På norskArtihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 4 Davvi Girji 2010.
 Johannes Hidle boaresmanbeaivvi.
|
Dát čálus almmuhuvvui 1917:s girjjis Fornorskningen i Finmarken, Finnmárkku dáruiduhttima birra. Čállosa čálli Johannes Hidle guovttos Jens Otterbechain doaimmaheigga maiddái girjji. Hidle (1879–1970) bajásšattai Nord-Hidle sullos Rogalandas. Son váccii Volda oahpaheaddjiskuvlla, oahpaheaddjiallaskuvlla Københámmanis ja logai teologiija Uppsalas. Son lei oahpaheaddjin moatti skuvllas Rogalánddas. Muhtin áigi son lei sárdnideaddjin Sámemiššovnnas. Máŋgga jagi son lei Sámemiššovdnalihtu váldostivrra miellahttu, ja muhtin áigái virgáiduvvon lihtu čállin ja ruhtadoallin. Maŋŋil son lei luhkkárin Nord-Hildes. Doppe son čokkii ollu báikkálaš historjjá ja čálii girjjiid Kyrkja i Sjernarøy ja Sjernarøy bygdebok. |
Vuosttaš skuvlabeaivi lea mearkabeaivin máná eallimis. Dassážii son lea eallán eanas aivve ruovttu eallima. Doppe son lea oahpahuvvon, girjedieđuid ja daguid bokte, ja doppe lea su iežas máilmmáža guovddáš.
Go son álgá skuvlii, rahpasa sutnje viidodat, máilbmi stuorru dakkaviđe go son fárre eret ruovttus eallimiinnis ja beroštusaidisguin.
Gii ba ii muitte makkár vuordámušaiguin son lávkii skuvlii vuosttaš skuvlabeaivvi: - maid son skuvla ges buvttii sutnje?
Oadjebas mánná vurddii juoidá buori ja stuorrá. Galjes čalmmiiguin geahčai son oahpaheaddjái, ustibiiddis, skuvlalatnjii ja buot biergasiidda doppe, ja sus lei čielga siskkáldas gažaldat: Mii dus lea muitaleamoš munnje? Buot maid son dassážii lei oaidnán ja gullan, lei muitalan sutnje juoidá, lei leamaš sutnje lasáhussan.
Dattege, go mánná ollii skuvlii ja oinnii buot apmasiid, de son jaskkodii duođalažžan. Dáppe lei jur nu áibbas earáláhkái go su ruovttus, eai lean beavddit ja stuolut nu go doppe. Ledje pulttat ja katehtarat ja ollu eará ipmašat. Dáppe lei dego goalššas, dego garra láhka: buohkat galge čohkkát sajisteaset, ii lean lohpi viegadit earáid luhtte, nu go ruovttus lei, na ii vel humadit earáiguin ge lean lohpi. Ii dáppe gal orron nu somá, dáppe lei váivi. Ja nu máná miellaláhki giddanii siskkáldasat, smartii luŋkka ja guđii dušše goavkkáža man čađa beassá guovlladit ja fáktet.
Gii sáhttá bisánkeahttá čiekŋalis jurdagiiddis muittašit su vuosttaš skuvladiimmuid ja dan miellalági maid dat dagahedje? Ja sáhttá go oktage geahččat mánnáčorragii mii vuohččan boahtá skuvlii almma dovdamis sin gelddolašvuođa ja imaštallama?
Oahpaheaddji gii oaidná dan mánáid ámadajuin gal ipmirda sin hui bures. Son oaidná mot dat gokčasit, ja son diehtá ahte mánná ferte duostat ja rahpasit jos sis galgá šaddat buorre ovttasbargu. Ja ovttasbarggu haga ii ovdán mánná. Jos mánná galgá ahtanuššat siskkáldasat, de ferte čuovga ja liekkas beassat su sisa.
Mot galgá oahpaheaddji oažžut mánáid rahpasit ja šaddat oadjebassan? Son ferte hupmat mánáin dan birra mas mánná berošta. Jos son hupmagoahtá mánáin dan maid ollesolmmoš aivve jurddaša ja atná ávkkálažžan, omd. skuvlla ávkkálašvuođa, man ávkkálaš lea máhttit rehkenastit, čállit čábbát jnv., de dieđusge mánná gal guldala maid son dadjá, muhto goitge ii nagot čuovvut mielde ii ge beroš vuos dakkáriin – dat galgá vuos oahppat. Oahpaheaddji ferte álgit máná dásis ja hupmat suinna oahpes diliid birra, nu go ruovttus lea. Jos juoidá galgá bajidit, de ferte bajidit dan das gos dat lea.
Árvvolaš olmmoš, aistton dajahusa, galgá vuos šaddat oaivvi alladeabbun go álbmot, muhto de son galgá gugget ja bajidit álbmoga iežas dássái.
Máná mielas lea oahpaheaddji stuora olmmoš. Ja dál oahpaheaddji galgá ge doaibmat stuora olmmožin: gugget ja bajidit máná. Ii ábut čohkkát iežas allagasas ja cealkit: boađe deike. Na gokko bat su lusa lea geaidnu? Geainnu galgá oahpaheaddji čájehit, son galgá láidet máná ovddasguvlui. Mii ávkkiid das mánáide, mii ávkkiid álbmogii das go sin stuora olmmái čohkká doppe okto allagasas vai su birra dadjet maŋŋil: son lei ovdalis su áiggi – go son ii veahket álbmoga ovddasguvlui? Das ii leat mihkkege ávkkiid.
Oahpaheaddji galgá luoitádit máná dássái, vuoitit su luohttevašvuođa ja muhtun muddui maiddái rahpat su čiegusvuođa.
Geaidnu dohko, gokko dat lea? Álggos ferte oahpaheaddji gávdnat dan čoavdaga mainna son sáhttá čoavdit máná váimmu, bajidit su beroštusaid, dehe ealáskahttit daid. Jos dan galgá máhttit, de ferte boahtit ráhkisvuođain ja ustitvuođain.
Oahpaheaddji hálida hupmat mánáin dakkáriid birra maid mánná diehtá ja dovdá, ja son ferte hupmat nu vai mánná ipmirda ja fuomáša. Dasto go mánná lea rahpasan, de sáhttá oahpaheaddji láidet su oahppásis apmasii, de ii oro šat leamen nu várálaš, go de diehtá mánná gokko sáhttá fas máhccat oahpes oadjebasvuhtii.
Ollesolmmoš ja mánná eaba muital juste ovttaláhkái. Soai goitge ferteba gulahallat. Mánná ferte ipmirdit oahpaheaddji, ja oahpaheaddji ferte ipmirdit máná. Mánás eai leat nu valjit sánit, oahpaheaddjis gal leat, danne son ferte ohcat daid sániid mat leat máná ruovttugiela lagamusas vai mánná ipmirda su.
Maid dat dagaha jos mánná ii ipmir oahpaheaddji giela? Mánná čiehkáda iežas sisa. Mánná ipmirda gal ahte oahpaheaddji muitala juoidá, muhto ii ipmir maidege das, ja nu son bázahallá olggobeallái. Mánná ii beasa mielde ovdáneapmái, son dego čohkká luoddaguoras ja oaidná go sáhttu manná meattá. Lea ba de gal imaš go dakkár mánná šaddá eahpideaddjin, jurddaša gáržát ja orru leamen jalla? Man ollu mánát son dán min riikkas bibmojuvvojedje geđggiiguin ja gillájit eallinagiset dan geažil?
Mánná ferte ipmirdit oahpaheaddji giela. Dan mii gal diehtit. Danne skuvlalágas gáibiduvvo ahte oahpaheaddji galgá hupmat máná giela nu bures go vejolaš. Ja lohkan- ja oahppogirjjit galget čállon dakkár gillii man mánná ipmirda álkit, ja sisdoallu galgá mánáid beroštusa mielde.
Danne leat suovvan atnit áppes-girjji ođđadárogillii vel dain báikkiin nai gos dat ii leat skuvlla váldogiellan, danne go dat lea mánáid giela lagamusas. Ja dain riikkain gos lea hui stuora erohus čállingielas ja beaivválaš hupmangielas, doppe leat rávven atnit áppes-girjji mii lea hui juste mánáid hupmangiela mielde ja vuosttaš čállinhárjehusat eatnigielas galget dialeavtta mielde ja dasto ovdánahttojuvvot normála čállingiellan.
Eanas osiin min riikas adno dialeakta mii eanet dehe unnit lea áibbas eará go čállingiella. Ovtta gaskka adnui mihttomearrin hupmat nu čielga čállingiela go vejolaš. Dál ain gávdnojit vuorasolbmot geat leat oahpahuvvon dan mielde, muhto giella lea nu alladássásaš ja ártet, ii leat imaš go das eai fuollan dađi eanebut. Dál oažžu juohkehaš hupmat lunddolaččat. Giliin besset mánát hupmat dialeavtta, ja ollu báikkiin gos dialeakta lea hui lahka ođđadárogiela, adno ođđadárogiella čállingiellan, eai ge eiseválddit dan vuosttal, go juo olbmot ieža hálidit dan. Skuvlalágas lea vel dat nai mearriduvvon ahte «njálmmálaš oahpahusas hupmá oahppi iežaset hupmangiela, ja oahpaheaddji galgá nu bures go vejolaš heivehit iežas lunddolaš giela dan mielde.»
Ođđadárogiella oažžu adnot, eiseválddit eai vuosttal dan skuvllas.
Mot dasto dainna dialeavttain dehe gielain mii gohčoduvvo sámegiellan, dain skuvllain gos sámegielat mánát galget skuvlejuvvot? Jos vuorddát gávdnat doppe das maid seamma friddjavuođa, de gal doaivvut boastut. Lohkot mat maid oahpaheaddjibagadus dadjá sámegiela ja láttegiela anu dáfus.
§l. Oahpaheaddji dain guovlluin gos lea lohpi atnit sámegiela dehe láttegiela álbmotskuvlla oahpahusas, galgá buot áŋgireamos lági mielde ovddidit dárogielmáhtu ja geavahit dan dain oahpahusguovlluin gos son bargá.
§ 2. Buot sámi ja láttemánát galget oahpahuvvot lohkat, hupmat ja čállit dárogillii. Dárogieloahpahus galgá nu bures go vejolaš dan guovllu dárogiela vuođul. Dasa lassin galget mánát oahppat dárogiela ja máhttit čállit dárogiel girjegillii.
§ 3. Skuvlla oahpahus galgá dárogillii. Sámegiella dehe láttegiella galgá adnot dušše veahkkin čilget dan maid mánát eai ipmir. Go oahppogirjjiin lea teaksta goappašat gillii, galgá oahpaheaddji hui dárkilit čuovvut dán njuolggadusa; son galgá gohččut mánáid lohkat dárogielteavstta, ja easka de go sii eai ipmir dan, de lea lohpi atnit sámegiela dehe láttegiela. Oahpaheaddji galgá virggistis čađat fuolahit dárogieloahpahusa vai sáhttá geavahit dušše dárogiela mánáid skuvlaáigge loahpageahčen goit.
- - -
Nu go oaidná, de lea dilli áibbas earáláhkái dás. Sámegielat mánáid giella lea áibbas gildojuvvon. Oahpaheaddji oažžu atnit dan dušše veahkkegiellan go čilge dárogielsániid, muhto mánát galget nu jođánit go vejolaš lohkat ja oahppat leavssuid dárogillii.
Eiseválddiide ii leat álkes dilli, dan gal ferte mieđihit. Unna álbmogaš mas lea giella mii ii bálljo geavahuvvo čálalaččat, ja jos dan giela galgá ovddidit, de ferte bargat dan dárogiela bokte, nu orru leamen. Ovtta bealis gal lea stáda fuolahan boaittobeale báikkiid bures. Dohko leat huksen internáhtaid gos mánát orrot skuvlla váccidettiin, ja Finnmárkku ámtii lea biddjon skuvladirektevra virgái. Nu čájehuvvo buorre dáhttu goit.
Muhto go fas geahččá dan nuppi bealis: Doppe mánát bohtet skuvlii eai ge leat bálljo gullan dárogiela ja eai bálljo ipmir dan, ja de nahkehuvvo sidjiide dárogiel girji. Dađi mielde go gielladiehttit muitalit, de lea stuorát erohus dárogielas ja sámegielas go dárogielas ja duiskkagielas. Maid min mánát ja váhnemat livčče dasa dadjan jos lulliguovlluid álbmotskuvllas livččii oahpahus dušše duiskkagillii, ja dárogiella adnošii hui hárve dušše veahkkegiellan čilget sániid maid mánát eai ipmir? Mii diehtit ahte mánnán olmmoš ii muitte nu ollu oktanaga, ja man jođánit sániid oaivil ii de láhppošii? Ja vaikko vel muittáše ge sániid sisdoalu, livčče go sánit čuovuhan mánáid váimmuide makkárge mielladovdduid? Leat go gullan ovttage hupmame giela man it ipmir eará go belohahkii dehe vel heajubut? Man ollu su ságain mii de ipmirdit?
Ii mihkkege ipmašiid go oahpaheaddjit doppe davvin váidalit daid mánáid geain sámegiella lea eatnigiellan, ahte dat čohkkájit fuollameahttunvuođain eai ge ipmir maidege. Sii guđet ipmirdit dárogiela bures, beroštit bures oahpahusas. Dehe go oahppit geat leat vázzán álbmotskuvlla ja oahppan girjjiid sisdoalu, dadjet ná: mii eat ipmirdan das maidege?
Maid dakkár oahpahus daguha? Muhtun moattis geain leat erenoamáš buorit oahppanláhjit ja vejolašvuođat beassat joatkkaoahpuide, sii ohppet dárogiela bures, muhto sii geain eai leat dakkár návccat, bázahallet álbmotskuvllas eai ge beasa makkárge eará skuvllaide. Sii báhcet diehtemeahttumis ja fuollameahttumis olmmožin, dakkárin geain ii leat dábálaš olmmošlaš ovdáneapmi, dego vuolit dási olbmot geat hejošit iežaset ja geaid earát hejošit.
Leago midjiide norgalaččaide gudnin meannudit sápmelaččaiguin dáinna lágiin?
Eará artihkkalat girjjis Sámi skuvlahistorjá 4