På norsk Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 6. Davvi Girji 2013.
 Per Erik Saraksen oahpaheaddjiskuvlaoahppin Kristianias 1923. |
Per Erik Saraksen (1901-89) lei Ráttovuonas, Deanus eret, ja váccii álbmotskuvlla Deanodagas. Son lei vázzán oahpaheaddjiskuvlla Oslos, ja son lei oahpaheaddjin Deanus, Bierggis ja Álttás. Su nuorravuođas ledje unnán sámit geat ožžo oahpu álbmotskuvlla maŋŋá, ja nu lei ain dalle go son doalai dán koseriija Sámi Radios 1956:s. Dáinna son háliidii čájehit ahte oahpahus lea dehálaš sámi nuoraide ja olles sámi álbmogii, ja erenoamážit geahččalii váikkuhit sámi nuoraid ohcat oahpaheaddjiohppui. Dan áiggi lei ain buot oahppu álbmotskuvllas dárogillii, muhto dattetge Saraksen deattuha man dehálaš lei ahte sámi mánáin leat oahpaheaddjit geat máhttet sámegiela ja dovdet sámi diliid. Mii leat gávdnan dán mánusa guovtti veršuvnnas. Lea dušše okta bihttá mii lea rievdaduvvon. Orru leame nu ahte dat maid mii dás gohčodit A:n lei vuosttaš veršuvdna, muhto de son lei gávnnahan ahte dat lei beare negatiiva, ja de lea čállán B-veršuvnna, mas lei eambbo positiiva govva oahpaheaddjibarggus. Saraksen ii goassege ieš beassan oahppat čállit eatnigielas skuvllas, muhto son čálii dáid koseriijamánusiid sámegillii iežas čállinvuogi mielde. Álkidan dihtii lohkama mii leat transkriberen daid dálá čállinvuohkái, muhto Saraksena sátneválljen lea báhcán. Das mii oaidnit ahte dalle ii lean dábálaš geavahit sániid go «oahppi» ja «oahpaheaddji», muhto geavahedje dárogiel sániid «elev» ja «lærer». Per Erik Saraksenis ledje oktiibuot sullii 20 koseriija Sámi Radios, áigodagas 1956-72. Guokte eará koseriija leat almmuhuvvon Sámi skuvlahistorjá 4-girjjis. |
Muittát go du mánnáoahpus muitalusa Jovsseha birra – son guhte lei nu nihkkoš? Beaivváš, mánnu ja oktanuppelot nástti bohte ja gopmárdalle Jovsseha ovddas, niegadii son oktii. Nuppi háve fas niegadii su vieljaid gordnestávrrát gopmárdalle su gordnestávrráid ovddas.
Muitalusat Jovsseha nieguid birra govvedit du jurdagiid nuorravuođa beivviid siste. Son dovddai alddes návccaid, hálu ja siskkáldas gohččuma ahte šaddat oaivámužžan earáid badjel.
Silolaččat dearvvaš nuorra nieiddat ja gánddat leat niegadan dakkár sullasaš nieguid – vázzán dakkár sullasaš jurdagiiguin kulturáigge álggu rájes. Dat nuorra olmmoš guhte ii goassege jurddaš boahtte áiggi birra, guhte ii smiehta ovddos guvlui iežas dilálašvuođa birra boahtte áiggis, guhte ii daid álgo nuorravuođa jagiid siste mearrit alccesis mihtu man rádjái son galgá olahit ollesolbmo agis, – dakkáraš nuorra olbmos váilu juoga siskkildasas ja silolaččat.
Sámi nuorra nieida ja gánda guhte gieskat leat geargan álbmotskuvllas, don dagat bures jus don «niegadat» du boahtte áiggi hárrái – ja duođalaččat jurddašat makkár ealáhusgeainnu don háliidat válljet, dahje makkár ealáhuslágis don gáttát du návccaid ja miellalági mielde ahte don nagodat doaimmahit juoga ávkin ja illun earáide ja alccesat.
Hála áhčiin, etniin, oahpaheddjiin ja eará jierpmálaš olbmuiguin ášši birra, ja sii vissásit addet dutnje buori ráđi ja veahkehit du mielasteaset nu bures go sáhttet. Dan don galggat diehtit, ahte ii goassege ovdalis áiggis leamaš nuorain – erenoamážit sámenuorain – dákkáraš vejolašvuohta ahte válljet ieš ealáhuslági – go dis, geat otne lehpet dan agis ahte galgabehtet álgit hárjehallat iežadet čuožžut máilmmis váhnemiid ja earáid doarjaga haga.
Dušše ovtta oanehis olbmoagis das ovdal ledje dilálašvuođat áibbas earáláhkái. Daláš nuorain ii lean alddiset ollu dadjamuššan ealáhuslági válljemis. Geafivuohta dábálaš olbmuid gaskkas lei stuoris, viidáseappot fievrredeaddji skuvllat ledje uhcán Davvi-Norggas, ja eai juo oba gávdnon gávpogiid olggobealde. Várehisvuohta ja guhkes mátkkit cagge geainnu oahpa guvlui buot čeahpes nuoraide. Guhte mearragáddái lei riegádan, bággejuvvui bivdofatnasii dal leaš lean miella dasa dahje leažžá lean návccat dasa dahje eai. Ja son guhte lei duoddaris riegádan, lei seamma gillaris.
Dan dáfus ledje hárvvit sámiid gaskkas geat obehedje daid cakkiid geahččalit njeaidit ja nelgon, gollon ja rasediskrimineringa čađa nagadedje underoffisers- dahje skuvlaalbmáeksámena oažžut. – Dilli lei dakkáraš juo dadjat gitta maŋit máilmmisoađi rádjái.
Dan maŋŋá lea dilli ollu earáhuvvan buorit guvlui. Álbmotskuvla lea buorránan, viiddáseappot manni skuvllat leat ásahuvvon maiddái Sámeeatnamis ge sihke girjjálaš ohppui, giehtaduoji ja eará praktihkalaš bargguide oahpahan várás. Stáhta ja kommunat leat lasihan ruhtaveahki várehis nuoraide ahte sáhttet oahpa mannat dan fidnui masa geas lea eanemus miella ja návccat. Dan dáfus lea, nugo álggus namahin, dan áiggi stuorat oasis nuorain go ovdal alddes vejolaš ealáhuslági válljet.
Mu ulbmil lea muitalit oanehaččat oahpaheaddji doaimmahusa birra, danne go mun dan buoremusat dovddan. Vissa dii maŋŋelis oažžubehtet čilgehusa eará ealáhuslági birra dakkáraš olbmuin geat daid dovdet buorebut.
Álbmotskuvllain ja framhaldsskuvllain barget dál min riikkas árvvu mielde 13–14 000 oahpaheaddji, albmát ja nissonat. Guhte ohcá iežas biddjojuvvon fásta oahpaheaddjin, sus gáibiduvvo ahte son lea váldán oahpaheaddjieksámena. Ollásit oahppan oahpaheaddjit leat áibbas uhcán dál min riikkas, ja eatnat skuvlapoasttain bálvalit danne sadjásaš oahpaheaddjit, eanemusat dáppe Davvi-Norggas.
Guhte oahpaheaddjin háliida šaddat, berre vuos mannat oahpa ja váldit eksámena. Min riikkas leat 9 lærerskuvlla (dolin gohčoduvvojedje semináran) ja dáinna leat 2 Davvi-Norggas: Tromssas ja Nesnas. Máŋgga gávpogis leat maiddái jođus studeanta-lærerskuvllat. Lærerskuvla bistá 4 jagi, daidda geain ii leat eksamen artium, studeantaeksámen, ja 2 jagi dušše geainna dat lea. Áigi ii luoitte mu dás hállat eará go dan 4-jagibisti lærerskuvlla birra. Ođđa elevat sisaváldojit juohke jagi augustmánu loahpas. Buohkat geainna lea miella álgit, besset vuos leat mielde bajásváldingeahččaleamis (opptaksprøve). Dan vuolde geahččaluvvojit ohcat man čeahpit sii leat dainna dábálaš skuvlafágain, nugo kristtalašvuođaoahppu, dárogiel hállan, lohkan ja čállin, rehket, historjá jnv. Dat čeahpimusat dieđusge ožžot saji skuvlii álgit. Geas lea buorre lávlunjietna dahje máhttá čuojahit, beassá sisa ovddabealde eará guhte muđui oažžu leat seamma čeahppi. Ohccit iskkaduvvojit maid dainna ulbmiliin ahte gávnnahit leat go sii muđui gárvvistuvvon dakkár miellalagiin, návccaiguin ja attáldagaiguin.
Maiddái doaktáriskkadeapmi gáibiduvvo mii duođašta ahte ohcciin lea rumašlaš návccat ja dearvvašvuohta. Ja dasa velá duođaštus dan birra ahte ohccit leat čájehan buorre ja heivvolaš eallingeavahusa.
Dan njealje jagis geahččalit lærerskuvllat addit daid nuorra nieiddaide ja gánddaide dárbbašlaš oahpa dain sierralagaš fágain, hárjehit sin mánáidlundui oahpásmuvvat ja dieđusge hárjehallat mánáid oahpahit ja bajásgeassit.
 |  |
| Romssa oahpaheaddjiskuvla 1950-logus. (Govva: Widerøe / Perspektivet museum) |
Nesna oahpaheaddjiskuvla 1920-logus. Skuvlavisttit ledje sullii nie 1958 rádjái. (Govva: Mittet) |
Go njeallje jagi leat mannan, de dollo eksámen. (Muhtin fágain juo 3. jagi loahpas.) Dalle sii ožžot duođaštusa mii čájeha ahte sii devdet gáibádusa ahte sáhttet biddjojuvvot fásta oahpaheaddjin álbmot- ja framhaldsskuvllaide.
Dál don dáiddát jearrat: Amma dat máksá ollu ruđaid vázzit oahpa nu guhkás? Máksá ba dieđusge. Ollu dán divrras áiggi. Geat maŋimus jagi lea vázzán lærerskuvllaid, leat muitalan munnje ahte dat máksá árvvu mielde 3000 kr. jahkái, ja dat šaddá 12000 kr. 4 jagis. Muhto ale bala dainna. Don oaččut rehkenastit ahte don fidnet ruhtaveahki vári mielde. Stáhta juohká stipendiaid juohke jagi, ja dasto lea dál ásahuvvon Stáhta loatnakássa studerejeaddji nuoraide mii addá reanttohis loanaid lærerskuvla-elevaide almmá dáhkádusaid haga. Dat loatnakássa lea dat stuorámus buorre mu mielas mii lea ásahuvvon dan maŋit áiggis. Loanaid eai dárbbaš sisamáksit ovdal go loatnaváldi lea dienasbarggu ožžon.
Tromssa lærerskuvllas lea maiddái sierra linjá sámenuoraid várás. Lassin eará skuvlafágaide oahpahuvvo dan linjás sámegiella 3 tiimmu juohke vahkus álgo 2 jagi. 7 sámenuora leat maŋimus jagi vázzán dan linjá, ja sii leat ožžon nu stuorra stipendiaid ahte lea measta dáiguin koasttidan buot oahpu almma loana haga. Dál leat fas ođđasis 8 sámenuora vázzime sámelinjá Tromssa lærerskuvllas. Geat dan linjá válljejit ja vuostáváldet stuorat ruhtaveahki stáhtas, fertejit badjeliiváldit geatnegasvuođa ahte skuvlet sámeguovlluin Davvi-Norggas 5 jagi.
(Alt A)
Oahpaheaddjivirggi mielde čuovvu stuora ovddasvástádus, ja dan doaimmaheaddjis gáibiduvvo stuora gierdavašvuohta, humøra [mokta], rumašlaš dearvvašvuohta ja dearvvaš nearvvat. Dat ii leat nu mo okta almmái lávii dadjat: Oahpaheddjiin leat buot álkimus beaivvit. Dat ii leat earágo 5–6 diimmu reikedit lubmalas gieđaid, de lea beaivebargu geargan. Dat seamma almmái beasai sadjásaš oahpaheaddjin. Go lei bálvalan dan virggis ovtta jahkebeale lei molsun oaivila: «Mun in áiggo šat goassege dadjat ahte oahpaheaddjin lea nu álki», logai dalle. Son lea dál ingeniøra. Oahpaheaddji bargobeaivi ii leat loahppan dainna guđain skuvladiimmuin, ja lea dávjá guhkit go máŋgga eará virggis.
(Alt B)
Oahpaheaddji bargodilálašvuođat leat ollu buorránan maŋit áiggis, ja bálká lea lahkanišgoahtán dan mearrái maid sin guhkes ja divrras skuvlavázzin gáibida. Stuorra, čáppa skuvlavisttit ráhkaduvvojit, gos bargu manná healppubut go navgis [1] ja heajus lanjain. Oahpaheaddjit leat mieldelahttun Stáhta Penšunkássas nu ahte sii eai dárbbaš moraštit áigáiboađu hárrái go boarásman beaivvit bohtet dahje jus buohcuvuohta bágge sin heaitit virggis ovdal.
(.....) og dårlige rom. Lærerne er medlemmer av Statens pensjonskasse, slik at de ikke trenger å bekymre seg for inntekta når alderdommen kommer eller dersom de på grunn av sjukdom blir nødt til å slutte før tida.
---
Muhto buot ovddimus gáibiduvvo sus ráhkisvuohta mánáide. Rávdi duodjeávnnas lea ruovdi, snihkkára duodjeávnnas lea fiellut, muvrrára geađggit, bivttasgoarru tøyat. Muhto oahpaheaddji duodjeávnnas lea eatni ja áhči divraseamos dávvir, ealli olbmománát geat bohtet skuvlii rabas dáidduiguin vuostáváldin dihtii dieđu máilmmi ja dan dilálašvuođa birra, man siste mánná galgá bajásšaddat ollesolmmožin. Oahpaheddjiide lea oskkilduvvon dat doaimmahus ahte láidet mánáid oahpuin, buorre ráđiiguin ja ráhkislaš rávvagiiguin lihkolaš, dohkálaš ja heivvolaš eallingeavahussii. Go sii dán doaimmahusa geavahit oamedovddolaččat buot návccaideaset mielde, de sii máhttet šaddat buorre veahkkin ja buressivdnádussan daid mánáide geaid galget láidet ja oahpistit.
Sámi guovlluin lea atnu sápmelaš oahpaheddjiide geat dovdet sámeeatnama olbmuid dili ja sámeguovlluid oahpaheddjiide geat máhttet sámegiela go sii dakko bokte fárggabut vuitet mánáid luohttima.
Dan dihtii, sámi nuorat! Don leat čeahppi, dus lea goiku oahpa maŋŋái, dus dáidá leamaš miella oahpaheaddjin šaddat? Dahje don it leat vel nai mearridan manin don galggat oahppat? Guorahala ahte ii go dat livččii vuogas oahpaheaddjin šaddat. Jus dus lea duohta áigumuš, de vissásit gávdno ráđđi buot váddásiid badjel vuoitit. Álgge gárvvistit iežat dan mihttui ollet! Leage viššal, čoakke dieđuid juohke láhkái. Vácce nuoraidskuvllaid dálveáige ja go 17 jagi deavddát, de oza Tromssa dahje eará lærerskuvlii. Don šattat fuomášit ahte dat njeallje jagi vázzet hoahpus ja šaddet dutnje ráhkis muitun maŋŋelis eallimis.Norgga skuvlaviesut, Sámeeatnama skuvlaviesut dievva diehtováibmilis mánáiguin vurdet du.
[1]