Lasseartihkkal Sámi skuvlahistorjá 5-girjái. Davvi Girji 2011.

Rolf Ante Hætta:

Sámi joatkkaskuvlla muittut

Rolf Ante Hætta
(Govva luoikan Rolf Ante Hætta)

Rolf Ante Hætta riegádii Hámmárfeastta buohcceviesus 1989:s. Son lea orron Guovdageainnus olles eallimis ja son lea bajásšaddan sihke sámegielain ja dárogielain. Son lea vázzán Sámi joatkkaskuvla ja boazodoalloskuvlla 2005 rájes gitta 2008 rádjai gos son válddii dábálaš oahpu. Dan maŋŋá son lohkagođii «Friluftsliv» Finnmárkku allaskuvllas, muhto heittii ja bargagođii mánáidgárddis Guovdageainnus. Dalle mearridii šaddat ovdaskuvlaoahpaheaddjin, ja lohkagođii Sámi allaskuvllas 2009. Doppe čálii iežas skuvlahistorjjá pedagogihkkabargobihttán.

Mun háliidan dál muitalit veaháš mu buori ja heajos skuvlavásáhusaid birra, vuosttažettiin joatkkaskuvllas.

Vuođđoskuvllas

Mánáidskuvllas mis lei seamma vuohki go joatkkaskuvllas. Girjjit ledje dárogillii, vaikko ledje sirren dárogielat ja sámegielat ohppiid sierra luohkáide. Ja mun jurdilan manin lei ná? Lei go buoret go mii oaččuimet seamma girjjiid go dárogiel oahppit? Vai ledje go oahpaheaddjit beare láikkit, ja eai váldán sámegiel girjjiid sisa? Muhtto dál mun oainnán ahte leat álgán sámegiel girjjiiguin oahpahit. Mus lea viellja gii lea viđat luohkás dal, ja sus leat girjjit sámegillii, ja oahpahus maiddái manná sámegillii nu ahte oaidná čielgasit ahte lea rievdan logi jagis.

Nuoraidskuvllas mis lei eará dilli. Dáppe buot oahppit, sihke dárogiel ja sámegiel oahppit ledje seamma luohkás. Ja oahpahus manai eanas dárogillii, danin go mis ledje dárogielagat luohkás, muhtto maiddai danin go muhttin oahpaheaddjit eai mahttán sámegiela. Girjjit ledje dárogilli, muhtto mun in ieš gal oaidnán dán dego okta váttisvuohta.

Joatkkaskuvllas

Munnje lea joatkkaskuvla leamašan okta hui somás vásáhus. Muhtto lihkka ledje muhtin áššit mat eai lean nu buorit.

Dalle go álgen vuosttaš jagi, de lei veaháš issoras, danin go lei áibbas ođđa dilli, ođđa oahpaheaddjit, ja oahppit. Dáppe mannei maiddai eanas fágat sámegillii, ja go mun vázzen vuođđoskuvllas mis lei ollu oahpahus dárogillii. Muhtto dasa gal olmmoš hárjána áiggi mielde. Mun jahkán maiddai go lea sámi joatkkaskuvla ahte lea riekta dahkkon go eanas oassi manna sámegillii, earet eaŋgalasgiella, dárogiella ja amasgielat, mat mannet dan gillii go lea.

Joatkkaskuvllas mu luohkás ledje 22 oahppi ja mu mielas dát lei hui stuora joavku. Muhto dasto lea ge buoret dilli go mii leat máŋggas. Livččii ge leamašan hui váivi jos livččii dušše moadde oahppi. Mun ledjen ohppiidráđis golbma jagi, ja ledjen mu luohká luohttevašolmmoš.

Dárogielat oahppit ohppe sámegiela

Mis ledje guokte oahppi min luohkás geat eai mahttán sámegiela. Soai humaiga dušše dárogiela, muhtto lihkka manai goit bures. Dan vuosttaš jagi han soai oaččuiga ge sámegieloahpu dego amasgiellan, ja ovdal go jahki nogai, de soai ipmirdeigga ge eanas oasi mii dáhpahuvai. Muđui gal lei mu mielas hui buorre luohkká. Maŋŋelaš oaččuimet astoáiggefálaldagaid, masa sáhtii searvat. Okta diŋga lei spábbačiekčan, gosa ollu oahppit bohte.

Sámi joatkkaskuvla ja boazodoalloskuvla. Duodjeoahppit leat ráhkadeame sámegáhpiriid muohttagis.
(Govva: Svein Lund)

Skuvlamátkkit

Mis ledje maiddai olu mátkkit duohkot deike. Somás mátki mii mis lei vuosttaš jagi, lei mátki Gilbbesjávrái čakčat, ja min mielde lei muhttin luohkká Kárášjoga joatkkaskuvllas. Gilbbesjávrris mii galggaimet vázzit Davvikalohtta bálgá. Okta ulbmil dán mátkis lei oahpásnuvvat, ja beassat fitnat doppe gos Norgga, Ruoŧa ja Suoma rájit deaivvadit. Min mátkkiid ektui mun lean leamašan hui duhtavaš.

Mii maiddai finaimet olgoriikkain. Leimmet «De Hvite Busser» mielde ja finaimet Duiskkas ja Polskkas. Doppe mii geahčaimet Duiska hommáid, nuppi máilmmisoađi áigge. Doppe gos konsentrašunleairrat ledje ja lei okta hui garra vásáhus doppe fitnat ja oaidnit movt dalle lei.«De Hvite Busser» lea okta organisašuvdna ja sii vudjet birra Duiska ja Polskka gos sii čájehit ja muitalit máŋggalágan áššiid birra mat gusket Hitlera doaimmaide maid son dagai nuppi máilmmisoađi bokte.

Ollu mii ii doaibman

Muhto buot ii leat leamašan nu buorre skuvllas. Mis leat oahpaheaddjit leamašan veaháš láitasat. Nuppi jagi joatkkaskuvllas, mis ledje moadde oahpaheaddji geat eai láven boahtit diibmui, jna. Mis ledje unnán oahpaheaddjit maiddai, ja lei váttis gávdnat olbmuid geat sáhtte oahpahit min. Munnje bođii okta heajos dovdu. Dat lei dego: Mii lea sivva dán skuvllas go ii veahášge doaimma? Álkes áššit maiddai eai doaimma ja oahppit eai gulahala oahpaheddjiiguin ja oahpaheaddjit eai gulahala gaskaneaset ge.

Mun válden ja jearahallen oahpaheddjiin veaháš dán birra. Eai sii lohkkan diehtit. Go ná dadje munnje, de gal in measta gillen šat skuvlii mannat, go ožžon dakkár dovddu, ahte oahpaheaddjit eai beroš ollin ge ohppiin. Ahte sidjiide livččii buoret eará bargui fárret, jos eai hálit lehket oahpaheaddjin.

Loahpas orui dát buorráneamen ieš. Muhtto dát ii geavvan eará go dán háve. Buot eará maid mun lean vásihan joatkkaskuvllas leat leamašan buori vásáhusat. Oahpaheaddjit leat leamašan hui buorit muđui ja veahkehan buohkaid geain lea leamašan dárbu dasa. Manne lea leamašan nu movt lea?

Girjjit dárogillii, oahpahus sámegillii

Girjjit leat leamašan dárogilli, muhtto oahpahus lea álo mannan sámegillii, go lea leamašan sámegiel oahpaheaddji mis. Ja sáhttá jurddašit movt dat manná čađa. Mu mielas ii leat leamašan váttisvuođat. Šaddá measta buoret ovtta vuogi mielde. Oahpahus manná sámegillii, ja fertet maiddai lohkat girjji vai oažžu visot dieđuid mielde. Go oahpaheaddji han ii sáhte váldit visot mielde, mii čuožžu girjjis, ja nie ferte oahppi maiddai lohkkat. De šaddá dego duppal oahppu. Muhtto nuppe láhkai, de sáhttá leat heitot. Jos leat olbmot geat eai máhte nu bures dárogiela, de sáhttá šaddat váttis ipmirdit mii čuožžu girjjis ja mis ii lean vejolašvuohta oažžut sámegielat girjjiid, go eai gávdno jorgaluvvon/čállon girjjit daid fágaide.

"Friluftsliv" vai meahcástallan?

Go mun gergen joatkkaskuvllas, de in diehtán maid mun áigon dán máilmmis. Mun álgen lohkkat nu gohččoduvvon “Friluftsliv” Altas, allaskuvllas maid gohččodit “Høgskolen i Finnmark.” Doppe in bistán beare guhka. Doppe mun heiten guokte váhku mannjel. Munnje ii orron heiveme vázzit doppe, ja eanas olbmot ledje nu earáláganat go mun ieš, de ii lean nu beare somá. Okta ášši dasa, lei go eanas oahppit mat álge dán luohkkái, ledje lulde boahtán. Sidjiide gal lei sihkkarit hui somá beassat davás ja dáppe vázzit skuvlla, muhtto mun gii lean jo measta meahcis bajásšaddan, de oidnen ahte mus leat eará jurdagat meahcástallama ja luonddu ektui go olbmot mat bohtet lulde.

Mánáidgárddis ohppui

Go heiten, de vulgen Guovdageidnui fas. Doppe mun ožžon fálaldaga bargat mánáidgárddis, ja nu mun álgen dohko. Doppe bargen guhtta mánu, ja lean hui duhtavaš go álgen dohko, go de fuobmájin ahte mánáin ii leat gusto nu váivi bargat. Mun lean oahppan hui olu ja gávnnahan juoidá maid mun liikon bargat. Go oahpaha ja oaidná ahte olbmot ohppet das maid oahpaha, de lea oba buorre dovdu. Go gergen mánáidgárddis bargat, de mun álgen Sámi allaskuvlii, ovdaskuvlaohppui, ja dainna lean hui duhtavaš go lean álgán.

Sámi skuvlahistorjá 5