Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 6. Davvi Girji 2013.
Greta Medalen bođii njuolga Kristiansanda oahpaheaddjiskuvllas Uhca Liidnavutnii oahpahit, muhto vaikko son lei lullinorgalaš, de sus lei buorre oktavuohta ohppiiguin.
|
Greta Medalen (Skuterud maŋŋel go náitalii), gii lei eret Varteig-nammasaš báikkis olggobealde Sarpsborg, bođii aiddooahppan oahpaheaddjin Uhca Liidnavutnii, mii lea oarjjadavábealde Álttá. Son lei lohkan smávvaskuvlapedagogihka earenoamášfágan, ja lei 22 jagi boaris dalle 1963:s go bođii dien smávva mearrasámi gilážii. Dan guovtti jagis go lei doppe, lei son maid skuvlahoavda, ja beasai ge ieš bures dovdat dan man váttis lei gávdnat dohkálaš oahpaheaddjinávccaid Finnmárkku riddoguovlluid «vuotnabađaide». Ellen-Astri Lundby lea jearahallan Greta Skuterudas dan áiggi birra go son barggai Uhca Liidnavuonas 1963 rájes 1965 rádjái. Jearahallan lea huksejuvvon Greta notáhtaide. Dán artihkkalis leat maid muittut maid Torfinn Thomassen muitala, gii lei dalle skuvlavázzi go Greta Medalen lei oahpaheaddji. |
Dalle go Greta Medalen váccii oahpaheaddjiskuvlla Kristiansandas (1960–63), de gulai sihke son ja dat eará oahpaheaddjistudeanttat man váttis lei gávdnat oahppan oahpaheddjiid Davvi-Norgga skuvllaide. Nuorra østlánddanieida čuovvolii dalán dien hástalusa ja ozai barggu Čoalbmenuori internáhttaskuvlii Dálbmeluovtta suohkanis [1], muhto de čuojahii skuvlahoavda Thronsen sutnje, oččodit su baicca álgit Liidnavutnii bargui. Nuorttabealde vuona Álttás ii lean dien áiggi biilageaidnu, muhto ruvttofanas manai juohke nuppi beaivvi Álttá ja Hámmárfeastta gaskka, ja bisánattai buot «vuotnabađain». Liikká nagodii skuvlahoavda hástalit dien nuorra aiddooahppan pedagoga álgit dien virgái, ja son oaččui telefuvnna bokte dieđu ahte son lei virgáibiddjojuvvon Liidnavuona skuvlii, mii lei Uhca Liidnavuonas.
Go Greta Medalen lávkii Uhca Liidnavuona káijii 1963:s, de son diđii ahte lei boahtán mearrasámi guvlui, gos sámivuođas eai šat lean beare ollu olgguldas dovdomearkkat báhcán.
– Dáruiduhttin lei joavdan juo oalle guhkás. Buot mánát dárustedje ja gohčodedje mu «lær’inna», nu ahte mun in dárbbašan ballat giellaváttisvuođain. Oažžu gal roahkka dadjat ahte sii geat mu ovdal ledje leamaš dieppe barggus, ledje bargan oalle buori barggu dien dáfus, ja diehttelas šadden ollu smiehttat dien ášši, go dáru oahpaheaddjit ledje leamaš veahkkin jávkadeamen sápmelaččaid eatnigiela, earenoamážit mearrasámi guovlluin, lohká Greta Medalen.
– Muhto vaikko vel buot mánát dárustedje ge, de lávejedje rávisolbmot sámástit gaskaneaset. Mánát gal várra ipmirdedje sin, muhto ieža gal eai hupman sámegiela. Mu mielas orui ahte ollu rávisolbmot liikojedje sámegiela hupmat go mun ledjen lahkosis, muhto in jáhke sii oaivvildedje maidege unohasaid dainna, háliidedje dušše skelbmošit. In dovdan ahte vigge mu moktege olgguštit.
– Munnje gal čuzii dat go lohken movt skuvla ja dáru oahpaheaddjit ledje sihke sámiid ja kveanaid dáruiduhttimis leamaš veahkkeneavvun. Smiehtadin dalle ahte soaitá muhtun mu ohppiin vázzit oahpaheaddjiskuvlla ja máhccat ruovttoluotta doarjut iežaset kultuvrra ja sámegiela eatnigiellan.
Liidnavuona oahppit vižžet soahkeovssiid fástoláskažii. (Govva: Greta Medalen) |
Skuvlatuvra Áltái lei Liidnavuona ohppiid stuora fearán, go besse oaidnit luistengilvvu, gos serve dalá "násttit" nugo Knut «Kupper’n» Johannessen, Per Ivar Moe, Kees Verkerk, Ard Schenk ja earát. (Govva: Greta Medalen) |
– Greta Medalen lei duođai čeahpes pedagoga masa sihke váhnemat ja mánát atne luohttámuša, muitala Torfinn Thomassen. Su mielas lea vahát go eai lean eanet dakkárat go son dalle skuvllas. Ieš son heittii skuvlavázzima go lei geargan 7-jagi álbmotskuvllain, muhto lea maŋŋil čađahan snihkkárkurssaid ja 2-jagaš govvenskuvlla Danmárkkus.
Ja ii suige dárbbaš čiegadit man ollu ávki dáiddii maid lean das go «lær’inna» lei nuorra ja čáppat!
Oahpahandilálašvuođas vásihii son duollet dálle earenoamáš hástalusaid, muitala oahpaheaddji gii dál lea joavdan ealáhatahkái. Muhtumin son fertii njulgestaga bidjat eret oahppogirjjiid. Daid ledje lullinorgalaččat čállán, ja eanas sisdoallu lei čadnon birrasiidda mat davviguovllu mánáide ledje áibbas apmasat.
– Muittán okte go galgen mánáide oahpahit bustávaid. Mii leimmet joavdan E-bustávvii ja lohkangirjjis čuoččui ahte ekorn (oarri) álgá E-bustávain, muhto eai hal oahppit diehtán mii oarri lea. Eai sii lean dien ealláža goassege oaidnán. Na mun dasto tennjejin oarri távvalii, ja muitalin veaháš dien litna ealli birra ja lávlon Nøtteliten mánáidlávlaga. Diet tennjen lei ge buorre vuohki movt giddet mánáid beroštumi. De sii gal gehčče jorba čalmmiiguin.
In mun gal muitte ahte oahppogirjjiin lei mihkkege sámiid dahje guolásteddjiid birra, jus lei, de dáiddii lean boazosámiid ja Lofuohta-guolásteami birra.
Goalmmát ja njealját luohká čuojaha njurgganasaid. (Govva: Greta Medalen) |
Liidnavuona skuvlla vuosttaš luohkká ávvuda adveantta. (Govva: Greta Medalen) |
– Eai lean earenoamáš lanjat duodjái eai ge lášmmohallamii, muhto gal mii gávnnaimet čovdosiid luohkkálanjain ja olgun.
Oidnen ahte Liidnavuona mánát geavahedje ollu áiggi káija alde dadje fatnasiin vaikko makkár dálkin, ja munnje dat ii lean oadjebas dilli, danin go sis ii lean leamaš makkárge vuojadanhárjehallan, ii ge gádjunoahppu, ja danin válden ge oktavuođa muhtun olbmuin gii sáhtii min veahkehit beassat fitnat Hámmárfeasttas vuojadanbasseaŋggas. Vulgen boarráseamos ohppiiguin dohko ovtta skuvlavahkkui oahpahallat hárjánit čáhcái ja oahpahallat vuodjat. Dat šattai albma hávskis skuvlamátkki.
– Máŋggas mánáin eai lean oba leamaš ge gávpogis ovdal, ja eai lean báljo oaidnán ge biilla. Muhtumat ledje nu jierásnuvvan ahte vázze njuolga čuovgastoalppuid njeaiga. Mii oruimet ja ođiimet Frelsesarméen visttis. Hámmárfeasttas bessen maid oaidnit man hejot dáččat láhttejedje eamiálbmogiin, go muhtumat min bártnážiin ledje mannan olggobeallái iehčanassii stoagadit. Fáhkka vihke sii sisa ja ledje váivves mielas. Jerren mii lei dáhpáhuvvan, ja de sii muitaledje ahte earát ledje «fjellfinnan» sin gohčodan. Ipmirdin ahte sin mielas diet lei hárdin. Mii geahččaleimmet ságastallat ahte movt lea leahket «fjellfinn» dahje sápmelaš, muhto dat lei váttis. Ja dan rájes mii gal leimmet čađat fárrolaga ohppiiguin, danin go sii ledje ballagoahtán gávpotbártnážiin.
«Lær’inna» ja skuvlahoavda fertii duhtadit ollu iešguđetlágan beroštumiid gilis. Muhtumin son luoikkahii «vuogas» filmma Filmsentralenis ja bovdii olbmuid skuvlii kinoi, gos beasai dan guovllu ártegis rusttega – filbmaapparáhta geavahit! Eará háviid čuojahii son rohkosbottuin skuvlla duolbmunorgeliin, ja juovla-loahpaheapmái ráhkkanahtii son juovlaevangeliuma čájálmassan. Sii hárjehalle vuorroságastallama ja guovttijitnii lávluma ja oahpahalle njurggonasa («blokkfløyte») čuojahit.
– Ledje guokte áŋgiris čeahpes nieiddaža geat leigga ožžon dehálaš rollaid ja bargamušaid čájálmasas, muhto soai eaba jienádan olus maidege. Muhtin beaivvi go leimmet geargan hárjehallamis, bođii muhtin eará nieiddaš munnje muitalit ahte diet oappášguovttos eaba oaččo váhnemiin lobi boahtit juovlaloahpaheapmái.
Greta Medalen ii ipmirdan manne, ja jearai dasto viessooamasteaddjis manne son diet oappášguovttos eaba beasa boahtit, ja son diđii muitalit ahte soai gulaiga leastadiánalaš bearrašii, ja sii atne diekkár lávlumiid, čuojaheami, čiŋadeami ja láhttemiid suddun.
– Ja dasto mii juohkigođiimet juovlačájálmasa rollaid earaláhkái.
Ja de muhtumin dálvet válddii «lær’inna» skuvlamánáidis mielde Áltái luistengilvvu geahččat mas ledje mielde dovddus luistejeaddjit nugo Knut Johannesen, «Kupper’n», Per Ivar Moe, Kees Verkerk, Ard Schenk ja vel earát. Olbmot láveje buot dáluin dan áiggi radios guldalit luistemiid, ja viššalit čállit guđege luistenáiggiid. Muhto dál galge mánát beassat oaidnit ja vásihit luistengilvvuid ieža. Dat lihkostuvai earenoamáš bures, ja luistejeaddjit gal sihkkarit oidne ja gulle earenoamážit dan huiki joavkku mii nagodii miehtá 10 000 mehtara huikit «Heia, Moe!»
– Mii oinniimet guhkkin juo go eallu ruvgalii várregilgga mielde vulos, jođii vulosguvlui dego gearpmaš. Fiervvás ledje Liidnavuona guolásteaddjit vuordimin fatnasiiguin, vai besset veahkehit.
Son beasai ieš maid čuovvut mielde muhtun smávvafatnasiin. Go eallu vuodjagođii jorbodahkii birrat birra, ja olbmot ballagohte ahte bohccot sáhtte heavvanit, de son oinnii go muhtin boazoeaiggát bálkestii gahpira guovdu ealu, ja de gal bohccot fas bieđganedje. Vuosttaš geardde go son beasai dán oaidnit lei 1964:s, ja dalle čuige sápmelaččat, ja bohccot vudje rastá nuori. Nuppes, 1965 giđa, lei skohter boahtán sabehiid sadjái, ja dalle suvde bohccuid rastá stuora fatnasiin.
– Lei ovddolaš beassat vásihit dien, movt boazodoallu nuppástuvai ovtta dilis nubbái.
– Láviimet bissehallat doali mielde, gokko ledje duolbman muohttaga ja jieŋa, seammás go olles čoddagiin lávlluimet: Vi ere en nasjon vi med! Wergelanda dovddus miessemánu 17. beaivvi lávlla heivii bures Liidnavuona mánáide.
Maŋŋálaga vázzit togan ja seavašit Norgga leavggain, dát lea suige buot nannoseamos «dárrolaš» mearka maid sáhttá bargat, muhto leastadiánarat eai liikon diekkár lágidemiide beare bures, ja eai suovvan mánáideaset searvat. Muhto dan ii ipmirdan Greta Medalen álggos. Maŋŋil lea sutnje muitaluvvon ahte muhtumat diein mánáin njáhke togii mielde, nu ahte váhnemat eai galgan oaidnit. Ja de vázze aivve olmmošráiddu várebealde, vai ii oktage soahpan sin oaidnit gievkkanlásiin.
Guokte jagi maŋŋá Liidnavuonas oahpaheaddjin Greta Medalen vulggii gilis eret vázzit viidáset oahpu. (Govva: Greta Medalen) |
Greta Skuterud lea dál ealáhagas ja orru Ås suohkanis Akershusas. (Govva: Ellen-Astrid Lundby) |
Dat lei váttis válljen nuorra oahpaheaddjái.
– Čirron ollu, danin go ledjen dien báikkis nu ollu oahppan ja vásihan stuora luohttámuša Liidnavuona mánáin ja sin váhnemiin, muhto mearridin vuolgit čađahit lasi musihkkaoahpu, ovtta jagi, vai oaččun adjunkt-gelbbolašvuođa, ja vai beasan vuolgit eret.
– In nagodan luohttit dasa ahte livččen nákcen loaktit áiggi orrut bearrašiin áibbas eará eallindilálašvuođas ja sosiála birrasis go dat masa ledjen hárjánan. Moai heaitaleimme ja sávaime goabbat guoibmáseame buot buori. Páhkkejin biergasiiddán ja válden earu čáppa Liidnavuonain gos ledjen nu bures loaktán áiggi.
Dasto son álggii studeret Troanddimis ja maŋŋil šattai bearašolmmožin ja barggai máŋggalágan bargguid Ås mánáidskuvllas – ja de son lei ge Skuterud-roavvá. Penšunista mielas muittaša iežas oahpaheaddjiáiggi Liidnavuonas, mii sutnje lei rikkis áigi gos beasai ollu vásihit mii lea mávssolaš.
[1]