På norskArtihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 2. Davvi Girji 2007.
 Svein Lund , Guovdageaidnu 2005. |
Svein Lund lea Sámi skuvlahistorjjá váldodoaimmaheaddji. Son lea riegádan 1951:s, bajásšaddan Skienis ja lea orron Davvi-Norggas 1973' rájes. Son lea vázzán Trondarnes álbmotallaskuvlla ja oahppan mekánalaš fágaid Guovdageainnus ja Hámmárfeasttas. Maŋŋil go lei bargan logi jagi mekanihkarin guolleindustriijas váccii teknihkalaš fágaskuvlla ja lei mekánalaš fágaid oahpaheaddjin Guovdageainnus 1988–98. Sus lea lasseoahppu pedagogihkas, dárogielas ja sámegielas. Maŋimus jagiid son lea bargan skuvladutkamiin, sadjásaš oahpaheaddjin ja čállán girjjiid ja artihkaliid. Son lea ee. almmuhan girjji Sámi skuvla vai «Norsk Standard»? |
Áiggiid čađa leat mii máŋggat čuođit, soaitit duháhat lullidážat geat leat leamašan skuvllain main leat sámi oahppit. Ieš lean beassan deaivvadit iešguđetgelágán sámi oahpahusain sihke oahppin, studeantan, oahpaheaddjin, luohttámušolmmožin ja čállin. Dá leat moadde bihtáža das maid lean vásihan.
 |
 |
| Margarethe Wiig sámi-dáru Áppes. | In oahppan ollu skuvllas sámiid birra, muhto ohppen goit dan mađe ahte sáhtten sárgut dán sárgosa. |
Jáhkán ahte ledjen 8–9-jahkásaš go áhčči bođii skuvllas Margarethe Wiiga sámi–dáru ABC:in. Muittán ain mo geasuhedje ivdnas govat Finnmárkku duoddara eallimis ja giella, mas ledje ártegis bustávat nugo č, š ja ŧ. Dát girji ferte leat gilván áibbašeami oahpásmuvvat dáinna álbmogiin ja gielain.
Dát lei mu vuosttáš deaivvadeapmi dainna ahte sámegielmáhttu ii lean dakkar mas galggai leat čeavlái, muhto baicce čiegadit. Otná beaivvi in dieđe gallásis mu skuvlavieljain ja skuvlaoappáin lei sámi duogáš. Jáhkán ahte ledje eambbogat go dat okta oahppi gean ipmirdin ahte fertii leat sápmelaš, vaikko ii son ge lohkan dan jitnosit.
Vuosttaš jagi maŋŋá háliidin joatkit davvin, ja mun dárbbašin fidnooahpu. Finnmárkku fidnoskuvllaid gihppagis gávnnahin ahte Guovdageainnus lei fidno- ja duodjeskuvla. Dat lei velá sámi skuvla, lohken. Na dalle bessen ovttastahttit guokte sávaldaga. Hirpmahuvven go bessen sisa. Dál galgen viimmat beassat oahppat giela, maid in báljo lean vel gullan in ge oaidnánge mánnávuođa sámi áppesgirjji rájes. Háhken unna sámegiel sátnelisttoža, ja Sámegiel skuv'lasádnelis'to lávkkas mátkkoštin miehtá Davvi-Norgga ja geahččalin ráhkkanit dasa mainna dál šadden deaivvadit.
 |
Lávvordateahkediid lei dávjá ohppiideahket, ja dalle lávejedje nieiddat čiŋadit gávttiin.
Frå venstre / gurut bealde: Anne Sørli, Aud Abrahamsen, Reidun Eriksen, Randi Eriksen (Marainen), Ruth Sandtrøen.
(Govva: Svein Lund) |
Suorgi mas lei buot unnimus sámi sisdoallu, lei dat suorgi maid mun vázzen; mašiidna ja mekanihkár. Dás lei guovddážis mearriduvvon bargoráidu, ii oktage min hárjehusain gullan ii sámi ii ge báikkálaš kultuvrii dahje árbevirrui. Jagi loahpas sáhtiimet ráhkadit diŋggaid iežamet sávaldagaid mielde, muhto in muitte ahte dalle ge ráhkadeimmet makkárge sámi buktagiid. Barggahat lei maiddái nu unni ahte eat sáhttán váldit stuora áđaid sisa ja divvut. Lei jáhkkemeahttun gárži mašiinnaid gaskkas. Easká 30 jagi maŋŋil bessen lohkat maid rektor oaivvildii min diliid birra 1974/75 jahkedieđáhusas: «Mašiidna ja mekanihkarossodaga oahpahuslanjat eai leat dohkalaččat». Dattetge manne vel 7 jagi ovdal go dat buoriduvvui.
Snihkkársuorggis duddjojedje eanaš dábálaš viessogálvvuid, muhto dáhpáhuvai maiddái ahte oahppit duddjojedje guvssiid ja eará sámemállet áđaid.
Suorgi mas lei eanemus sámi sisdoallu lei eahpitkeahttá «goarrun ja gođđin». Doppe gorro sámegahpiriid, gávttiid ja nuvttohiid, gođđe liinniid ja čulde vuoddagiid. Oahpaheaddji duođaid ražai vai oahppit galge oažžut sámi oahpu. Sus lei alddis gákti badjelis ja son geavahii sámegiela oahpahusas. Lea eanaš su gudni ahte sámi duodjeoahppu fas álggahuvvui skuvllas maŋŋil go 1960-logus buorremuddui lei biddjon eret go plána mielde galggai leat dábálaš dáža «kjole- og draktsøm».
Maŋimus suorgi lei dállodoallu. Sis lei sámegielat oahpaheaddji, muhto in dieđe nu ollu dan birra maid sii barge, go fidnoskuvllas ii lean iežas gievkkan ja sis lei praktihkalaš oahppu nuoraidskuvllas.
Dan jagi go mun ledjen oahppin lei erenoamáš ollu ohppiiddoaibma. Ee. lágiideimmet ohppiideahkediid lávvordateahkediid, masa maiddái muhtin oahpaheaddjit serve. Muhtin ohppiideahkedis ráhkadeimmet neavttalmasa mas daddjui ahte áidna mii lei sámi dan skuvllas lei namma – mii lei dárogillii. Sihke sámi ja dáža oahppit reagerejedje dan vuostá ahte lei nu unnán sámi sisdoallu ja sámegiella skuvllas.
Oahppit ledje kollektiivvalaččat mielde Fidnoskuvlaohppiid ja oahpahalliid beroštupmesearvvis (Yrkesskoleelevenes og Lærlingenes Interesseorganisasjon – YLI) ja mis lei dasa lassin sierra YLI-joavku skuvllas. Gáibideimmet ee. sámi oahppogirjjiid Finnmárkku guovlolávdegotti bokte ja YLI' riikačoahkkimis 1975:s.
 |
Ohppiidráđđi neaktá oanehis bihtá ohppiideahkedis, 1974/75. Go juo visot mii dáhpáhuvai skuvllas lei dárogillii, eai leat várra soaittáhagas dárogielat oahppit eanemus oidnosis. Viđa ohppiidráđi áirasa gaskkas ii lean ii ovttasge sámegiella eatnigiellan. G.b. Per Aarseth, mašiidna ja mekanihkar, Bente Dolmen Wigelius, goarrun ja gođđin, Bernt Morten Bongo, snihkkár 1, Aase Andersgård, snihkkár 2, Reidun Eriksen, dállodoallu. (Govva: Svein Lund) |  |
Dan jagi go ledjen oahppin molsašuvai rektor. Ovttagielat dárogielat rektora sadjái bođii sámegielat rektor, ja dat sáhttá leat váikkuhan skuvlla eanet sámi guvlui. Dalle dahkkui maiddái čilgenbargu, nu gohčoduvvon Einejord-lávdegoddi, mii 1975:s ovdanbuvttii čilgehusa Videregående opplæring for samer. In muitte ahte lei makkárge digáštallan dan birra skuvllas, easka máŋga jagi maŋŋil fuomášin ahte muhtin mu mielohppiin lei leamaš mielde dan lávdegottis.
 |
YLI nammasaš ohppiidsearvvis lei ákšuvdnabeaivi go 1975 stáhtabušeahtta almmuhuvvui, ja YLI-joavku lágidii suohtastallaneahkeda ohppiid várás. Doppe ovdanbukte moadde oahppi oanehis bihtáža skuvlla birra, mas earret eará bilkidedje go sámi skuvllas lei buot oahpahus ja diehtojuohkin dárogillii. Gurut bealde: Ann Brit Rauland, Bernt Morten Bongo, Odd Reidar Biti, Lars Dahlman, Nils Harald Boine, Svein Lund.
(Govva: Jon Arild Andersen) |
Álttá-riiddus rievdagođii dilli ja velá Hámmárfeasttas bohte sámit oidnosii. Muhtimat álggahedje sámisearvvi, mii fas lágiidii sámegielkurssa. Nie bessen ođasmahttit vajálduvvan sámegielmáhtu ja seammás oahpásmuvvat ođđa čállinvugiin. Go Davvin-girjjit bohte, de lohkagohten daid áŋgirit, muhto gos nu 3. girjjis vuollánin.
1988:s gávdnen aviissas almmuhusa, mas Sámi joatkkaskuvla ozai mekánalaš fágaid oahpaheaddji. Sáddejin ohcama, muhto hirpmahuvven unnimusat seamma ollu go ovddit háve, go skuvla duođaid háliidii mu. Fargga sáhtten fas vázzit sisa dan skuvlaverráha mas vázzen olggos 13 jagi ovdal, muhto dán háve oahpaheaddjin.
Áigodaga 1975–88' skuvla- ja sámepolitihkalaš ovdáneami vuođul, ledjen vuordán ahte dán háve galgen boahtit albma sámi skuvlii. Muhto dalle han ledjen beare optimista. Ledje gal dál boazodoallo- ja duodjesuorggit, muhto muđui lei hui unnán mii earuhii dán skuvlla sisdoalu dábálaš norgalaš joatkkaskuvllas. Sámegiella han lei fága eanaš surggiin, muhto mekánalaš fágain ii lean makkárge sámegieloahpahus. Oahpaheapmi lei eanaš dárogillii ja máŋgga oahpaheaddjis lei seamma heajos sámegielmáhttu go mus. Sullii bealli oahpaheddjiin eai máhttán sámegiela, ja hui unnánat máhtte čállit sámegillii.
 |  |
| Mašiidna ja mekanihkar vuođđokursa skuvlajagi 1988/89. Oahppi Lars Johan Sara ja oahpaheaddji Isak I. Hætta. (Govva: Svein Lund) |
Eanandoallomekanihkkár JK1 1989-90. Gurut bealde: Ivar Utsi (duodjeoahpaheaddji), oahppit: Nils Morten Hætta, Intisar Aziz Shaikh ja Arnt Isak Oskal. (Govva: Svein Lund) |
Ohppiide ferten leat leamaš ártegis olmmái. Ii lean nu ártet ahte máhtten unnán sámegiela go bohten, sis han ledje leamaš máŋga dáruiduhttinoahpaheaddji ovdal. Vearrát lei ahte galgen oahpahit mekánalaš fágaid, muhto in diehtán in maidege dan birra mas oahppit vuosttažettiin beroštedje; skruvvet fievrruid ja unna mašiinnažiid, nugo skohtera, mopeda, njealljejuvllat sihkkela ja mohtorsahá. Gal mun bessen geavahit máhtuidan várvemis ja jurssaheamis, go dat han lei pensum, muhto ohppiid mielas das lei ollu unnit árvu go máhtus skohtera, mopeda ja biilla birra. Ja máhtut maid ledjen háhkan guolleindustriija mekanihkarin eai lean dáppe áigeguovdilat. Ledjen dego guolli gáttis.
Livččii áivan gielis cealkit ahte mu vuosttaš áigi oahpaheaddjin menestuvai bures. Muhto jurddašin ahte jus dál dušše beasášin oahppat veahá pedagogihka ja sámegiela, de gal galgá visot mannat ollu buorebut. Nie álki ii lean, muhto golle máŋga jagi ovdal go gávnnahin dan.
Lea nu jierpmalaččat lágiiduvvon ahte jus háliida oahppat sámegiela, de in sáhte dahkat dan sámegielat guovllus. Boahtte bisánansadji: Máilmmi davimus universitehtta. Álggus mii mannat doppe moadde mánu ja lohkat garrasit akkusatiivva ja lokatiivva ja potensiála ja lohkat iežamet válljema mielde dárogillii dahje ruoŧagillii dahje suomagillii dahje eŋgelasgillii dološ sámekultuvrra birra, ja seammás mii dárostit gaskaneamet ja oahpaheddjiiguin ja visot manná hui bures.
De han boahtá. Beaivi go lea albma duohta dilli ja buot oahpahus lea dan gillii maid mii nu garrasit leat geahččalan oahppat. Ođđa studeanttain luohkás lea dát giella eatnigiellan, ja sii digaštallet váttisvuođaid haga oahpaheddjiin. Das mii čohkkát. Máŧohis čuorbin ja jallan. (Ahte muhtumat lohket ahte mii leat čeahpit, dan eat gille gullat ge. Mii han diehtit buoremusat ieža man čuorbbit mii leat.) Na gal mii sáhttit čállit báhpárii dan maid oahpaheaddji lea čállán távvalii. De mii sáhttit iskat sátnegirjjis ruovttus maid dat mearkkaša. Šattan «luohká šiegamus bárdnin». Geahččalan moddjestit go earát skeiket mas nu, mii mahkás lea somá, muhto mas mun gáhččen eret beallemuttus. Manan kantiidnii ovttas earáiguin, orun báicce jaska doppe maid, dássái go boahtá muhtin gii rievdada ságastallama dárogillii. Gosa bat son lea jávkan, gii álo lei opposišuvnnas ja álo celkkii oaivilis?
Logadettiin sámegiela muhtumat mis studeanttain celkkiimet studeantaaviissas ahte dát fálaldat ii lean dohkalaš. Vuođđofága lei lágiiduvvon eatnigielfágan, eai ge gávdnon makkárge sierranas doaimmat midjiide geain lei sámegiella amasgiellan dahje nubbin giellan. Ii universitehtta eai ge oahpaheaddjit váldán makkárge ovddasvástádusa dasa ahte mii oahpaimet praktihkalaš sámegiela. Dasa gal fertiimet ieža geahččalit gávdnat saji, buot logaldallamiid ja pensumiid gaskii.
Sámegieloahpu sisdoallu lei miellagiddevaš sidjiide geain lei čiekŋalis beroštupmi girjjálašvuhtii, grammatihkkii ja historjái, soaitá ávkkálaš sidjiide geat galge oahpahit oppalašfágasuorggis. Muhto fágadidaktihkka ii lean, ii ge lean makkárge veahkki oažžumis mu dárbui; mekánalaš fágaid fágaterminologiija.
Leimmet gávccis geain lei eará eatnigiella go sámegiella geat álggiimet vuođđofága lohkat. Go olliimet eksámenii leimmet ain njealjis. Guoktásis lei suomagiella eatnigiellan, soai cevzziiga. Moai, geain lei dárogiella eatnigiellan, ean ceavzán. Sensora mearrádus lei eahpitkeahttá riekta, ain juo mu hárrái.
Jagi maŋŋil fálai Sámi allaskuvla guovttegielatvuođapedagogihka. Das soaitá leat dan maid dárbbašan? Ii fal. Dievva jurdagat mo čađahit guovttegielat oahpahusa movttiidahtton ohppiide geat beroštit gielas. Ohcalin fidnofágaid guokte jagi – bohtosiid haga.
Maŋŋil ohcen fidnopedagogihka váldofága. Doppe han fertejin beassat ovttastahttit fidnofága guovttegielalaš ja máŋggakultuvrralaš dimenšuvnnain? Muhto Akershusa allaskuvllas ii oidnon makkárge kultuvrralaš ii ge gielalaš dimenšuvdna. Nuppi bealis ožžo ságastallamat fidnopedagogihka birra mu viimmat ipmirdit stuora meattáhusa maid ledjen dahkan dalle go jáhkken ahte oahppat sámegiela lei doarvái čoavdit mu pedagogalaš čuolmmaid. Jáhkkimis livččii mannan buorebut jus livččen oastán boares skohtera ja oahppan divvut dan, eará sániiguin livččii leamaš buoret deaivvadit ohppiiguin doppe gos sii ledje. Gielain dahje giela haga. Muhto ruovttoluotta skuvlii 80-logu loahpas.
Seammás lei seamma hálddahusas ulbmilin sámáiduhttit skuvlla. Šattai vuosteháhku goappašiid ulbmiliid vuostá. Eat lean nu máŋga oahpaheaddji geat háliideimmet nannet sihke sámegiela, sámi sisdoalu ja fidnofágalaš oahpahusa. Go skuvlajođiheaddjit, riekta vai ii, ipmirduvvojedje fidnofágaid vuostálastin, de dát ii nannen barggu sámegiela ja kultuvrra ovddas fidnofágain. Šattai erenoamáš bastilis dilli go hálddahus háliidii váldit beali mekánalaš ossodaga barggahatlanjain ja hukset teorilanjaid.
Ieš bessen ollásit vásihit goappašiid vuostálasvuođaid, dalle go ledjen oahpaheddjiid luohttámušolmmoš álggos Fágaoahpaheaddjisearvvis ja maŋŋil Oahpaheaddjilihtus. Persuvnnalaččat mus lea máŋgga láhkái leamaš okta juolgi goabbatge joavkkus. Fidnofágaoahpaheddjiid gaskkas ledjen eanemus akademalaš, ja mus lei gaskkohagaid eanet teoriija- go praktihkalaš oahpaheapmi. Seammás ledjen dan birrasis moatti dáža gaskkas geat dađistaga sihke hupme ja čálle sámegiela. Dát kombinašuvnnat galge fievrridit mu nu ollu riidduid sisa, ahte dat eai čága dán muitalussii.
Skuvla oaččui oalle buorre ruhtalána ovdánahttinbargui, virgáibiddjojuvvui geahččaladdanjođiheaddji ja nammaduvvui stivrenjoavku, mas buot skuvlla ossodagat ledje mielde. Šattai hui movttidahtti biras. Erenoamážit áiggun rápmot geahččaladdanjođiheaddji ja 1. dárkkisteaddji geain ledje čielga višuvnnat dasa maid háliideigga skuvllain ja leigga maiddái čeahpit bidjat ovdánahttinbarggu johtui..
Ovdánahttinbarggus lei ulbmil buoridit ohppiid oahppanbirrasa ja loaktima skuvllas. Okta doaimmain lei rabas eahketskuvla, nubbi sosiáloahpaheaddji, ortnet mii dađe bahábut ii bistán go jagi. Viidáseappot ovdánahttojuvvojedje 3-jagáš fálaldagat, maidda maiddái geahččaledje addit sámi sisdoalu.
Skuvllas ii lean buot buoremus vuođđu bargat skuvlaovdánahttimiin. Oahpaheddjiid eanetlogus ii lean pedagogalaš vuođđooahppu ge (!), ii báljo ovttasge lean pedagogalaš joatkkaoahppu. Máŋgasiin ii lean olles fágaoahppu ge. Earret sámegieloahpaheddjiid ledje unnán oahpaheaddjit geat máhtte čállit sámegiela. Dán dilis biddjojuvvui johtui oahppolokten, mii mealgat loktii sihke formálalaš oahpaheaddjigealbbu ja máhttodási ja ipmárdusa gielalaš ja pedagogalaš áššiid birra sámi oahpahusa ektui.
Mis ledje čađat kurssat oahpaheddjiid várás iešguđetge fáttás; skuvlaárvvoštallamis, báikkálaččat heivehuvvon oahpahusas, guovttegielatvuođas ja sámi historjjás. Ledje maiddái kurssat mat adde formálalaš gealbbu; fidnopedagogalaš ovdánahttinbargu (1989–91) ja bagadallanpedagogihkka (1992–93). Lágiiduvvojedje sámegielkurssat oahpaheddjiide, sihke dárogielagiidda iešguđetge dásis ja čállinkurssa sámegielagiidda. Sámegielgeavaheapmi lassánii, vuosttažettiin hálddahusas.
Ovdánahttinbarggu ulbmiliid gaskkas lei ráhkadit oahpponeavvuid. Dáinna ii ollen nu guhkás ovdánahttináigodagas, muhto muhtin prošeavttat biddjojuvvojedje johtui ja oassi lea gárvvistuvvon maŋŋil. Álggahuvvui bargu mekánalaš fágaid terminologiijain. Dasa lassin ovdánahttojuvvojedje oahpahusdoaimmat ja ovttasbargu mii lei ohppiide buorrin, vaikko eai šaddan gárvves prentejuvvon oahpponeavvut.
Deháleamos boađus soaitá leamaš ahte ovdánahttináigodat rievdadii oahpaheddjiid jurddašanvuogi ja oainnuid. Ipmirdeimmet ahte sáhtiimet organiseret skuvlla earáláhkái, ahte ieža sáhtiimet ráhkadit velá oahpponeavvuid. Ovddideimmet eanet kritihkalaš ja seammás konstruktiivvalaš oainnu.
Praktihkalaš-pedagogalaš oahpus čállen prošeaktabarggu dan birra mo sáhttá geavahit sámegiela oahpahusgiellan mekánalaš fágain. Celken ahte ovdal go sáhttá čállit dahje jorgalit oahppogirjjiid, de ferte ovdánahttit fágagiela. Muhtin berre dahkat juoidá dáinna, čállen. Muhtin gii dovdá mekánalaš fágaid bures, geas lea sámegiella eatnigiellan ja geas lea buorre máhttu riektačállimis ja sátneráhkadeamis. Muhto go eat gávdnan ovttage geas ledje buot dát gealbbut, fertiimet ovttastahttit olbmuid iešguđetge gealbbuin. Nu dáhpáhuvai ahte ráhkaduvvui mekánalaš fágaid sátnelistu, vaikko ii ovttasge lean gelbbolašvuohta dahkat dan. Ieš ráhkadin listtu dárogillii ja ohcen sátnegirjjiin mii dat lei eŋgelasgillii, ruoŧagillii ja suomagillii. Eará mekanihkaroahpaheaddji vehkiin čállen definišuvnnaid dárogillii. De geahččalin ovttas sámegieloahpaheddjiin gávnnahit manin sáhttá gohčodit daid sámegillii. Munno evttohusat sáddejuvvojedje referánsajovkui, mas ledje sihke sámi mekanihkkarat ja giellaolbmot. Muhto ii ovttasge mis lean vásáhusat terminologiijabarggus. Danin ozaimet stipeandda ja manaimet Islándii guorahallat mo doppe ráhkadit fágatearpmaid. 8 jagi maŋŋil go čállen prošeaktabarggu dán birra, de lei Mekanihkkársánit-girji gárvis, 1200 tearpmain maid Sámi giellaráđđi lei dohkehan.
 |
Jus geahčan maŋosguvlui dan logijahkái maid bargen Sámi joatkkaskuvllas ja boazodoalloskuvllas, áiggun juohkit skuvlaovdáneami guovtti oassái. Vuosttáš bealis ledje digáštallamat ja ealljárvuohta, ja sámi oahpahus manai ovddosguvlui. Nuppi bealis lei eambbo váivi ja vuolláneapmi. Juo 1993/94 oahpaheaddjiiskkadeamis muitaluvvui ahte «Ii mana ovddosguvlui skuvlla strategalaš plána váldoulbmiliid ollášuhttimiin».1 1994/95 jahkedieđáhus muitala ahte ovdánahttinbargu dalle ii doaibman. Ledje sihke olgguldas ja siskkáldas sivat dan maŋosmannamii. Go ovdánahttináigodat lei mannan, guorranedje ruhtadangáldut ja šattai losibun sidjiide geat geahččaledje dahkat juoidá erenoamážit. Sierra ovdánahttinjođiheaddji haga ii nagodan hálddahus vuolggahit ođđa doaimmaid ii ge čuovvolit daid mat ledje jođus.
Muhto stuorimus maŋosmannan bođii Ođastus 94:in. Guovddáš eiseválddiin lei muhtin áiggi oalle buorre ipmárdus ahte sámi skuvla lei ja fertii leat erenoamáš eará skuvllaid ektui. Muhto dál bođii Ođastus 94 áibbas eará guottuin. Dál galggai visot šaddat ovttaláganin. Ođđa suorgejuohkin, ođđa fága- ja diibmojuohkin ja ođđa oahppoplánat bággejuvvojedje skuvlla ala ja váikkuhii dasa ahte stuora oassi das mii lei ovdánahtton ovdánahttináigodagas fertii heaittihuvvot fas. Boazodoallu ja duodji eai sáhttán šat leat suorgefágan oppalašfágalaš suorggis, boazodoalu ja duoji 3-jagáš oahpu oahppoplánat fertejedje hilgojuvvot. Skuvlla duodjeoahppu unniduvvui golmma jagis ovtta jahkái. Sámi joatkkaskuvlla ovdánahttin biddjui dastánaga máŋga jagi maŋosguvlui. Sidjiide geat serve oahppoplánabargui lei dát erenoamáš vuollánahtti vásáhus, go dovde ahte departemeanta badjelgeahčai sin.
Skuvlahálddahus ja oahpaheaddjit geahččaledje váikkuhit departementii, muhto ii ábuhan. Dan maŋŋil ii lean go vuostehágolaččat heivehit ođđa dillái ja heaittihit sámi fálaldagaid. Skuvla manai buorremuddui ruovttoluotta dasa ahte attii dábálaš dáža skuvlafálaldagaid. Sámi joatkkaskuvllaid stivra vuostáldii maid, muhto departemeanttas eai gullan.
Dat mii lei sáhttit váikkuhit dillái lei jus Sámi oahpahusráđđi ja Sámediggi livčče beroštan eambbo. Lei čalbmáičuohcci kontrásta dan passivitehtas maid čájehedje Ođastus 94 oktavuođas dan stuora barggu ektui maid goappášat ásahusat dahke 3 jagi maŋŋil, go lei vuođđoskuvllas sáhka.
Eará sivva dasa ahte vuolláneapmi bođii ealljárvuođa sadjái lei skuvlahálddahusa váilevaš nákca čuovvolit plánaid ja váilevaš dáhttu guldalit oahpaheddjiid evttohusaid. 1991' rájes ovddiduvvojedje strategalaš plánat, main ledje váldoulbmilat ja oasseulbmilat iešguđetge plánaáigodagas. Máŋggas serve áŋgirit plánenbargui, muhto go plána lei ráhkaduvvon, de biddjojuvvui muhtin lođái. Doppe dat veallái ráfis dassái go 3 jagi maŋŋil galggai ođasmahttojuvvot.
 |
Vai fidnet árbevirolaš sámi ruovdebarggu mekánalaš fágaide, de ráhkadeimmet bargosárgumiid dihtoriin. Dát lea sárgojuvvon boares ruŋggu (heargebiellu) mielde, mii bođii divvumii. (Sárgun: Svein Lund) |  |
Easkka 4-5 jagi maŋŋil go heiten skuvllas geassigohten čoahkkái dán barggu ja geahččalin ovdánahttit dan veahá viidáseappot. Boađus das lei girjemánus Ruovdebargu sámi árbevierus, mii dađe bahábut ii oro šaddame prentejuvvot, go ii oktage áiggo ruhtadit dan.
Prinsihpalaččat oaivvildin ahte sámi joatkkaskuvllas galggai oahpahusgiellan leat sámegiella. Muhto čađahit dan ieš, dasa lei guhkes lávki. Vuosttaš lei dieđusge oahppat sámegiela. Ovdal go mannen Romsii ledjen dárustan buohkaiguin skuvllas, sihke ohppiiguin ja oahpaheddjiiguin. Go fárrejin ruovttoluotta Guovdageidnui álggii váttis giellamolsunproseassa. Eatnasat geaid dovden ovddalgihtii jotke dárogillii boares dáhpin. Ledje dušše sii geat ledje eanemus giellaberošteaddjit geat sámástedje muinna. Ja ferten mieđihit ahte ii lean nu álki sidjiide. Muhtin sis lea maŋŋil muitalan munnje man lossat dat lei álggus. Dávjá son fertii vuordit dan botta go smihtten ja hábmejin sániid ja cealkagiid dassái go nagodin cealkit maid háliidin. De son fertii ieš hupmat erenoamáš njozet ja geardduhit vai diđii sihkkarit ahte ledjen ipmirdan visot. Muhto muhtin olbmuin lei dan mađe gierdevašvuohta, danin go sin mielas lei dehálaš ahte eanet olbmot ohppe sámegiela ja geavahišgohte giela. Ja giitu sidjiide. Dáid gierdevaš giellamolsuid haga livččen vuollánan ja mu sámegiella livččii báhcán passiiva giellan, nu go lea geavvan máŋgasiidda.
Mekánalaš ossodaga oahpaheaddjibiras bázii dattetge dárogielagin. Buohkat han ipmirdedje sámegiela ja eatnasat máhtte hupmat, muhto sámegielat oahpaheaddjit eai oaidnán makkárge siva dasa manne sámástit muinna go dattetge gulahalaimet buorebut dárogillii.
Stuorimus čuolbma lei dattetge oahppit. Jus galgen oahpahit sámegillii, de lei vuosttaš eaktu ahte sámástin ohppiiguin go ságastallen eahpeformálalaččat singuin. Nugo oahpaheddjiid gaskkas ledje maiddái ohppiid gaskkas iešguđetlágan guottut. Muhtimat sámástedje álo muinna, velá dalle nai go ieš dárustin luohkás. Earát sáhtte geavahit goappašiid gielaid, ja muhtimat fas dárustedje álo muinna.
Ledjen geavahan ollu áiggi oahppat sámegiela, ja mii guoská máhttui giela birra, de ledjen ollen oalle guhkás. Universitehtas deattuhuvvui konsekveanta sámi sátnegeavaheami, ja ahte galggai váldit atnui ođđa sámegiel terminologiija. Norvagismmaid galggai čorget eret gielas. Čuolbma lei dušše ahte Guovdageainnuorat eai hupman giela maid oahpaimet universitehtas. Lei ollu maid fertejin rievdadit iežan universitehttasámegielas, fertejin oahppat goas lea dábálaš geavahit dárogiel luoikkassániid ja heivehit iežan sámegiela duohta dillái. Mekanihkariid, mekanihkarohppiid ja -oahpaheddjiid gaskkas Guovdageainnus lei giella gulahallangaskaoapmin, ii ge ulbmil iešalddis. Eai oaidnán makkárge siva dasa ahte lonuhit sáni mii doaimmai ja maid buohkat ipmirdedje, dušše dan dihte go muhtin akademihkar lei fuomášan muhtun eará sáni mii galggašii leat eambbo sieiva sámegiella.
Vuosttaš čuolbma lei nappo dohkkehuvvot sámegiela geavaheaddjin, nubbi doaibmat bures sámegillii fágalaš ja pedagogalaš oktavuođain. Ii lean dušše ahte mis váilo oahppogirjjit, eai gávdnon oppanassiige sámegiel teavsttat min fágasuorggis. Ii fal oktage girjji, ii fal instrukšuvdna, ii artihkal ge. Go leimmet ráhkadan fágasátnelisttu, de válddiimet dáid sániid atnui go merkiimet bargoneavvohilduid. Orui čáppat go galggaimet čájehit skuvlla gussiide, muhto ohppiide ii mearkkašan nu ollu. Sii han dábálaččat eai lohkan dáid sániid ovttage gillii, muhto válde bargoneavvuid hámi mielde ja heŋgejedje daid fas dohko gosa heivii. Giellaoahppan dás lei minimála.
Vaikko máhtten muhtin ođđa tearpmaid, in sáhttán oahpahit ohppiide giela mii sidjiide lei eatnigiella ja munnje amasgiella. Ledjen guhkkin ohppiid ja sámegielat oahpaheddjiid maŋábealde das mii guoská ipmárdussii ja hupmamii, muhto sin ovddábealde lohkamis ja čállimis. Geavahin issoras ollu áiggi čállit reivviid, oahpahusplánaid ja geahččalemiid sámegillii. Oahppit ledje hárjánan dasa ahte go bođii bábir skuvllas sámegillii, de lei álo dárogillii árkka nuppi bealde. Go mun juogadin čállosa sámegiel siidu bajás, de eatnasat jorgaledje báhpira ja lohke dárogiel teavstta. Sámegiel teavstta lohke dušše jus ii lean dárogiella duogábealde. Muhto dat han lei measta álo, go dábálaččat lei muhtin oahppi dahje oahpaheaddji gii ii máhttán sámegiela.
Ieš liikojin oahpahit ohppiid geat háliidedje oahppat, muhto erenoamášpedagogihka sidjiide geain ii lean oahppanmokta, dat ii lean mu nanumus bealli. Dađistaga beroštin eanet aht' eanet barggus olggobealde oahpaheami; fágasearvvis, terminologiija- ja oahpponeavvobarggus, ja dovden ahte bargen buorebut dainna.
Muhto buohkat eai liikon dasa ahte muhtimat háliidedje jurddašit ođđa jurdagiid. Dalle go ohcen bealle virgelobi bálkká haga lohkat fidnopedagogihka váldofága, hilggui rektor ovttas skuvlalávdegottiin ohcama dainna ákkain ahte dát ii lean ávkkálaš skuvlii. Oaidnu lei dalle jorgalan alfárot dan ektui mii lei ovdánahttináigodagas logenare jagi ovdal. Dál lei skuvlaovdánahttin ja pedagogalaš liigeoahppu šaddan uhkádussan skuvlla siskkaldas ráfái. Dát hilgun veahkehii mu gávnnahit ahte dál lea doarvái. Celken eret barggus dieđekeahttá gosa mannat, muhto dán rádjái in leat dárbbašan vuorjat bargokántuvrra.