norflagg.jpg På norsk

Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 5. Davvi Girji 2011.

Ingolf Kvandahl:

Mu mánáidskuvla Gálbečorus Bálágis

Sámás: Issát Sámmol Heatta

Ingolf Kvandahl ádjás muitogeađggi luhtte. Duogážis Gálbečoru skuvla, gos Henrik Kvandahl lei oahpaheaddjin 1918-27.
(Govva: Svein Lund)

Ingolf Kvandahl lea beakkán oahpaheaddji ja sámi ovddasmanni Henrik Kvandahla bártni bárdni, ja son orru ádjás báhcán dálus. Doppe son dál lea hukseme sámi kulturguovddáža, Pippira Siida.

Son lea riegádan 1947:s ja bajásšaddan Gálbečorus Bálágis. Son váccii álbmotskuvlla Gálbečorus ja guokte jagi framhaldsskuvlla Bálágis. Dasto váccii son eanadoalloskuvlla Suorttas ja mašiidnavuodjinskuvlla Vikeides Viesttarállásis.

Son barggai dálubarggu Bálágis ja Hamaris, muvrejeaddji veahkkin, ráhkadusbargin, guorbmebiilavuoddjin ja rogganmašiidnavuoddjin Áhkkánjárggas. De son váccii huksenfága teknihkalaš assisteantaoahpa. Dan maŋŋá barggai iešguđetlágan huksenbargguid dassážii go oaččui barggu teknihkalaš fágaskuvllas, ja dasto huksenfága fágaoahpaheaddjin AMO-guovddážis Áhkkánjárggas. Son manai ealáhahkii 2010:s

Ingolf Kvandahl lea searvan sihke suohkanpolitihkkii ja sámepolitihkkii ja lea ee. leamaš Bálága sadjásaš sátnejođiheaddjin. Sámedikkeválggas lea son leamaš Gaska-Nordlándda sámepolitihkalaš bellodaga, Guovddášbellodaga ja NSR:a evttohas. Son lea leamaš Bálága sámi searvvi jođiheaddji ollu jagiid.

Vaikko vel áddján lei ge sámegiela viššalis bealušteaddji, ja oahpahii mánáidis sámegiela, de ledje juo nu dáruiduvvan ahte ollesolmmožin dárostedje eanas. Mu áhčči ja eahki manaiga mohkiid Finnmárkkus. Áhččán gal sámástii dalle ja gulahalai bures doppe sámiiguin, muhto eahki gal bártidii sámegielain. Eadnán lei lullinorgalaš, ja vaikko ipmirdišgođii ge sámegiela dađi mielde, de sii dárostedje minguin mánáiguin. Sii várra sámástedje go viesus ledje vuoras olbmot. Ieš gal in lean searvvis nu dávjá, in gorudiin in ge jurdagiiguin ge. Ledjen dego jorribiegga, in stađđán goassege bisáneastit. Gorpmodin sihke vuollugit ja alladit, olles imaš go bisson heakkas. In diehtán mii ballu lea.

Áhčis lei gávpi, ja muittán buoremusat go boaranat čoahkkanedje dohko, muitaledje fearániid, omd. málbmaohcama birra. Dat olbmot gal roahkka máhtte muitalit. Lei somás áigi, dan hárve go soiten leat doppe dalle.

Ingolf Kvandahl lei dušše golbma jagi go su áddjá jámii. Dá lea okta hárve govain mas soai goappašat leat mielde.

1948:s vuođđuduvvui Norgga Boazosápmelaččaid Riikkasearvi Tromssas. Stuorra joavku lullisámi áirasat mátkkoštedje bussiin vuođđudančoahkkimii. Ruoktot jođedettiin billašuvvái busse, sii fertejedje moadde beaivvi bisánit Bálágii. Dát govva govvejuvvui Henrik Kvandahl luhtte. Vuojedettiin Dunndaravuomi čađa geavai busse badjel geainnu, eatnasat busses dušše, nu maid dán gova guokte lullisámi.

Ovdabealde g.b.: Nils Kappfjell, Henrik Kvandahl Helene-ádjábiin, Jonas O. Marsfjell, mánáiguin Irene ja Sigmund Kvandahl.
Duogábealde g.b.: Thomas Renberg, Henrik Kvandahl jr. med sønnen /bártniin Ingolf, Jens Berg, Selma og Nikolai Kvandahl

(Govva: Rigmor Kvandahl)

Návet

Mis lei oapmedállu ja rámbuvra. Dálus lei álo bargu. Ledjen boarráseamos bárdni ja šadden áigá juo searvat bargui. Dalle biepmaimet omiid dušše goikesuinniiguin. Fertiimet gaikkut suinniid duhkuid mielde. Aniimet guhkes ruovdestákku mas lei ávnnaldat geažis, dan čuggiimet suinniid sisa, vai seaguhit suinniid. Ádjáneimmet guhká lájuiguin. Vuosttaš suoidnegearddi gal ledje álbmát, muhto maŋemusat maid geaseheimmet láhtui ledje juo dáktagoahtán. Danne fertiimet seaguhit suinniid.

Mis ii lean čáhci návehis, fertiimet geasehit čázi beaivválaččat. Ovcci gussii, hestii ja soames sávzii gal šattaimet geasehit nuppát lihttara čázi juohke beaivvi. Šattai buoret de go suohkan veahkehii min roggat ođđa gáivu. Oaččuimet bohccečázi návehii maiddái. Ii lean gal garra čáhcecirggastat, muhto doarvái juhkanstáččuide ja mielkki galmmihit.

Lájut

Lájut ledje suohtas áigi. Buohkat joavkku ledje searvvis. Dávjá bohte luomostalli olbmot maiddái min dállui. Beaivválaš ávvuboddu lei go gáfestalaimet giettis. Áhculeimmet oktan suoidneborgan. Fargga stuorrulin dan muddui ahte bessen vuodjit heasttain, láddjenmášiidna dehe čohkkenriifu maŋis. Giettit ledje alla luohkáin, fertiimet dávjá láddjet liššáin. Gal deahkit sturro, leimmet várra jiehtanasgievrrat dálá olbmuid ektui.

De bođii ođđa áigi, oaččuimet silo. Min vuosttaš silo dagaimet bellepláhtain. Leimmet ožžon dieđu ahte galggaimet sáltet Kufa-sálttiiguin. Áhčči áiggui seastit ja botkkuhii dábálaš sálttiid searvái. Silo šattai issoras guohca. Silo oanidii lájuid hui sakka, muhto lei goitge ain ollu giehtabargu.

Heastta njuovaimet dálu luhtte 1962 čavčča. 1963 dálvvi ollii min vuosttaš tráktor. De lei šaddan ođđa áigi, muhto eanas suinniid ázuimet ain. Silo-suinniid fertiimet maiddái bordit dáigguiguin suoidnegerrui, ja de fas eret gearrus ja siloi, aivve gieđaiguin. Min mielas lei bargu goitge gehppon ovddeža ektui.

Skruvva-eahki

Mis ledje moadde sávzza, ja de dárbbašeimmet viercca nai. Buot vierccaid namma lávii «Skruvva-eahki». Vierccat guhto sierra báikkis geasi miehtá. Dat ledje hui váibmilat duhpáhii ja suhtihedje jos olmmoš manai daid lusa. Min ránnjábárdni Gunnar lávii álo hárdit Skruvva-eagi. Dan ovddas gal oaččui sealgái. Muhtun čavčča leimmet buđetluomus gaikume buđehiid bealddus. Mis lei «Skruvva-eahki» mielde doppe. Dat borai ja návddašii billahuvvan buđehiid. Bahálihkus Gunnar ges bođii juste dalle min lusa go «Skruvva-eahki» lei doppe. Leimmet bordán buđetseahkaid badjálaga. De Gunnar oaččui bálkká daid ollu gerddiid ovddas go lei hárdán ja givssidan «Skruvva-eagi». Skruvva-eahki murddihii moadde lávkki ja de doarostii Gunnara badjel buđetseahkaid. Dan rájes ii hárddáhallan «Skruvva-eahki» šat goassege.

Skuvla Hjalmara viesus

Mu vuosttaš guokte jagi skuvllas lei oahpahus priváhta viesus. Gilis ledje nu ollu mánát, eai buohkat čáhkan Gálbečoru skuvlii. Danne mii vácciimet skuvlla Hjalmar Johnsena viesus, hirsaviessu mii lei dahkkon birrasiid 1900. Min oahpahus lei stobus mii lei erenoamáš stuoris, danne go Hjalmara eadni, Ida háliidii doallat lohkamiid doppe. Dan viesus orro guokte joavkku vel. Johan Thomassen oktan bártniinis Hjalmariin oruiga ovtta lanjas, Oscar Nilsenis ja su eamidis ledje guokte lanja. Viesu láhtti lei dahkkon 30 mm asu fielluiguin, ja dan čađa gullui buot. Hjalmaris alddis lei gievkkan, oađđenlatnja ja gámmir.

Hivsset lei láhtoráhpa vuolde. Lei dušše okta hivsset, ii lean várra nu buorre go lei dušše okta. Muittán go Oscar Nilsen dagai ođđa hivssega, ovtta bártnážiidda ja nuppi nieiddažiidda. Mis ii lean čáhcebohcci viesus, juhkančáhci lávii fárpalis. Hjalmar várra molssui fárpala dávjá.

In muitte vuosttaš skuvlabeaiván. Mis ii lean guhkki skuvlii vázzit. Vuosttaš luohkás leimmet njealjis, mun ja vel golbma nieiddaža. 2. luohkás ledje 7 oahppi, leimmet 11 oahppi ovtta skuvlalanjas. Gálbečorus riegádedje nu ollu mánát maŋŋel soađi ahte skuvlla ferteje juohkit golmma luohkkái.

Skuvlabeaivvit golle jođánit. Go muittašan daid dál, de orrot dat dego čalbmeravkaleapmi. Mu jurdagat láveje johtit juohke guvlui, eai hal skuvladiimmuid barggut lean nu dehálaččat. Min luohkás lei okta hui čáppa nieida, ja aivve son dat várra lei mu jurdagiin.

Irene, mu vuosttaš oahpaheaddji, lávii dávjá vuolgit minguin olggos stoahkat dehe váccašit juostá. Meahcis váccidettiin son lávii muitalit midjiide šattuid birra. Láviimet dávjá áigut muhtun geađggi lusa mii gohčoduvvui «Trollsteinen» (Stállogeađgi). Stállogeađgi lei dološ sámi sieidi, muhto mu bajásšattadin eat gullan dan birra maidege. Doppe mii sistenstalaimet, stoagaimet «bro-bro-brille» ja olu eará stohkosiid. Láviimet giccodit geađggi alde. Hui gelddolaš. Guokte stuora juovvageađggi main lei luoddanas. Dohko sáhtiimet čiehkádit. Stállogeađggi luhtte lei hui várddus. Dál gal lea dakko suhkkes guossavuovdi, ii leat šat nu várddus.

Muittán muhtumin go leimmet vuot Stállogeađggi luhtte. Mus lei luhčadávda ja ribahiin buksamohkkái. Ujostallen ja heahpanadden. Čiehkádin ja viehkalin ruoktot. Eadnán basai mu ja molssui mu biktasiid. Oahpaheaddji Irene dieđusge fuomášii ahte mun ledjen jávkkodan ja bođii min vissui ohcat mu. Ballen issorasat ja čiehkádin stobu ommana duohkái. Juo, ledjen boahtán ruoktot, muhto ii eadni gávdnan mu šat.

Dat guokte jagi go vácciimet skuvlla Hjalmara dálus, golihedje jođánit. Vácciimet skuvlla juohke nuppi vahkku. Ii oahpahus lean nu dehálaš, stoahkan lei deháleamos.

Ingolf Kvandahl álbmotskuvlla 4. luohkás.
(Gova luoikan Ingolf Kvandahl)

Gálbečoru skuvla

Goalmmát luohkás fárriimet Gálbečoru skuvlii. Dál lei munnje vel lagat skuvlii, ii lean 100 mehtera ge, muhto dan gaskkas sáhtii ollu bargat. Skuvlla atnigohte 1918 čavčča. Áddjá, oahpaheaddji ja sámi ovddasmanni Henrik Kvandahl lei addán skuvlii huksensaji. Oahpaheaddji son lei ge, ja várra háliidii oanehis geainnu bargui. Son várra doaivvui Gálbečorus bistit skuvlla agibeaivve. Muhto nu ii gal šaddan, go 1968:s dat heaittihuvvui. Vággegiliid Gálbečoru, Čavelka, Čieŋalisvárrevuolle ja Mielgevuomi moadde skuvlamáná sirdojuvvoje de Bálága guovddáža skuvlii. Dan mii eat diehtán go álggiimet 3. luohkkái, leimmet dušše golbma oahppi 3. luohkás. Goalmmát, njealját ja viđat luohká mánát ledje ovtta lanjas.

Dál guođđigohten niehkojurdagiiddán ja čuovvugohten buorebut mielde oahpahusas. Ledjen hirbmat čuorbi lohkat go álggiimet 3. luohkkái, muhto eai gollan galle skuvlavahkku, de ledjen juo oahppan lohkat.

Šattaimet oahpahallat sálbmavearssaid bajiloaivvi. Skuvlabeaivi álggii sálbmavearssa lávlumiin. Muhtun mis galggai dadjat sálbmavearssa čuodjalit bajiloaivvi. Danne várra oahpahallen lohkat, lohkagohten albma láhkai.

In mun šaddan gal luohká čeahpimussan, muhto mu mielas lei geografiija ja historjá hui miellagiddevaš. Matematihkas in gal lean nu čeahppi, muhto 7. luohkás oaččuimet oahpaheaddji mii attestii midjiide oahppanjođu.

Skuvlla maŋemus vihtta jagi golle jođánit. Go dál jurddašan dan birra, de eai oro dat bistán guhkit go ovtta dálvvi.

«Lappen» oahpaheaddjin

Mis ledje dieđusge iešguđetlágan oahpaheaddjit. Muittán bures John Nyheim, son lei boahtán Duorggas Evenáššis. Skuvlaviesus lei skuvlalatnja, gievkkan ja stohpu. Dohko Joavnna fárrii oktan eamidiinnis. Son lei vuosttaš min oahpaheddjiin gii lei vázzán oahpaheaddjiskuvlla. Várra son ii hupman čielgasit, dehe son humai eará dialeavtta. Son lei doppe dušše guokte jagi. Gili olbmot láveje hárdit ja nálssuhit su. Muittán go gohčodedje su «lappen» (sápmelaš). Sii geat nálssuhedje ja hárde eanemusat, sii goit ledje ieža sápmelaččat. Muittán go Joavnna guovttos láviiga galledit min. Ii son hupman dan birra go mii mánát gulaimet. Gal mii goitge dovddaimet ahte juogalágan unohisvuohta ja váivi sus lei sáhkan.

Čuovvovaš oahpaheaddji birra in muitte báljo maidege. Muittán gal ahte son lávii čohkkát katehtera luhtte, juolggit beavddi alde, ja logadii «Illustrert»-bláđi. De čakčii bođii midjiide fas ođđa oahpaheaddji. Fas oahpaheaddji geas lei oahpaheaddjiskuvla. Mus láveje gal ain dakkár bottožat go čierastin iežan niehkojurdagiid sisa. Ovtta gearddi muittán bures. Min viessohoiddár Oscar Nilsen lei sahedeame hálgguid. Skuvlalanjas dolastedje dušše muoraiguin. Mis lei stuora šearbma ommana ovddas. Šearbma lávii báhkkanit ruoksadin buolašbeivviid. Oscar šattai sahet nuppát sala muoraid. Lávejin geahččat hui dárkilit su lihkastagaid. Son viežžalii hálggu, sahestii dan golmma sadjái ja bálkestii čoskkaid muorravissui. Gearddi gearddi maŋŋái dat ovttahat lihkastagat. Ferte leat goit leamaš suohtas boddu munnje. Rabihin ja gullájin fáhkkestaga go oahpaheaddji dearpalii mu oaivái cuigensoppiin nu garrasit ahte soabbi doddjui vel. Gal de ge goit guldališgohten fas su.

Duodji

Livččiimet galgan oahppat duoji nai, muhto skuvllas eai lean dat vejolašvuođat. Bøstrandas lei lávdelatnja váldon atnui duodjái. Duodjelatnja lei stuora latnja mas stuora ruovdastággu doalai seinniid čoahkis. Dat lei skruvvejuvvon čoahkkái guovdu lanja. Doppe leimmet ain 14 beaivvi hávális 5. ja 6. luohkás. Dohko lei 13 km, ja mii manaimet dohko busse mielde ruoktot ovddas. Doppe mii dagaimet vuosttaš dávviriiddámet. Muhtumat dahke beavddi ja kuroŋŋabreahta. Mun gal dahken dušše doasaža ja moadde smávva dávvira. Lei suohtas. Beasaimet sahet, heavvalastit, atnit gohpanruovddi ja sáttobáhpira. Mii beisiimet, láhkkiimet ja hávskkohalaimet barggadettiin. Lei dálvi álo go leimmet doppe. Nuppe bealde geainnu lei Bøstrand skuvla. Šattai gal muhtumin soahti muohtačagiiguin. Mii leimmet unnitlogus eat ge láven mannat ila lahka sin.

Stohkosat skuvllas

Friddjabottuin lei ollu doaibma. Časkkiimet spáppa giđaid ja čavččaid. Eat čalmmástuvvan goassege dasa. Stoahkamis han lei gilvu. Muittán erenoamážit ovtta gearddi. Ledjen báhcán maŋemussan ja lei vel okta časkinvuorru. Dál de galgen. Huškkastin nu ollu go nagodin. Spábbačaskinmuorra lei njalkkas. Ribahin coavcci ja časkinmuorra šuvihii guovdu su gállu gii bálkestii spáppa. Bártnáš ravggai dasa gávugaccaid. Lihkus son fargga ealáskii fas. Čiehkástallamiin maiddái golahalaimet áiggi.

Osten jiu-jitsu kurssa. Dálvet go lei muohttán doarvái, de álggii jiu-jitsu-oahpahallan. Bonjasteimmet guhteguimmiideamet vuollái obbasii. Ii mis lean lášmmohallansála, muohta dat lei mis guoddán. Das sáhtiimet hárjehallat almma norddahallama. Mii vissa šattaimet hui čeahpit, vaikko ii mis lean oktage gean vuostá beasaimet geahččalit. Láviimet oahpahallat bisohallama maiddái. Ráidalassii mii goarpmuimet. Mihttun lei beassat nu bajás go vejolaš. Giccuimet ráidalassii nu bajás go háhppeheimmet ovdal go ráidalas gahčai eatnamii. Leimmet oalle mihá ovttadássásaččat ja vikkaimet nubbi nuppi badjelii, muhto ii oktage beassan gitta geahčái gal.

Hutkkas oahpaheaddji

Dat oahpaheaddji gean goitge muittán buoremusat, lei Steinar Grande. Son ii lean vázzán oahpaheaddjiskuvlla, muhto realskuvlla ja eanadoalloskuvlla. Son lei maiddái leamaš soalddáhin Gazas. Son lei hui hutkái. Eahkediid son háliidii maiddái bargat. Skuvlla lovtta eai lean vel geavahišgoahtán. Doppe lei badjel golbma mehtera dáhki vuollái. Gievkkanis lei dáhkkeluŋka. Dakko mii giccuimet bajás. Lovttas dagai son snihkkárlanja. Eai mis lean fávdnádit bargoneavvut, eat sáhttán dahkat nu stuora dávviriid. Deháleamos lei go ovttastalaimet doppe.

Steinar oaččui min oahpahallat bajiloaivvi ja lohkat vai beassat searvat čehppodatgilvui radios. Eat mii beassan gal mielde makkárge prográmmii, muhto oahpaimet mii goit ollu. Mii doalaimet gilvvuid sihke skuvllas ja ruovttuin, ja erenoamážit mii berošteimmet geografiijas. Oahpahalaimet buot stuora jogaid ja oaivegávpogiid namaid. Ádjánin máŋga diimmu sárgut kártta. Sáhcon ruvttuid. Mihtidin távvala kárttas ja heivehin daid mihtuid ruvttuide. Dat bargu lei hui ávkkálaš munnje. Skuvllas ja maŋŋil, go bargagohten, de fuomášin ahte heiven bargat kárttaiguin ja lanjaiguin.

Giđđat jearai Steinar midjiide eananbihtáža, ja dohko gilvviimet rušppiid, návrašiid ja gálaid. Buđehat čáhke maiddái dohko. Dat lei min iežamet bealdu, buohkat serve dasa. Čakčat ii lean gal nu suohtas, lei juo čoskkiidan go gaikkuimet šattuideamet. Muittán go mus nu galbmoje suorpmat go čokkiimet ruotnasiid. Eanas šattuid gal oaččuiga Steinar oktan su eamidiin, muhto dan mii gal dohkkeheimmet. Mii oahpaimet goit bealdobargguid.

Juovllaide oaččui Steinar min ráhkadit juovlačájálmasa. Fertiimet oahpahallat ollu, muhto ledje suohtas diimmut. Ammahal Steinar Grande dalle dagai Bálága Høylandsrevyenii vuođu. Muhtun jagiid maŋŋil son fárrii fas ruovttubáikái Rørvikii. Doppe son áŋgirušai revybirrasis oktan earáiguin.

Gálbečoru skuvlabeaivvit ledje hearvát. Ii mis lean mái eará go skuvlaviessu ja muorraviessu oktan olgohivssegiiguin. Goitge mis ledje roahkka dan mađe suohtas skuvlabeaivvit go dálá mánáin. Dál lea skuvlaviessu šaddan giliviessun, ja doppe lea dušše láittas jaskatvuohta.


Eará artihkkalat Sámi skuvlahistorjá 5-girjjis