋá go sámi organisašuvnnat morránedje, de sii ložžegohte giellapolitihkaset, ložžegohte binnánaš.

Ivar Utsi nieida Ingunn muitala
Eará artihkkalat girjjis Sámi skuvlahistorjá 2