På norsk Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 6. Davvi Girji 2013.
| Gitta 1979 rádjái ledje oahpaheddjiidsearvvit meannudan sámi gažaldagaid organisašuvnnaid dábálaš orgánain. Go Finnmárkku oahpaheddjiidsearvái ásahuvvui Sámi sekšuvdna, de sirdašuvai diet bargu ođđa dássái, dakkár dássái gos lei sierra orgána mii dieid gažaldagaid meannudii, ja mii de geahččalii oažžut doarjaga áššiide organisašuvnnaid dábálaš orgánain fylkka- ja riikkadásis. Sámi skuvlagažaldagain leat dávjá leamaš soahpameahttunvuođat. Diet soahpameahttunvuođat lea muhtun muddui leamaš earenoamáš orgánaid ja searvvi dábálaš orgánaid gaskkas, ja maiddái báikkálaš servviid gaskkas, gos sámi guovlluid searvvit leamaš vuostálaga fylkaservviiguin ja guovddáš orgánaiguin. Leat sihke leamaš dakkár dilálašvuođat gos fylkkasearvvit lea dáhtton vuoruhit sámi gažaldagaid badjelebbui go guovddáš orgánat leat háliidan, ja maiddái ovdamearkkat gos fylkkasearvvit leat vuostálastán sámi gáibádusaid, muhto guovddáš orgánat leamaš miehtemielas daidda. Roavvát mii sáhttit sirret barggu sámi skuvlaáššiiguin golmmalágan organiserenmállii: Muhtun muttos 1980-logus ásahedje sámi oahpaheaddjit iežaset organisašuvnna, Sámi oahpaheddjiid searvi. Lei váttis dan jođihit, ja dat heaittihuvvui 6-7 jagi maŋŋá. Okta dien organisašuvnna jođiheddjiin muitala dás makkár áššiiguin sii barge ja makkár váttisvuođat sis ledje. Maŋŋá go diet searvi heaittihuvvui, de leat riikkaviidosaš oahpaheddjiid searvvit meannudan maiddái sámi skuvlagažaldagaid. Oahpaheddjiidlihttu (Lærerforbundet) ja maŋŋil Oahppolihttu (Utdanningsforbundet) leat válljen dakkár málle ahte lea sierra lávdegoddi mii gieđahallá sámi skuvlagažaldagaid. Álggos dan nammadii Finnmárkku fylkastivra, maŋŋil lea riikkastivra dan válljen. Lávdegoddái sáhtte nammaduvvot sihke sámi oahpaheaddjit ja eará oahpaheaddjit geain ledje eanet dahje unnit vásáhusat sámi dilálašvuođain. Dás muitalit guovttes sis geat leamaš mielde meannudeamen sámi gažaldagaid diein organisašuvnnain: sámi oahpaheaddji gii leamaš mielde sámi skuvlagažaldagaid lávdegottis ja ovdalaš Oahpaheddjiidlihtu/Oahppolihtu fylkajođiheaddji. Norgga oahpaheddjiidsearvvis lea leamaš earalágan organisašuvdnamálle, sámi oahpaheaddjit leat ásahan sierra ossodaga, mii ieš lea válljen jođiheddjiid. Dat čađahuvvui álggos Finnmárkkus, ja maŋŋil viiddiduvvui riikkadássái. Dás muitala vuos ovddeš fylkkajođiheaddji Finnmárkkus, Sámi ossodaga jođiheaddji ja dasto vel okta gii leamaš luohttámušolmmoš Oahpaheddjiidlihtus ja maŋŋil guovddáš Oahppolihtus. |
Osvald Guttorm: – Midjiide ii lean šat dárbu
Jearahalli Per Lars Tonstad
Sámás: Elle Márjá Vars
 Osvald Guttorm | Osvald Guttorm (r. 1947) bajásšattai smávvaoapmedoaluin sullii miilla olggobealde Kárášjoga, Suoma guvlui. Son váccii oahpaheaddjioahpu Álttás ja Romssas, ja son leamaš oahpaheaddjin Guovdageainnus ja rektor Skuvvanvári skuvllas Porsáŋggus. Go luobai skuvlabarggus, de barggai 17 jagi Sámiid Vuorkádávviriin Kárášjogas, ovdal go bargagođii heastasáhtostallamiin. Osvald Guttorm lei Sámi oahpaheddjiid searvvi jođiheaddji 1983-87. Jearahalli Per Lars Tonstad lea riegádan 1955:s ja bajásšaddan Jærenis. Son lea vázzán Svanvik álbmotallaskuvlla Mátta-Várjjagis ja sus lea vuođđofága stáhtadiehtagis. Son lea bargan journalistan Davvi-Norggas 28 jagi, álggos Finnmarken-aviissas, dasto Finnmark Dagbladis, NTB:s ja Dagbladet-aviissas. 1986/87:s doaimmahii son dárogielat Sámi Áiggi. 2003 rájes son lea bargan freelancejournalistan Stavangeris. Tonstad lea almmuhan 10 girjji, earet eará Urbefolkninger i Nord, Samerett for framtida ja Mari Boine – Fly med meg. |  Per Lars Tonstad |
Osvald Guttorm iežas skuvlavázzin ii gal movttiidahttán bearehaga joatkit skuvlavázzimiin. Son lei okta ollu sámi mánáin gii sáddejuvvui internáhttii ja skuvlii almmá máhtekeahttá sáni ge dárogiela.
– Vuosttaš jagiid gal várra ohppen áibbas uhccán. Eai ge mis lean olles skuvlajagit. Vuosttaš luohká rájes guđát luohkkái vácciimet skuvlla borgemánu rájes gaskkamuddui skábmamánu, ja de lei mis skuvllas friddja gitta beassážiidda. Dien áiggi ledje johttisámemánát ja duottarstobuid mánát skuvllas, muitala Osvald Guttorm.
Oahppanhállu lei stuoris, vaikko ledje ge giellaváttisvuođat ja oanehaš skuvlaáigi. Ja muhtun fágat ledje álkibut go eará fágat. Matematihkas ii lean dárogielamáhttu nu dehálaš, lei hávski bargat loguiguin.
Go Osvald gearggai nuoraidskuvllain, gos oahppit ledje linnjáid mielde sirrejuvvon, de son barggai guokte jagi ruovttus dállodoalus dárbbašlaš bargguid. Dasto son bisánii Sámi álbmotallaskuvlii Kárášjogas (DSF), maid Norgga Sámemišuvdna jođihii. Doppe son váccii guokte jagi, seammás go logai oahpaheaddjiskuvlla geahččaleapmái.
Sámi álbmotallaskuvllas lei sis leamaš sámegieloahppu. Dat lei hui ávkkálaš. Son máhtii eatnigiela lohkat, ja čálligođii maid dađistaga buorebut.
Oahpaheaddjioahppu čađahuvvui, ja 1973:s Osvald Guttorm máhcai Kárášjohkii oahpaheaddjin. Jagi maŋŋil son fárrii Guovdageidnui, gos lei oktiibuot njeallje jagi, oktan lohkanjagiin maid geavahii sámegiela vuođđofága lohkamii. 1978:s biddjui son rektorvirgái Skuvvanvári skuvlii.
Osvald Guttorm oinnii beaivválaččat movt sámegielat oahpaheaddjit šadde astoáiggi geavahit buvttadit oahpponeavvuid. Sii čužžo stensilmašiinnaid luhtte vaikko guđe muttos áiggi, cikco báhpiriid oktii ja juogadedje bábergubáid ohppiide skuvladiimmuin. Dáru oahpaheaddjit sáhtte ollu ivdnás oahppogirjjiin válljet guđiid háliidedje.
– Muhtun beaivvi borgemánus 1982 čoahkkaneimmet mii Guovdageidnui. Ollugat bohte čoahkkimii, ja lei buorre bargomokta. Sámi skuvla dárbbašii ovdánit. Ja dasa sáhtiimet mii leat veahkkin. Danin vuođđudeimmet Sámi oahpaheddjiid searvvi (SOS), muitala Osvald Guttorm. Son jođihii gaskaboddosaš stivrra vuosttaš jagi, ja válljejuvvui jođiheaddjin maŋit jagi jahkečoahkkimis, mii lei Gárasavvonis1983:s.
SOS lei máŋgga dáfus rájiid sirddašeaddji. Sámi oahpaheaddjit ledje vuođđudan alcceseaset fágaorganisašuvnna, sii eai luohttán šat dasa ahte našunála fágasearvvit nagodedje dien dehálaš barggu bargat. SOS galggai maid leat organisašuvdnan oahpaheddjiide rastá riikkarájiid. Ledje báikkálaš searvvit sihke ruoŧa bealde ja suoma bealde. Doppe ledje seammalágan váttisvuođat.
– Sámi oahpaheaddjit barge hui ollu liigebarggu, man ovddas eai ožžon mávssu. Ja dat ii čájehan seamma árvvu go sámi skuvlamánát galge duhtat stensiilabáhpiriidda seammás go dáru mieldeoahppit čađat besse bargat ođđa girjjiiguin, muitala Guttorm.
– Duohtavuođas eat lean mii nu nannosat. Geažosáiggi šattaimet guorahallat ruhtadili. Lei divrras mátkkoštit, lágidit čoahkkimiid, sáddet dieđuid. Dávjá fertiimet goluid máksit iežamet burssas, muitala Osvald Guttorm.
Nie ii sáhttán joatkit. Ruhtadilli fertii buorránit vai buorebut sáhtii ovdagihtii diehtit mo dilli lea. 1984:s fuobmái muhtun jurddašeaddji siellu ahte mii sáhttit vuorbádit biilla. Dat lei duostilis prošeakta.
– Vuoi, vuoi movt barggaimet dieinna áššiin. Osttiimet vuos biilla, jáhkán dat lei Mitsubishi, ja de vuovdigođiimet vurbbiid. Rehketdoallu dahkkui, ja duođai das bázii midjiide vuoitu. Muhto ii sáhte gal dadjat ahte mii jur lottos leimmet vuoitán, ja livččiimet várra čohkken eanet ruđa jus livččiimet guhtege bargan liigebarggu ja addán ruđaid Sámi oahpaheddjiid searvái, bogostallá Osvald Guttorm.
Smávvážiid mielde čielgagođii ahte Sámi oahpaheddjiid searvi liikká ii dáidán ceavzit. Áššit gal livčče leamaš vaikko man ollu, ii dien dáfus gal lean heahti. Muhto go lei nu heittot ruhtadilli, de uhccán sáhtte bargat. Liikká jáhkká Osvald Guttorm ahte Sámi oahpaheddjiid searvi nagodii váikkuhit ja ahte das lei juogalágan doaibma muhtun jagiid gaskkamuttos 1980-logu.
– Mii nagodeimmet oažžut sámi skuvlaáššiid áššelistui. Ja mii leimmet suige maid fárus garrasit duvdimin Norgga oahpaheddjiidsearvvi, nu ahte dat šattai buorebut čalmmustahttit sámi skuvlla. Dasto lei ge 1988:s áigi addit stafeahttasákki viidáseappot oahpaheddjiidsearvái, lohká Osvald Guttorm, gii iluin muittaša dan hirbmat movtta mii dien birrasis lei dalle.
– Olbmot barge duohta dáhtuin ja iluin. Eai sii jearran bálkkáid, sii beroštedje eanemusat das ahte sámi skuvla galggai loktejuvvot alit dássái. Dat lei dehálaš, dasa dárbbašedje buot buriid fámuid, ja midjiide soaitá ge gullat veaháš gudni das go skuvla dál buorelihkus lea áibbas eará go dat man čađa mii ražaimet, lohká Osvald Guttorm.
Arne Nystad: – Lossat rahčat sámi áššiiguin
Jearahalli Per Lars Tonstad
Sámás: Elle Márjá Vars
 Arne Nystad | Arne Nystad (r. 1945) lea bajásšaddan Kárášjogas, gos son lea bargan reálfágaoahpaheaddjin Sámi joatkkaskuvllas 1972 rájes. Eanas áiggi son lea leamaš ráđđeaddi ja/dahje inspektevra ja son barggai rektorin ovtta jagi. Sus leamaš ollu luohttámušdoaimmat oahpaheddjiid organisašuvnnain báikkálaččat ja fylkka- ja riikkadásis. |
Go Arne Nystad lei 52 jagi, de son viimmat beasai oahppat čállit iežas eatnigiela, sámegiela. Kárášjot-olmmái lea olles eallenáiggi áŋgiruššan oažžut sámegillii ja sámi kultuvrii saji skuvllas, ja ollu jagiid son lei maid guovddáš luohttámušdoaimmain oahpaheddjiidorganisašuvnnain.
Arne Nystad lea logemat jagiid leamaš sámi áššiid váktabeana, dakkár áiggiid gos oaivilat ledje garrasit vuostálaga ja go ledje ollu ovdagáttut ja boasttu áddejumit. Dáruiduhttimis ledje ollu nanu doarjjafámut, ii unnimustá Kárášjogas. Sámi áššiid bealušteaddjis fertii leat nanu čielgi, son fertii leat duostil ja sus gáibiduvvui ollu máhtolašvuohta.
– Juo dalle go ledjen nuorra gánda 60-logus, muittán ahte Valdemar-áhččán sáhtii dadjat: – Muitte Arne, mii fertet ođđadárogiela bealuštit gaccaid bániid, danin go sii rahčet seamma soađis go mii sápmelaččat!
Mii deaivvadeimmet Arne Nystadain giđđat 2012 Sámi joatkkaskuvllas Kárášjogas. Dearvvašvuođadilli ii leat nu buorre, sus leamaš gáldnanvihki ja ferte soppiin dorjjodit go bivdá min čuovvolit iežas kantuvrii. Muhto oaivvis gal ii leat mihkkege sivaid ja son dilihuddá bargat hutkat ođđa sámegiel sániid.
– Dá lea girji mas leat matematihkkasánit sámegillii, dás leat ges huksenfágalaš sánit. Manne galget sápmelaččat geavahit «ligning» sáni, go min iežamet gillii dat lea ovttamađodat? jearrá Arne Nystad.
Son lea maŋemus jagiid hutkan ollu ođđa sámi sániid. Dat bargu lea dego ođđa geainnu huksen.
– Mun dáiddán leat dat albma dološ konservatiiva sámepolitihkkár. Oaivvildan ahte sámiin galgá leat seamma vejolašvuohta go earáin beassat geavahit eatnigielaset. Eai dušše gievkkanis, muhto maiddái skuvlastobus ja bargosajis. Jus mis váilot sánit ja dadjanvuogit, de gefo sámegiella ja dan geavaheapmi gáržžiduvvo. Sámegiella ferte seamma dásis ođasmahttojuvvot go eará našuvnnaid gielat, ja de mis fertejit ovddemustá gávdnot dat sánit maid ođđaáigáasaš servodagas dárbbašit, čilge Arne Nystad.
Son lea vásihan stuora nuppástusaid sámi guovlluid skuvllas. Muhto lea gáibidan ollu bargonávccaid joavdat dohko gos mii dál leat. Arne Nystad lea váldán iežas oasi dan ovddasvástádusas. – Buorelihkus suittiiga mu váhnemat diktit mu vuolgit Áltái gymnásii, muitala son. Son jotkkii oahpuin Bergen universitehtas, gos logai fysikála kemiija váldofága. Ja dan maŋŋá son lea čađat bargan Sámi joatkkaskuvllas Kárášjogas.
– Sámi nuoraide lei guhkes lávki ovddos go oaččuimet joatkkaoahppofálaldaga Kárášjohkii. Álggos lei skuvlla namma Kárášjoga gymnásaluohkát sámegielain (Karasjok gymnasklasser med samisk), muitala Arne Nystad.
Nuorra oahpaheddjiin lei stuora bargomokta ja sii ledje hui arvvohat. Sii hálidedje hukset sámi oahppoinstitušuvnna mii galggai leat veaháš eambbo go dušše skuvla. Dat galggai šaddat juogalágan muitocaggin, mearkan olggobeale máilbmái ahte sámivuohta lea dáruin seammaárvosaš, ja dat galggai čájehit ahte sámivuođas galgá leat boahtteáigi. Dat dáhpáhuvai dakkár gilis gos ledje stuora vuostálasvuođat, ja garra siskkáldas soahti sámi ja dáru gaskkas. Logiid jagiid lei Hans Rønbeck [1] juo garrasit soahtan dárogiela ja kultuvrra bealis, son ii oaidnán makkárge boahtteáiggi bás sámegielas ođđaáigásaš buresovdánan servodagas. Rønbeckas ledje máŋggalágan gahpirat, son lei sihke Bargiidbellodaga politihkkár, guovddáš byrokráhtta ja son lei maid mielde stivremin geaidnohuksemiid, elfápmorusttega ja njuovahaga ásaheami. Sus ledje ollu bealušteaddjit, sihke sápmelaččat ja dáččat, ja sierramielalašvuohta sáhtii báikkálaš servodagas leat bearrašiid ja giliservviid siskkobealde maiddái.
Nuorat geat bohte Kárášjohkii ledje hui dihtomielalaččat das mii guoskkai sámivuhtii, ja sii ledje gierdameahttumat. Muhtun studeanta bolddii 1979:s Norgga leavgga šalddi alde miessemánu 17. beaivve. Oahpaheaddjit liikojedje dasa maid oidne, vaikko leavgaboaldimiin gal manne badjel ráji.
– Kárášjohka lei soahtešillju, lei lossa áigi dalle. Mii fertiimet garradit iežamet jus galggaimet nagodit ain oskut sámivuhtii, muittaša Arne Nystad.
Buorelihkus lei mis guhkesjurddašeaddji ja jierbmás rektor, Jon Eldar Einejord-rohkki, ráfi su muitui. Son oaččui 1974:s dihtosii ahte Budejjui lei ásahuvvon juoga mii gohčoduvvui Reformgymnas. Dat šattai midjiide njuolggogeaidnun oažžut Sámi joatkkaskuvlla, fáhkka lei mis min iežamet institušuvdna mas lei sámi steampil! Vuoi makkár mearka, makkár vuoitu! muitala Nystad.
Dat mii lei barggakeahttá, lei oažžut skuvlii sámi sisdoalu. Dan ii sáhttán ijas bargat, iige dat dáhpáhuvvan áibbas riidduid haga.
– Mii stuorra beroštupmi lei ahte fága- ja diibmojuohkimis galggai biddjot ollu sadji sámi fáttáide. Dat lei dáru árbevieru vuostá. Ja eai sii eisege álo beroštan min gáibádusain. Soittii ahte leimmet menddo oktageardánat, geat jáhkiimet johtileappot ollet ovddos. Dávjá vásiheimmet ahte virgeguoimmit ja skuvlajođiheaddjit áddejedje ja dorjo min sániiguin, muhto daguiguin gal dorjo áibbas uhccán, muitala Arne Nystad.
Son muitá 80-logu garra nuppástuhttináigin. Dalán go soames ovddidii sámi gáibádusaid, de seavvigohte soapmásat rukses leavggain: – Áigubehtet go sierra sámi našuvnna álggahit? Olbmot guokkardedje báhčinrokkiide ja beaškkuhedje bávkkanasaiguin maid duogábealde ledje ovdagáttut ja boasttuáddejumit.
– Gal mii ge leimmet ceaggásláganat. Stáhta ja Bargiidbellodat ledje min vašálaččat. Diehttelas navde min ekstremistan ja gávpotsápmin, akademihkkárin, girddašeaddjin geain gieđat eai lean bargguin duolvan.
– Lei maiddái imaš dilli, dasgo Guovdageainnus lei Bargiidbellodat min doarjja, muhto seamma bellodat lei min stuora vašálaš Kárášjogas, lohká Nystad.
Ii fágasearvi ge doškon gieđaid buot gáibádusaide maid sámi miellahtut ovddidedje. Ledje riiddut sihke fylkadásis ja riikkaorganisašuvnnas. Arne Nystad lei Norsk lektorlag (Norgga lektoriid searvvi) miellahttu, mii maŋŋil gásttašuvvui NUFO:n ja 1993:s searvvai dat ovttas eará oahpaheddjiidservviiguin ođđa Oahpaheddjiidlihttui. Nystad lei mielde lávdegottis mii barggai sámi skuvlagažaldagaiguin maid lihttu nammadii 1993:s. Lávdegoddi ražai beassat posišuvdnii lihtus regionála- ja riikkadásis.
Arne Nystad dáhtui loktet lávdegotti árvvu, ja su mielas livččii Oahpaheddjiidlihtus galgan leat sierra sámi oahpaheddjiid lávdegoddi. Ossodat galggai lágidit sierra jahkečoahkkimiid, válljet ieš luohttámušolbmuid ja áinnas sis livččii galgan sierra áirras riikkastivrras.
– Hálidin sámi oahpaheaddjijođiheaddji maid sápmelaččat ieža válljejedje sámiide. Lei boasttu vuohki ahte Finnmárkku fylkkastivra galggai nammadit sámi miellahtuid áirasa, lohká Nystad. Son geahččalii máŋga jagi ráhkkanahttit vuođu dasa ahte oažžut doarjaga iežas jurdagii.
Son ovddidii dan evttohusa 2003 riikkačoahkkimis Haugesunddas. Son lei ovdagihtii geahčastallan veaháš Norgga oahpaheddjiidsearvái, mii lei miehtan sámiide buoret ovddasteami. Doppe lei Arnulf Soleng guovddášstivrras, su ledje sámi oahpaheaddjit válljen.
– Orui leamen áibbas lunddolaš ahte sámi oahpaheaddjit ieža besse válljet iežaset luohttámušolbmuid! Oaivvildin ahte leimmet sáhttit geavahit seamma válgabiiriid go Sámediggeválggain, 13 biire miehtá riikka. Muhto mu evttohusa gal eai váldán bealljáige, jávkadedje dan jávohisvuođain. Min ovdaolmmoš, Helga Hjetland, badjelgeahčai dan oalát, dasa ii boahtán mearkkašupmi ge. Dat lei mu stuorámus vuoittáhallan, eai atnán mu nu árvvus ge ahte livčče juo oanehaččat gillen vástidit ge. Vejii ahte eat lean doarvái čeahpit. Muhto dat lei bahča oahppa. Dan sadjái oaččuimet lihttui sámi lávdegotti, hávveloasttarin, muitala Arne Nystad.
– Lei go álki oažžut doarjaga sámi áššiide fylkadásis?
– Áiggi mielde gal. Fylkajođiheaddji Sylvi Johnsen lei loikkas, munnos leamaš ollu báhkka nákkáhallamat. Mii hálideimmet áššiid duvdit jođánit ovddos, muhto son ja eará fámut fylkasearvvis cipmo garrasit suittehiin, goahcat min, geat leimmet dego vildaheasttat. Muhto de muittán ahte son beasai vuolgit mátkkoštit eamiálbmogiid ON-konferánsii duhátjagimolsašumi áiggi. Gáttán ahte dat rabai su čalmmiid. Son šattai arvat eanet miehtemielalaš dan maŋŋá. Ja son goarui alcces gávtti, ovdal lei son dáhtton leat dušše kveana.
Arne Nystad muitá bures dan guhkes áiggi riiddu departemeanttain mii guoskkai dasa ahte galge go oahppit geain lea sámegiella vuosttašgiellan beassat válljet sámegiela amasgiellan eksámena. Departemeanta čuoččuhii garrasit dan ahte oahppit galge ieža beassat válljet makkár dásis sii dáhtto čađahit eksámena sámegielas. Sámi oahpaheddjiid mielas lei áibbas jallodat diktit ohppiid geain lei sámegiella vuosttašgiellan čađahit sámegieleksámena goalmmát dásis.
– Mii ovddideimmet dan fylkii, mii dušše čujuhii departementii. Mii eat joavdan gosage, dat lei midjiide hui stuora vuoittáhallan, muitala Nystad.
Eará riidoášši lei sámegiella ja kultuvra -fága, mii fállojuvvui giellaseaguhusguovlluid ja riddoguovlluid ohppiide.
– Dien fágas ii lean dáigá, ii lean goittot giellaoahpahus. Lei dušše juoga man duohkái sáhtii čiehkádit, vai beassá raddái doškkodit ja lohkat «oainnát go, mis lea sámegieloahppu». Min gáibádus lei ahte galggai fállojuvvot čielga sámi giellaoahpahus, mii dađistaga maiddái šattai boađusin, muitala Nystad.
– Don leat beassan leahkit mielde dakkár áiggis gos sámi skuvla ovdánii ja nuppástuvai hui johtilit, leat go otná diliin duhtavaš?
– Lihkus šattai fiertu maŋŋá dieid hirpmus garra dáruiduhttináiggiid. Muhto olmmoš ii vuoitte goassege vuoittu agálašvuhtii, mii fertet čađat leat gozuid alde. Ain leat ollu bargamušat sámi skuvllas mat eai leat čovdojuvvon, ain váilot ollu oahppogirjjit. Mu mielas lea hui dehálaš ahte mis sámiin lea diet dovdu ahte mii leat okta álbmot, mii ássá njealji riikka rájiid duohken. Sámit dat oamastit Sámi, ii ge Norgga stáhta, Suoma stáhta, Ruoŧa stáhta ii ge Ruošša stáhta. Eat mii seagut iežamet dakkár gažaldagaide go ahte galggašii go huksejuvvot ođđa hámmán Grimstadii. Muhto go lea ságas álggahit ruvkedoaimma Finnmárkku duoddariidda, de gal galgat mii beassat dadjat maid mii oaivvildit! Mii leat muhtun muddui olahan iešmearrideami kultur- ja skuvlapolitihkas. Muhto sápmelaččat šaddet ain čuožžut gahpergieđaid ja ánuhit stáhtas ruđa. Ruhtaseahka haga ii leat iešstivrenrievttis beare ollu árvu. Jus ruvkedoaibma álggahuvvo Sápmái, de galget ruvkefitnodagat geatnegahttojuvvot máksit divvaga sámi servodahkii. Ja manne galget buot min guovlluid bivdin-ja guolástandivvagat mannat Norgga stáhtii? Dat leat min riggodagat, midjiide báhcá beare uhccán. Dasto lea ge nu ahte buot gullá oktii, skuvlapolitihkka ja vuoigatvuođat. Mis dáidá ain guhkes geaidnu vázzit, loahpaha Arne Nystad.
Sylvi Johnsen: – Ledjen garradálkkis
Jearahalli Per Lars Tonstad
Sámás: Elle Márjá Vars
 Sylvi Johnsen | Sylvi Johnsen (r. 1956) lea eret Bissojogas Porsáŋggus ja leamaš guovddáš fágasearvejođiheaddji oahpaheddjiide Finnmárkkus. Son lea ollu jagiid leamaš Oahpaheddjiidlihtu ja Oahppolihtu fylkaservviid jođiheaddjin. Johnsen heittii fágasearvvi virggis ja álggii rektorin Leavnnja joatkkaskuvlii. Dan skuvllas leat 200 oahppi ja vihtta lohkansuorggi. |
Sámeleavga lea veaháš čihkosis badjin girjehildus. Sylvi Johnsen gizzula geahppasit stuolu ala, faŋáda leavgga ja bidjá dan guovdu kanturbeavddi. Son lea Leavnnja joatkkaskuvlla rektor, ja lea ilus dan dihte go sámivuohta viimmat lea ožžon guovddáš saji skuvlavuogádagas. Sylvi Johnsenis lea guhkes fágasearveduogáš, ovddemustá lea son ollu jagiid leamaš Oahpaheddjiidlihtu jođiheaddji Finnmárkkus.
Sus alddis lea seagáš čearddalaš duogáš. Eadni humai kveanagiela, áhčči gulahalai sihke kveanagielain ja sámegielain. Bearaš ásai álggos Bissojogas, muhto fárrejedje Strommavutnii Bearalvágis dalle go Sylvi lei unna nieiddaš. Sylvi ja su oarbinaččat leat dárogielagat.
– Strommavuonas lea kveanagiella cielossátni. Sámegiella ii goassege namuhuvvon. Min gohčodedje «kveanan», unohas oaiviliin. Mu boarráseamos viellja šattai doarrut alcces juogalágan árvvu. Lei garra dilli midjiide nuoraide, muittaša Sylvi.
Son muitá dál ahte lávii atnit unohassan go sámi ja kveana mánáiguin láhttejedje nu hejot. Okte attii oahpaheaddji muhtun bártnážii doaškka bealjevuollái danin go son humai kveanagiela muhtun eará ohppiin. Go muhtun lei bargan juoidá boastut, de lei hui álki sivahallat muhtun kveana dahje sámi bártnáža.
– Lei hirpmus. Mii livččiimet galgan čuožžilit ja vuostálastit. Muhto nie han lei dien áiggi, muitala Sylvi.
Sihke son ieš ja su oarbinaččat jerre iežaset váhnemiin manne sii eai beassan oahppat unnitlogugielaid. Váhnemat lohke ahte sii hálidedje suodjalit mánáideaset, sii eai galgan dárbbašit vásihit seamma maid sii ieža ledje šaddan muosáhit.
Dalle go Gávpeoahpaheddjiidsearvi šattai oassin ođđa Oahpaheddjiidlihttui 1993:s, de son álggii Oahpaheddjiidlihttui ollesáiggi fylkajođiheaddjin. Oahpaheddjiidlihttu lei hui nanus joatkkaskuvllain, muhto lihtus ledje maid vuođđoskuvllain miellahtut.
Oahpaheddjiidlihtus ledje hui berošteaddji miellahtut sámi guovddášguovlluid skuvllain. Sii áŋgirušše oažžut sámi fáttáide stuorát saji skuvllain. Sámi fágaplánat, diibmojuohkin, oahpponeavvut ja oahpaheddjiid bargodilli ledje áššit mat dagahedje riidduid.
Sámi oahpaheaddjit ledje dolkan vuordimis. Sylvi Johnsen čohkkádii Leavnnjas ja duolmmui goahcanduolmmana, nu dovde goittot ollu Oahpaheddjiidlihtu sámi miellahtut. Sylvi Johnsen ii mieđit ahte nu lei.
– Ledjen hui mielas dasa ahte lei áigi láhčit stuorát saji sámi ja kveana fáttáide skuvllain. Lei áibbas dárbu ealáskahttit sámi iešdovddu, eandalii nuoraid gaskkas. Muhto mii fertiimet seammás johtit várrogasat ovddos, ovdáneami eat sáhttán joksat stuora lávkkiiguin. Danin go eatnat váhnemat ledje eahpesihkkarat, ja lei dehálaš lávkkážiid mielde ovdánit, lohká Sylvi Johnsen.
Fáhkka doarjjui maiddái Oahpaheddjiidlihttu sin. Lihttu sáddii golggotmánu 5.beaivvi 1997 preassadieđáhusa mas gáibidedje ahte sámi oahppoplánaevttohus galgá gessojuvvot ruovttoluotta.
Dál gal lei Oahpaheddjiidlihttu duođas leiken bensiinna dollii. Sylvi Johnsen dovddai garra deattu juohke guovllus. Sámi miellahtut geavahedje garra sániid iežaset organisašuvnna vuostá, mii sin mielas fallehii sin sealggabealde. Gos dál gávdnat rávvagiid, hui oanehis áiggis. Lei soahti rabas lávddi alde, finnmárkkuaviissain.
– Lei albma roassu! Mus ledje smávva mánát, telefuvdna čuojai bisánkeahttá, šadden čađat bealuštit, čilget ja geahččalit čilget boasttu áddejumiid. Mis lei heajos vuolggabáiki. Ášši bulii maiddái mu váimmus. Muhto mun dihten ahte jus beare garrasit viggat soahtat, de vuoittahallat. Lei hui dárbu máhttit maiddái taktihka geavahit, oaivvilda Sylvi Johnsen.
Muhto lei unnán ávki viggat riidduid jaskkodahttit. Anders Folkestad, Oahpaheddjiidlihtu ovdaolmmoš, fertii vuolgit Finnmárkui gullat iežas miellahtuid cuiggodemiid. Son ii lean áidna olmmoš gii dán áššis šattai vuolgit gitta Oslos Sápmái. Maiddái stáhtaráđđi Jon Lilletun searvvai čoahkkimii Leavnnjas.
Váhnenjoavku ii vuollánan, ja eai sámi váhnemat ge vuollánan. Riidu lei vuodjagáhkkun Finnmárkku aviissaide.
Svein Lund guoddalii mearrádusa guovddášstivrii, muhto ii ožžon doarjaga. Dasto son dieđihii eret lihtus 20.10.1997, ja loahpas dan reivves son čállá: «Ánun sámi oahpaheddjiin ándagassii geaid lean ožžon searvat Oahpaheddjiidlihttui miellahttun, go lean sin fillen dakkár organisašuvdnii mii bargá sámi skuvlla vuostá, ja sávan sii sáhttet addit munnje ándagassii go nie boastut jáhkken».
Sylvi Johnsen navdá ain otná dán beaivvi Svein Lund-ášši personáššin, ja ii hálit dasa maidege dadjat.
Trygve Guttorma eretdieđiheapmi lei stuorámus áššin miellahttostuimmiin mat áite Oahpaheddjiidlihtu posišuvnna Finnmárkkus. Sihke Sylvi Johnsen ja lihtu ovdaolmmoš Anders Folkestad ražaiga oažžut miellahtuid bissut lihtus ja geahččaleigga hehttet dievas moivvi. Soai sáddiiga preassadieđáhusaid, vástideigga ollu jearahallamiid ja deattuheigga ahte soai doarjuba sámi fágaplánaid. Muhto vuosttaš preassadieđáhusa bajilčállagiin gal leigga eahpelihkostuvvan!
Trygve Guttorm muitalii Finnmark Dagblad jearahallamis 08.10.1997 ahte eretdieđiheapmi lei sutnje oamedovdoáššin.
– Mu čuoččuhus lea ahte Oahpaheddjiidlihttu ballá jur jámas geavaheamis «sámi» sáni, logai Kárášjot-oahpaheaddji, ja geažuhii ahte Oahpaheddjiidlihttu várra lei čiehkan muhtun balddonasaid skábii. Guttorm gal ii sáhttán oaidnit ahte sámi oahppoplána livččii áittan dárogillii ja dáru kultuvrii, ja jearai ge ahte lei go nu ahte dáru mánáide lea vahágin oahppat veaháš dán našuvnna eará kultuvrraid birra?
Oahpaheddjiidlihtu miellahtu Arne Nystad Kárášjogas lei maid eddon. Reivves guovddášstivrii 13.10.1997 jearrá son lea go Oahpaheddjiidlihttu šaddan Deanu-akšuvdnii reaŋgan (váhnenjoavkku mii vuostálasttii sámi oahppoplánaid). Nystad muittuhii ahte Oahpaheddjiidlihttu maid vuostálasttii Gonagasa, danin go Gonagas Harald lei goalmmát Sámedikki rahpamis (07.10. seamma jagi) sávvan sámi oahppoplánabuktagii buori vuostáiváldima. Ja Gonagas lei muittuhan ahte Norggas ásset guokte álbmoga maid kultuvrrat lea seammaárvosaččat.
– Mun ipmirdan manne diet sátnádeamit čuhcet dáru, kveana dahje eará váhnenjoavkkuide, celkkii Folkestad Oahpaheddjiidlihtu iežas preassadieđáhusas 5.10.1997. Fylkajođiheaddji Sylvi Johnsen šállošii aviisajearahallamis go Oahpaheddjiidlihttu lei gáibidan ahte sámi oahppoplánaevttohus galggai gessojuvvot ruovttoluotta. Dál, arvat maŋŋil sáhttá son dien riiddu muitit mojunjálmmiid, sámi ášši aŋkke vuittii loahpas.
– Mii geahččaleimmet hukset šalddi garra vuostálastiid gaskii. Muhto leimmet veaháš eahpečielgasat. Báhkkaseamos riiddus bosso diekkár eahpečielggasvuođaid hirbmat stuora áššin, lohká Sylvi Johnsen.
Son oaivvilda ahte Oahpaheddjiidlihttu gal duohtavuođas ražai oažžut skuvlii sámi sisdoalu loahpageahčen 1990-logu, vaikko lihttu ii buot áiggiid guorrasan ge sámi oahpaheddjiid oaiviliidda.
– 1996:s ráhkadeimmet mii maid sámi skuvlagažaldagaide prográmma. Dainna gal čevllohallat. Sámegiella lei jávkamin rašes guovlluin. Lei duohtavuođas áigi bargat juoidá. Mu oaivil lei ahte mii leat gievrrabut go geassit ovttas, go de go soahtat vuostálaga. Lei váttis bassaladdat albmosis, rabas lávddis. 1997 rájes lea ollu dáhpáhuvvan, sámivuohta lea lieđđugoahtán sihke vuođđoskuvllas ja joatkkaskuvllas. Oahpaheddjiidlihttui gullá oassi dan gudnis go mii leat ná guhkás joavdan, lohká Sylvi Johnsen.
Maiddái sutnje persovnnalaččat lea fágasearvvi bargoduogáš leamaš oahppanproseassa. Deaivvadeapmi sámi skuvlla beaivválaš diliin muhtun logenar jagiid dás ovdal morránahtii. Dál gal hálida Sylvi Johnsen baicca árvvusatnit daid buriid bohtosiid dan sadjái go lállit dološ bahča soahpameahttunvuođaid. Sutnje lea hávski muittašit garra nákkáhallamiid mat ledje sámi bargoskihpáriiguin.
2002:s lei Sylvi Johnsen lahttun sáttagottis ON eamiálbmotkongressii New Yorkas. Dalle lei ovdalaš sámediggepresideanta Ole Henrik Magga ON Eamiálbmogiid Foruma jođiheaddji. Eamiálbmotkongreassa lágiduvvui Norgga našunalbeaivvi, miessemánu 17.beaivvi.
– Kongreassa lei ovddolaš vásáhus, ja lea okta mu stuorámus vásáhusain. Lean ieš okta Davvikalohta eamiálbmogiin. Sápmelaččat lea olahan ollu, ja ollugat leat ollu bargonávccaid daid bargguide geavahan. Muhto beaivválaš skuvladilis leat mis ain ollu áššit maid eat leat čoavdán, lohká Sylvi Johnsen.
Trygg Jakola: «– Mii leat norgalaččat, norgalaččat mii leat ...»
Jearahalli Per Lars Tonstad
Sámás: Elle Márjá Vars
 Trygg Jakola | Trygg Jakolas (r. 1942) leat kveana ruohttasat ja son lea eret Ánnejogas Nuorta-Finnmárkkus. Son lei Finnmárkku Oahpaheddjiidsearvvi jođiheaddji 1979 rájes 1985 rádjái. Ovdal dan son barggai oahpaheaddjin ja rektorin ruovttubáikki skuvllas. Son lei oahpahusdirektevran Finnmárkkus gitta 2007 rádjái, go ollii šihttojuvvon ealáhatahkái (AFP). Dál son jođiha iežas gelbbolašvuođafitnodaga, Trygg Kompetanse AS. |
Ánnejoga giláš, mii lea davábealde Várjavuona, lei okte Várjavuona ja Čáhcesullo kveanaid váldobáiki. Diein guorba, čáppa eatnamiin rikkis vuotnagátti ja johkagátti luonddus, ledje golbma olmmošjoavkku gávdnan birgejumi – dáččat, kveanat ja sámit.
– Mu váhnemat humaiga kveanagiela go mánát eai galgan ipmirdit maid soai humaiga. Mii šattaimet diehtoáŋgirin, mis lei hui miella ipmirdit rávisolbmuid ságaid. Danin mii fáhtiimet muhtun sániid, ja dađistaga ipmirdišgođiimet eanet ahte eanet, muitala Trygg Jakola.
Son lei dušše bás lunttaš go fuomášii ahte gili olbmuin lei iešguđet lágan árvu, ledje guolásteaddjit ja smávvadálolaččat ja álggaheaddjit geat galge šaddat čeahpes fitnodatolmmožin. Dárrolaččat ledje buot bajimusas, kveanat sin vuolábealde ja sápmelaččat áibbas vuolemusas.
– Juo, juo sii han leat sápmelaččat, iige sis sáhte ge duođi eanet vuordit. Nu sáhtte sii dadjat geat atne iežaset hui alla árvvus go šattai sáhka sámiid eallima ja doaimmaid birra, muitá Jakola.
Kveanat givssiduvvojedje, ja sii fertejedje ges gávdnat soames earáid geaid sáhtte givssidit. Sápmelaččat šadde ollu gierdat. Ollu giliássiin lei seagáš sohkaduogáš. Kveanabárdni sáhtii fuobmát náitalit sámi nieiddain. Ovttas soai de ražaiga šaddat dárogielagin.
Skuvla veahkehii sudno dieinna rahčamiin. Ii 1960-logus lean oppalohkái sáhka ge das ahte gáibidit sáme- dahje kveanagielas oahpu skuvllas. Luohkkálatnja lei dáruiduhttima šaddadanbáiki.
– Loahpageahčen 60-logu ásahuvvui stáhtalaš ortnet ahte oaččui lohkanvirgelobi bálkkáin háhkat joatkkaoahpu earenoamášpedagogihkas. Dat fálaldat lei giellaseaguhusguovlluid oahpaheddjiide. Dat mielddisbuvttii garra reakšuvnnaid Ánnejogas. Doppe olbmot eai hálidan giellaseagusguovllu steampila iežaset gillái, ja sii čohkkejedje vuolláičállagiid duođaštan dihtii ahte sii áigo leat dárgielagat, lohká Trygg Jakola.
– Mii sáhtiimet oalle jitnosit nákkáhallat. Meløy ja Hætta gal sihkkarit báinniiga mu, ja mun ipmirdišgohten dađistaga ahte lei dárbu ásahit doaimmaid mat sáhtte nannet sámegiela skuvllas, muitala Jakola.
Vuođđu man alde son doaimmai lei ollu jagiid Oahpaheddjiidsearvi. Son válljejuvvui Finnmárkku Oahpaheddjiidsearvái jođiheaddjin 1979:s, dan jagi go duođas stuimmáskedje Álttá-Guovdageaineanu dulvadanáššis. Fylkasearvi lei organiserejuvvon nu ahte sámi oahpaheaddjit gulle sierra sekšuvdnii. Sekšuvnna mandáhtta lei rávvet ja evttohit sierra sámi doaimmaid skuvlii. Sámi oahpaheaddjit ledje hui áŋgirat bargat, ja ožžo eanas áiggiid doarjaga fylkasearvvis.
– Okta gažaldat mii dalle lei áigeguovdil, lei gáibádus ahte viiddidit vuoliduvvon oahpahangeatnegasvuođa oahpaheddjiide geat oahpahedje ohppiid geain lei eará eatnigiella go dárogiella, nu ahte dat maiddái galggai guoskat sámi ohppiide. Dan áiggi lei Kari Lie Norgga oahpaheddjiidsearvvi jođiheaddji. Son giddii beroštumi dien áššái ja bargagođii dainna. Mis ledje čoahkkimat Finnmárkku áirasiiguin Stuoradikkis. Ávanuori guolástanfanasoamasteaddji Oddvar Majala (Bargiidbellodat) lei okta sis gii ipmirdii dilálašvuođa. Ja midjiide lei dehálaš vuoitun go sámi oahpaheaddjit maid besse mielde dien ortnegii, muitala Trygg Jakola.
– Mii eahpideimmet, die lei báhkka buđet. Fertiimet jearrat báikkálaš servviin ahte galggaimet go oppanassiige oaivvildit maidege diekkár riidoáššis. Máŋga báikkálaš searvvi bivde min várrogasat rabadit uvssaid. Die lei ášši mii sáhtii biđget organisašuvnna. Čoavddusin šattai oalle diplomáhtalaš cealkámuš, mas deattuhuvvui ahte stivrejeaddji fámut eai galgga láhttet nu ahte dahket rabas háviid báikkálaš servodahkii. Guovdageainnu oahpaheddjiid mielas mii gal sihkkarit leimmet beare várrogasat. Muhto vaikko makkár mearrádusa mii de ain livččiimet dahkan, de eat livččii nagodan buohkaid duhtadit, oaivvilda Trygg Jakola.
1994:s, go Trygg Jakola lei heaitán Čáhcesullo skuvlahoavdan, de son máhcai fas Finnmárkku oahpahusdirektevra lusa bargui, muhtun jagiid dan maŋŋá šattai son ieš oahpahusdirektevran. Stáhta skuvlaolmmájin Finnmárkkus son gárttai stáhta skuvlapolitihka ja Deanu suhttan váhnenjoavkku gaskasaš soađis gasku báhčinšilju.
Áššin lei sámi oahppoplánaid fievrredeapmi skuvlii, dat lei 1997:s. Ráđđehusa mihttomearri lei ovddidit konkrehtalaš plánaid nannen dihtii skuvlla sámi sisdoalu.
Muhtun váhnemiid mielas Deanus lei dat dego sámi veahkaváldin, ja sii ledje boahtán dan oaivilii ahte stáhta politihkka lei oažžut buohkaid šaddat sápmelažžan. Trygg Jakola válddii badjelasas lossa šaldehuksenbarggu. Okta váikkuhangaskaomiin lei juohkit dieđuid álbmotčoahkkimis Deanus.
– Doppe ledje ollu akšunisttat ja sii geavahedje alla jiena. Sii vázze ráidun čoahkkinlanjas olggos, dáža leavggaiguin, ja huike dávtta mielde «mii leat norgalaččat, mii leat norgalaččat».
– Doaimmahin beaivválaččat raporttaid departementii. Álggos lei sidjiide váttis oažžut ipmárdussii manne dán áššái ledje nu garra dovddut čadnon. Muhto sihke báikkálaš, regionála ja guovddáš skuvlaeiseválddit ánssášit rámi dan dihte go nagodedje riidduid jaskkodahttit. Montessori-skuvla mii ásahuvvui dieid riidduid geažil, celkkii álggu rájes juo hui čielgasit ahte sii eai leat sámivuođa vuostá. Bivddiimet oažžut ruđaid hui johtilit, vai sámi oahppoplánaid atnuiváldin ii šaddan suohkaniidda gollun. Ja ruđat bohte johtilit beavdái, earet eará oahpaheddjiid gelbbolašvuođanannemii, muitala Jakola.
Dál maŋit áiggi go son muittaša iežas doaimma oahpaheddjiidsearvvis ja skuvlaeiseválddiid luhtte, de dat lei dakkár áigi goas ollu mearriduvvui Finnmárkku skuvllain. Son muitá go Sámi oahpahusráđđi ásahuvvui, maid gudninissonolmmoš Edel Hætta Eriksen stivrii okto iežas ruovttukantuvrras.[3] Otná sámi skuvla gal beassá atnit ávkki stuora gelbbolašvuođafierpmádagas.
– Diekkár ovdáneapmi lea measta jáhkkemeahttun. Nu ovddolaš ollu leat olahan. Ollu lea diehttelas áššit sámi skuvllas dál, muhto buohkat galget diehtit ahte bohtosiid leat olahan danin go nu ollu buorit olbmot leat geavahan nu ollu bargonávccaid dan bargui, lohká Trygg Jakola.
Elfrid Boine: – Jiekŋagalbma gaskavuođat Finnmárkkus
Jearahalli Per Lars Tonstad
Sámás: Elle Márjá Vars
 Elfrid Boine | Elfrid Boine (r. 1959) lea riegádan ja bajásšaddan Kárášjogas, ja su eatnigiella lea sámegiella. Son váccii oahpaheaddjioahpu Álttá oahpaheaddjiallaskuvllas. 1983 rájes 1996 rádjái barggai son Kárášjoga nuoraidskuvllas. Jagi son lei rektorin Stuorravuona skuvllas, dan maŋŋá barggai son logi jagi Stáhta oahpahuskantuvrra/ Finnmárkku Fylkamánne ráđđeaddin. Elfrid bargá dál oahpahussuorggi sekšuvdnahoavdan Meløy suohkanis. Elfrid Boine lei Norgga oahpaheddjiidsearvvi sámi ossodaga jođiheaddjin 1994-97. |
Norgga oahpaheddjiidsearvvi sámi ossodat (OSO) lei álggos Finnmárkku fylkasearvvi vuollásaš. OSO organiserii fylkka sámi oahpaheddjiid.
– OSOs ledje muhtun áŋgirdeaddjit geat barge váibbakeahttá sámi áššiiguin fylkasearvvi bealis. Ledje áššit nugo oahpponeavvut sámegillii, oahpahangeatnegasvuohta, vuoliduvvon oahpahusáigi ja ođđa L97S-oahppoplána atnuiváldin, muitala Elfrid Boine.
Son dieđihii miellahttun Norgga oahpaheddjiidsearvái dalle go jur aiddo lei álgán oahpaheaddjin, ja bargagođii dađistaga áŋgirit OSO siskkobealde. Organisašuvnnas ledje garra miellahttogáibádusat. Miellahttun besse dušše dat oahpaheaddjit geat oahpahedje sámegillii, sámegielas dahje duojis.[4]
– Váikkuhus das sáhtii lean ovdamearkkadihte nu ahte diehtojuohkinčoahkkimis Deanus dáhtui oahpaheddjiidsearvvi báikkálaš jođiheaddji dušše sávvat buresboahtima, ja dasto son guđii čoahkkima. Sus ii lean doppe mihkkege dahkamušaid. Ii son oahpahan sámegielas ii ge sámegillii, muitala Elfrid Boine.
Maŋit áiggi lea son smiehtadan ahte dáide lean beare garra ja olggušteaddji gáibádusat.
– Skuvllain gos fállojuvvo sámegielas oahppu ja gos oahpahuvvo sámegillii, guoská sámivuohta buohkaide. Muhto dál sáhtte eará bargit dušše duvdit sámi áššiid OSO háldui, ja de eai dárbbašan ieža guorahallat daid áššiid. Dat ii lean buorre, garra miellahttogáibádusat eai lean doarvái vuđolaččat guorahallojuvvon, oaivvilda Boine.
    |
| Norskspråklige deler av to brosjyrer fra OSO – Samisk avdeling i Norsk lærerlag |
– Mii mátkkošteimmet miehtá gonagasriikka, ja lágideimmet diehtojuohkinčoahkkimiid Árborddes, Snoases, Divttasvuonas ja ollu báikkiin Finnmárkkus. Máŋggas eai lean oba gullan ge min birra, ja danin lei ge dehálaš oažžut oktavuođa sámi birrasiin feara gos, muitala Elfrid Boine. Dien láhkái oaččuimet mii dieđuid sámi oahpaheddjiid dili birra iešguđet sámi guovlluin.
OSO-jođiheaddjis lei hupman- ja evttohanriekti, muhto ii jienastanriekti riikkastivrras. Elfrid Boine oaččui fargga unohas dovddu, muhtun lahtut riikkastivrras geažuhedje ahte duohtavuođas lei dáhpáhuvvan sámi fápmováldin.
– Dál lei OSO-jođiheaddji riikkastivrras, muhto duođi eanet ii dáhpáhuvvan. Duollet dálle dovden ahte ledjen juogalágan B-miellahttun, dahje sámi alibiija. Muhtumat sáhtte juo njuolgut dadjat ahte ledjen válljejuvvon boasttu vuogi mielde, ja čujuhedje dasa ahte sámiid dilli lei eanemus áigeguovdil Finnmárkkus.
– Sávven ahte Norgga oahpaheddjiidsearvi muhtumin livččii sáhttán guovddáš dásis leat eanet sámi áššiid njunušovddideaddjin. Dan gal livččii galgan dahkat, danin go ollu áššit mat guske sámi oahpaheddjiide ja ohppiide livčče ánssášan oažžut eanet fuomášumi. Muhto mii heavvaneimmet visot eará našuvnnalaš skuvlagažaldagaide, lohká Elfrid Boine.
 | OSO jahkečoahkkin 1997 Kárášjogas. Čoahkkinjođiheaddjit Arnulf Soleng, Inger Katrine Juuso, Brita Oskal Eira. Muđui govas: Elfrid Boine, Kaia Kalstad, John Nystad, Grete Dunfjeld, Kari Skoglund Sara og Marit Balto. (Govva: Fred Anstem, Norsk Skoleblad) |
Elfrid Boine lei Norgga oahpaheddjiidsearvvi riikkastivrras dalle go Ođastus 97 váldojuvvui atnui. Sámi oahppoplánaevttohus dagahii ollu nákkuid, earenoamážit Deanus lei váhnenjoavku mii hui áŋgirit searvvai dien áššái. Sii eai dohkkehan sámi oahppoplánaid, ja oaivvildedje ahte eandalii oahppoplánaid oppalaš oassi lei beare radikála.
Dán háve gal oaččui OSO doarjaga guovddáš organisašuvnnas. Norgga Oahpaheddjiidsearvvi riikkastivra almmuhii nana doarjaga sámi oahppoplánaevttohussii ja dan oppalašoassái. Muhto Finnmárkku fylkasearvi gal ii lean seamma oaivilis, muhto fertii doahttalit riikkastivrra mearrádusa. Dán barggus oaččui OSO ollu doarjaga ja veahki riikkastivraáirasiin geat ledje Finnmárkkus eret. Sámi oahppoplánaevttohus biđgii maid Oahpahuslihtu, ja doppe gal riidaledje áibbas almmolašvuođas, aviissain. Oahpaheddjiidsearvi gal čovddii riidduid siskkáldas gámmáris.
– Šattai dakkár dilli ahte mus, gii ledjen OSO-jođiheaddji, ja Finnmárkku fylkasearvvis ii lean ovtta áiggi makkár ge oktavuohta, lei dego buot livččii jikŋon min gaskkas. Lei lossa ja váttis áigi. Finnmárku han lea dat fylka gos eanemus skuvllat fállet oahpahusa sámegillii. Ja doppe, min iežamet fylkasearvvis, galggaimet diekkár vuostehágu muosáhit, ja guovddáš oahpaheddjiid searvvi riikkastivra gal baicca doarjjui min. Dal lei goasii juo dakkár jáhkkemeahttun duohtavuohta, lohká Elfrid Boine.
Riidu vuoimmehuhtii ja lovttii bargomovtta. Vaikko OSO ii jur oalát nohkan ge, de goittot unnugohte organisašuvnna doaimmat. Dat lea gal ain doaimmas, riikkaviidosaš lávdegoddin Oahppolihtus, muhto doppe gal illá oppa oidno ge.
– Soaitá fas sáhttit bossut heakka sámi ossodahkii (OSO), vai dat fas vuoimmáskivččii. Mii smiehttat min miellahtuid eavttuid, muhto maiddái sámegielat ohppiid eavttuid. Livččii buorre oaidnit jus Oahppolihtu alimus jođiheaddji duollet dálle giddešii fuomášumi muhtun áššái mii guoská sámi skuvlii, muhto dat dađibahábut dáhpáhuvvá oalle hárve, dahje ii goassege, lohká Elfrid Boine.
Jens Petter Berg: Ovttastahttinbarggut heavahedje sámi áššiid
Jearahalli Svein Lund
Sámás: Elle Márjá Vars
 Jens Petter Berg, 2008 | Jens Petter Berg lea riegádan 1951:s ja bajásšaddan Porsgrunnas. Son lea Skienis vázzán gymnása ja oahpaheaddjiskuvlla Notoddenis. Maŋŋil son lea lohkan duiskkagiela, eŋgelasgiela ja servodatfága lassioahppun. Son lea bargan oahpaheaddjin Sáččás ja Porsgrunnas ja pedagogalaš konsuleantan Porsgrunn skuvlakantuvrras. Jens Petter Berg lea leamaš ollu luohttevašdoaimmain oahpaheddjiidorganisašuvnnain. Son lei Norgga Oahpaheddjiidsearvvi váldostivrras lahttun 1995-2003, muhtun oasi dien áiggis son lei Pedagogalaš lávdegotti jođiheaddji. Oahpaheddjiid organisašuvnnaid oktiibidjama rájes son lea leamaš guovddášstivralahttu ja Oahppolihtu Oahpahuspolitihkalaš lávdegotti jođiheaddji 2003-2006. Son muitala movt son vásihii sámi skuvlagažaldatbarggu dieid organisašuvdnadoaimmain. |
Oahpaheddjiidsearvvi 1994 riikkačoahkkimis ledje sámi skuvlagažaldagat dagahan riidduid. Muđui in dieđe nu ollu das mii dáhpáhuvai ovdal go bohten guovddášstivrii.
Seammás válljejuvvui Elfrid Boine sámi ossodaga (OSO) jođiheaddjin, ja son lei maid pedagogalaš lávdegotti ja riikkastivrra lahttu. Lávdegoddi ovddidii ollu áššiid, ja čalmmustahtii iežas oalle bures. Mis ledje dien áiggi ollu buorit digaštallamat sámi gažaldagaid birra riikkastivrras. Go šadden pedagogalaš lávdegotti jođiheaddjin 1997:s, de ožžon vel eanet dahkamuša dieid áššiiguin. Áššit maid OSO vuolggahii, meannuduvvojedje dávjá pedagogalaš lávdegottis ovdal go ovddiduvvojedje riikkastivrii dahje guovddášstivrii. OSO oaivvildii min dárbbašit eanet máhtu sámi dilálašvuođain, ja danin sii lágidedje 1999:s mátkki Finnmárkui olles lávdegoddái. Dan mátkkis mii finaimet Sámi allaskuvllas, Sámi oahpahusráđis ja Kárášjoga nuoraidskuvllas. Dat lei miellagiddevaš mátki mii attii oahpu, beasaimet bures oahpásnuvvat daid digaštallamiidda mat dalle ledje sámi skuvlabirrasiin. Sámegielat ollesoahppan oahpaheaddjit ledje vátnásat, ja okta digaštallanfáttáin lei goabbá oahpaheddjiid virgáibidjamis lea deháleabbo, formálalaš oahpaheaddjioahppu vai sámegielmáhttu. Diet mátki attii midjiide mihá buoret vuođu gieđahallat áššiid mat guske sámi oahpahussii.
Midjiide geat ásaimet eará guovlluin riikkas sáhtii lean váttis ipmirdit daid vuostálasvuođaid mat Finnmárkkus ledje. Muhtumin lei Finnmárkku Oahpaheddjiidsearvi sámi beroštumiid jietnaguoddi, ja nuppe vuoru mii ipmirdeimmet ahte ledje soahpameahttunvuođat gaskal fylkastivrra ja sámi lávdegotti. Dat várra sáhtii maid rievddadit áššis áššái ja olbmos olbmui.
1990-logus ledje sámi skuvlabirrasis nanu ovddasteaddjit Oahpaheddjiidsearvvis, geat gullojedje ja oidnojedje ja ságastalle bures iežaset ášši bealis. Maŋŋil orro mu mielas leamen nu ahte eai šat leat nagodan seamma bures gullot.
Oahpaheddjiidsearvvis gal lei daddjon ja mearriduvvon ahte galggaimet bargat nannet sámi oahpahusa. Dat čalmmustahttojuvvui maid Oahpaheddjiidsearvvi internašunála barggus. Danin livččii ge leamaš njulgestaga boastut vuostálastit sámi gáibádusaid, ja sáhtán bealistan lohkat ahte mun gal in vásihan ahte ovttasge guovddáš organisašuvnnas lei earenoamáš vuosteháhku sámi gáibádusaide. Muhto ledje diehttelas iešguđet lágan oainnut dasa movt dieid beroštumiid galggai buoremusat áimmahuššat. Muhtumin gal sáhtte gullot dakkár cealkámušat go ahte eai go sii goassege duđa. Luohttámušdoaimmaide válljejuvvon áirasat Finnmárkkus gal ledje hui dihtomielalaččat sámi gažaldagaid dáfus, muhto eai sii dáhtton earenoamážit profileret dien suorggis.
Dalle 2003:s go Norgga oahpaheddjiidsearvi ja Oahpaheddjiidlihttu searvvaiga oktan searvin, Oahppolihttun, de dat lei guhkes čohkkenproseassa. Sii galge oažžut nanu oktasaš stivrejumi, ja seammás bearráigeahččat ahte iešguđet lágan joavkkut nugo mánáidgárdi, vuođđoskuvla ja joatkkaskuvla galge sullii seamma buori ovddastumi oažžut buot dásiin. Earenoamášberoštumiin eai galggan ovddasteaddjit, ja ollu luohttámušolbmot ožžo viiddis ovddasvástádussuorggi. Buot lávdegottiid galge jođihit guovddášstivrra miellahtut. Dat mielddisbuvttii ahte Oahppolihtu guovddášorgánain gárttai mihá heajut sámi ovddasteapmi go dat mii Oahpaheddjiidsearvvis lei leamaš. Sii eai ožžon áirasa riikkastivrii, eaige oahpahuspolitihkalaš lávdegoddái ge.
 | Oahpahuslihttu lea almmuhan diehtojuohkingihpaga golmma sámegillii ja dárogillii. Dá lea julevsámegiel ja lullisámegiel teavstta. |
Mu ipmárdus lea ahte sámi ovddasteaddjit dohkkehedje dien ovttastahttinproseassas, muhton in jáhke ahte sámi skuvlaberoštumiide lei buorre go masse njuolggo kanála guovddáš orgánaide. Dat lea dagahan dan ahte sámi áššit maŋemus jagiid leat boahtán unnán ovdan.
[1]
[2]
[3]
[4]