På norskArtihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 4 Davvi Girji 2010.
 Hans Ragnar Mathisen, 1972 | Hans Ragnar Mathisen (Elle-Hánsa, Keviselie) lea riegádan 1945 Narviikkas ja bajásšattai Deanodagas ja Romssas, gos máŋga jagi lei tuberkulosabuohccin Kysthospitalas. Nu go ieš čállá, son ii leat vázzán, muhto veallán vuođđoskuvlla doppe. Maŋŋil son lea vázzán joatkkaskuvlla Romssas, lohkan sámegiela Romssa oahpaheaddjiskuvllas, studeren Romssa musihkkakonservatorias ja vázzán dáiddároahpu Statens håndverks- og kunstindustriskoles, Oslos ja Statens Kunstakademias.
Dan rájes son lea bargan govvadáiddárin. Son geavaha máŋga teknihka: njuohtama, sárguma, grafihka ja foto. Son lea earret eará ráhkadan máŋga kártta sámi báikenamaiguin ja illustrašuvnnaiguin. Son lea searvan olu čájáhusaide ja su dáidda čiŋaha máŋga almmolaš vistti. Son lea illustreren máŋga girjji ja ieš maiddái čállán moadde girjji. Hans Ragnar Mathisen lea searvan ollu sámi searvebargui ja ee. leamaš Sámi dáiddáriid searvvi stivralahttun ja Oslo ja Romssa sámiid servviid jođiheaddjin. Dás son muitala áiggis go lei Kysthospitalas ja mo lei doppe buohccin álgit skuvlla. Artihkal lea čállon 1984:s, čálli lea lasihan muhtin čilgehusaid 2006:s. |
Mu vuosttaš girji – muittán dan hui bures. Dat lei nu čáppa. Vaikko ledjen ge unna gánddaš gii in máhttán čállit in ge lohkat; goit mu váimmus bulii dan girji. Dat lei nu hearvái. Stuorra ivdnegovat devde dan girjji. Mánnu ja násttit dálveijas, ja guovssahasat dánso áimmus. Das lei Jompa sabehiiguin gumppe maŋis. Das ledje olbmot, eallit, šattut ja muorat. Girjemáilbmi orru leamen dego mu máilbmi. Dát máilbmi geasuhii mu, ja dáppe mun ledjen ruovttus.
Muhto juste dan áiggi ledjen áibbas eará máilmmis. Mánáidlanjas stuorra buohcceviesus, mu birra ledje stuorra galbma seainnit. Daid seinniid siste golle mu álgo mánnávuođa jagit. Rabas alit almmi sádjái oidnen boares ránesmála. Besiid ja ovssiid dahje rissiid ovddas oidnen boares spálgguid seinniin. Ieš lean eret Deanodagas, unna sámegilis Deanuvuona rávddas. Maŋŋá soađi ožžo máŋggas tuberkulosa, danin gohččodedje ge Deanodatvuotna Morašvuotnan. Mu áddjá Máhte-Ánde ja mu golbma čeazi, Niilas-Ánde, Sámmol ja Ápmut jápme measta fárrolágaid. Muhto bearraša nissonolbmot cevze: siessá Anna Kathrine ja eadni Eline Bendikke ja vel áhkku Helene Mathisen, riegádan Samuelsen, vaikko ledje dieđekeahttá buktán njoammudávdda siidii.
Mun ledjen sullii jahkásaš dalle go dat dávda njoamui munnje. Vuosttažettiin sáddejedje mu buohccestohpui ja vel mánáidruktui Detnui, ja dan maŋŋá Čáhcesullo buohccevissui, ovdal go moai Kristine Johnseniin Deanodagas bođiime fatnasa mielde Kysthospitalii Romsasullos Romssa gávpoga lahka. Kysten lei dan buohcceviesu dábálaš namma.
Dábálaččat dien áigge lei diekkár várálaš dávddas jur okta loahppa. Mun ledjen seaŋggas gitta dego agálaš báttiiguin, ja daid ii lean vejolaš nuollat go čuolmmat ledje seaŋgga vuollái biddjojuvvon. Dan áigge eai lean vel gávdnan albma dálkasiid, ja vaikko rievtti mielde juo gávdnojedje, de muhtun doaktárat ledje hui hátnásat geavahit daid[1]. Dálkkodeami sadjái ledjen biddjon seŋgii, vuordit jápmima. Guhká vurden, nu guhká ahte gergen mu vuosttaš skuvlajagiid in fal vázzit, muhto veallát dáppe.
Mun čevllohallen dainna girjjiin maid ledjen ožžon dan šiega nissonis [2].Mun liikojin dan girjái olu eanet go daidda guoros medisinskábiide dahje geavahuvvon parfymebohtaliidda maiguin dábálaččat duhkoradden.
Muhto illu ii bistán nu guhká, dat eará gánddat givssidišgohte mu dan girjji dihtii. Dan mun in dalle ipmirdan. Sii ledje varra ádden ahte girji lei čállon amas gillii, sin oainnu mielde, – sámegillii. Buohccidikšut lávejedje jitnosit lohkat munnje girjjis, go in ieš máhttán dalle. Girjjis lei maiddái dárogiel teaksta, muhto mun gal dušše govain beroštin. Gánddat mu lanjas ledje várra fuomášan ahte mun ledjen nu gohčoduvvon «finnunge», sámemánná. Sii oidne ahte mus ledje čáhppes vuovttat ja čáhppes čalmmit, ja go vel oidne dan girjji, dalle eai šat dárbbašan smiehttat; mu lei lohpi givssidit. In dalle vel gal ádden siva, muhto mun čihken dan girjji guottavuollái ja guvlen ain go dat earát eai oaidnán.
Muhto dat eai gal heaitán givssideames ja mun álgen heahpanit. Mun maiddái suhtten go in diehtán in ge ádden manne sii dien láhkái munnje barge. Ja dalle go dat siivus nisu vuot bođii ja háliidii addit munnje peara, de in háliidan dan vuostáiváldit, muhto son hálahii mu dan borrat go dat lei buorre rupmašii. Mun válden dalle dan vuostá ja bálkestin peara su maŋŋái. Son dieđusge hirpmástuvai. Mun fas čierrugohten. Mun sakka heahpanin; mun han livččen galgan su girjji ovddas giitit. Mu bággejedje heahpanit, vaikko duođaid duođaid liikojin hui bures dan girjái. Ii lean álki. In lean mokta, ledjen suhttan iežan ja daid earáid ala. Dan áigge rájes lean doivon ahte beasašin čilget nissonii manne mun dien láhkái lahttejin.
Maŋŋá lean deaivvadan dainna nissoniin, su namma lea Margarethe Wiig. Mun lean muitalan sutnje dan dáhpáhusa birra. Vaikko son muitá mu, son ii sáhte muitit dien dáhpáhusa gal. Muhto dat dáhpáhus lei álgu mu sámevuođabalus. Dán balus lean beasan eret easkka maŋimus jagiid.
Muhtun beaivvi rivde dat dábálaš beaivválaš dáhpáhusat. Olbmot álge «skuvlla» birra hállat. Dalle in man ge láhkái sáhtán árvidit maid diekkár sátni mearkkaša. Dat skuvla-sátni jorai seaŋggas seŋgii, ja dat stuorui ja sisdoallu losui. Galggaimet go eret? Mii bat dat lei? Lei son dat olmmoš, dahje lávlunjoavku? Sáhtii leat stuorra dálkkas-stobe? Dat goit lei juoga stuoris. Visot mánát mánáidgámmáris hupme dan birra. Dát orui buot deháleamos diŋga dán máilmmis. Dál galggai olmmoš oahppat čállit ja lohkat. Mun beahtahallen. Ii han lean mihkkige stuorra dáhpáhusaid. Mun dušše sirdojuvvojin eará latnjii ja doppe galgen orrut ja guldalit go muhtun boares áddjá dáikkii. Danne in muitte oppanassiige olu dieid vuosttaš áiggiid doppe. Muhto ohppen gal lohkat ja čállit, orru leamen.
Dalle go mii oaččuimet nissonolbmo oahpaheaddjin šattai easkka hávski. Son ii lean nu olmmošmeahttun. Su namma lei Else ja lei nu čáppa. Dasto son ii atnán vilges fráhka, muhto ruškes čuvlla, mii heivii oalle bures. Son álu lei buorremielas, muhto goit nanus. Mun bargen nu bures go sáhtten. Muittán vuosttaš muitalusa dáppe, bihtá maid mun galgen čállit. Mun dego niegus čállen. Mun ledjen máhkaš lávuin meahcis. Fáhkkestaga bođii njoammil ja álggii háleštit muinna. Mun velá sárgon dán dáhpáhusa vai čielgasit oidno. Dan sárgungovas mun guvlen lávvouvssas olggos nu ahte dušše oaivi oidnui ja háleštin njoammiliin. Mus goit ledje jurddagovvidusat doarvái. Eanet in gal muitte dien muitalusbihtás. Jagiid maŋŋil dan dáhpáhusa, oahpaheaddji dajai ahte son liikui bures mu muitalussii, ja vel logai ahte mus ledje vejolašvuođas leahkit vaikko girječálli. In fal dieđe, muhto mun goit ráhkásnuvven sutnje. Mun muitalin daidda earáide ahte go son boahtá skuvlalatnjii mun čuožžilan seaŋgas ja cummestan su. Mus eai lean go doaivojurdagat. Mus lei gipsejuvvon nubbi juolgi in ge sáhttán lihkahit dan juolggi. Mun ledjen ovccijahkásaš dalle. Mus gal šadde váttisvuođat. Mun isken hárjehallat. Jovden nu guhkás seaŋggas bajás ahte sáhtten dadjat «Boađe, ráhkis oahpaheaddji; mun háliidivččen cummát du, danne go mun ráhkistan du!» Muhto fáhkkestaga bođii buohccedikšu, son gii álu lei nu bahá. Son belkkii munnje. Ja dalle go oahpaheaddji loahpas bođii, in šat duosttan, in fal in vástidit ge, go jearai juoidá mus, vaikko vel dihten rivttes vástádusa.
Muđui ii lean dien báikkis gal olu dahkat. Unnán ledje duhkorasat. Guorranan glásat ja skáhput ja boares bláđit. Muhto bláđit šadde buot buoremus duhkorasat, dains sáhtii ráhkadit vaikko maid: gahpiriid, girdiid, bissuid ja bossunbohcciid. De mii bosuimet báberbihtáid, daid ala geaidda mii eati liikon, ja lei lohpi hárdit, muđuid dušše suohtastallama dihtii. Muhto mis ii lean liibma, Muđui ii lean dien báikkis gal olu dahkat. Unnán ledje duhkorasat. Guorranan glásat ja skáhput ja boares bláđit. Muhto bláđit šadde buot buoremus duhkorasat, dains sáhtii ráhkadit vaikko maid: gahpiriid, girdiid, bissuid ja bossunbohcciid. De mii bosuimet báberbihtáid, daid ala geaidda mii eati liikon, ja lei lohpi hárdit, muđuid dušše suohtastallama dihtii. Muhto mis ii lean liibma, danne mii njoaluimet báhpára, ja go dat goikkai lei dat doarvái giddejuvvon. Go mun smiehtan dál, mii leimmet viehka čeahpit, boares bláđiiguin oaččuimet olu duhkorasaid.
Amund lei Kárášjogas eret, ja veallái muhtun áigge mu seaŋgga guoras. Muhtumin bohte su vánhemat su luhtte fitnat, ja dat háleštedje dakkár giela maid earát eai ádden. Muhto son goit ii heahpanan ja mun dan in fas ádden.
Mun han ledjen máhkaš oahppan ahte olmmoš galggai heahpanit. Lei olu maid galggai oahppat ja maiddái ii oahppat. Amund lei hui čeahppi dárogielas nai, erenoamážit diktáhtaiguin skuvllas. Mun rámiidin su dan ovddas. Dál son lea lektor Kárášjoga gymnásas.
Oktii bohte máŋggas geat ledje Ivgus eret min mánáidsálii. Sii šadde munnje buorre skihpárat. Mu mielas sin giellasuopman lei oalle čáppat guldalit, liekkus ja olmmošlaš. Dat gánddat eai lean nu buohccit go mun. Sii goit duste eanet. Dalán go dikšut ledje mannan eahkedis, lávejedje njuiket seaŋggas eret. Oainnat sis eai orron leamen rinddit seaŋgga birra dego mus ja máŋggas earás.
 | Margarethe Wiig čálii ja sárggui vuosttaš guovttegielat áppesa sámi birrasis. Dan áiggi mas muitaluvvo son lei bismaeamit Romssas. (Gova luoikan Sør-Troms Museum) |  |
Dákkár eahkediid lávejedje gánddat lágidit «olympiada» ja «máilmmimeašttirgilvohallamiid» mánáidlanjas. Gasku láhtti lei hirbmat stuorra sevdnjesrukses čállinbeavdi ja dan alde lei stuorra akvária. Dán beavddi birra gánddat vihkke, muhtin sis válddii áiggi. Midjiide geat eat duostan dahje eat sáhttán mannat olggos, lei oalle gelddolaš geahččat gii dat vuittii. Mun gáđaštin daid gánddaid. Jurddaš, sii sáhtte vázzit, sáhtte viehkat! Imaš lei. Sii ledje seamma gudnejahttojuvvon go dat stuorra valáštallansáŋgárat radios ja bláđiin. Bjørn nammasaš gánda Vuošvákkis eret lei dat gii ordnii bohtosiid. Dál son lea journalista ovtta Romssa aviissas.
Skuvllas lei álo juoidá oahppat. Vaikko leimmet ge čadnojuvvon seaŋggaide, de goit fertiimet oahppat buot joavdelas ja ávkkalaš diŋggaid nugo eará mánát máilmmis. Muhto lei mihá váddáset midjiide geat eat lean nu olu máilmmi seinniid olggobealde oaidnán. Mii maid oaččuimet dakkár geaidno- dahje trafihkka-girji. Ja fertiimet oahpat syhkkeliid, trihkaid, togaid ja čuovgakryssaid birra. Mii lea trihkka? Movt lea vejolaš syhkkelastit, go leat aivve guokte juvlla? Ja čuovgakryssa? Dat orui visot nu amas. Ja nu ártet, go dien áigge sihkkarit ii gávdnon čuovgakryssa davvelis go Sinsenkryssa Oslos. Romssa gávpot oaččui vuosttaš čuovgakryssa easkka 1984:s, sáhttá dadjat ahte mii leimmet golbmalot jagi ovdaláigásaččat.
 | «Gávcci jagi» (Sárgon: Hans Ragnar Mathisen) |
Mii oahpaimet johtolat- dahje trafihkkalávlaga, mii lei hui buorre. Dávjá guldalin musihka ja liikojin lávlut. Mun maid áddestallen Alice Babs radios ja isken jodlet su láhkái, jodeliolei! Na, ledje máŋggalágán dovddut mat bohte ovdan go olmmoš eallá diekkár sisagiddejuvvon báikkis. Dat sáhttá leat iešalddes skuvla. Dás šattašii obba girji jus livččen galgan dan birra čállit.
Ii lean dušše skuvladiimmuin gos mii oahpaimet juoidá dehálaččaid. Vaikko eat dárbbašan ge ballat luonddu stuorra fámuin, de mii goit oahpaimet daid fuomášit. Gulaimet ahte ii galgan guovssahasaid hárdit. Vearrámus maid sáhtiimet dahkat lei liinniin guovssahasaid bilkidit, dat galgá leat hui váralaš. Dalle sáhtii guovssahasat suhtus váldit gitta dan gii hárddii.
Goittot eat máššan, ovtta dálveija háliideimmet iskat. Buohccedikšut ledje lávlon ja rohkadallan eahketrohkosa minguin ja čáskadan čuovggaid ovdal go manne. Sii geat veallájedje glása lahka oidne movt guovssahasat libardedje duohko deike sevdnjes čoskes dálveilmmis. Muhtun gánddat válde dalle iežaset guoddáolggožiid ja šluvgigohte ja seavvigohte guovssahasaid guvlui. Imaš lei oaidnit movt vilges balvvat dego gearpmaš lihkadalai áimmus guhkkin eret, dego gobmit. De Hugo, buot duostileamos gánda, son lei Rivttátvuonas eret, álggii lávlut dakkár hilgunlávlaga. Muhtin eará gánda ges, rávvii ahte ii berren nie gal dahkat. Uhca Máret Ánddas lei juo čiehkádan gokčasa vuollái. Muhto ii lean ávki. Juo dás lei measta dakkár hypnohtalaš áibmu dan kámmára siste, dat geat áŋgirušše eai šat duostan, muhto fertejedje joatkit šluvgit vilges liinniiguin, danne amas dat earát sáhttit gohčodit sin árgin. Mun gal ledjen juo heaitán, muhto čuvvon čalmmiiguin mielde. Ii mannan ge guhkes áigi ovdal go juoidá dáhpáhuvai doppe olgun hirbmat stuorra sevdnjes ilmmis, gos ruonálágan guovssahasčuovggat dánsestedje násttiid ja mánuid gaskkas. Fáhkkestaga šattai olgun čuovgat dego beaivi. Albmi devdojuvvui issoras lihkadusaiguin nuorttas oarjái. Dat ruonálágan čuovga devddii obba lanja. Ja muvraseainnit ledje dego jávkan dan balddonas čuovgga sisa. Gánddat suorganedje ja heite šluvgimis. Ieš gal čákŋen ránu vuollái vai guovssahasat eai sáhttán mu gitta váldit. In duostan geahččat gean dat guovssahasat olahedje guoskat ja viežžat. Mun guottá vuolde doarggistin ja doivon ahte mu eai fuobmán. Ja dien láhkái mun ribahin ge nohkat. Go mun lihkken fas lei juo iđitborranáigi. Buohccedikšut eai sáhttán árvidit manne nu olu guottát ja eará vilges ávdnasat ledje láhttis. Muhto ii gii ge sáhttán ii ge duostan čilget mii duođaid dáhpáhuvai. Leimmet goit oahppan ahte guovssahasaid ii galgan hárdit. Mun fuomášin ahte ii oktage mánáin iige skihpáriin váilon, danne go ii okta ge seaŋga lean guorus. Mii leimmet buohkat ceavzán.
 | Ivar, Greta, Marit ja Hugo Romssa Kysthospitála mánáidveránddas 1955:s. (Govva: A. Solberg) |
Maŋŋá iđitborramuša lei skuvla, sierra lanjas. In muitte olu matematihkas gal, muhto historjjás ja geografiijas gal hui olu beroštin. Mu mielas lei hui miellagiddevaš ja somá oahppat eará álbmogiid ja eará riikkaid birra.
Ja buot hávskimus lei go min oahpaheaddji muitalii dahje logai muitalusaid. Erenoamážit biibbalhistorjjás. Ovtta muitalusa in goassege vajálduhte. Lei muitalus Jovsseha ja su vieljaid birra, movt son šlávan vuvdojuvvui, ja maŋŋá bođii ruovttoluotta. Ii leat varra ártet ahte mun juste dien muitalussii liikojin. Mun han ieš ge ledjen ovttaláhkái dego Jovsset. Ieš muitalus geasuhii mu ja maiddái čiekŋalit guoskkai munnje dan vuogi mielde movt son dan logai. Dat dáhpáhus lei nu lahka ja lunddolaš, ja muitalus orui maiddái sutnje alcces guoskamen, ja buot mánát čuvvo hui mielas mielde. Mun fuobmájin ahte son čuovui čalmmiiguin mu. Su muođut ledje liegganan. Dalle dovden mun maid ii nu dávjá dovdda, dat lei gievrras ja imašlaš dovdu, dego oaidnemeahttun áhcagasti streaŋggat mu ja nuppi olbmo gaskkas. Vaikko lei ge diekkár váimmolaš dovdu mu goit ujostallen. Munnje dat goit lei stuorra dáhpáhus, – imaš, čáppis ja bassi. Ja vuosttaš geardde dovden ahte mun mearkkašin earáide juoidá. Dat lei munnje hui erenoamáš, muhto goit háliidin mun dan čiehkat, várjalit. Gii goas ain diđii ahte jos muitalan geasage de mu álge fas bilkidit, juste seamma láhkái go dainna girjjiin.
Maŋŋá muitalusa son manai olggos dajakeahttá sáni ge. Oaivvi siste ledje oalle ođđa ártegis ja miellagiddevaš jurdagat. Maŋŋá bohten gullat ahte son ja su isit leigga Narviikkas eret. Soai háliideigga váldit mu biebmománnán, muhto ii šaddan nu.
 |  |
| Luiton govvahallamiidda... (Tegning: Hans Ragnar Mathisen) | Govahallan lea šaddan duohtavuohtan. Hans Ragnar Mathisen čállá guossegirjái Sálašoaivvis 14.07.1968. (Gova luoikan Hans Ragnar Mathisen) |
Margarethe Wiiga sámegiel áppesgirji lei áigá juo jávkan. Ja dan máilmmi maid dat govvidii in lean oaidnán olus, vaikko mus lei dehálaš oassi dan máilmmis sielustan, varastan. Áidna maid dávjá oidnen máilmmis lei várri, dat oassi váris mii glása čađa oidno, okta njealječiegat oassi Loavgaváris. Erenoamážit fuobmájin movt ivnnit rivde mánus mánnui, ja mun jerren manne. Dat mii lei lunddolaš eará mánáide, lei čiegus árvádus munnje.
Go eallinhálu lassánii, vurjen dikšuid dávjá «Guotte mu! Guotte mu!», muhto hárve šattai nu. Mun jerren measta juohke olbmos mii leš boahtán loktet mu seaŋggas ja luoitit mu olggos, vaikko unna binná bottoža. De viimmat dáhpáhuvai, ja muittán hui čielgasit vuosttaš háve go mu gudde glása lusa ja mun oidnen máilmmi olggobealde lagabui. Várri lei nu stuoris. Doppe han ledje eanet várit. Ja beaivváš báittii, ja geasuhii mu čalmmiiid lusas.
Dat čáppa muorat mat lihkahedje giđđabiekkas sávve munnje buresboahtima, dearvvas ruoná lasttaiguin. Ja dalle buot viesut, ivnnit ja hámit. Stuorra máilmmi čuoččui fáhkkestaga mu ovddas ja mun jerren «Mii bat dat gis lea?» «Diet, dat lea áidi», dadje sii. «Áidi, mii bat dat lea, ja manne lea das?» fas jerren mun. In gal diehtán maidige. Mun gal várra oktii ohppen. Maid in diehtán lei ahte mus ain ledje máŋga jagi muvrraid siste, muhto mus lei skuvla, ledjen skuvlaveallájeaddjin. Imašlaš stuorra erohus lei muhtumin gaskal maid skuvllas ohppen dahje in oahppan ja dan maid mun iežan čalmmiiguin oidnen, dan in sáhte oahpaheaddji ge čilget dohkálaččat.
[1]
Eará artihkkalat girjjis Sámi skuvlahistorjá 4
[2]