På norskArtihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 4 Davvi Girji 2010.
 Gunnar Olsen fatnasis, maid geavahii fievrridit gálvvuid internáhttii. (Govva: Magnhild Andreassen) |
Gunnar Olsen (Lille) (1897–1977) bajásšattai Deanodagas. Son váccii Øytun nuoraidskuvlla Ávanuoris ja oahpaheaddjiskuvlla Oslos. Son lei skuvla- ja internáhttahoavdan Muorralis Muosáid gielddas 1921 rájes 1963 rádjái. Su birra lea eanet čállon dán girjjis artihkkalis Finnmárkku dáruiduhttin šattai sin eallimin. Dá lea čoahkkáigeassu artihkkalis maid son čálii 1963:s, go penšunistan logai sámegiela Oslo universitehtas. Dađi mielde go mii diehtit, de ii leat dat deaddiluvvon ovdal. Čálus lea dás dan hámis nu go son ieš dan čálii. Olles artihkkala mii leat almmuhan dán girjji interneahttahámis. |
... Vai skuvlaláhka galggai heivet moatti giela skuvlabiiriide dáppe davvin, de ferteje ráhkadit Bagadusa lassin skuvlalágaide. Vuosttaš Bagadus bođii l870:s. Das lei bagadus oahpaheaddjái dárogiela ja sámegiela anu dáfus. Dain biiriin gos eanas mánát eai ipmirdan dárogiela, doppe galge mánát oahppat lohkat sámegiela dehe láttegiela lassin dárogillii. Vaikko dat nannii ge mearrádusa ahte oahpaheaddji galgá atnit eanas aivve dárogiela oahpahusastis, de lei Bagadus goitge oalle láivváš, nu ahte eanas oahpaheaddjit doalahedje sámegiela ja láttegiela.
Bismagoddedirekšuvdna lei fuomášan ahte dárogieloahpahusain manai njulgestaga hejot, dat lei ovdánan unnán vássán 20 – 30 jagis. Danne sii ferteje divodišgoahttit dan boares bagadusa. Ja de 1880:s Romssa Bismagoddedirekšuvdna dagai ođđa Bagadusa oahpaheddjiide sámi ja látti rievdadusguovlluin.
Ollu dain boares njuolggadusain ledje váldon eret, ee. lei áibbas hilgojuvvon ahte sámi mánát galge oahppat lohkat sámegiela – ja láttegiela, dahje ahte dát gielat galget leat oahpahusgiellan. Dušše risttalašvuođaoahpahusas sáhtte gáidat muhtumin dan njuolggadusas.
Dássážii lei skuvlakommišuvnnas leamaš stuora fápmu skuvlla oahpahusas, muhto dán rájes gal geahpeduvvui dat máŋgga láhkái. Dál galggai Bismagoddedirekšuvdna ieš bearráigeahččat skuvlla barggu ja gielladilálašvuođaid mihá eanet go ovdal. Dat oahpaheaddjit guđet eai čuvvon Bagadusa čuoggás čuoggái, eai galgan oažžut bálkálasáhusa mii lei mearriduvvon moattegielat guovlluid oahpaheddjiide. Das lei namalassii nu: «Go stáhta attii lassiruđa rievdadusguovlluid skuvllaide, ja erenoamážit oahpaheddjiide bálkálasáhusa vai sii ovddidivčče dárogielmáhtolašvuođa, de fertii skuvlakommišuvdna maiddái cealkit foandda lasáhusa dáfus guđe muddui oahpaheaddji lei čuvvon Bagadusa. Čuovvovaš jagi rájes ii ábuhan oktage oahpaheaddji vuordit lasáhusa jos ii lean dárkilit ja áŋgirit čuvvon Bagadusa.»
Bagadus lei mearriduvvon, ja dat lei garas. Ležže go hal dan čuvvon nu juste, dat gal lea fas eará ášši. Mii háliidit goit navdit ahte boares oahpaheaddjit ain atne dan boares vuogi. Ja de fertet muitit ahte dain dábálaš oahppogirjjiin, biibbalhistorjjás ja katekismusas lei duppalteaksta. Muhtun skuvlakommišuvnnat eai lean nu buorit girjjiide main lei duppalteaksta, go daddjui ahte lei váttis oažžut mánáid bissut dárogiel teavsttas. «Mánáid čalmmit vigget čuovvut aivve sámegiel teavstta.»
Vaikko Bagadus lei ge garas ja ovttabealát, de bohte goitge duppalteavsttat oahppogirjjit, ja álo dárogiella gurutbealde, nu go daddjui ahte «dárogiel čálus boahtá máná ovddal álggos go lea gurutbealde.»
Goitge mánát čuvvo áinnas sámegiel čállosa. Ja eanas boarráset oahpaheaddjit atne ain Stockfletha vuogi – atnit sámegiela, ja muhtumin vel eanet go lei dárbu. Lei álkit oahpahit mánáid lohkat sámegillii go dárogillii. Go dárogillii oahpahii, de fertii oahpaheaddji čilget sidjiide measta juohke sáni. Ollugat goitge ohppe dárogiela, ja sii šadde hui čeahpit maiddái rehkenastimis ja čállimis. Oaivámuš fágan lei goitge risttalašvuohta, ja vaikko eai ovdánan ge nu bures dain eará fágain, de ožžo goit hui vuđolaš mánnávuođaoahpu.
Ulbmilcealkkan šattai dasto: «Ipmil divttášit min ovdánit du oahpahusas, vai dat maid mii oahppat ii goassege vajálduvvoše, muhto šattašii minguin oktanaga beaivvis beaivái. Vai láttašii dat maid don gilvet, ja vai mii dus gávnnašeimmet árpmu, ja don ges mis buorredáhtolašvuođat.»[1]
1880 Bagadus šattai dan rájes guhká dáruiduhttima vuođđun. Lektor Helge Dahl lea gohčodan dan «Dáruiduhttima Magna Charta». Ja nuorat buolva maiddái čuovui dan. Nu dat goitge daguhii bahčavuođa dovddu ja duhtameahttunvuođa sámiid gaskii. Skuvladirektevra Killengreen Romssa gávpoga bismaguovllus čállá ee ná 1886:s dan áššis: «Duhtameahttunvuhtii leat moadde siva. Vuos dat go sápmelaččat ballet ahte sin giela leat áigume duššadit, ja dasto oaivvildit sii ahte go dárogiella dahkko sin mánáid oahpahusgiellan, de heađuštuvvojit sin mánát oahppamis risttalašvuođa duohtavuođaid. Lávejit maiddái gullostit dadjame ahte sápmelaččat, dáid guovlluid ovddemus ássit, galget beassat doalahit gielaset girko- ja skuvlagiellan.»
Sápmelaččaide lea skuvla dat báiki gos mánát ohppet religiovnna, eará fágain dat eai beroš – čállá Helge Dahl girjjis «Språkpolitikk og skolestell i Finnmark» (Finnmárkku skuvlapolitihka ja skuvllaid lágideapmi.)
Gehččot mat dál mot Skuvla ja Girku atniba dán suorggi earáhuvvama. Skuvlla ovddasteaddjin lea skuvladirektevra Killengreen, ja Girku ovddasteaddjin lea bisma Skår.
1886:s johtá skuvladirektevra Killengreen Finnmárkkus vai oaidná ieš skuvllaid doaimmaid. Son gohčoda skuvlla ovdáneami hui čuovgadin. Mátkedieđáhusastis son čállá: «Skuvllaid dáruiduhttin lei álggahuvvon bures. Ii oktage gii dovdá dilálašvuođaid sáhte dadjat ahte skuvlanuoraid dárogiel máhtolašvuohta ii leat áhttánuššan eanas guovlluin Finnmárkkus, ii ge dan sáhte čiegadit – dat lea skuvlla doaimmaid boađus.»
Muhto de ges boahtá Girku ovddasteaddji, bisma Skår. Dakka maŋŋelaš go skuvladirektevra lea leamaš bearráigeahččomátkkistis, de vuolgá Romssa gávpoga bismmagotti ođđa bisma J. N. Skår ges su vuosttaš oahppaladdanmátkái Finnmárkui.
 Johannes Nilssøn Skaar
|
Fargga lea ge sus juo leamaš vuosttaš čoahkkin Buolbmágis – sápmelaččaiguin. Su vuosttaš oaidnaleapmi Finnmárkku sámi álbmogiin, namalassii Buolbmágis – sáhttá gohčoduvvot Vene Vidi Vici. Bohten, oidnen, vuiten. Go sii galge earránaddat, de dajai sápmelaččaid sátnejođiheaddji ná: Ráhkis Bisma, ale fal vajálduhte min, sápmelaččažiid.
Ii, bisma ii áigon vajálduhttit sin. Buolbmátmánát ledje hui čeahpit – lohke bures – ja sámegiel čállosa lohke sii vel buorebut, vaikko skuvla ii lean veahkehan sin eatnigiela oahpahusain. Orru leamen nu ahte vuosttaš bismaoahppaladdan Buolbmágis lihkostuvai bures ja dagai oktasaš ilu ja ipmárdusa. Mánát ja nuorat ledje roahkkadat ja hállát de go besse geavahit eatnigielaset.
Unjárggas ii gal lean dilli nu buorre. Sáhttá dadjat dan seavdnjadin ja ahkidin. Oahppaladdandieđáhussii lea čállon: «Dat mánát geat bohte mu lusa Unjárggas, dahke olbmui jur morašdovddu. Sii ledje geafit ja goarráneame duokŋaduvvon rámsobiktasiiguin, ja geafi ja goarránan orui leamen sin vuoiŋŋalašvuohta nai. Ođđa testameantta lohkan lei dego bilku. Mánát máhtte dušše ovttastávval sániid ja moadde bustáva. Sámegiel čállosa lohkan manai mihá buorebut ja livččii várra leamaš boasttuvuođaid haga jos skuvla livččii veahkehan sin dainna. Oahpaheddjiid katekiseren lei eanas aivve dárogiel oahpahus. Nubbi humai mánáiguin bassi gástta birra. Muhto mii jeđđehusaid ja fámuid ba mánnáriebuide leaččai sin gásttas go dan «bassi čáhci» čađat seaguhuvvui dáru sátnegirjjiin ja grammatihkain.»
De son johtá viidáseappot nuorttas, gitta Girkonjárgii. Doppe maiddái seammalágan ahkidis oahppaladdandieđáhusat. Vaikko vel čeahpimus mánát máhtte ge lohkat, de sii ipmirdedje áibbas unnán das maid lohke. «Lei ahkit oaidnit» — čállá bisma «mot dat movttegis mánát ledje goarráneame heivemeahttun bagadusa geažil. Vuoi man njuovžil sin njuovčča lei go ságastalle gaskaneaset, ja vuoi mo sii roahkkasadde ja vavddadedje oahppodiimmuin.»
Muosáid sámemánáid dáfus čállá Bisma: Dat moadde sámemáná geat bohte min lusa Muosáin, ledje vuollegis oahppodásis.
Bismma oahppaladdandieđáhusas boahtá ovdan ahte Nuorta-Finnmárkkus lei heajut dilli go Oarje-Finnmárkkus. Sivvan dasa ferte leat leamaš sisafárren Njávdáma ja Reaisavuona bokte, ja dat bisttii gitta čuohtejahkemolsuma rádjái. Oarje-Finnmárkkus gal lei juo dássedis dilli. Doppe atne eanas dárogiela ja sámegiela skuvllas. Nuorta-Finnmárkkus lei veahá váddáset dilli, go doppe ferteje atnit maiddái láttegiela (kveanagiela) veahkkegiellan.
Goitge ii galgga vajálduhttit ahte Bismma oahppaladdandieđáhus sáhttá neaktit ovttabealálažžan. Ollu dain mánáin geaid sihte boahtit bismma lusa, eai lean goassege ovdal leamaš girkus – juobe son vel gohččojuvvon guovdu girkolahtti gos sin gažadedje leavssuin. Sii soite gal máhttán juoidá go vulge ruovttus, muhto dál eai máhttán šat maidege, eai ge sii roahkadan geahččat geasage, go buohkat gehčče sidjiide – ja de boahtá ieš bisma ávvobiktasiidisguin, dehe sus lea guhkes čáhppes bivttas, issoras stuora čalbmeláset njuni alde – árvvolaš ja duođalaš. Ja ollu dáin mánáin ledje juo balddahallojuvvon dainna garra bismmain, guhte lea mihá garraset go báhppa.
Ja de sii čužžot das ja doarggistit baluin. Ja de dat vástádusat maid bisma bohčá sis nektet vulosoaivválas ja endorii, omd. «Han hadde frastet i 40 dager» – «sette ham på templet tine». Go lohkat dáid jorggu vástádusaid birra, de orrot gal dat leamaš veahá badjelmearálaš cuiggodusat, ii ge dieđáhusas muitaluvvo divvojuvvoje ja čilgejuvvoje go boasttuvuođat.
 |
 |
| Jođus girkui, Sarvvesvuonas, Porsáŋggus, 1909/10
(Govva: Porsáŋggu musea) | Mearrasámit sektet liinna Bierggis, Várggáid lahka. Govvejuvvon su. 1900.
(Govva: Ellisif Wessel / Universitetsbiblioteket i Bergen) |
Vel okta ovdamearka: Muhtun 13-jahkásaš nieiddaš logai hui čielgasit, muhto lohkannuohtas dovdui ahte son ii ipmirdan lohkosa. Son logai Joh. 13,38. Bisma: – Mii lea hane sámegillii? Nieida ii vástidan. – Mii lea hane, lea go olmmoš, guolli dehe loddi? (Gažaldat dulkojuvvui sámegillii) Vástádus: – Guolli.
Fertet gal mieđihit ahte Bisma Skår lei gudneáŋgiris girkolaš báimman. Son liikui go sii gohčodedje su «Finnenes Biskop», sápmelaččaid bisma, ja nu son lei ge maiddái. Dáruiduhttin manai ain ovddasguvlui nuo ja ná. 1880 bagadus galggai čuvvojuvvot. Boađus lei nu go ovdal. Sámegielat mánát vázze skuvlla jagiid jagiid maŋŋái – ja ohppe unnán skuvlavázzimis. Manai gal oalle bures nu guhká go sis lei dat ovddit oahpaheaddji, go dan mielas lei Bagadus dakkár gohčus man ii galgan jeagadit. Nuorat geardi gal hui áŋgirit čuovui dáruiduhttima. Nu dahke maiddái nuorra báhpat, sii guđet álge ámmáhii 1890–1900 jagiid.
Áiggun dás bidjat ovdamearkan man ovttageardánit muhtumat sis čuvvo dáruiduhttima. Jahkečuođi molsuma sullii lei dáruiduhttinbáhppa čállime konfirmánttaid konfirmašunskuvlii, mii galggai miessemánus ja geassemánus. De boahtá muhtun eadni nieiddainis gii lei konfirmašunagis. Nammačállimiin gal vel manai bures, muhto su dárogielmáhttu gal lei nuo ja ná. Ii ge hal dat lean oahppi sivva. Boares luhkkár lei atnán dušše sámegiela oahpahusgiellan skuvllas, danne dat oahppi riehpu máhtii nu unnán dárogiela. Danne su eadni dáhtui ahte nieida galggašii beassat lohkat eatnigiellasis maiddái konfirmašunskuvllas, go juo ii lean oahppan dárogiela skuvllas. Dan gal ii beassan, ii heađisge. Konfirmašunskuvllas galgá dušše dárogiella, vástidii báhppa. Ii hal de goit leat sutnje mihkkege ávkkiid dan guđa vahkkosaš skuvllas, oaivvildii heađástuvvan eadni. Ii lean áhpu. Boares luhkkár lea veahkehan oallut bártahuvvan etniid, ammahal de sáhtášii rohkadallat mu nieidda ovddas nai, jurddašii nieiddaža eadni. De dat heađástuvvan eadni manai luhkkára ságaide, ja luhkkár ges báhpa lusa muitalit mot dilli dál lei – man váttis gul šattašii sidjiide lohkat dárogillii geain ii lean leamaš dat oahpahus obage skuvllas. Boares luhkkár šattai máhccat ruoktot čoavddekeahttá áššiin. Dábálaš njuolggadus lei ahte son guhte ii máhttán unnimus meari risttalašvuođas – son bijahalai eret konfirmašunskuvllas. Sámegillii lea dat čuoldit, muhto báhppa ii áigon čuoldit ovttage eret. Buohkat galget konfirmerejuvvot, máhtáš dal maidge dehe ii. Na ii son dál ballan ahte nieida ii beassan konfirmerejuvvot, go son diđii ahte nuorra báhppa ii sádde ovttage ruoktot konfirmerekeahttá. De nieidariehpu šattai konfirmerejuvvot maŋŋel dan guđa vahkkosaš skuvlla – oktan earáiguin geat ledje ovtta dásis suinna vátna dárogielmáhtu dáfus.
De mii leat ollen 20. čuohtejahkái, nuppiin sániin dan áigái mii lea 1905 maŋŋil. Álgá ođđa áigi. Finnmárku dahkko sierra skuvladirektorahttan, ja das lea juohke dáfus áicevaš ja árjjalaš skuvladirektevra. Su evttohusa mielde dat heaittihuvvo ge Romssa gávpoga oahpaheaddjiskuvlla sámi suorgi.
Álgobáliid lei oalle váttis áigi ollu mánáide moattegielat guovlluin. Boares oahpaheaddjebuolva jávká, ja ođđasat bohtet sadjái. Ođđa oahpaheaddjit álget dáruiduhttima eai ge ane sámegiela veahkkegiellan. Ollu skuvllain ledje sámi mánát eanetlogus, ja sámegiella lei sis ruovttugiellan sihke olgun ja viesus. Skuvllas adnui dušše dárogiella. Muhtun biiriin gal oahpaheaddji vel muhtun áigge anii sámegiela veahkkegiellan, go ii orron oaidnime eará vejolašvuođaid. Soames earát ges duollet dalle iskkadedje leat go mánát ipmirdan. Ja de fas doapmat viidáseappot, go diibmoplánas ledje dievva fágafáttát maid galge ollet guorahallat juohke beaivve. Girjeránsel losui jagis jahkái, go juohke skuvlajagi álggus galge boahtit ođđa girjjit. Ii ovttasge lean šat dilli sámástit – ii ge dat anihan šat skuvllas.
Bisánehkot dál oanehaš ja geahčastehkot mot lea mannan. Lea go sámi álbmogii leamaš bahán dat hoahppu mii lea dán áigge? Dehe dat go rittu sápmelaččat leat áibbas dáruiduvvan. Dasa lea vástádus: ii leat. Sáhttá roahkka dadjat ahte sápmelaččat leat gierdan rievdadusa. Leat gal sin searvvis nai ollu robotat, das ii beasa eret, muhto gal dakkárat leat dáru álbmogis nai.
Čájehuvvo ahte go sámi álbmot dáruiduvai ja čuovuhuvvui mielde ovdáneapmái, de nagode sii gilvalit dáru sogalaččaiguin, sihke bargguin ja girjjálaš oahpa dáfus.
Ollugat oaivvildit ahte sápmelaččaide lea leamaš vahágin badjelmearálaš giellapolitihkka, go sii eai hálit dál dovddahit iežaset gullevašvuođaset, ee eai duosttastuva hupmat ruovttugielaset, eatnigielaset. Mii dasa lea sivvan? Vuosttažettiin: Sii hálidit eallit Norgga ássin ja dasa gullá dárogiella ja dáččaid vuogit ja vierut. Ja de vel okta – ja dat soaitá ge váldosivvan. Dat sápmelaččat guđet dál leat badjel 40 jagi boarrásat, muitet 20–30 jagiid vátna áiggi. Vaikko eai dieđe ge dan ieža, de jurddašit sii ahte sámegiella gullá dan heajos birgenláhkái mas sii bajásšadde, ja dárogiella, dáru vuogit ja vierut gullet ges buresbirgejeaddji dáru álbmogii geaid sii dovde.
Boađusin das šaddá ná: Sápmelaš lea geafi ja heitot, muhto dáččavuohta dahká buori birgenlági. Lea roahkka vejolaš ahte dakkár jurddašanvuohki lea darvánan sidjiide almma iežaset dieđu.
Čohkkenvuogit leat daguhan ollu báikkiid ávdinin. Stáhta lea vel ruhtaveahki nai addán vai viesuid gaikkodit ja sirdet daid guovddáš báikkiide. Nu sii besse bargguide, ollásit earáid dássái. Nuorra bártnit geat ovdal ledje bivdán guliid das lahka áhčiideaset mielde, dat besse dál bargui trolariidda ja stuora bivdofatnasiidda. Muhtumat leat ožžon barggu stuora nuohtte-eaiggádiid fierbme- ja nuohttečivttašeaddjin. Danne go leat čeahpes čivttašeaddjit. Sii eai nagodan oastit gárvves dorske- ja sáidefirpmiid iežaset bivdui. Sii oste árppuid ja oaraid ja morde ieža daid bivdosiid maid dárbbašedje iežaset bivddus. Danne sii šadde issoras čeahpit moardit ja čiktit. Ja danne stuora nuohtte-eaiggádat váldet áinnas vuotnagáttiid nuoraid bargui iežaset fatnasiidda. Ja ollugat sis leat maiddái háhkan alcceseaset fatnasiid ja bivdobiergasiid áhpebivdui. Dovddan muhtun Oarje-Finnmárkku vuotnalačča. Áigá 6–7 jahkásažžan lei juo oahppan čivttašeaddji. Dál son lea trolabarggu jođiheaddji.
Dat nuorat geaid dás lean namuhan, leat eatnasat Oarje-Finnmárkku vuonaid sámi nuorat. Nu guhká go sii orro ruovttus, de lei sámegiella sin ruovttugiella, vaikko máhtte gal maiddái dárogiela buori muddui. Ja go sii de álge bargguide, de ii hehtten giellavátni sin. Sii šadde dego oktan dárogielagiiguin. Bivdofatnasa giella lei dárogiella, ja gáddegiella ja gávpegiella maiddái dárogiella. Ja dárogiella lea šaddan ruovttugiellan maiddái sidjiide geat leat fárren eret ruoktobáikkiin ja ásahan sierra joavkkuid ja ruovttuid. Ja nu lea dárogiella šaddan goalmmát buolvva eatnigiellan.
Ja bisanehkot dál fas ja geahčastehkot mot Finnmárkku vuotnagiliid dilálašvuođat leat, erenoamážit Oarje-Finnmárkkus. Mot dasto manná daiguin vuotnagiliiguin, guorranit go dat – vai báhcá go muhtun geardi vel dohko geat ellet nu go sin váhnemat leat eallán – vuotnabivdduin ja veahá eanadoaluin? Mot manná gielain? Sámegiella gal suige ceavzá doppe – oalát doaresbealde. Ja dat eallá bures doppe. Lea illudahttán mu oaidnit ahte sámegiella adno ruovttugiellan. Vaikko giella lea ge veahttan ja geffon sániid ja doahpagiid dáfus, dat lea goitge sámegiella – ja adno ain eatnigiellan. Min bargun livččii dasto movttiidahttit vel daid báhcán sápmelaččaid dáppe rittuin dikšut ja suodjalit dan kulturárbbi maid leat ožžon máttuineaset.
«Dan beaivvi go sámegiella lea jávkan, de lea maiddái sápmelačča váldu dovdomearka jávkan.». Buot sápmelaččat galggaše gozuid alde vai nu ii geavaše. «Allot fal vajálduhte máttuideamet buot das maid rievdadit ja jorgalit, go sii adde midjiide vuorkádávvira mii lea mihá stuorát go ollugat doivot.[2]
[1]
[2]
Eará artihkkalat girjjis Sámi skuvlahistorjá 4