Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 5. Davvi Girji 2011.

May-Synnøve Trosten:

Mielde váikkuheamen sámegiela boahtteáiggi?

May-Synnøve Trosten, 2011.
(Gova luoikan May-Synnøve Trosten)

May-Synnøve Trosten lea riegádan 1987:s ja lea Deanus eret. Son lea bajásšaddan guovttegielat ruovttus unna gilážis Árbanatjogas. Son lea vázzán sihke mánáidgárddi ja mánáid- ja nuoraidskuvlla Deanus. Joatkkaskuvllas Girkonjárggas maid logai sámegiela. Dan maŋŋá son lei mielde álggaheamen sámegielat mánáidgárddi Deanus, ja 2007/08 áigodagas lei son Sámi Ofelaš. Dál son lea studeanta Sámi allaskuvllas Guovdageainnus, gos son lohká oahpaheaddjioahppu.

Girjjis mii leat prenten su muitalusa Girkonjárgga joatkkaskuvllas. Dás interneahttaveršuvnnas lea olles su skuvlamuitalus, álggos vuođđoskuvllas ja de joatkkaskuvllas.

Ain ovdagáttut

Buolbmát sámeskuvla lei skuvlla gos mun vázzen vuosttaš luohkká rájes gitta logát luohkkái. Bajásšaddat oadjebas sámegiel gilážis, ja dasa lassin vázzit sámegielat skuvllas lei mielde hukset buori sámi iešdovddu mus. Servodagas ledje dávjá riidut sámiid birra. Gielda áiggui heaittihit skuvlla, ja sámegiella ii lean buorre servodahkii. Leimmet suddjejuvvon áššin, vátnemii bokte. Muhto lihká deaivvaimet olu ovdagáttuid olggobeal- skuvlla ja ruovttu. Muittán go ledjen sullii 13 jagi, ledjen márkanis iežan skihpárin. Doppe mun deiven iežan nubbin-vilbeale. Son lea bajásšaddan dárogielat ruovttus, gos vátnemat álo ledje lohkan ahte sii eai lean sápmelaččat, dieđusge dáruiduhttima geažil. Láviime vilbbain goittot olu duhkoraddat unnin, muhto dál son lei sturron ja ii son gal háliidan dovddastit mu fuolkevuođa. Nu ahte guovddáš márkanis son fáhkka mu cielahii ja gohčodii mu: "helvetes same" - "helveha sápmelaš"! Mun nu suhtten sutnje, dan dihte go mun han dihten ahte son han lei seamma sápmelaš go mun, muhto ii son máhttán giela. Ja mun dovden iežan hui heitot. De mun geahčastin dasa ja lohken “muhto it don gal galgga njálmmi ráhpat, ieš leat seamma olu sápmelaš, jus it eambbo, ii fal munnje šat hállát”. Ja nu mun vázzilin suhtuin eret doppe. Dát čájeha ahte dát ovdagáttut eai lean dušše ealás ollesolbmuid gaskkas, muhto mánáid gaskkas maid ain 90-logus.

Boares girjjit ja stensiilat

Skuvllas ledje mis olu dárogiel girjjit, nugo luonddu- ja servodatfágas. Eará girjjit ledje gal sámegillii, muhto eai dat lean gal ođđa girjjit. Muhtomin mii oaččuimet girjjiid mat ledje nohkan ja mii fertiimet ieža siidui darvvihit ja liibmet. Muhttin girjjiin sáhtiimet gávdnat namaid oahppin mat ledje vázzán sámeskuvllas dalle go sámeskuvla álggahuvvui 1978. Láviimet álo moaitit daid boares girjjiid ja jearahit ođđa girjjiid. Eat mii dalle gal ádden ahte eai gávdnon nu olu girjjit sámegillii. Muđuid ledje hui olu stensiilat maid oahpaheaddjit ledje rahkadan.

Duodji

Duodji lei fága mii mu mielas lei gelddolaš ja somá. Ledjen okta dain nieiddain gii ii liikon vadjat ja goarrut. Ledjen dat gii háliidii vuollat, spihkárastit ja hervet garradujiid. Beasaimet gal dan ge, muhto lei álo nu ahte nieiddat dat galge eanemusat liidnadujiin bargat, ja gánddat fas garradujiin. Iežan mielas in goassige lihkastuvvan liidnaduojis.

Duodji lea stuorra oassi sámi kultuvras. Ja mu mielas lea buorre ahte oahppiin lea duodji, nu ahte ohppet skuvllas unna oasi dan duojis maid ruovttus eai oahpa šat otne. Muhto go mis lei liidna duodji de eat oahppan maidige eará go káfeseahka, guottá, nállogoađi ja nálloguottá goarrut. Diet smávvá- duojit “godde” mu miela liidnaduodjái. Livčče olu somát beassat oahppat čuoldit, riessut, goarrut gávtti ja gođđit fáhcaid. Ii lean várra doarvái jáhkko ohppiide. Eat lean mii ge álo nu mielas duddjot daid smávva dujiid, nu ahte oahpaheaddjit varra jáhkke ahte oahppit eai gille obanassiige stuorát dujiin álgit.

Girkonjárga joatkkaskuvla

Deanus lea dábálaš fárret eará sadjái go álgá joatkkaskuvlii. Dan fertejin mun maid dahkat. Ledjen 15 jagi go páhkkejin biergasiid ja fárrejin Girkonjárgii gazzat dehálaš oahpu. Mun álgen dearvvašvuođa- ja sosiála suorgái. Eadni1 muitalii man dehálaš dat lei ahte lohken iežan eatnigiela, maiddái joatkkaskuvllas, ja jus mun in dahkan dan, de bohten gáhtat boahtteáiggis.

Son veahkehii mu nu ahte bessen lohkat sámegiela. Sámegiella šattai dieđusge dušše fágan guokte tiimmu vahkus, ja dát guokte tiimmu ledje justa dalle go earáin lei friddjatiibmu. Nu ahte go earát manne kantiidnii boradit ja suohtastallat, de lohken sámegiela.

«Ho samen»

Lei olu erohus dáža skuvllas, sámeskuvlla ektui. Ledjen okto luohkás gii logai sámegiela, ja dovden iežan okto sápmelažžan servodagas ja skihpáriid gaskkas. Dávjá gohčodedje mu «ho samen». Ja muhtumin vel reške go mus ii lean seamma suopman go sis.

Erenomážit muittán ovtta vásáhusa matematihkkatiimmus. Oahpaheaddji muitalii Pytagorasa birra. Go áigon gažadit sus dás maidege, de lohken «Pyttagoras». Buohkat luohkás reške, ja hárde mu. Go ii han nie galgan lohkat dan nama, mun lohken áibbas boastut. Ja mun gal nu heahpanin. Vásihin maiddái eará váttisvuođaid sámegiel oahpahusas. Ii lean álo oahpaheaddji ja eai lean albma oahpponeavvut. Sihke bargobihtát ja lohkamušat ledje stensiila hámis. Ii lean nu somá go ii lean girji mii čájehii man guhkás pensumis mun dál livččen joavdan.

Dolken

Čuovvovaš jagi jotken mun veahkkedivššároahppus. Muhto mun ledjen dolkan. Ledjen dolkan stensiillain, ja okto čohkkát lánjas. Ii lean álo ge oahpaheaddji, go sámegielat vikárat gal eai gávdnon. Nággejin etniin guhká beassat dan fágas eret. Eadni ii goassege mieđidan dasa. Son sávai ahte lohken sámegiela. Son áddii ahte ii lean somá, muhto son čilgii máŋgii dehálašvuođa ja ovdamuniid sámegiela lohkat.

Mun mearridin goittot ahte áigon joatkit sámegielain. Muhto dalle čuožžilii nubbi váttisvuohta. Mun in beassan šat lohkat sámegiela. Veahkkedivššároahpus lei nu ahte buohkat galge čađahit dihtorfága. Galggaimet oahppat dihtorii bidjat dieđuid ja čállit logga. Nu ahte sii rihkko dan vuoigatvuođa mii mus lei. Gáđan dál ahte in gáibidan beassat lohkat sámegiela.

Go smiehtan vássán jagiide, de imaštalan manne ledjen nu vuostá sámegiela lohkat. Jáhkán ahte dovden iežan ovddas go nu olu gáibidin. Leimme dávjá oahpaheaddjiin guovttá. Ja maiddái dan ahte eará oahppit álo hárde go mus lei sámegiella friddjatiimmus. Álo vigge mu oažžut mielde eará bargat go lohkat.

Manne váldit vára?

Ii leat álki áddet manin galgá váldit vára gielas ja kultuvrras. Mun goittot in ádden dan go vázzen joatkkaskuvllas, vaikko mu vátnemat ja fuolkkit, ja eará olbmot ge muitaledje munnje dan. Easka maŋŋá go bargen mánáidgárddis ja ofelažžan fuomášin man dehálaš kultuvra ja giella lea olbmo identitehtii, ja makkár rašis dilis sámi kultuvra ja giella lea. Mun háliidan dáinna bargat. Háliidan veahkehit mánáid ja nuoraid váldit vára ja ráhkistit iežaset kultuvrra, ja fuomášuhttit man dehálaš dat lea. Danin lean ge dál oahpaheaddjioahpus Guovdageainnus, go háliidan leat mielde váikkuheamen sámegiela ja kultuvrra boahtteáiggi.

[1] May-Synnøve eadni, Kirsti Suongir, muitala Sámi skuvlahistorjá 2-girjjis, artihkkalis «Dárogielhálli eadni sámeskuvllas». (doaim.)

Eará artihkkalat Sámi skuvlahistorjá 5-girjjis