På norsk
Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 5. Davvi Girji 2011.
 Ole Henrik Magga, Guovdageaidnu 2008
|
Ole Henrik Magga lea riegádan 1947:s ja bajásšaddánÁvževuomis Guovdageainnus. Son lea vázzán vuođđoskuvlla Guovdageainnus ja Kárášjogas, gymnása Askeris ja lohkan realfágaid ja sámegiela Oslo universitehtas. Son válddii magistergráda 1976:s ja doavttirgráda 1986:s. Son oahpahii sámegiela Álttá oahpaheaddjiallaskuvllas 1975–77. 1977-87 barggai Sámi Instituhtas. 1987:s šattai Oslo universitehta professor, ja 1990 rájes sus lea leamaš virgi Sámi allaskuvllas. Doppe son maiddái jođiha dutkanprográmma Ealát, boazodoalu ja dálkkádatrievdadusaid birra. Magga lea leamaš Norgga Sámiid Riikkasearvvi jođiheaddji 1980-85, Sámedikki presideanta 1989-97, Máilmmi Kultuvra- ja Ovdáneapmekommišuvnna lahttu 1993–95, ON Eamiálbmotáššiid Bissovaš Foruma ovdaolmmoš 2002–2004 ja Norgga dutkanráđi váldostivralahttu. Dál son lea Finnmárkkukommišuvnna láhttu. |
Jura oahpahus leai vuosttaš politihkkasuorgi mas eiseválddit dakkaviđe maŋŋil 2. máilmmisoađi dovddahedje ahte áiggošedje buoridit dábiideaset. Ja Sámekomitea attii ain buoret doaivagiid iežas earenoamáš čielga árvalusaidisguin jagis 1959. Muhto dat fámut mat guhká ledje goahcan sámi ovdáneami, eai lean eisege jávkán. Dat doibme ain dovdomassii.
Oahpahusministtar Gudmund Hernes rámiduvvui doaimmalaš ministtarin[1] ja čielga jurddašeaddjin ja nuppástuhtii Norgga skuvllaid 1990-jagiin, masa gulai Ođastus 97 man oassin sámi oahppoplánabargu leai. Muhto sámi skuvlapolitihkas gárttai Hernes vuorddekeahttá bahámus čuolggun go son ii háliidan makkárge sámi skuvlaplána. Muhto plána ráhkaduvvui goitge ja dohkkehuvvui – Hernesa dáhtu vuostá. Su jurdaga mielde galggai gal sámi kultuvra «beassat» ovdánit ain Norggas. Nu goit ieš čálii. Su maŋisboahtti ministtarstuolus, Reidar Sandal[2], leai dat gii oaččui sámi oahppoplána sadjái buot váivviiguin maid dat mielddisbuvttii barggu dáfus ja politihkalaččat.
Go jurdila man nannosit sámi álbmoga vuoigatvuođat deattuhuvvojedje 1980-jagiin sihke vuođđoláhkalasáhusain 1988:s ja Sámedikki ásahemiin, de neaktá áibbas imašin ahte nu olu fámuid ja searaid dárbbašeimmet atnit ovdal go oaččuimet áigái ođđaáigásaš oahppoplána. Vuođđoskuvlla oahppoplána han lea duođai kultuvraovdáneami vuođđogeađgi ja vuođđolága §110A han galggai mahká jura dan ovdáneami suodjalit.
Norggas fuolaheigga Thomas von Westen ja Knud Leem 1700-jagiin ahte muhtun sámit ožžo oahpaheaddjeoahpa. Muhto diet barggut nohke jođánit. Ja 1800-logu nuppi bealis álggii dáruiduhttin.
1898-jagi gohččun «sámi ja láddelaš giela geavahusas veahkkegiellan vuođđoskuvlla oahpahusas» ásahii dáruiduhttinvuoiŋŋa ja -vuogi man mielde dárogiela geavahusa ovddas máksojuvvui buoret bálká oahpaheddjiide ja sámegiela geavahus hehttejuvvui garrasit. Oahpaheaddjit šadde dien stuora našunála ášši sárdnideaddjin ja soalddáhin. Sámiid vuostálastin doddjojuvvui spáitilit. Sámegiela geavahus gildojuvvui. Gielddus heaittihuvvui easka 1959-jagi álbmotskuvlalágain ja go Stuoradiggi 1963:s meannudii Sámekomitea evttohusa (mii leai válbmejuvvon 1959:s). Dáruiduhttinpolitihkka joatkašuvai goitge 1970-jagiid rádjái.
1950- ja 1960-jagiid sámekonferánssat čuoččuhišgohte ahte sámegiella lea dárbbašlaš oahppat ii duššefal veahkkeneavvun, muhto giela iežas árvvu dihte. Ja veahážiid veahážiid gullogohte oahpaheaddjit maid. Davviriikkalaš sámi oahpaheaddjičoahkkin Mázes 1965:s doarjjui ollásit dán maid seamma jagi Deanus dollojuvvon sámekonferánsa leai cealkán:
Konferánsa atná hui dárbbašlažžan ahte buot sámi mánát ja nuorat buot golmma davviriikkas besset oahppat ovddidit eatnigielaset ja oahppat iežaset kultuvrra ja iežaset álbmoga historjjá birra. Dát guoská sihke vuođđoskuvlii ja alit vuođđooahpuid skuvllaide.
Go vuođđoskuvlaláhka divvojuvvui jagi 1959, de beasai sámegiella oahpahuvvot skuvllas lágalaččat. Sámegiella álgooahppu álggahuvvui 1967 rájes.
Go Sámi oahpahusráđđi (SOR) vuođđuduvvui 1976:s, de šattai sámi skuvlaáššiid bargu systemáhtalaččabun go goassege ovdal. Vuođđoskuvlla láhkamearrádusat mánáid giellavuoigatvuođaid birra rievdaduvvojedje ja buoriduvvojedje dađistaga jagiid 1975, 1985 ja 1990.
Sámegiela oahpahusa váldoággan leai dan rádjai duššefal pedagogalaš. Ja skuvlla sisdoallu muđui ii baljo guoskkahuvvon. Ii lávdegoddige, man namma lei «Skolens Innhold», mii gieđahalai skuvlla sisdoalu, ja man Reidar Marmøy jođihii, beroštan olus earás go giellaoahpaheamis, vaikko Stuoradiggi leai juo 1971–72 dáguhan ahte minsttarplána «várra ii deavdde daid gáibádusaid mat sámiin leat oahpahusa hárrái man vuođđun livččii sin iežaset giella ja kultuvra».
Ođđa minsttarplána jagis 1987 leai dáid beliid váldán oalle duođalaččat. Doppe čuoččui ee. ná 5. kapihttalis:
Skuvlafálaldat sámi mánáide atná vuođđojurddan ahte skuvla galgá leat servodaga lunddolaš oassin. Sámiid čearddalaš identiteahtta, man vuođđun leat kultuvrralaš ja sosiálalaš dilálašvuođat, duddjojit guovddáš oahppaneavttuid. Go skuvla atná vuođđun sámi kultuvrra, de dat nuppi bealis nanne ohppiid identiteahttadovddu ja iešluohttámuša ja nuppi bealis dat lea seailluheamen ja ovddideamen sámi kultuvraárbbi.
M87:in bođii vuosttaš háve sierra sámi oahppoplánat muhtin fágain. Dat ledje risttalašvuohta, eŋgelasgiella, birasfága, servvodatfága, musihkka, duodji ja ruovttudoallooahppu. Plána ovdasánis čállojuvvui:«Sámi fágaplánat leat nubbin oassin minsttarplánii ja dat plánat leat heivehusat dábálaš plánain.» Liikká ii sáhttán dan áiggi gohčodit skuvlla sámi skuvlan. Moanat oahpaheaddjit ja váhnemat oaivvildedje ahte skuvla eanas sámi guovlluin leai duššefal dábálaš dáčča skuvlla kopiija, ja leai vel oalle heajos kopiija.
Sámeráđđi ráhkadii oahpahuspolitihkalaš prográmma mii dohkkehuvvui jagi 1989. Ákkain ahte sámi álbmot lea eará álbmogiiguin ovttadássásaš gáibidii Sámeráđđi vejolašvuođa oahppat sámegiela sihke vuođđoskuvllas, joatkkaskuvllas ja rávis olbmuid oahpahusas, oktasaš sámi oahppoplánaid, oktasaš sámi oahpaheaddjeoahpu ja bákkolaš diehtojuohkima sámi diliid birra buot ohppiide buot davviriikkain. Earenoamážit galggai vuođđoskuvlla leat váldogaskoapmin sámegiela, sámi kultuvrra ja sámi servodateallima seailluheamis ja ovddideamis ja galggai Sámeráđi oainnu mielde dán vuođul váldit vára ja gaskkustit sámi kultuvrra ja sámi máhttovuođu. Vuođđoskuvlafálaldat galgá gárvvistit mánáid nu ahte sii galget leat doaibmi guovttegielalaččat ja dakko bokte sáhttit doaibmat sihke sámi ja eanetlohkoálbmogiid servodagas. Ovttasbargu eará sámiiguin ja eará eamiálbmogiiguin galgá leat vuođđogeađgin.
Departemeanta bovdii stuora konferánsii Osloi čakčamánu 1992:s gos leai oaivil ovdanbuktit evttohusa mo plána oktasaš oassi galggašii leat, namalassii dat oassi mii galggai leat sihke vuođđoskuvlla, joatkkaoahpu, ja rávisolbmuid oahpuid vuođđun. Moadde vahku maŋŋil biddjojuvvui stáhta oahpahuskántuvrraid háldui lágidit konferánssaid regiovnnain miehtá riikka. Sihke ohppiid, váhnemiid ja oahpaheddjiid organisašuvnnat bovdejuvvojedje ja nu maid rávisolbmuid oahpahusorganisašuvnnat.
Sámi skuvlaorgánat fuomášedje mii lea dáhpáhuvvamin go Sámi oahpahusráđđi bovdejuvvui Finnmárkku regiovdnakonferánsii. Sámi oahpahusráđi direktora Asta Balto čilgii dakkaviđe ahte Norgga ođđa sámepolitihkka galgá báidnit ođđa skuvlaplána ja son čujuhii Sámelága §1-1:ii. Guhkit nákkáhallan Sámi oahpahusráđi ja GOD gaskka álggii, muhto GOD ii orron áigumin mieđihit veahášge áigumušainis: Eai makkárge sámi oahppoplánat ovttaskas fágaide ja guhkkin eret vel ollislaš plána! Sámi mánáid dárbbut galge fuolahuvvot oktasaš skuvlaplána bokte. Sámi oahpahusráđđi beasai duššefal nammadit ovddasteaddji bargojovkui mii galggai ráhkadit prinsihpalaš álggaheami oktasaš plánaoassái.
Sámediggi leai 1993:s doaibman vuosttaš válgaáigodaga ja dieđáhusastis Stuoradiggái (St. d. 52 (1992–93)), man ráđđehus fertii dahkat sámelága vuođul, leai ráđđehus cealkán ná Norgga sámepolitihka birra:
Dán politihkas galgá Sámediggi, sámi álbmot válljen orgánan, leat buot deaŧalaččamus nevvodeaddji go politihka vuođđu galgá láhččojuvvot (s. 9). GOD sáddii suoidnemánu 1994 evttohusa gulahallamiidda mas ledje skuvlaplána vuođđojurdagat ja njuolggadusat. Dan rádjái ii lean Departemeanta muitalan ge Sámediggái maid sii leat bargamin! Plána vuođđooassi leai ráhkaduvvon dego Sámi oahpahusráđđi ja Sámediggi eaba oba gávdnoše ge.
Gulaskuddancealkámušastis čujuhii Sámediggi skábmamánu 1994 sámepolitihka guovddáš prinsihpaide nu go vuođđolága §110A ja ILO eamiálbmotkonvenšuvdna jagis 1989 (namma oaniduvvo dás ILO–169) man Norga leai vuolláičállán jagis 1990. Sámediggi loahpahii iežas cealkámuša dáiguin sániiguin:
Sámediggi ferte hui garrasit deattuhit ahte prinsihpat ja njuolggadusat maid Departemeanta lea ovdanbuktán, orrut leamen maŋoslávkin ovdalaš minsttarplána ektui. Jos Vuođđolága gáibádusat galggažit devdojuvvot, de ii leat doarvái dušše dat ahte láhččo sadji sámi kultuvrii ja sámegillii, muhto sámi kultuvra galgá oažžut guovddáš saji skuvlii. Dan dihtii fertejit ráhkaduvvot ollislaš sámi plánat dan vuođul mii dássážii lea dahkkon (gč. 1987-minsttarplána) (Sámediggeášši 44/94).
Muhto mokkárdallan leai golahan áiggi duššái nu ahte bargu dieiguin plánaiguin bođii johtui masa jagi maŋŋil go našunála plánaiguin. Sámi oahpahusráđđi barggai liikká hui buori barggu oanehis áiggis miessemánu 1. beaivvis juovlamánu 1. beaivái 1995 – duođai rámi veara bargu. Ii várra Ellen Inga O. Hætta, gii 1994:s leai álgán direktoran, eai ge su mielbargit oađđán olus dien áigodagas.
Muhto rohpi ain váilui. Sámediggi deattuhii dien departementii giđđat 1995:s go leai sáhka dan stuoradiggedieđáhusas man Ráđđehus leai lohpidan plánabarggu birra. Ja vai Sámedikki oaidnu váldošii vuhtii stuoradiggedieđáhusa ráhkadanbarggus, sáddii Sámediggeráđđi cuoŋománu cealkámuša mas Ráđđi deattuhii prinsihppabeliid ja oktiigeassun čálii evttohusa mo ráđđehus berrešii čállit stuoradiggedieđáhusas, namalassii ná:
Ráđđehus [áigu] atnit vuođđun vuođđolága §110A ja gaskariikkalaš konvenšuvnnaid maid Norga lea vuolláičállán ja daid prinsihpaid mielde mat leat čilgejuvvon St. dieđáhusas nr. 52 ja nu mo dán dieđáhusas lea čilgejuvvon oahpahusa birra go joatká barggu sámi mánáide oaivvilduvvon oahpahusa ulbmiliiguin, sisdoaluin, organiseremiin ja stivremiin. Galgá ráhkaduvvot sámi oahppoplána mii galgá doaibmat ollislaš rápman buot sámi mánáide olles riikkas. Dát bargu galgá bargojuvvot lagas ovttasbarggus Sámedikkiin, Sámi Oahpahusráđiin ja eará sámi orgánaiguin geain lea máhttu ja gelbbolašvuohta dán suorggis. Ulbmilin lea ahte sámi álbmot iežas orgánaid bokte, main Sámediggi álbmot válljen orgánan lea vuosttamužžan, galgá veahážiid veahážiid váldit badjelasas ovddasvástádusa sámi oahpahussuorggis. Sámedikki iežas vuoruheamit galget adnot vuođđun dán barggus. Ráđđehus ferte ovttas sámi orgánaiguin jeavddalaččat árvvoštallat olihuvvon bohtosiid ulbmiliid ektui ja dárbbu mielde ovdanbidjat Stuoradiggái doaibmaevttohusaid, juogo sierra dahje ovttas eará evttohusaiguin oahpahussuorggis, mat leat dárbbašlaččat bargguid nannema váras dán suorggis.
Stuoradiggedieđáhus bođii giđđat 1995 (St. d. nr. 29 1994–95 «Om prinsipper og retningslinjer for 10-årig grunnskole – ny læreplan»), muhto departemeanta ii lean váldán ollenge vuhtii Sámedikki evttohusaid ii ge gáibádusaid. Sámedikki lahtut ledje beahtahallan ja váivvis sihke bohtosiid ektui ja bargovugiid ektui dán áššis. Sámediggi jotkkii goitge ovdandoallat iežas oainnu ja doalai čakčat 1995 čoahkkima Girko- ja oahpahusdepartemeanttain sámi oahppoplána birra ja sámi sisdoalu birra mii galggai leat ollislaš plánas (gohčoduvvon «sámi stoalpput»). Dán maŋit gažaldagas orui čoahkkimis šaddamin buori muddui ovttamielalašvuohta, muhto maŋit čoahkkimis leai Departemeanta guođđán daid jurdagiid maid mii leimmet ádden soahpamuššan. Dasa lassin anii Departemeanta ággan ahte Sámi oahpahusráđđi mahká leai singuin ovttaoaivilis. Sámi oahpahusráđi direktora cuiggodii Departemeantta ja deattuhii ahte sis ii lean leamaš mihkkege dahkamušaid dieinna áššiin. Mii sámi bealis leimmet duođai hirpmástuvvan ja várra eat nagodan čiegadit man bahčan mii válddiimet dien. Čoahkkin nogai hui fáhkka. Eanet ahte eanet orro vuođđoláhka, sámeláhka, stuoradiggedieđáhusat ja gonagasa sárdni Sámediggái gullamin eará máilbmái go dasa gos GOD leai. Maŋŋil lean ádden ahte ollugat departemeantta iežas ámmátolbmuin atne unohassan go fuomášedje mii leai dáhpáhuvvan.
 |
 |
| Gudmund Hernes finai su ministtaráiggis oktii Sámi oahpahusráđis. Dá son lea oahpahusráđi oahpponeavvočájáhusas ovttas Kristine Nystadain ja Ole Henrik Maggain. (Govva: Samisk utdanningsråd 20 år) |
Rollat molssošit jođánit politihkas. Reidar Sandal lei oahpahusministtar 1995-97. Badjelaš logi jagi maŋŋá son lei finánsalávdegotti jođiheaddji. Dá dearvvaha dalá finánsaministara Kristin Halvorsen, gii 2009:s šattai oahpahusministtarin. (Govva: Heiko Junge / SCANPIX) |
Váttisvuohtan leai ahte plánaid gárvvistanáigemearit ledje gártan hui gáržin. Bargu leai garrasit maŋŋonan. Departemeanta fertii guhkidit áigemeari 1996 lohppii. Liikká šattai Sámi oahpahusráđđi doapmat issorasat maiddái dáinna plánaosiin. Mun ledjen ieš mielde hábmemin sámegiel teavstta plánaoassái man namma leai
Prinsihpat ja njuolggadusat vuođđoskuvlaoahpahussii sámi oahppoplánaid mielde,mii leai čanusin plána oppalaš oasi ja fágaplánaid gaskka (ja dan dihtii gohčoduvvui «Broen» (Šaldi)). Muhto dien barggu mii barggaimet stuora iluin ja movttain. Viimmat beasaimet dovdat ahte min fámut adnojuvvojedje ávkkálaš bargui dan sadjái go golahit fámuid duššálaš doarrumii dakkár áššiid alde mat livčče galgan áigá juo čielgasat ja lunddolaččat dan vuođul mii leai dáhpáhuvvan 1980- ja 1990-jagiin. Áigi leai gáržon hirbmadit ja ollugat ledje šaddan oaffaruššat sihke nahkáriid ja bearašeallima barggu áigge. Buot vearrámus goitge orui mu mielas ahte sámi fágaolbmot, Sámedikki politihkkarat ja Sámi oahpahusráđi politihkalaš jođiheaddjit ledje šaddan gierdat dien rádjái ahte sin dulbme dakkárat geain ii lean fávdnát vuođđu árvvoštallat sámi skuvlla sisdoalu. Sin ágga leai duššefal politihkalaš fápmu – ii fal máhttu. Dat leai duođai leamaš oalle unohis dovdu. Muhto go plána dál orui šaddamin duohtan, de dat veahkehii min vajáldahttit. Stáhtaráđi persovnnalaš ovddasmoraš dan ovddas ahte bargu galggašii lihkostuvvat ja su persovnnalaš meannudanvuohki ja gulahallanvuohki dovdui midjiide litna vuoiddasin mii savvohii háviid.
De bođii gažaldat: Na gos sámi fágaplánat galget adnojuvvot? Go Sámedikkis áddegođiimet ahte eai buot sámi mánát sáhte oažžut vuoigatvuođa geavahit plána, de árvaleimmet ahte plána galgá goit adnot «sámi giela hálddahusguovllus» man sámelága 3. kapihtal («giellaláhka») ráddjii dalle, namalassii gielddaid Guovdageaidnu, Kárášjohka, Deatnu, Porsáŋgu, Unjárga ja Gáivuotna. Stáhtaráđđi čuovvolii dien evttohusa 1997:s ja mearridii aitto nu. Sámediggi leai vuosttaš gii beasai diehtit.
Ja de čuzii garradálki. Muhto diet «garradálki» ii livčče galgan eanet go spiella. Dan fápmu ii lean eará go logenáre sámiid vuostálasti Deanus geat dál ledje ožžon buori liibba fallehit. Ja falleheapmi gulastuvai mearkkašahtti viidát. Sii ledje duođai mediaid jiellahat. Velá akšuvnna birra nai mii galggai dollojuvvot Stuoradikki olggobealde, muhto mas ii šaddan ii mihkkege, muitaluvvui goappaš TV-kanálain mat dalle ledje. Olbmot geat muđui eai lean goassege beroštan sámi mánáid oahpahusas, daid searvvis maiddái Romssa universiteahta sámi dutkamiid njunuš antropologa, Per Mathisen, bealuštedje akšunisttaid olles iežaset ja Romssa universiteahta fágalaš namain. Sámi mánáid birra geaid dilli ii buorránan veahášge dieid plánaid mielde nu ahte livčče ožžon sámegieloahpahusa ja sámi kultuvraoahpahusa, ii gullon sátnegeahči ge. Áibbas nuvttá ákka ožžo vuostálastit dainna go plána sisdoallu ii lean heivehuvvon bures mearrádusain gos plána galggai doaibmat. Doppe ledje dajaldagat nu go «Oahpahus oppalohkái galgá ovddidit sámi identitehta.» (s. 60) maid leai álki fallehit. Dasa lassin dahkaludde vuostálastit ahte plána mearrida sámegiela bákkolaš fágan buohkaide hálddahusguovllus, mii ii lean duohta. Dan beali galge stivret eará mearrádusat. Sámi oahppolánas ledje vihtta molssaeavttu ja okta dain leai «Dárogiella vuosttašgiellan ... ohppiide geat eai dáhto oahpahusa sámegielas» (SOP s. 87). Okta molssaeaktun leai dárogiella vuosttašgiellan ja suomagiella nubbingiellan – maiddái dat sámegiela haga. Departemeanta rievdadii maŋŋil daid dajaldagaid maid ledje fallehan. Muhto vuostálastin ii dainna nohkan – ii goit dakkaviđe. Muhto áiggi mielde dat čáskkai ja olles vuostálastiid organisašuvdna nogai.[6]
Sámediggi ja Sámi oahpahusráđđi gárttaiga čilget máŋgii vuođđojurdagiid man vuođul gáibideimmet ollislaš sámi oahppoplána. Daid čilgehusaid oažžu geardut sihke historjjálaš muitun, muhto maiddái dainna go dain veadjá leat ain árvu vel dál nai olu jagiid maŋŋil. Dás leat ovddemustá Sámedikki vuođđoákkat.
Sámit lea nubbi dain álbmogiin geaid duovdagat leat Norgga stáhta vuođđun. Norgga stáhtas lea dan dihtii earenoamáš ovddasvástádus sámi kultuvrras ja dan ovdáneamis. Sámi mánáid vuoigatvuohta oažžut vuođđoskuvlafálaldaga iežaset kultuvrra vuođul čuovvu vuođđolága §110A:s mas leat dát sánit:Stáhta eiseválddiid geatnegasvuohtan lea lágidit dilálašvuođaid nu ahte sámi álbmot sáhttá sihkkarastit ja ovddidit iežas giela, kultuvrra ja servodateallima. Dasa lassin bohtet konvenšuvnnat ja gaskariikkalaš šiehtadusat maid Norga lea vuolláičállán, ee. ILO-konvenšuvdna 169. Kultuvrra seailluheapmái ja ovdáneapmái lea vuođđoskuvlla doaibma okta váldogaskaoapmin. Kultuvra lea viiddis doaba man ii leat álki ráddjet ja dan dihtii buot skuvlafágat guoskkahit kultuvrra – na juo visot skuvlla doaibma váikkuha kultuvrii go dat báidná buot doaimmaid. Dan dihtii kultuvrra ieš guđet osiid ferte váldit vuhtii guhkás olggobeallai ovttaskas fágaid. Oahppoplánaid hábmen, oahpaheddjiid skuvlen, oahpponeavvuid ráhkadeapmi, oahpahanvugiid ođasteapmi ja oahpahusa organiseren ferte maid váldit kultuvrra vuođđun. Sámi ja eará mánáid oahpahus galgá leat prinsihpalaš ovttadássásaš, muhto dan dihtii ii dárbbaš leat čuoggás čuoggái seamma.
Skuvla galgá deavdit guokte dárbbu. Nubbi lea áimmahuššat álbmoga kultuvrra ja máhttovuođu buolvvas bulvii. Nubbi fas lea fuolahit juohke mánnái oahpahusa máná návccaid ja kultuvravuođu mielde. Sámi oktasaš máhtolašvuohta man dahket oktasaš árvvut, guottut, dieđut ja gálggat mat leat sámi servodaga dovdomearkkat, galgá leat guovddaš oassi sámi mánáid máhtuid ja oahpuid gazzamis. Min álbmoga earenoamáš dárbbut oahpahusa hárrái leat min historjá, dieđut, teknologiija, árvovuogit ja min sosiála, ekonomalaš ja kultuvrralaš dovdomearkkat obanassii (nu go lea čilgejuvvon ILO-konvenšuvnna 169 27. artihkkalis). Skuvla galgá láhčit doaimmas nu ahte guottut, árvvut, dieđut ja gálggat mat oktii dahket sámi gelbbolašvuođa, deattuhuvvojit earenoamážit go oahppofáttát ja bargovuogit válljejuvvojit.
Giellaoahpahusa hárrái galgá vuođđoláhka áddejuvvot nu ahte juohke ovttaskas sápmelažžii galgá sihkkarastojuvvot oahpahus mii addá ollislaš sámegiel máhtu seamma dásis go dáža mánát galget máhttit dárogiela (ILO-169, art. 28 ja 26). Maiddái eará fágain go giellafágain galgá dát ulbmil vuhtii váldojuvvot, dainna go vuođđoskuvlla earenoamáš geatnegasvuohta lea hárjehit mánáid nu ahte máhttet ovdanbuktit jurdagiid ja dieđuid luonddumáilmmi ieš guđet beliid birra – dadjat juo oba kosmosa birra.
Dan lassin galgá skuvla ieš ovddidit giela ja kultuvrra sihke ieš njuolga ja dasto velá nu ahte hukse ja ovddida ovttaskas ohppiid guottuid ja máhtuid mii vuorustis fas duddjo seamma guvlui. Dáruiduhttima guottut leat ain bárrahis eallimin, sihke diđolaččat ja olbmuid iežaset dieđikeahttá. Dát gáibida ahte skuvla addá earenoamáš buriid dieđuid ja áddejumi olbmuide dobbelii go skuvla muđui viggá, nu ahte mánát ja nuorat nagodit áddet iežaset dili sihke dálá áiggis ja historjjálaččat. Stuora hástalussan lea dat ahte skuvla galgá hukset guottuid ja addit giella-, servodat- ja kultuvramáhtu sámi nuoraide nu ahte sii nagodivčče eai duššefal atnit árvvus dan maid ovdalaš buolvvat leat oažžon áigái, muhto vai sii ieža nagodivčče nannet ja joatkit kultuvraárbbi huksema.
Vuođđoláhka atná vuođđun ahte lea sámi servodat mii galgá sihkkarastojuvvot ja beassat ovdánit. Skuvlii máksá dát ahte sámi servodat galgá beassat váikkuhit skuvlla doibmii ja ahte skuvla fas bealistis galgá leat servodaga veahkkeneavvu servodaga ovdáneamis. Vaikko sámi servodat olu guovlluin lea cuovkanaddan lossa deattu vuolde, de dat ii rievdat geatnegasvuođa man birra Vuođđoláhka sárdnu, namalassii seailluheami, ođđasit huksema ja ovdáneami birra. Skuvlla vuosttamuš doaibman lea ráhkkanahttit ohppiid dán servodaga lahttun.
Skuvla galgá hukset ja ovddidit sámi oktasaš kultuvravuođu. Muhto dat galgá maid váldit vuhtii ahte sámi álbmot eallá iešguđetlágán diliin maid leat historjjá dáhpáhusat duddjon. Earenoamáš dárbbašlaš lea ahte báikkálaš kultuvradovdomearkkaide sihke lullisámi, julevsámi ja mearrasámi guovlluin čáhkkejuvvo sadji skuvlla beaivválaš eallimis nu ahte dakko bokte nannejuvvojit buot oasit sámi kultuvrras. Oahpahus dán girjáivuođa birra ja positiivvalaš guottuid huksen dán dili hárrái galgá leat guovddáš ulbmilin skuvlafálaldagain sámi mánáide ja nuoraide.
Sámi álbmot galgá oažžut seamma dássásaš vejolašvuođaid ohppui buot dásiin go earát Norggas. Dat duddjo ovttadássásašvuođa bargosajiin ja olles servodagas. Vuođđoskuvlafálaldat galgá ráhkkanahttit ohppiid nu ahte sii sáhttet doaibmat sihke sámi servodagas ja riikaservodagas. Sii galget šaddat doaibmi guovttegielagin nu ahte birgejit vaikko gos Norgga riikka rájiid siste. Ovttadássásašvuohta máksá maid ahte sámi mánát ja nuorat galget oažžut seamma vejolašvuođa go earát háhkat alit oahpa (nu go ILO-169 art. 26 dáhkida). Dát ii guoskka duššefal giellamáhttui, muhto maiddái eará máhtuide ja duogášdieđuid háhkamii. Skuvla galgá addit sidjiide bargoneavvuid maiguin sáhttet ceavzit buot hástalusain mat sin deaividežžet sihke kultuvradiliid dáfus ja birgejumi dáfus sámi servodagas ja riikaservodagas. Sámi oahppit galget maiddái oahpahuvvot doaibmat álbmotgaskasaš oktavuođain ja earenoamážit dakkár ovttasbargodoaimmain maidda sámi orgánat ja organisašuvnnat oassálastet.
Vuođđoláhka cealká maid ahte «Stáhta eiseválddit» galget láhčit dilálašvuođaid nu ahte «sámi álbmot» (dárogillii gohčoduvvon «den samiske Folkegruppe») ieš galgá beassat sihkkarastit ja ovddidit iežas giela, kultuvrra ja servodateallima. Mii galget ieža duođas beassat guoddit ovddasvástádusa – dieđus dainna go duššefal sámit ieža sáhttet seailluhit ja ovddidit sámi kultuvrra. Ja dát fas váikkuha dasa mo servodat galgá organiserejuvvot ja mo ovddasvástádus galgá juogaduvvot. Dát mearrádus čilge jura dan iešmearrideami mii eamiálbmogiin galgá leat álbmogiidgaskasaš riektejurddašeami mielde. Dat máksá ahte mii ieža galgat, nu guhkás go leaš vejolaš ja dakkár orgánaid bokte mat dan nammii ásahuvvojit ja heivehuvvojit, beassat ieža mearridit maiddái dakkár áššiin main lea čiekŋalis váikkuhus alcceseamet ja boahtteáigáseamet (ILO-169, 27. art.).
Norggas leat dilálašvuođat buorránan mearkkašahtti láhkái 1980-jagiid ja 1990-jagiid nu ahte sámit sáhttet váldit badjelasaset ovddasvástádusa iežaset áššiin buorebut go olu eará eamiálbmogat. Positiivvalaš ovttasbargu sámi eiseválddiid ja eará eiseválddiid gaskka lea juo duddjon, ja galgá ain duddjot, luohttámuša mii dahká vejolažžan juogadit doaimmaid sámi ja eará orgánaid gaskka boahtte áiggi.
Ulbmiliid maid vuođđoláhka namuha, ferte oaidnit ovttas ollislaš govvan dan ektui makkár ovddasvástádus stáhta eiseválddiin lea muđui buot rikka áššiid hárrái. Dávjá lea nu ahte ovddasvástádus ii leat juogo sámi orgánaid okto dahje rikka orgánaid okto, muhto nu ahte beaivválaš diliin juogaduvvo ovddasvástádus daid gaskka dađi mielde makkár áššiin lea sáhka ja makkár orgánat ain gávdnojit suorggis suorgái ja áiggis áigái.
Oahppa lea buot guovddášeamus gaskaoapmi mainna sáhttá láhčit ja válljet geainnuid ráhpis guovlluid ja áiggiid čađa olles álbmogii. Ja oahppu lea dat reaidu man sámi mánát ja nuorat dárbbašit jos galget birget sápmelažžan, riikka ássin ja máilmmiviidosaš servodaga lahttun.
Oahppoplánabargu lihkostuvai ja prentejuvvui namain 10-jagi vuođđoskuvlla sámi oahppoplánat jagi 1997. Sámi oahpahusráđi bealde barggaiga Asta Balto (hálddahusjođiheaddji 1993 rádjai) ja Ellen Inga O. Hætta (hálddahusjođiheaddji 1994 rájes) earenoamáš buori barggu. Earret Reidar Sandala, gii leai ministtarin 1995 loahpa rájes 1997 lohppii, leai maiddái ekspedišuvdnahoavda Hanna Marit Jahr guovddáš olmmožin plánabarggus. Álggus Jahr barggai Hernesa vuoiŋŋa mielde, muhto dađistaga mieđihišgođii min ákkaide, nu go Asta Balto čállá artihkkalis Sámi skuvlahistorjá 2-girjjis. Ja Jahr oinnii loahpas makkár árvu min barggus loahpalaččat šattai.
Oahppoplána barggus lea olu oahppat sihke Norgga oahpahuspolitihka ja sámepolitihka birra. Eanemus čalbmái čuohcci lea man guhkes gaskka leai čáppa sániid ja duohta máilmmi gaskkas. Orui muhtumin dego Girko- ja oahpahusdepartemeanta ii oba livččege gullamin Ráđđehusa hálddahussii. Vel Gieldadepartemeanta nai, mii leai Ráđđehusa «sámedepartemeanta», orui gaskkohagaid imaštallamin dili.
Nubbi imaš leai Sámi oahpahusráđi sadji, mii dalle leai departemeantta vuollásaš orgána. Vuos badjelgeahčai Hernes ja departemeanta Oahpahusráđi nu olu go sáhtii. Dasto vikkai Departemeanta geavahit Oahpahusráđi Sámedikki vuostá. Lihkku leai ahte Sámediggi ja Oahpahusráđđi gulahalaiga nu bures. Dat dagahii garrasit ahte boađus šattai nu buorre go šattai .
Sámediggi oinnii áigá juo man deaŧalaš Sámi oahpahusráđđi leai skuvlapolitihkalaš barggus. Ieš dihten dan earenoamáš bures go ledjen leamaš juo 1976 rájis vuosttaš áigodagaid Sámi oahpahusráđi lahttun. Mii han leimmet ásahan Sámi oahpahusráđi sámi servodaga veahkkin eat ge ovddemustá Departemeantta veahkkin.
Orui dan dihtii sihke ávkkálaš ja lunddolaš ahte Sámi oahpahusráđđi laktojuvvo oassin sámedikki vuogádahkii seamma ládje go Sámi kultuvraráđđi, Sámi giellaráđđi, Sámi ealáhusráđđi ja Sámi kultuvramuitoráđđi. Dat han manai nu álkit. Muhto ii lean seamma álki Oahpahusráđiin. Logenáre jagi mii gal beasaime doarrut ovdal go Sámi oahpahusráđđi viimmat šattai Sámedikki orgánan. Dađi bahábut heaittihuvvui Sámi oahpahusráđđi go Sámediggi oaččui dan háldosis. Dakko gal čurbošii Sámediggi. Sámediggi dárbbaša fágapolitihkalaš orgánaid. Ieš jáhkken ahte Sámi oahpahusráđđi šattašii deaŧalaš gaskaoapmin ođđa oahpahuslága deavdimis. Oahpahuslága rievdadeapmi 1998:s leai maid reforpma oassin. Dat sihkkarastá sámi sámegiela oahpahusa sámegiela hálddahusguovllus ja muhtun muddui maiddái muđui Norggas.
Oktiibuot ii leat 1997-jagi oahppoplána buorre ovdamearkan mo sámi áššit berrejit gieđahallojuvvot. Jagi 2005 ráhkaduvvui ge gulahallanortnet Ráđđehusa ja Sámedikki gaskka, mii dáidá buoridan dili. Dan mielde sáhttá Sámediggi gáibidit ráđđádallamiid go lea dárbu. Dakkára livččiimet dárbbašan juo 1992:s. Muhto ain orru eanas guđege ministara duohken mo son gieđahallá sámi áššiid. Ja sámi áššit leat johtalan departemeanttas departementii. Ii dat ge leat buorre mearka.
Orru leamen ain nu go professor Nils Oskal lea cealkán ahte vaikko Norga lea vuođđuduvvon guovtti álbmoga duovdagiid ala, de stáhta orgánat ain doibmet eanas nu ahte devdet duššefal nuppi álbmoga dárbbuid. Dat bonjuvuohta lea dieđus sajáiduvvan guhkes áiggiid čađa, muhto gal dan sáhttá njulget jos fal riikaeiseválddiin leaš dáhttu.
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[5]
Rievtti mielde ledje guokte vuostálastinsearvvi Deanus, geahča Siri Broch Johansena artihkkala Deanus dán girjjis.