På norskArtihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 2. Davvi Girji 2007.
 Lone Hegg |
Lone Synnøve Hegg (r. Jørgensen) lea riegádan 1975:s ja lea bajásšaddan Sáttomohgáttis Láhpis Oarje-Finnmárkkus. Doppe son váccii vuođđoskuvlla. Maŋŋil váccii joatkkaskuvlla Álttás ja logai psykologiija, davviriikkalašfága ja pedagogihka váldofága Romssa Universitehtas. Dán artihkkala vuođđun lea váldofágabargu Norsk eller samisk? I spenningsfeltet mellom eksistens og vitenskap.
Lone Hegg lea bargan oahpaheaddjin ja pedagogalaš-psykologalaš ráđđeaddin. Son ássá dál Čáhcesullos ja bargá Finnmárkku fylkkagielddas, gos juste dál (2006) bargá Máhttoloktema prošeaktajođiheaddjin. |
Dáppe ii leat 1900-logus hupmanveara sámi skuvlahistorjá, logai rávis Láhpi olmmái munnje. Go jearan muhtun nuorabuš nissonolbmos seamma suohkanis ahte movt su skuvlla oahppit vásihedje sámivuođa, de son vástida ahte son muitá muhtun sápmelaš govaid o-fága oahppogirjjis. Vaikko sámivuohta ii leat ge leamaš dakkár ášši man birra hupme Láhpi skuvllas, de dat goitge lea eksistensiálalaš fáddá mii lea dehálaš ollugiidda mis, dihtomielalaččat dahje dieđekeahttá.
Lean eret Sáttomohgáttis, mii lea unna giláš Láhpis. Doppe ássen gitta dassážii go ledjen vihttanuppelohkái jagi. Sáttomohgáddi lei buoremus báiki máilmmis, gitta dassážii go šadden nuppelot jahkásažžan. De šattai máilmmi vearrámus báikin. Njealjenuppelotjahkásažžan ledje mus ollu áššit mat váivvidedje. Vuosttažettiin in orron iežan mielas doarvái fávru. Ii mihkke lean nu go galggai leat: ledjen beare guoirras, vuovttat beare njárbadat, čalmmit beare unnit, čiččit beare unnit, romes modji ja čivhllit. Muhto vearrámusat ledje muohtočohkat. Dat bullájedje ámadeajus ja leabbájedje miehtá speadjala.
 |
Sáttomohgátti skuvla 1907
(Govva: Bernt Thomassen / Ulf Jacobsena govvačoakkáldat) |
Láhpi suohkanis leat ollu smávva gilážat, ja suohkanguovddáš lea Ákšovuotna, mii lea suohkana stuorámus gilli. Muhtun giliin dovdo lestadiánalaš osku, muhto ii buot giliin. Sáttomohgáddi lea ovdamearkkadihte dakkár gilli gos diet osku ii vuhtton nu bearehaga. Sáhttá go leat nu ahte lestadiánalaš gilit leat buorebut váldán vára sámi kultuvrras ja iešvuođas go dat gilit gos ii lean lestadiánalaš osku? Ságastaladettiin muhtun dievdduin ja nissonolbmuin geat leaba eret Bártnatvuonas, mii lea Sáttomohgátti ránnjágilli, ožžon dan ipmárdusa ahte soai eaba dorjon dien oaivila. Vaikko lohkaba ge dovdat eanet lagasvuođa sámegillii, de soai eaba gal sáhte iežaska gili gohčodit sámi gillin, ii ge sámivuohta leat juoga man birra doppe olbmot hupmet. Vaikko ovdalis namahuvvon olmmái logai ge ahte 1900-logus ii leat hupmanveara sámi skuvlahistorjá, de son muitala ahte go son váccii skuvlla Láhpi suohkanis, birrasiid 1940:s, de máhtte buot mánát sámegiela. Muhto go jearan hupme go sii sámegiela skuvllas, de son gal biehttala dan garrasit. «Ii heađisge, ii oktage mis gal hupman sámegiela skuvllas». Muhtun vuoras nissonoahpaheaddji muitala ahte su áhkku humai sámegiela ja su eadni ipmirdii sámegiela, muhto sámegiela birra ii galgan hubmojuvvot, ii dalle go son lei skuvlavázzi, ii ge maŋŋil ge go son bargagođii oahpaheaddjin gilis.
 |
Ákšovuona mánáidskuvlla 4. luohkká 1953:s. Duogabealde skuvlabráhkka mii geavahuvvui ovdal go ođđa skuvla huksejuvvui. Dat geavahuvvui maiddái internáhttan Ovdimusas maŋosguvlui, gurut ráiddus: Trygve Andersen, Ingolf Bye, Solveig Andersen, Gunnveig Magnussen, Steinar Aslaksen, Jens Børve, Ole Wirkola. Olgeš ráidu: Willi Flatmo, Gunnar Rydheim, Terje Johansen, Peder R. Winterseth, Torfinn Kiil, Solfrid Wilhelmsen, Hilde Bosch, Evy-Ann Larsen
(Govva: Jon Martin Alnes / Finmarksbiblioteket) |
Juohke geasi bohte bohccot Sáttomohgáddái. Ja de bohte maid sápmelaččat. Diet sápmelaččat ledje imašlaš olbmot. Lei čielggas ahte ollugat giliolbmuin hupme heajos ságaid sin birra.. Ja buoret ii šaddan dilli go bohccot dulbmo áiddiid ja guhto olbmuid gittiin. «Fjellfinn» lei cielossátni maid geavaheimmet go galggaimet olbmástallat nuoraidskuvllas. Duođi eanet oktavuohta ii lean mus sápmelaččaiguin. Sii orro Kárášjogas, Guovdageainnus ja Mázes, ja johte bohccuiguin duohkot deike.
Čájehuvvo ahte dát lea váttis fáddá juste dan dihtii go sámi historjjá birra ii leat oahpahuvvon ovdalaš mearrasámi suohkaniin, nugo ovdamearkka dihte Láhpis. Manne ii galgan oahpahuvvot sámiid birra Láhpis 1900-logus? Jus olmmoš hálida historjjá gullat, de ii leat váttis dan gávdnat. Eatnasat Finnmárkkus máhttet ohcat iežaset máttuid Mátta-Norggas, Frankriikkas, Ruoŧas dahje eará eksohtalaš guovlluin, go beare fal ohcet doarvái guhká. Nuorravuođas mun lávejin lohkat ahte olles mu soga máddu lea muhtun vearredahkki gii lei eret Gudbrandsdalenis.
Mu bearaš boahtá Gudbrandsdalenis. Ja mii leat čuvvon iežamet soga duogáža gitta álggogeahčái 1800-logu. Peder Bjerk lei reaŋgan muhtun oapmedálus Øyeris Gudbrandsdalenis. Son lei vigiheamet sivahallojuvvon suolan, ja danne son časkkii leansmánne. Son sáddejuvvui ráŋggáštusvissui Osloi, ja dasto Finnmárkui. Mánát ja eamit báhce Øyerii ja son oaččui ođđa bearraša Áltái.
Manne hálidin leat Gudbrandsdalenis eret? Manne in hálidan dovddahit ahte dat maid speadjalis oidnen, lei mu sámi gullevašvuohta? Manne geavaheimmet sáni «fjellfinn» cielossátnin?
Hálidin leat eanemus lági mielde seammalágan go earát mu ahkásaččain. Jus soames livččii midjiide muitalan min sámi historjjá, livččiimet go ipmirdan dan? Orun dego muitimin ahte okta gili oahpaheaddji muitalii min luohkkái ahte mis lei buohkain juogalágan sámi gullevašvuohta. Orun gal dego gullan dan, ja muittán maid dan. Muhto nuppe bealis fas in diktán dan moktege alccen čuohcat. Go rávisolmmožin ohppen dáruiduhttima birra, de manai maid guhkes áigi ovdalgo bidjen iežan dien govvii, ja manai vel guhkit áigi ovdalgo navdigohten iežan sápmelažžan.
Mus lei imaš vásáhus dá muhtun beaivvi. Go čohkkádin ja smiehtadin áhku ja ádjá birra, de fuobmájin juoidá. Jus soai humaiga sámegiela, de han soai fertiiga lean sápmelaččat? Vaikko lei ge oalle ártet, de lei nu ahte diet dovddasteapmi vuodjugođii easka de mu ipmárdussii. Ja dasto han fertii áhčči maid leat sápmelaš. Teorehtalaččat lean mun dalle beallesápmelaš. Fertejin veaháš boagustit... ii jur nie gal oba sáhttán ge leat. Oidnen olmmošlohkamis ahte áhčči lei sámegielat. Goappešagat su váhnemat leigga sámegielagat, muhto son lei sudno biebmobárdni. Danne in dieđe vel dál ge leigga go su albma váhnemat sápmelaččat. Jáhkán soai leigga. Áhkku soaitá leamaš veaháš rivgu. Muhto ii hal das galggaše leat nu ollu dadjamuš man ollu sápmelaš mun lean. In mun sáhte báifáhkka šaddat sápmelažžan. Dan in hálit. Muhto liikká dovddan čeavláivuođa go muhtun presentere mu sápmelažžan. Juo, dat lea gal hui amas dovdu, ja mun veaháš báhkkanan ja heahpanan, muhto dovddan maid čeavláivuođa. Ja de in dárbbaš ge imaštallat manne lean nugohčoduvvon čearddalaš oaidnit ja in dárbbaš dainna heahpanaddat ge. Muhtun láhkái šaddá ge dasto dat mii álo lea leamaš nu heittot, veaháš buorre. In mun buohkaiguin hálit dan birra hupmat. In jáhke goit ovddemus gillet vuolgit Sáttomohgáddái hupmat iežan sámi gullevašvuođa birra! Livččii áibbas eará ášši hupmat Romssas dan birra. Dasgo mun dovddan ain heahpada.
Min čearddalaš gullevašvuohta ja identitehta lea dehálaš midjiide. Ja dat mii midjiide lea dehálaš, bidjá dávjá johtui juoidá min siste maid mii ieža eat nagot stivret. Ollu dáhpáhuvvá olggobealde min dihtomiela
Sápmelaččaid hárdin, sihke leaikkastallamiin ja duođalašvuođas, lea juoga mii lea oahpes ášši buohkaide dán fylkkas. Eatnasat leat gullan dahje muitalan sámi vitssaid. Ollugat leat suhttan sápmelaččaide dahje leat badjelgeahččan sin kultuvrra ja giela. Ollugat muitalit movt sii leat vásihan hárdima iežaset lahkosis. Olbmot geažuhit dávjá ahte mun lean oaidnit dego sápmelaš, maiddái áltálaččat lávejit dan dadjat. Ja dadjet dan nu ahte dat čuohcá munnje unohassan, lohket ahte don gal fertet lea juogo Guovdageainnus dahje Kárášjogas eret. Jus láven de vástidit ahte mun dieđán ahte mus lea sámi hápmi ja ahte mun lean ge mearrasápmelaš. De eai šat láve diehtit movt galget láhttet, eai ge huma šat eanet dan ášši birra. Dat gii sirre muhtun olmmošjoavkku čearddalaš gullevašvuođa vuođul, sáhttá definerejuvvot rasistan. Ja lea ge oalle ártet ahte dávjá olmmoš dadjala juoidá rasistalaččat dan čearddalaš joavkku birra masa ieš gullá. Danne sáhttá ge digaštallat ahte lea go rasisma rievttes doaba čilget dan váttis oktavuođa mii Finnmárkkus lea sápmelaččaid ja dáččaid gaskkas.
Eaŋkilolbmo dásis čilge čikŋodatpsykologiija
Suoivana jietna dadjá:
Sápmelaččat lea romit, unnit, oktageardánat, ii ge sis leat seamma alla árvu go dáččain. Olmmoš gal áigá juo oaidná goal lea sápmelaš, sin gal dovdá. Lone, it galgga nu oainnusindahkat iežat sámi beliid – dat leat romit. Gula mat movt sisfinnmárkulaččat hupmet, sii geat ain dádjot daid sámi tullja áššiiguin. Sii eai máhte dárogiela ge albmaládje hupmat! Oaččut leat ilus go leat dárrolažžan šaddan. Diehttelas lea váivi go it beasa iežat sámi hámis earranassii. Muohtočohkat ja čalmmit eai leat jur čevllohallanveara. Dat almmuhit du. Dan gal dieđát ahte maid dal de ain logažet, de ii leat moktege eksohtalaš dahje somá leat sápmelaš Norggas. Jus leat indiána, de dat gal lea gelddolaš čearddalašvuohta Norggas, muhto ii fál sápmelaš. Eai leat dušše lulli norgalaččat geat boagustit sápmelaččaid – sin boagustit buohkat. Albma finnmárkulaččat boagustit buot njálgámusat.
Dus ii leat buhtis neahku ja du čalmmit leat beara unnit. Gea man ropmi dat lea! Ale fal doaivvo ahte ovttage mielas diet leat čábbát. Hálidat go duođai oahppat diekkár fasttes giela? It go gula man roavvát ja oktageardánit dat čuodjá! It go dieđe ahte sápmelaččat leat nuoskkit ja eahperehálaččat? Dasa lassin leat sii várálaččat juhkanoaivvis! Sii geavahit systema ja váldet min ruđaid! Ale divtte sin váldit iežat fámu! Don leat dárrolaš! Jáhkát go buotdihttiid tulljaságaide? It don gal dárbbaš smiehttat iežat sámi árbbi. Manne galggat dainna vuorjat iežat? Manne galggašit ohcat maŋás juogamasa mas ii leat makkárge árvu? Manne ohcat juoidá mii duohtavuođas lea dutnje stuora heahpadin? Geahča man romes gávttit – it galgga goassege diekkára coggat badjelasat. De goit buohkat juo oidnet gosa don gulat. Lea juo doarvái lossat leat Finnmárkkus eret. Cokka bunáda ja nanne dan mii lea buhtis, mii gullá dárrui. Áiggut go iežat maid dahkat bogostahkan? Ale goassege loga iežat sápmelažžan!
Bajit-mu sivalašvuođadovdu dadjá:
Diekkáriid it sáhte dadjat. It galgga diekkáriid jurddašit ge. Olmmoš ii galgga badjelgeahččat eará olbmuid, dat gohčoduvvo rasisman. Leat heajos olmmoš gii divttát iežat nie jurddašit! Dasa lassin leat don ieš beallesápmelaš. Jurddaš buot ustibiiddát geat leat sámi sogalaččat! Eai go sii leat albma fiinna olbmot? Don dovddat ollu fiinna sápmelaččaid. Gákti lea čáppat. Smiehta mat – ii go dus ge oro miela oažžut čáppa Láhpi gávtti! Sámi kultuvra lea albma ja dat lea okta oassi dus maid. Galggašit čevllohallat iežat sámi gullevašvuođa dihtii ja leat oassin dien fiinna kultuvrras, ovttas eará fiinna hutkkálaš olbmuiguin.
Kultuvra-bajit-mu sivalašvuođadovdu dadjá:
Galggat ráhkistit lagamuččaidat nugo iešiežat. Ii leat dohkálaš ahte ii liikot olbmuide sin neagu dahje čearddalašvuođa dihtii. Norgga stáhta ja dáččat eai leat leamaš siivut sápmelaččaid vuostá. Mii galgat leat siivut sápmelaččaiguin. Olmmošeatnatvuohta berrešii heahpadit buot vuoigatmeahttunvuođa dihtii mii lea dahkkojuvvon muhtun olmmošjoavkkuid vuostá. Dat lea ovdal dáhpáhuvvan ja dat dáhpáhuvvá eará báikkiin, muhto dat ii sáhte dáppe dáhpáhuvvat. Mis lea olmmošvierru, ja leat ovdánahttán alladási servodaga.
Sáhttá go leat buorre dovddahit iežas suoivvanbeali? Mu vásáhus lea ahte go olmmoš beassá mieđihit ahte sus lea diekkár bealli, de lea maid álkit gáidadit das eret ja fuobmát dan earáin. Manná guhkes áigi ovdalgo mii finnmárkulaččat duostat dihtomielalaččat dovdat dán oktasaš heahpada, ja jorgalahttit dan buorrevuohtan. Seammaládje manná maid guhkes áigi ovdalgo eaŋkilolbmot nagodit dovddahit iežaset sámi gullevašvuođa ja dovdat dan buorren. Jus eai oahpa historjjá, de leat Láhpi skuvllaid mánát doaivaga haga. Dovddasteapmi boahtá go oažžu oahpu, ja dan maŋŋil sáhttá psyhkalaččat rahčagoahtit ja dasto nákce juoidá dahkat. Dan rájes go mun gávnnahin ahte áhkku ja áddjá humaiga sámegiela, de manai vihtta jagi ovdalgo dieđihin sámi jienastuslohkui. Lean smiehttan oastit Láhpi gávtti, muhto in leat vel nagodan jurddašit ge álgit sámegiel kursii. Ii oro vel lunddolaš hupmat sámi ságaid Láhpi olbmuiguin, muhto duosttan mun gal dan dahkat. Measta buohkaiguin.