LÁHKA MÁNÁIDSUODJALUSBÁLVALUSAID BIRRA (MÁNÁIDSUODJALUSLÁHKA) mearriduvvon..............   SISDOALLU Mánáidsuodjalusbálvalusaid láhka (mánáidsuodjalusláhka). Kapihtal 1. Lága ulbmil ja doaibmaviidodat. § 1-1. Lága ulbmil. § 1-2. Lága guovlulaš doaibmaviidodat. § 1-3. Geaidda láhka gusto. Kapihtal 2. Ovddasvástádusa juohku ja hálddahus. § 2-1. Suohkana bargamušat. § 2-2. Stáhta mánáidsuodjaluseiseválddiid organiseren. § 2-3. Stáhta mánáidsuodjaluseiseválddiid bargamušat ja váldi. § 2-3a. Earenoamáš mearrádusat mat gusket Oslo suohkanii. § 2-3b. Stáhta dearvvašvuođabearráigeahču gozihandoaibma. § 2-4. Geahččaladdan. § 2-5. Mánáidáššedovdi kommišuvdna. Kapihtal 3. Suohkana ja mánáidsuodjalusbálvalusa oppalaš bargamušat. § 3-1. Mánáidsuodjalusbálvalusa eastadandoaimmat. § 3-2. Ovttasbargu hálddašeami eará osiiguin. § 3-2a. Geatnegasvuohta ráhkadit oktagaslaš plána § 3-3. Ovttasbargu eaktodáhtolaš organisašuvnnaiguin. § 3-4. Orrunveahkki oktonas vuolleahkahaš báhtareddjiide ja dorvoohcciide. Kapihtal 4. Earenoamáš bargamušat. § 4-1. Vuhtiiváldit mii mánnái lea buoremus. § 4-2. Dieđáhusat mánáidsuodjalusbálvalussii. § 4-3. Mánáidsuodjalusbálvalusa vuoigatvuohta ja geatnegasvuohta diđoštit. § 4-4. Veahkkedoaimmat mánáide ja mánnábearrašiidda. § 4-5. Veahkkedoaimmaid čuovvoleapmi. § 4-6. Gaskaboddosaš mearrádusat fáhkkadiliin. § 4-7. Mánát geaidda váhnemat ieža lágidit orruma eará sadjái go ruovttus. § 4-8. Gielddus sirdit máná, dahje fuolaváldinmearrádus, go mánná ii oro ruovttus. § 4-9. Gaskaboddosaš mearrádusat § 4-8 vuođul. § 4-10. Mearrádus medisiinnalaš iskkadeami ja divššu birra. § 4-11. Mearrádus mánáid divššodeami birra geain leat earenoamáš dikšun- ja oahppodárbbut. § 4-12. Mearrádus váldit fuola mánás. § 4-13. Fuolaváldinmearrádusa fápmuibidjan. § 4-14. Gosa máná bidjat maŋŋá fuolaváldinmearrádusa § 4-15. Báikki válljen dihto áššis. § 4-16. Fuolaváldinmearrádusa čuovvoleapmi. § 4-17. Máná sirdin. § 4-18. Fuolahanovddasvástádus váhnemiid sajis. § 4-19. Ovttastallanriekti. Čiegus adreassa. § 4-20. Váhnenovddasvástádusa eretváldin. Adopšuvdna. § 4-21. Fuolaváldinmearrádusa loahpaheami. § 4-22. Biebmoruoktu. § 4-23. Biebmoruovttu gaskkusteapmi. § 4-24. Institušuvdnii bidjan ja doppe doalaheapmi almmá iežas mieđáhusa haga. § 4-25. Bargovuohki go mearrádus lea dahkkon § 4-24 vuođul. § 4-26. Institušuvnnas doalaheapmi mieđihemiin. § 4-27. Dikšunbáikki válljen maŋŋá mearrádusa mii guoská earenoamáš doaibmabijuide mánáide ja nuoraide geain leat duođalaš láhttenváttut, vrd. §§ 4-24 ja 4-26. § 4-28. Plána doaimmaide. Kapihtal 5. Institušuvnnat. § 5-1. Mánáidinstitušuvnnaid ovddasvástádus. § 5-2. (Loahpahuvvon miessemánu 9.b.2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1.b.rájes 2004, miessemánu 9. b. 2003 res.nr. 596).). § 5-3. (Loahpahuvvon miessemánu 9.b.2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1. b.2004, miessemánu 9. b. 2003 res. 596).). § 5-4. Sisaváldin ja olggosčáliheapmi institušuvnnas nu movt namuhuvvon §:s 5-1 § 5-5. (Loahpahuvvon miessemánu 9.b.2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1. b.rájes 2004, miessemánu 9. b.2003 res. nr. 596).). § 5-6. Ovttasbargu eará institušuvnnaiguin mat gullet eará lágaide. § 5-7. Bearráigeahčču. § 5-8. Priváhta ja suohkaniidda gullevaš institušuvnnat ja guovddážat váhnemiid ja mánáid váste. § 5-9. Vuoigatvuođat go lea institušuvnnas masa masa § 5-1 guoská ja priváhta ja suohkaniidda gullevaš institušuvnnain mat leat dohkkehuvvon § 5-8 vuođul. § 5-9a. Vuoigatvuođat go lea ássamin váhnemiid ja mánáid váste guovddážis. § 5-10. Oppalaš gáibádusat institušuvnnaide. Kapihtal 5A. Fuolahusguovddážat vuolleahkahaččaide. § 5A-1. Fuolahusguovddážis orrun vuolleahkahaččaide. § 5A-2. Fuolahusa ovddasvástideaddji. § 5A-3. Ovddasvástádus vuhtiiváldit máná dárbbuid institušuvdnii boađidettiin. § 5A-4. Čuovvolanmearrádus. § 5A-5. Ovddasvástádus čuovvut máná ovdáneami dan botta go orru fuolahusguovddážis. § 5A-6. Kártenbargu. § 5A-7. Bearráigeahččan, dohkkeheapmi, vuoigatvuođat orrunáiggis ja gáibádus oažžut buori divššu. § 5A-8. Ovddasvástádus ásahit ja jođihit. § 5A-9. Ruđalaš ovddasvástádus. § 5A-10. Fuolahusguovddážii bidjan lága 4. kapihttala vuođul. Kapihtal 6. Oppalaš áššemeannudannjuolggadusat. § 6-1. Hálddahuslága geavaheapmi. § 6-2. Hálddahuslága geavaheapmi priváhta institušuvnnain ja priváhta fuolahusguovddážiin mat leat vuolleahkahaččaid váste. § 6-3. Máná vuoigatvuođat áššemeannudeamis. § 6-4. Dieđuid čohkken. § 6-4a. Priváhta heahteguovddážiid mielbargiin, geaid golut máksojuvvot almmolaš ruđain, lea dieđihangeatnegasvuohta nugo namuhuvvon § 6-4... § 6-5. Mánáidsuodjalusbálvalusa ja stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseválddiid mearrádusaid váidin § 6-6. Fylkkamánne váldi váiddaáššiin. § 6-7. Jávohisvuođageasku. § 6-7.a Ruovttoluottadiehtu dieđiheaddjái. § 6-8. Bákku geavaheapmi iskkademiid čađaheamis ja mearrádusa čađahettiin. § 6-9. Áigemearit ja sáhkoheapmi. § 6-10. Politiduođaštus. Kapihtal 7. Fylkkanammagotti áššemeannudannjuolggadusat. § 7-1. Fylkkanammagotti guovlulaš váldeviidodat. § 7-2. Fylkkanammagotti čoahkkádus. § 7-3. Fylkkanammagotti áššemeannudeami váldoprinsihpat. § 7-4. Áššebáhpiriid oaidnin. § 7-5. Geat nammagottis leat mielde eaŋkil áššis § 7-6. Habilitehta. § 7-7. Bealálaččaid čoahkkáigohččun. Go eai boađe. § 7-8. Advokáhtat § 7-9. Máná ovddasteaddji. § 7-10. Movt mánáidsuodjalusbálvalus vuolggaha ášši. § 7-11. Gáibádus ahte galgá ásahuvvot veahkkedoaibma. Vástádus. § 7-12. Fylkkanammagotti áššeráhkkaneapmi. § 7-13. Áššestivrejeaddji mearrádusat. Hilgun ja loahpaheapmi. § 7-14. Go galgá dollojuvvon šiehtadallančoahkkin. § 7-15. Ráđđádallančoahkkima čađaheapmi. § 7-16. Giddejuvvon uvssat. § 7-17. Duođaštusat. § 7-18. Man vuođul mearrádus lea dahkkon. § 7-19. Mearrádus. § 7-20. Boasttuvuođaid divvun. Lassimearrádus. § 7-21. Mearrádusa dovddusindahkan. § 7-22. Heahtemearrádusaid dohkkeheapmi. § 7-23. Heahtemearrádusaid váidin. § 7-24. Rievtti ovdii geahččalit. § 7-25. Geahččalit ságastallanproseassa. Kapihtal 8. Ovddasvástádus addit veahki dán lága vuođul. § 8-1. Orrunsuohkana ovddasvástádus. § 8-2. Stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseválddi ovddasvástádus. § 8-3. Riidduid čoavdimii mearrádusat. § 8-4. Ovddasvástádus ovddidit ášši. Kapihtal 9. Ruhtadeapmi, iežas máksinoassi. § 9-1. Suohkana ruđalaš ovddasvástádus mánáidsuodjalusbálvalusas. § 9-2. Váhnemiid geatnegasvuohta máksit ealihandoarjaga. § 9-3. Suohkana geatnegasvuohta gáibidit máksinoasi mánás. § 9-4. Stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseválddi ruđalaš ovddasvástádus mánáidsuodjalusbálvalusas. § 9-5. Stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseválddi vuoigatvuohta gáibidit goluidbuhtadusa suohkanis. § 9-6. Stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseválddiid vuoigatvuohta gáibidit goluidbuhtadusa eará regiuvnnas. § 9-7. Stáhtadoarjja. § 9-8. Stáhtadoarjja buhtadit goluid mat bohciidit báhtareaddji mánáid ja dorvoohcci mánáid geažil. Kapihtal 10. Lága fápmuibidjan ja gaskaboddosaš njuolggadusat. § 10-1. Lága fápmuibidjan. § 10-2. Gaskaboddosaš mearrádusat. § 10-3. Eará lágaid loahpaheapmi. § 10-4. Rievdadusat eará lágain. Mánáidsuodjalusbálvalusaid láhka (mánáidsuodjalusláhka). Lága namma lea rievdaduvvon geassemánu 17. b. 2005 lágain nr. 65 (fámus ođđajagimánu 1. b.2006, geassemánu 17. b.2005 resolušuvnnain nr 614). - Vrd. mánáidlágain cuoŋománu 8. b.1981 nr. 7, miessemánu 5. b.1995 lágain nr. 19 (mánáidgárddit). - Vrd. ovdalaš lágain suoidnemánu 17. b.1953 nr. 14. Kapihtal 1. Lága ulbmil ja doaibmaviidodat. § 1-1. Lága ulbmil. Dán lága ulbmil lea - sihkkarastit ahte mánát ja nuorat, geat ellet dakkár dilis mii sáhttá čuohcat sin dearvvašvuhtii ja vahágahttit sin ovdáneami, ožžot dárbbašlaš veahki ja fuola rievttes áigái, - váikkuhit dan ahte mánát ja nuorat ožžot oadjebas bajásšaddaneavttuid. § 1-2. Lága guovlulaš doaibmaviidodat. Lága mearrádusat bálvalusaid ja doaimmaid birra gustojit buohkaide geat leat riikkas. Gonagas sáhttá addit láhkaásahusaid mat gusket lága geavaheapmái Svalbárddas. § 1-3. Geaidda láhka gusto. Dán lága namuhuvvon doaimmaid sáhttá álggahit mánáid várás geat leat vuollel 18 jagi. Go mánná dasa mieđiha, sáhttá bisuhit doaimmaid mat leat álggahuvvon ovdalgo mánná devddii 18 jagi, dahje ásahit eará doaimmaid mat namuhuvvojit dán lágas, dassážii mánná lea deavdán 23 jagi. Vrd. liikká § 4-24 goalmmát lađđasiin. Doaimmaid loahpaheapmi go mánná lea deavdán 18 jagi ja doaibmaohcamušaid biehttaleapmi maŋŋá go mánná lea deavdán 18 jagi, galget gieđahallojuvvot eaŋkilmearrádussan ja daid ákkastallamis galgá leat vuođđun dat mii mánnái lea buoremus, vrd. § 4-1. Rievdaduvvon lágain geassemánu 26.b.1998 nr.42 (fámus čakčamánu 1.b.1998). Kapihtal 2. Ovddasvástádusa juohku ja hálddahus. § 2-1. Suohkana bargamušat. Suohkanis lea ovddasvástádus čađahit dán lága bargamušaid mat eai leat biddjojuvvon stáhtii gullevaš orgánii. Suohkanis galgá leat siskkáldas bearráigeahččan mii sihkkarastá ahte suohkan doaimmaha bargamušaidis gáibádusaid mielde maid láhka mearrida dahje mat leat lágas. Suohkan galgá sáhttit čilget movt siskkáldas bearráigeahččan doaimmahuvvo gáibádusa mielde. Departemeanta sáhttá láhkaásahusain addit dárkilit mearrádusaid mat gusket siskkáldas bearráigeahččamii. Suohkanstivra sáhttá mearridit ahte dán lága bargamušat galget biddjot álbmotválljejuvvon orgánii. Dán orgánas, mii ii sáhte leat suohkanstivra, galget leat 5 lahtu go meannuda klieantaáššiid. Juohke suohkanis galgá leat hálddahus oktan jođiheddjiin geas lea ovddasvástádus dán lága bargamušain. Hálddahus galgá bargat beaivválaš bargguid, mat leat a) neavvut ja bagadallat, b) lága vuođul dahkat mearrádusaid, vejolaččat evttohit mearrádusa, vrd. goalmmát lađđasiin, c) ráhkkanahttit áššiid fylkkanammagotti meannudeapmái, d) álggahit ja čuovvolit doaimmaid. Dat orgánat mat suohkana bealis čađahit bargamušaid, vrd. goalmmát ja njealját lađđasiin, doibmet suohkana mánáidsuodjalanbálvalussan. Suohkanis lea ovddasvástádus lágidit dárbbašlaš oahpu mánáidsuodjalusbálvalusa bargiide. Bargiin lea geatnegasvuohta čuovvut mearriduvvon oahpahusa, mii adno dárbbašlažžan sin gelbbolašvuođa bisuheapmái. Gonagas sáhttá oahpu birra addit láhkaásahusaid. Rievdaduvvon lágain miessemánu 9 b. 2003 nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1.b.2004, miessemánu 9.b.2003 resolušuvnnain nr. 596) ja lágain geassemánu 17. b.2005 nr.65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2006, geassemánu 17.b.2005 res.nr.614). § 2-2. Stáhta mánáidsuodjaluseiseválddiid organiseren Stáhta mánáidsuodjaluseiseválddit leat organiserejuvvon guovddáš dássái, regionála dássái, fylkadássái ja báikkálaš dássái. Stáhta mánáidsuodjaluseiseválddi jođiha departemeanta. Rievdaduvvon lágain miessemánu 9. b.2003 nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1. b.2004, miessemánu 9. b.2003 resolušuvnnain nr. 596). § 2-3. Stáhta mánáidsuodjaluseiseválddiid bargamušat ja váldi Departemeanta galgá a) gozihit ahte láhka ja láhkaásahusat ja eará mearrádusat mat gustojit dán lága vuođul bálvalusaide ja doaimmaide, geavahuvvojit riekta ja nu ahte ovddidit lága ulbmiliid, b) fuolahit ahte vásáhusat dáinna lágain árvvoštallojuvvojit, ja ahte njuolggadusčoakkáldagat rievdaduvvojit dárbbu mielde, c) addit čujuhusaid ja gohččumiid mat leat dárbbašlaččat joksat ulbmiliid mat leat namuhuvvon a bustáva vuolde, d) bargat dan badjelii ahte álggahuvvojit dutkamat main sáhttá leat mearkkašupmi dán lágas namuhuvvon bargamušaid čoavdimii, e) fuolahit ahte lea dohkálaš oahppofálaldat bargiide, ja fuolahit ahte olbmot geat galget geavahit lága muđui, ožžot dohkálaš bagadallamiid, f) fuolahit ahte ráhkaduvvojit diehtojuohkinveahkkeneavvut maid mánáidsuodjalusbálvalus sáhttá geavahit. Stáhta regionála eiseváldi galgá a) go suohkan bivdá, de galgá veahkehit suohkana mánáidsuodjalusbálvalusa doalvut máná ruovttus eret, b) gozihit gávdnat ođđa biebmoruovttuid ja juohkit daid birra dieđuid, c) gozihit ahte biebmoruovttut ožžot dárbbašlaš oahpu ja oppalaš bagadallamiid. Stáhta regionála eiseválddis galgá leat siskkáldas bearráigeahčču mii sihkkarastá ahte bargamušat doaimmahuvvojit gáibádusaid mielde maid láhka mearrida dahje mat leat lágas. Stáhta regionála eiseváldi galgá sáhttit čilget movt siskkáldas bearráigeahččan doaimmahuvvo nu ahte deavdá gáibádusa. Departemeanta sáhttá láhkaásahusain addit dárkilit mearrádusaid mat gusket siskkáldas bearráigeahččamii. Fylkkamánne lea stáhta mánáidsuodjaluseiseváldi fylkkadásis. Fylkkamánne lea geatnegahtton gozihit earenoamážit iešguđet suohkana mánáidsuodjalusdoaimmaid. Dat mearkkaša ahte fylkkamánne galgá a) gozihit ahte suohkanat čađahit daid bargamušaid maid sis dán lága mielde lea geatnegasvuohta bargat, b) fuolahit ahte suohkanat ožžot neavvagiid ja bagadallamiid, c) gozihit institušuvnnaid ja váhnemiid ja mánáid váste guovddážiid 5. kapihttala vuođul ja fuolahusguovddážiid mat leat vuolleahkahaččaid váste kapihtal 5A vuođul. Departemeanta sáhttá addit dárkilit láhkaásahusaid mat gusket siskkáldas bearráigeahččama čađaheapmái, vrd. njealját lađđasiin. Mánáidsuodjalusinstitušuvnnat leat stáhta mánáidsuodjaluseiseváldi báikkálaš dásis, vrd. 5.kapihttaliin. Departemeanta sáhttá gáibidit ahte suohkanorgánat mat gullet dán lága vuollái, almmá jávohisvuođageaskku haga, addet daid dieđuid ja dieđáhusaid maid departemeanta dárbbaša čađahit iežas bargamušaid vuosttaš lađđasa vuođul. Stáhta dearvvašvuođabearráigeahčču ja fylkkamánne sáhttet gáibidit ahte suohkanorgánat maidda lága 5. kapihtal gusto, ja vuolleahkahaččaid fuolahusguovddážat maidda láhka gusto, almmá jávohisvuođageaskku haga, addet dieđuid ja dieđáhusaid maid eiseválddit dárbbašit vai sáhttet čađahit lága vullosaš bargamušaid. Stáhta dearvvašvuođabearráigeahčču ja fylkkamánne sáhttet gáibidit ahte buot institušuvnnat ja váhnemiid ja mánáid váste guovddážat, maidda lága 5.kapihtal gusto, ja vuolleahkahaččaid fuolahusguovddážat maidda lága 5 A kapihtal gusto, almmá jávohisvuođageaskku haga addet daid dieđuid ja dieđáhusaid maid eiseválddit dárbbašit vai sáhttet čađahit lága vullosaš bargamušaid. Dát eiseválddit sáhttet maid gáibidit beassat buot institušuvnnaide ja váhnemiid-ja mánáidguovddážiidda mat gullet lága 5. kapihttalii, ja fuolahusguovddážiidda mat leat ásahuvvon vuolleahkahaččaid váste, mat gullet lága 5 A kapihttalii. Departemeanta sáhttá addit dárkilit láhkaásahusaid stáhtii gullevaš mánáidsuodjaluseiseválddiid válddi, bargamušaid ja guovddáš, regionála ja báikkálaš organiserema birra. Rievdaduvvon lágain miessemánu 9.b.2003 nr.29 (fámus ođđajagimánu 1.b.2004, miessemánu 9. b.2003 resolušuvnnain nr. 596), geassemánu 17.b.2005 nr.65 (fámus ođđajagimánu 1. b.2006, geassemánu 17.b.2005 res.nr. 614), miessemánu 30. b.2008 nr.36 (fámus suoidnemánu 1. b.2008, miessemánu 30. b. 2008 res.nr.517). § 2-3a. Earenoamáš mearrádusat Oslo suohkanii Lága mearrádusat mat gusket stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseválddi bargamušaide ja váldái, eai guoskka Oslo suohkanii. Oslo suohkanis galgá suohkan áimmahuššat stáhtii gullevaš regionála eiseválddi bargamušaid ja válddi. Departemeanta sáhttá addit dárkilit láhkaásahusaid mat gusket Oslo suohkana geatnegasvuođaide, bargamušaide ja gelbbolašvuhtii ja stáhta bearráigeahččamii ja dárkkisteapmái. Lasihuvvon lágain miessemánu 9. b. 2003 nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1. b.2004, miessemánu 9 .b. 2003 resolušuvnnain nr. 596). § 2-3b. Stáhta dearvvašvuođabearráigeahču gozihandoaibma Stáhta dearvvašvuođabearráigeahčču lea juohke suohkana mánáidsuodjalusdoaimma bajemusdási fágalaš bearráigeahčči, dat guoská maid institušuvnnaide, váhnemiid-ja mánáidguovddážiidda ja vuolleahkahaččaid fuolahanguovddážiidda maidda dát láhka guoská. Stáhta dearvvašvuođabearráigeahčču galgá dán barggu doaimmahit dan mielde mii lea mearriduvvon mánáidsuodjaluslágas ja dasa guoskivaš láhkaásahusain. § 2-4. Geahččaladdan Gonagas sáhttá miehtat dasa ahte suohkaniin álggahuvvojit geahččaladdanbarggut maid ulbmil lea ovddidit ovttasbargovugiid mánáidsuodjalusbálvalusa ja vejolaš ovttasbargobeliid stáhtalaš, fylkasuohkanlaš ja suohkanlaš hálddašemiid gaskka. Gonagas sáhttá miehtat dasa ahte earáid ektui geat bálvalit hálddašanorgána dahje geat barget hálddašanorgána ovddas, spiehkastuvvo lágavuloš jávohisvuođageaskkus mii lea mearriduvvon dán lágas ja čuovvovaš lágain: Suoidnemánu 2. b. 1999 láhka nr. 61 spesialistadearvvašvuhtii gullevaš bálvalusaid birra jna. § 6-1, suoidnemánu 2. b. 1999 láhka nr. 64 dearvvašvuođabargiid jna, birra kapihtal 5, guovvamánu 10. b. 1967 láhka hálddahusáššiid gieđahallanvugiid birra §§ 13 gitta 13 f rádjái, geassemánu 17. b. 2005 láhka nr. 64 mánáidgárddiid birra § 20, skábmamánu 19. b.1982 láhka nr. 66 suohkaniid dearvvašvuođabálvalusa birra § 6-6, juovlamánu 13. b. 1991 láhka nr. 81 sosiála bálvalusaid birra jna. § 8-8 ja suoidnemánu 17. b. 1998 láhka nr. 61 vuođđoskuvlla ja joatkkaoahpahusa birra § 15-1. Sáhttá maid mieđihuvvot ahte geahččaladdanbáikái ásahuvvo oktasaš registrerenkartotehka. Kartotehka galgá muitalit leat go iešguđet hálddašanorgánas dieđut dihto klieantta dahje pasieantta birra, ja gos dat dieđut sáhttet leat gávdnamis. Juohke geahččaladdamii galget ráhkaduvvot njuolggadusat. Njuolggadusaid mearrida suohkanstivra. Njuolggadusaid ráhkadettiin geavahuvvo hálddahuslága § 37 seamma láhkái. Njuolggadusaid galgá Gonagas dohkkehit. Dohkkehettiin sáhttá Gonagas rievdadit njuolggadusaid veaháš. Gonagas sáhttá maid dohkkehuvvon njuolggadusaide buktit smávit rievdadusaid. Gonagas sáhttá dárkilit njuolggadusaid addit geahččaladdamiidda dán mearrádusa vuođul, mahkáš galle geahččaladdanovttadaga sáhttet leat oktiibuot ja gallis sáhttet leat juohke geahččaladdanguovllus, geahččaladdanovttadagaid ja geahččaladdanguovlluid válljenvuogi birra, ja movt dohkkehit ja álggahit geahččaladdamiid. Departemeanta galgá bajimus dásis gozihit geahččaladdandoaimma. Lasihuvvon skábmamánu 25. b. 1994 lágain nr. 62, rievdaduvvon miessemánu 5. b. 1995 lágain nr. 19 (fámus ođđajagimánu 1. b.1996), suoidnemánu 17.b. 1998 lágain nr. 61 (fámus borgemánu 1.b. 1999, skábmamánu 27.b. 1998 resolušuvnnain nr. 1096), miessemánu 9.b. 2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1.b. 2004, miessemánu 9.b. 2003 res.nr. 596), juovlamánu 21.b. 2005 lágain nr. 122 (fámus ođđajagimánu 1.b. 2006). § 2-5. Mánáidáššedovdi kommišuvdna Mánáidáššedovdi kommišuvdna galgá árvvoštallat áššedovdiid raporttaid mánáidsuodjalusáššiin. Kommišuvnna miellahtuid nammada Gonagas. Kommišuvdna dieđiha barggaheaddjái ja áššedovdái iežas árvvoštallama. Departemeanta sáhttá mearridit dárkilit njuolggadusaid kommišuvnna bargamušaid, organiserema ja áššemeannudeami birra. Kapihtal 3. Suohkana ja mánáidsuodjalusbálvalusa oppalaš bargamušat. Bajilčála rievdaduvvon geassemánu 17. b.2005 lágain nr.65 (fámus ođđajagimánu 1.b. 2006. geassemánu 17.b. 2005 resolušuvnnain nr. 614). § 3-1. Mánáidsuodjalusbálvalusa eastadandoaimmat. Suohkan galgá dárkilit gozihit mánáid eallindiliid, ja suohkanis lea ovddasvástádus gávdnat doaimmaid mat sáhttet eastadit fuolahisvuođa ja láhttenváttuid. Mánáidsuodjalusbálvalusas lea earenoamáš ovddasvástádus fuomášit mánáid geat ellet fuolahisvuođas, geain leat láhtten-, sosiála ja dovdováttut, nu árrat ahte sáhttet garvit bistevaš váttisvuođaid ja álggahit veahkkedoaimmaid daid váttisvuođaide. § 3-2. Ovttasbargu hálddašeami eará osiiguin. Mánáidsuodjalusbálvalus galgá váikkuhit dan ahte maiddái eará almmolaš orgánat fuolahit máná beroštumiid. Mánáidsuodjalusbálvalus galgá bargat ovttas eará surggiiguin ja hálddašandásiiguin, dakkár diliin go ovttasbargu sáhttá leat veahkkin čoavdit čuolmmaid mat dain bargamušain leat, mat gullet dán lága geatnegasvuođaide. Oassi dán barggus lea ahte mánáidsuodjalusbálvalus galgá addit cealkámušaid ja rávvagiid, ja searvat suohkana ja fylkasuohkana plánendoaimmaide ja ovttasbargoorgánaide mat ásahuvvojit. § 3-2a. Geatnegasvuohta ráhkadit oktagaslaš plána Mánáidsuodjalusbálvalus galgá ráhkadit oktagaslaš plána mánnái gii dárbbaša guhkesáigái oktiiheivehuvvon veahkkedoaimmaid dahje bálvalusaid, jus dat adno leat dárbbašlažžan vai nákce ásahit ollislaš fálaldaga mánnái, ja go dasa lea mieđáhus. Mánáidsuodjalusbálvalus galgá plána ráhkadeami oktavuođas ovttasbargat eará ásahusaiguin gos mánná oažžu veahki. Departemeanta sáhttá láhkaásahusa bokte mearridit dárkileappot makkár mánnájoavkkuide dát geatnegasvuohta guoská, ja maid plána berre sisttisdoallat. § 3-3. Ovttasbargu eaktodáhtolaš organisašuvnnaiguin. Mánáidsuodjalusbálvalus berre maid ovttasbargat eaktodáhtolaš organisašuvnnaiguin mat barget mánáiguin ja nuoraiguin. § 3-4. Orrunveahkki oktonas vuolleahkahaš báhtareddjiide ja dorvoohcciide. Go galgá veahkehit oktonas vuolleahkásaččaid geat leat ohcan dorvvu dahje geat leat ožžon orrunlobi riikkas diekkár ohcamuša vuođul, de ferte suohkan árvvoštallat juohke ovtta sierranas dárbbuid ja dan vuođul fállat heivvolaš orrunbáikki. Gonagas sáhttá addit láhkaásahusa suohkaniid orrunveahki bargamušaid birra. Jus suohkan dakkár árvvoštallamiid vuođul mat leat namahuvvon vuosttaš lađđasis, jáhkká ahte lea govttolaš ágga navdit ahte dilli lea nu ahte 4. kapihttala vuođul berre álggahit veahkkedoaimmaid, de galgá mánáidsuodjalusbálvalus iskat dilálašvuođa, vrd. § 4-3. Lasihuvvon geassemánu 17.b. 2005 lágain nr. 65 (fámus ođđajagimánu 1.b. 2006, geassemánu 17.b. 2005 resolušuvnnain nr. 614). Kapihtal 4. Earenoamáš doaimmat. § 4-1. Vuhtiiváldit mii mánnái lea buoremus. Dan kapihttala mearrádusaid geavaheamis galgá mearrideaddji deaddu biddjojuvvot dasa ahte gávdnat veahkkedoaimmaid mat mánnái leat buoremusat. Dat mearkkaša ahte galgá eanemus deattu bidjat dasa ahte gávdnat mánnái stáđis ja buori oktavuođa rávisolbmuiguin, ja fuolahandoaimmain galgá leat bissovašvuohta. § 4-2. Dieđáhusat mánáidsuodjalusbálvalussii. Mánáidsuodjalusbálvalus galgá farggamusat ja maŋimustá ovdalgo vahkku lea vássán, gieđahallat dieđáhusaid mat leat boahtán ja árvvoštallat galgá go dieđáhusa čuovvolit iskkademiiguin § 4-3 vuođul. § 4-3. Mánáidsuodjalusbálvalusa vuoigatvuohta ja geatnegasvuohta diđoštit. Jus lea govttolaš ágga navdit ahte dilli lea nu ahte dán kapihttala vuođul berre álggahit doarjjadoaimmaid, galgá mánáidsuodjalusbálvalus farggamusat iskat dilálašvuođa, vrd. § 6-9 áigemeriiguin. Iskkadeamit galget dahkkot nu ahte dat unnimus lági mielde vahágahttet sin geaidda dát čuohcá, ja dat eai galgga dahkkot viidábut go maid ulbmil gáibida. Galgá hehttet ahte dieđut iskkadeami birra viidánit dárbbašmeahttumit. Váhnemat dahje son gean luhtte mánná orru, eai sáhte caggat ruovttudili iskkadeami, nu movt dat namuhuvvo vuosttaš lađđasis. Mánáidsuodjalusbálvalus sáhttá bivdit áššedovdiin veahki. Áššedovdi raportta galgá Mánáidáššedovdi kommišuvdna vuos gieđahallat ovdalgo dat biddjojuvvo vuođđun mearrádussii ahte veahkkedoaimma álggahit mánáidsuodjaluslága 4.kapihttala mielde. Mánáidsuodjalusbálvalus, ja áššedovdit maid sii geavahit veahkkin, sáhttet gáibidit beassat mánáin ságastallat sierra lanjas. Jus vihkot ahte mánná illástuvvo dahje gillá eará duođalaš veahkaváldima ruovttus, vrd. § 4-12 vuosttaš lađđasa c bustávain, sáhttá mánáidsuodjalusbálvalus gohččut ahte mánná dolvojuvvo buohccivissui dahje eará sadjái iskkadeapmái. § 4-4. Veahkkedoaimmat mánáide ja mánnábearrašiidda. Mánáidsuodjalusbálvalus galgá neavvumiin, bagadallamiin ja veahkkedoaimmaiguin láhčit juohke mánnái buori eallindili ja ahtanuššanvejolašvuođaid. Mánáidsuodjalusbálvalus galgá, jus mánás lea earenoamáš dárbu, ruovttudili dahje eará ákkaid geažil, fuolahit ahte máná ja bearraša várás álggahuvvojit veahkkedoaimmat, omd. ahte doarjjaolmmoš nammaduvvo, ahte mánná beassá mánáidgárdái, ahte ruktui dahje váhnemiid ja mánáid váste guovddážii ásahuvvo duddenveahkki dan botta doppe leat ássamin, dahje fuolahit váhnemiidda juogalágan doarjjadoaimma. Seammaládje galgá mánáidsuodjalusbálvalus maiddái geahččalit álggahit doaimmaid mat sáhttet arvvosmahttit máná ádjánit astoáiggedoaimmaiguin, dahje váikkuhit dan ahte mánná oažžu oahppo- dahje bargofálaldaga, dahje vejolašvuođa orrut eará sajis go ruovttus. Mánáidsuodjalusbálvalus sáhttá maiddái bidjat ruovttu geahču vuollái dainna lágiin ahte nammaduvvo bearráigeahčči mánnái. Mánáidsuodjalusbálvalus sáhttá maid juolludit ruhtadoarjaga veahkkedoaibman mánnái. Fylkkanammagoddi sáhttá jus leaš dárbu, mearridit ahte váhnemat galget bidjat máná mánáidgárdái dahje eará heivvolaš beaivefálaldahkii. Fylkkanammagoddi sáhttá mearridit bearráigeahču go dilli lea nugo § 4-12 dadjá. Máná várás gii lea čájehan duođalaš láhttenváttuid, vrd. § 4-24 vuosttaš lađđasiin, dahje gii orro oažžugoahtán diekkár duođalaš láhttenváttisvuođaid, sáhttá fylkkanammagoddi mearridit váhnemiidda dakkár doarjjadoaimmaid maid ulbmil lea geahpedit máná láhttenváttuid, vaikko mánná ieš ii mieđihivčče ge dasa. Diekkár doarjjadoaimmaid váhnemiidda sáhttá maid čađahit almmá máná mieđiheami haga, go doaimmat ásahuvvojit oassin institušuvnna orruma loahpaheapmái § 4-24 vuođul. Doarjjadoaimmat váhnemiidda eai sáhte doalahuvvot guhkit go guhtta mánu maŋŋá fylkkanammagotti mearrádusa. Go nuppi lađđasa eavttut leat devdojuvvon, ja jus dárbbuid ii sáhte čoavdit eará veahkkedoaimmaiguin, sáhttá mánáidsuodjalusbálvalus maiddái lágidit saji biebmoruktui, institušuvdnii dahje vuolleahkásaččaid fuolahusguovddážii. Jus oaidná ahte váhnemat guhkit áigái eai sáhte fuolahit máná dohkálaččat, berre árvvoštallat galgá go dakkaviđe mearridit ahte mánáidsuodjalus váldá fuola mánás, § 4-12 vuosttaš lađđasa vuođul, dan sadjái go eaktodáhtolaččat bidjat máná juosat dan paragráfa vuođul. Rievdaduvvon geassemánu 17.b.2005 lágain nr.65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2006,geassemánu 17.b.2005 resolušuvnnain nr. 614), juovlamánu 1.b. 2006 lágain nr. 65 (fámus ođđajagimánu 1.b. 2007, juovlamánu 1.b. 2006 res. nr. 1332), miessemánu 30.b. 2008 lágain nr. 36 (fámus suoidnemánu 1.b.2008 miessemánu 30.b. 2008 res.nr. 517). § 4-5. Veahkkedoaimmaid čuovvoleapmi. Go veahkkedoaimmaid álggaheapmi mearriduvvo, galgá mánáidsuodjalusbálvalus ráhkadit áigeráddjejuvvon plána doarjjadoaimmaide. Mánáidsuodjalusbálvalus galgá diđoštallat movt mánáin ja váhnemiiguin manná, ja árvvoštallat veahki ávkkálašvuođa, ja árvvoštallat livččii go dárbu ásahit ođđa doarjjadoaimmaid, dahje lea go vuođđu váldit máná eará fuolahussii. Doaibmaplána galgá jámma árvvoštallojuvvot. § 4-6. Gaskaboddosaš mearrádusat fáhkkadiliin. Jus mánná lea fuola haga dan sivas go váhnemat leat buohccit dahje mánná lea fuola haga eará sivaid geažil, galgá mánáidsuodjalusbálvalus álggahit veahkkedoaimmaid maidda dallánaga lea dárbu. Dákkár doaimmaid ii sáhte bisuhit váhnemiid dáhtu vuostá. Jus lea várra ahte mánnái lea sakka vahágin orrut ruovttus, sáhttá mánáidsuodjalushálddahusa jođiheaddji dahje áššáskuhttineiseváldi almmá váhnemiid mieđáhusa haga, dallánaga gaskaboddosaččat mearridit ahte mánnái lágiduvvo orrun eará sadjái go ruovttus. Mánáidsuodjalushálddahusa jođiheaddji sáhttá dákkár dilis maiddái dahkat mearrádusa § 4-19 vuođul. Jus mearrádus lea dahkkon nuppi lađđasa vuođul, galgá gáibádus mii guoská doarjjadoaimmaid ásaheapmái, nu movt namuhuvvon § 7-1, sáddejuvvot fylkanammagoddái farggamusat, ja maŋimustá ovdalgo guhtta vahku lea vássán, muhto ovdalgo guokte vahku lea vássán jus mearrádus lea dahkkon § 4-24 vuođul. Jus ášši ii leat sáddejuvvon fylkanammagoddái ovdal áigemeriid mat leat namahuvvon njealját lađđasis, manná mearrádus eret fámus. Rievaduvvon geassemánu 4.b.1999 lágain nr. 35 (fámus čakčamánu 1.b.1999, geassemánu 4.b.1999 resolušuvnnain nr. 863), juovlamánu 1.b.2006 lágain nr. 65 (fámus ođđajagimánu1.b. 2008,skábmamánu 30.b.2007 res. nr. 1348). § 4-7. Mánát geaidda váhnemat ieža lágidit orruma eara sádjái go ruovttus. Jus mánná biddojuvvo earáid lusa orrut nu ahte ii sáhte dadjat ahte leaba váhnemat geat máná fuolaheaba beaivválaččat, sáhttá mánáidsuodjalusbálvalus gáibidit dohkkehit ođđa orrunsaji jus mánná galgá dan báikkis orrut guhkit go guokte mánu, vrd. § 4-22 nuppi lađđasiin. Dan sáhttá gáibidit seamma vuođul go iskkademiid čađaheami § 4-3 vuođul. Njuolggadusat mat gusket § 4-3 vuođul iskkademiide, galget dákkár diliin maid čuvvojuvvot. Dohkkehangáibádus ii gusto go mánná lea badjel 15 jagi, go eará báikkis orrun lea dárbbašlaš máná skuvlavázzima geažil, dahje go mánná biddjojuvvo almmolaš institušuvdnii dearvvašvuođa dahje ahtanuššama geažil. Go mánáidsuodjalusbálvalus oažžu dieđu ahte mánná lea biddjojuvvo eará báikái go ruoktot, vuosttaš lađđasa vuođul, de galgá guorahallat lea go dárbu ásahit veahkkedoaimmaid mat sáhttet addit váhnemiidda vuođu doalahit máná iežaska luhtte, dahje mat muđui livčče sávahahttit máná dihtii. Guorahallama čađaheamis gustojit § 4-3 nubbi, goalmmát ja njealját lađđasat. Guorahallama ii dárbbaš čađahit jus dieđut mat gávdnojit, čájehit ahte ii leat dárbbašlaš šat diđoštit eanet. § 4-8. Gielddus sirdit máná, dahje fuolaváldinmearrádus, go mánná ii oro ruovttus. Jus váhnemat leat lágidan mánnái eará orrunsaji go ruovttus dahje miehtan dákkár lágideapmái § 4-4 vuođul, sáhttá fylkkanammagoddi mearridit ahte mánná gitta golmma mánnui ii galgga sirdojuvvot. Dákkár mearrádusa sáhttá dahkat dušše dalle go ii leat govttolaš ágga máná sirdit, dahje jus sirdin sáhttá vahágahttit máná. Mearriduvvon áigodagas galgá mánáidsuodjalusbálvalus láhčit dili nu ahte sirdin unnimus lági mielde čuohcá mánnái. Jus lea oppa mihá jáhkehahtti ahte sirdin dagaha dilálašvuođa dahje vára mánnái nu movt namuhuvvon § 4-12 vuosttaš lađđasis, sáhttá mearridit eará fuolaheaddji mánnái. Dákkár mearrádusa sáhttá maid dahkat ovdalgo njuoratmánná sirdojuvvo váhnemiid lusa. § 4-12 nubbi ja goalmmát lađđasat gustojit seammaládje. Vaikko vel § 4-12 eavttut eai leat ollašuvvan, de sáhttá mearridit sirdit fuolaheami jus mánná lea orron eará sajes go ruovttus guhkit go guokte jagi, ja manná lea čatnasan olbmuide ja birrasii doppe gos lea, ahte go oppa dili árvvoštallá, de sáhttá navdit ahte sirdin soaitá mielddisbuktit váttisvuođaid mánnái. § 4-9. Gaskaboddosaš mearrádusat § 4-8 vuođul. Mánáidsuodjalushálddahusa jođiheaddji sáhttá dahkat gaskaboddosaš mearrádusa § 4-8 vuosttaš lađđasa ja nuppi lađđasa nuppi cealkaga vuođul, jus dat beroštumiid maid mearrádus galggašii fuolahit, sáhttet sakka vahágahttojuvvot jus mearrádus ii dahkko ja čađahuvvo dalán. Mánáidsuodjalushálddahusa jođiheaddji sáhttá maid, go lea dahkkon gaskaboddosaš mearrádus § 4-8 nuppi lađđasa nuppi cealkaga vuođul, dahkat gaskaboddosaš mearrádusa § 4-19 vuođul. Jus lea dahkkon gaskaboddosaš mearrádus, galgá doarjjadoaimmaid álggaheami gáibádus nugo namuhuvvon § 7-11 sáddejuvvot fylkanammagoddái farggamusat, ja maŋemustá guđa vahku siste. Jus ášši ii leat sáddejuvvon fylkanammagoddái dan áigemeari siste mii daddjo goalmmát lađđasis, de manná mearrádus eret fámus. Rievdaduvvon juovlamánu1.b. 2006 lágain nr. 65 (fámus ođđajagimánu 1.b. 2008, skábmamánu 30.b.2007 resolušuvnnain nr. 1348). § 4-10. Mearrádus medisiinnalaš iskkadeami ja divššu birra. Jus lea vuođđu jáhkkit ahte mánás lea heaggaváralaš dahje eará duođalaš dávda dahje vihki, ja jus váhnemat eaba fuolat máná iskkadeapmái dahje dikšui, sáhttá fylkkanammagoddi mearridit mánáidsuodjalusbálvalusa vehkiin ahte máná galgá doavttir iskat, dahje ahte mánná dolvojuvvo buohccivissui iskkadeapmái. Fylkkanammagoddi sáhttá maiddái mearridit ahte dákkár dávda galgá dálkkoduvvot buohcciviesus dahje ruovttus doaktára gohččuma mielde. § 4-11. Mearrádus mánáid divššodeami birra geain leat earenoamáš dikšun- ja oahppodárbbut. Jus váhnemat eai fuolat doaibmaváillat dahje earenoamáš veahkkedárbbašeaddji mánnái dárbbašlaš divššu ja oahpu, sáhttá fylkkanammagoddi mearridit ahte mánná galgá dikšojuvvot dahje oažžut oahpu mánáidsuodjalusbálvalusa vehkiin. § 4-12. Mearrádus váldit fuola mánás. Mearrádus ahte ferte máná fuolaheami sirdit earáide, sáhttá dahkkojuvvot a) jus beaivválaš fuolahusas maid mánná oažžu, leat duođalaš váilevuođat, dahje jus leat duođalaš váillit máná ovttastallamis olbmuiguin ja jus mánás ii leat dat oadjebasvuohta maid dárbbaša iežas agi ja ovdáneami ektui, b) jus váhnemat eai fuolat buohcci, doaibmaváillet dahje earenoamážit veahkkedárbbašeaddji mánnái dárbbašlaš divššu ja oahpu maid son earenoamážit dárbbaša, c) jus mánná illástuvvo dahje gillá eará duođalaš veahkaválddálašvuođa ruovttus dahje d) jus lea sakka jáhkehahtti ahte máná dearvvašvuohta dahje ovdáneapmi sáhttá duođalaččat vahágahttojuvvot danin go váhnemat eaba nákce váldit doarvái ovddasvástádusa mánás. Mearrádusa vuosttaš lađđasa vuođul sáhttá dušše de dahkat go lea dárbu dan dahkat máná dilálašvuođa geažil. Dákkár mearrádusa ii sáhtege dahkat jus lea vejolaš láhčit mánnái dohkálaš dilálašvuođa veahkkedoaimmaiguin § 4-4 dahje § 4-10 dahje § 4-11 vuođul. Vuosttaš lađđasa vuođul mearrádusa galgá fylkkanammagoddi dahkat 7.kapihttala njuolggadusaid mielde. § 4-13. Fuolaváldinmearrádusa fápmuibidjan. Mearrádus mii guoská fuolaváldinsirdimii, galgá biddjot doibmii nu johtilit go vejolaš. Mearrádus manná eret fámus jus dan ii bija doibmii ovdalgo guhtta vahku lea vássán dan rájes mearrádus dahkkui. Fylkkanammagoddi sáhttá maŋidit áigemeari earenoamáš ákkaid geažil. Rievdaduvvon geassemánu 4.b.1999 lágain nr. 35 (fámus čakčamánnu 1.b. 1999, geassemánu 4.b. 1999 resolušuvnnain nr. 863). § 4-14. Gosa máná bidjat maŋŋá fuolaváldinmearrádusa. Go mearrádus lea dahkkon § 4-12 dahje § 4-8 nuppi ja goalmmát lađđasa vuođul, galgá mánná sirdojuvvot a) biebmoruktui, vrd. § 4-22, b) institušuvdnii, vrd. § 5-1 ja § 5-8, c) oahppo- dahje dikšuninstitušuvdnii go dat lea dárbbašlaš danin go mánná lea doaibmaváillet, dahje d) vuolleahkásaččaid fuolahusguovddážii, vrd. kapihttaliin 5 A. Rievdaduvvon miessemánu 9.b. 2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu1.b. 2004 miessemánu 9.b. 2003 resolušuvnnain nr. 596), miessemánu 30.b. 2008 lágain nr. 36 (fámus suoidnemánu 1.b. 2008 miessemánu 30.b. 2008 res.nr. 517). § 4-15. Báikki válljen dihto áššis. Dan rámma siskkobealde mii lea mearriduvvon § 4-14 vuođul, galgá báiki gosa máná doaimmaha válljejuvvot máná iešvuođa vuođul ja dan vuođul ahte mánná dárbbaša fuola ja oahpu stáđis birrasis. Galgá maiddái váldit vuhtii ahte galggašii šaddat bissovašvuohta máná bajásgeassimis, ja galgá vuhtiiváldit máná čearddalaš, oskkolaš, kultuvrralaš ja gielalaš duogáža. Dasa lassin galgá maid vuhtiiváldit man guhká mánná jáhkkimis boahtá leat dan báikkis gosa doaimmahuvvo, ja lea go vejolaš ja sávahahtti ahte mánná ovttastallá dahje doalaha eará oktavuođa váhnemiiguin. Evttohusastis fylkanammagoddái galgá mánáidsuodjalusbálvalus čilget daid oainnuid maid berre bidjat vuođđun go vállje gosa dihto áššis galgá máná bidjat ássat. Mearrádusastis sáhttá fylkkanammagoddi bidjat eavttuid báikki válljemii. Jus máná ii sáhte bidjat dan báikái mii lea evttohuvvon dahje mearriduvvon, galgá ášši ovddidit ođđasis fylkanammagoddái. Juo de go mearriduvvo váldit fuolahanovddasvástádusa galgá mánáidsuodjalusbálvalus mearridit mánnái fuolahanplána. Maŋimustá guokte jagi maŋŋá fylkkanammagotti mearrádusa, galgá mánáidsuodjalusbálvalus mearridit mánnái boahtteáigái fuolahanplána man ii sáhte rievdadit muđui go dan eavttut eai šat gávdno. Buori áiggis ovdalgo mánná deavdá 18 jagi, galgá mánáidsuodjalusbálvalus ovttasráđiid mánáin árvvoštallat galgá go mánná ain leat doppe gos lea, vai galgá go mánná oažžut eará veahkkedoaimmaid maŋŋá go lea deavdán 18 jagi. Jus mánná dasa miehtá, galgá mánáidsuodjalusbálvalus ráhkadit plána mas boahttevaš doaimmat čilgejuvvojit. Dan plána ii sáhte rievdadit. Rievdaduvvon geassemánu 26.b.1998 lágain nr. 42 (fámus čakčamánu1.b.1998), borgemánu 1.b. 2003 lágain nr. 86 (fámus golggotmánu 1.b. 2003 borgemánu 1.b. 2003 resolušuvnnain nr. 991), juovlamánu 1.b. 2006 lágain nr. 65 (fámus ođđajagimánu1.b.2007 juovlamánu 1.b.2006 res.nr. 1332). § 4-16. Fuolaváldinmearrádusa čuovvoleapmi. Mánáidsuodjalusbálvalus galgá dárkilit gozihit daid mánáid ahtanuššama geaid várás fuolaváldin lea mearriduvvon, ja galgá maiddái dárkilit gozihit sin váhnemiid ovdáneami. Mánáidsuodjalusbálvalus galgá oanehis áiggi maŋŋá go lea ovddasvástádusa váldán eret váhnemiin, váldit oktavuođa váhnemiiguin ja fállat bagadallama ja čuovvolanveahki. Jus váhnemat dáhttot, galgá mánáidsuodjalusbálvalus oassin dien čuovvolanbarggus gaskkustit oktavuođa eará veahkkeásahusaiguin. Rievdaduvvon geassemánu 17. b. 2005 lágain nr. 65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2006 geassemánu 17.b.2005 resolušuvnnain nr. 614). § 4-17. Máná sirdin. Mánáidsuodjalusbálvalus sáhttá sirdit máná dušše de jus dilli lea rievdan ja dahkan dan dárbbašlažžan, dahje jus dat orru leamen buoremus mánnái. Mánáidsuodjalusbálvalusa mearrádusa sirdináššis sáhttá váidit fylkanammagoddái. § 4-18. Fuolahanovddasvástádus váhnemiid sajis. Go mearrádus § 4-12 vuođul, vrd. § 4-8 nuppi ja goalmmát lađđasiin, biddjo doibmii, sirdása máná fuolaheapmi mánáidsuodjalusbálvalussii. Mánáidsuodjalusbálvalusa bealis galget biebmováhnemat dahje ásahus gos mánná orru, fuolahit máná beaivválaččat. Mánáidsuodjalusbálvalus sáhttá mearridit ahte biebmováhnemat dahje institušuvdna gos mánná orru, maiddái sáhttet mearridit eará áššiin go dain mat gullet beaivválaš dikšumii. Fylkkanammagoddi sáhttá mearridit ahte váhnemiin galgá leat mearridanváldi áššiin mat eai guoskka beaivválaš fuolaheapmái ja dikšui. Rievdaduvvon miessemánu 7.b. 1993 lágain nr. 44. § 4-19. Ovttastallanriekti. Čiegus adreassa. Mánás ja váhnemiin lea, jus eará ii leat mearriduvvon, vuoigatvuohta ovttastallat guhtetguimmiideasetguin. Go fuolaheami sirdin lea mearriduvvon, galgá fylkkanammagoddi mearridit ovttastallanrievtti viidodaga, muhto sáhttá maid mearridit ahte máná dihtii ii galgga leat ovttastallan. Fylkkanammagoddi sáhttá mearridit ahte váhnemiin ii galgga leat vuoigatvuohta diehtit gos mánná lea. Earát geain leamaš beaivválaš fuolahanovddasvástádus mánnái váhnemiid sajis, ovdalgo fuolaheami sirdin mearriduvvui, sáhttet gáibidit fylkkanammagotti oaivila dasa ahte lea go sis riekti ovttastallat mánáin ja makkár viidodat ovttastallamis galgá leat. Máná fuolkkit, dahje earát geaidda mánás lea lagas oktavuohta, sáhttet gáibidit fylkkanammagotti oaivila dasa ahte lea go sis riekti ovttastallat mánáin ja makkár viidodat ovttastallamis galgá leat go a) nubbi dahje goappešagat váhnemiin leat jápmán, dahje b) fylkkanammagoddi lea mearridan ahte nuppis dahje goappešat váhnemiin lea gielddus ovttastallat mánáin dahje ahte váhnemiid ovttastallan mánáin galgá leat hui unnán. Priváhta bealálaččat eai sáhte gáibidit ahte ášši mii guoská mánáin ovttastallamii galgá meannuduvvot fylkkanammagottis, jus fylkkanammagoddi dahje duopmostuollu juo lea gieđahallan ášši maŋemus guoktenuppelot mánus. Rievdaduvvon juovlamánu 1.b. 2006 lágain nr. 65 (fámus ođđajagimánu1.b.2007 juovlamánu 1.b. 2006 resolušuvnnain nr. 1332). § 4-20. Váhnenovddasvástádusa eretváldin. Adopšuvdna. Go fylkkanammagoddi gearddi lea mearridan váldit ovddasvástádusa máná fuolaheamis, de sáhttá fylkkanammagoddi maiddái mearridit ollásit eretváldit váhnenovddasvástádusa. Jus váhnemiin eretváldo ovddasvástádus nu ahte mánná šaddá suodjára haga, galgá fylkkanammagoddi jođáneamos lági mielde nammadit ođđa suodjára mánnái. Go lea mearriduvvon váldit eret váhnenovddasvástádusa, de sáhttá fylkkanammagoddi miehtat adopšuvdnii váhnemiid sadjái. Dasa sáhttá mieđihuvvot jus a) adnojuvvo jáhkehahttin ahte váhnemat eai oppanassiige sáhte fuolahit máná dohkálaččat dahje mánná lea nu čatnasan olbmuide ja birrasii doppe gos dat lea, ahte go ollislaččat árvvoštallá, de sáhttá mielddisbuktit duođalaš váttisvuođaid jus máná sirdá ja b) adopšuvdna lea buoremus mánnái ja c) adopterenohccit leat leamaš máná biebmováhnemat, ja leat čájehan ahte leat dohkálaččat bajásgeassit máná dego dat livččii lean iežaset mánná ja d) eavttut mat gusket adopšuvdnii miehtamii adopšuvdnalága vuođul, leat devdojuvvon. Go fylkkanammagoddi mieđiha adopšuvnna dohkkehit, de galgá departemeanta čállit adopšuvdnadohkkeheami. Rievdaduvvon geassemánnu 17.b. 2005 lágain nr. 65 (fámus ođđajagimánu 1.b. 2006 geassemánu 17.b. 2005 resolušuvnnain nr. 614). § 4-21. Fuolaváldinmearrádusa loahpaheapmi. Fylkkanammagoddi galgá loahpahit fuolaváldinmearrádusa go lea hui bures jáhkehahtti ahte váhnemat sáhttet dohkálaččat fuolahit máná. Almmatge ii galgga mearrádusa loahpahit jus mánná lea nu čadnásan olbmuide ja birrasii doppe gos lea ahte go ollislaččat árvvoštallá, de sáhttá dagahit mánnái duođalaš váttisvuođaid jus máná sirdá. Ovdalgo fuolaváldinmearrádus loahpahuvvo, galget máná biebmováhnemat oažžut vejolašvuođa cealkit áššái. Ášši bealálaččat eai sáhte gáibidit ahte fylkkanammagoddi galgá gieđahallat fuolaváldinmearrádusa fámohuhttima, jus fylkkanammagoddi dahje duopmostuollu maŋimus guoktenuppelohkái mánus juo lea gieđahallan dan ášši. Jus fámohuhttingáibádus ovddit mearrádusas dahje duomus ii leat váldojuvvon vuhtii čujuhettiin § 4-21 vuosttaš lađđasa nuppi cealkagii, sáhttá ođđa meannudeami gáibidit dušše dakkár oktavuođain gos sáhttá dokumenteret ahte máná dilálašvuođat lea arvat rievdan. Rievdaduvvon juovlamánu1.b. 2006 lágain nr. 65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2007 juovlamánu1.b.2006 resolušuvnnain nr.1332). § 4-22. Biebmoruoktu. Biebmoruoktun dán lágas oaivvilduvvo a) priváhta ruoktu gosa mánná váldo bajásgeassimii mánáidsuodjalusbálvalusa mearrádusa § 4-4 vuođul mii guoská veahkkedoaimmaide, dahje fuolaváldin oktavuođas § 4-12 dahje § 4-8 nuppi ja goalmmát lađđasa vuođul, b) priváhta ruovttut mat galget dohkkehuvvot § 4-7 vuođul. Biebmováhnemiin galgá válljet olbmuid geain leat earenoamáš návccat fállat mánnái oadjebas ja buori ruovttu, ja geat sáhttet máná bajásgeassit daid eavttuid vuođul maid earet eará orruma guhkkodat gáibida, vrd. § 4-15. Departemeanta sáhttá addit láhkaásahusaid dan birra makkár gáibádusaiguin galgá válljet biebmoruovttu. Dat sáhttá addit láhkaásahusaid biebmoruovttuid vuoigatvuođaid ja geatnegasvuođaid birra, ja mánáidsuodjalusbálvalusa geatnegasvuođaid birra movt bagadit ja čuovvolit biebmoruovttuid, ja máná geahču birra biebmoruovttuin. Mánáidsuodjalusbálvalus galgá nammadit bearráigehččiid biebmoruoktománáide. Ovddasvástádus dohkkehit ja bearráigeahččat ruovttu lea dan suohkanis gos biebmoruoktu lea. Rievdaduvvon miessemánu 7.b. 1993 lágain nr. 44. § 4-23. Biebmoruovttu gaskkusteapmi. Priváhta olbmuin ii leat lohpi gaskkustit mánáide orrunsaji, jus ii leat sáhka adopšuvnnas. Eai organisašuvnnat ge sáhte dan dahkat almmá departemeantta lobádusa haga, mii fas bearráigeahččá doaimma. Son guhte eaktodáhtolaččat rihkku dán gildosa vuosttaš lađđasa dahje lea fárus dan rihkkume, ráŋggáštuvvo sáhkuiguin dahje giddagasain gitta golmma mánu rádjái. Geahččaleapmi ráŋggáštuvvo seammaládje go dievas rihkkun. Gaskkustandoaimmaide mat gusket mánnái mii galgá adopterejuvvot gusto adopšuvdnalága kapihtal 3 A. Rievdaduvvon geassemánu 11.b. 1999 lágain nr. 38 (fámus juovlamánu 1.b.1999 geassemánu 11.b.1999 resolušuvnnain nr.662). § 4-24. Institušuvdnii bidjan ja doppe doalaheapmi almmá iežas mieđáhusa haga. Mánná gii lea čájehan duođalaš láhttenváttisvuođaid - duođalaš dahje geardduhuvvon kriminalitehtain, - gárrenmirkkuid boasttugeavahemiin guhkes áiggi vuolde dahje - eará láhkái sáhttá almmá máná iežas mieđiheami haga dahje almmá dan olbmo mieđiheami haga geas lea máná váhnenovddasvástádus, biddjojuvvot institušuvdnii áiccalmastimii, iskkademiide ja oanehis áiggi dikšumii gitta njealji vahku rádjái, dahje dan oanehit áigái mii mearrádusas daddjo. Ođđa mearrádusas sáhttá institušuvnnas leahkin áigi guhkiduvvot guhkimusat ođđa njeljiin vahkuin. Jus lea jáhkkimis ahte mánás nugo namuhuvvon vuosttaš lađđasis, lea dárbu guhkit áiggi dikšumii, sáhttá mearriduvvot ahte máná galgá lágidit dikšun- ja oahppoinstitušuvdnii eanemusat guoktenuppelot mánnui almmá máná iežas mieđiheami haga dahje almmá dan olbmo mieđiheami haga geas lea váhnenovddasvástádus mánnái. Ođđa mearrádusas sáhttá áigi dan báikkis gos mánná lea, earenoamáš dilis guhkiduvvot eanemusat ođđa guoktenuppelot mánuin. Mánáidsuodjalusbálvalus galgá dađistaga čuovvut movt mánáin manná doppe gos dat lea, ja árvvoštallat doarjjadoaimma ođđasit go máná áigi dan báikkis gosa lea biddojuvvon, lea bistán guhtta mánu. Jus mánná biddjojuvvo fuolahanbáikái ovdalgo deavdá 18 jagi, sáhttá doaimmaid vuosttaš ja nuppi lađđasa vuođul čađahit nu movt fylkkanammagoddi lea mearridan, vaikko vel son deavdá ge 18 jagi dan áiggis go lea dan fuolahanbáikkis gosa lea biddjojuvvon. Vuosttaš ja nuppi lađđasa vuođul sáhttá mearrádusa dušše dahkat jus institušuvdna fágalaččat ja ávnnaslaččat sáhttá fállat mánnái dohkálaš veahki dan ulbmila ektui manne mánná lea dohko doaimmahuvvon. Rievdaduvvon miessemánu 7.b 1993 lágain nr. 44 ja geassemánu 11.b. 1993 lágain nr. 70. § 4-25. Bargovuohki go mearrádus lea dahkkon § 4-24 vuođul. Ovdalgo mearrádus dahkko § 4-24 vuosttaš ja nuppi lađđasa vuođul, galgá mánáidsuodjalusbálvalus árvvoštallat ii go baicca galggaše álggahit veahkkedoaimmaid § 4-4 vuođul. Mánáidsuodjalusbálvalus galgá maiddái plánet ja álggahit veahkkedoaimmaid mat leat dárbbašlaččat go áigu čuovvut máná orruma institušuvnnas. Mearrádusa § 4-24 vuosttaš ja nuppi lađđasa vuođul galgá fylkkanammagoddi dahkat geavahettiin kapihttala 7 njuolggadusaid. Mánáidsuodjalushálddahusa jođiheaddji ja áššáskuhttineiseváldi sáhttet dahkat gaskaboddosaš mearrádusa. § 4-6 nubbi, njealját ja viđát lađas gustojit seammaládje. Mánáidsuodjalusbálvalus ii dárbbaš mearrádusa bidjat doibmii jus dilli dan ii gáibit. Dan galgá dieđihit fylkanammagoddái. Jus mearrádus ii leat biddjon doibmii ovdalgo guhtta vahku lea vássán, de dat ii leat šat fámus. Rievdaduvvon geassemánu 11.b. 1993 lágain nr. 70. § 4-26. Institušuvnnas doalaheapmi mieđihemiin. Mánná geas leat duođalaš láhttenváttisvuođat, sáhttá váldot dakkár institušuvdnii mii lea namuhuvvon § 4-24 vuosttaš ja nuppi lađđasis, maiddái máná iežas ja daid olbmuid mieđihemiin geain lea ovddasvástádus mánnái. Jus mánná lea deavdán 15 jagi, lea doarvái ahte mánná ieš mieđiha. Go mánná váldo institušuvdnii mieđihemiin, de sáhttá institušuvdna bidjat eaktun ahte mánná galgá doalahuvvot institušuvnnas gitta golbma vahku sisaváldima rájes. Jus institušuvdnii váldima ulbmil lea dikšun dahje oahpahus unnimusat golbma mánu, de maid sáhttá bidjat eaktun ahte mánná doalahuvvo institušuvnnas guhkimusat golbma vahku maŋŋá go mieđáhus čielgasit lea gessojuvvon ruovttoluotta. Jus mánná gárgida, muhto vižžojuvvo ruovttoluotta ovdalgo golbma vahku leat vássán, lohkko institušuvnnas doalahanáigi dan rájes go mánná buktojuvvui ruovttoluotta institušuvdnii fas. Máná mieđáhus galgá leat čálalaš ja galgá addot institušuvnna jođiheddjiide maŋemustá de go máná ássan doppe álgá. Ovdalgo ássan mieđihuvvo, galgá mánnái čilget eavttuid mat vejolaččat namuhuvvojit nuppi lađđasis. Rievdaduvvon miessemánu 7.b. 1993 lágain nr. 44. § 4-27. Gosa sáhttá máná bidjat orrut go mearriduvvojit earenoamáš doaimmat mánáide ja nuoraide geain leat duođalaš láhttenváttut, vrd. §§ 4-24 ja 4-26 Stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseváldi galgá mearridit makkár institušuvdna galgá váldit máná dikšui mearrádusa vuođul mii lea namuhuvvon § 4-24:s, vrd. § 4-26:in. Sáhttá mearriduvvot ahte mánná galgá biddjot biebmoruktui gos leat earenoamáš eavttut nagodit čoavdit daid váttisvuođaid mat leat. Rievdaduvvon miessemánu 9.b. 2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1.b.2004 miessemánu 9.b. 2003 resolušuvnnain nr.596). § 4-28. Plána doaimmaide. Go mánná biddjojuvvo institušuvdnii almmá iežas mieđiheami haga, dahje dan olbmo mieđiheami haga geas lea váhnenovddasvástádus mánnái, vrd. § 4-24, de galgá mánáidsuodjalusbálvalus bearráigeahččat ahte máná doarjjadoaimmaide ráhkaduvvo plána. Doaimmaidplána evttohus galgá leat fylkkanammagottis de go dat gieđahallá ášši. Loahpalaš plána doaimmaide ráhkaduvvo nu johtilit go vejolaš maŋŋá go fylkkanammagotti mearrádus lea dahkkon. Plána ii galgga leat vuostálaga fylkkanammagotti mearrádusain dahje mearrádusa eavttuiguin. Maiddái de go mánáidsuodjalusbálvalus lea mielde doaimmaheamen máná institušuvdnii mieđiheami vuođul, vrd. § 4-26, galgá dat bearráigeahččat ahte máná doarjjadoaimmaide ráhkaduvvo plána, jus mánná ja soai geain lea váhnenovddasvástádus mánnái, mihtet dasa. Jus mánná lea deavdán 15 jagi, lea máná mieđáhus doarvái. Jus lea vejolaš, de galgá doaibmaplána leat gárvvis ovdalgo máná sirdin álggahuvvo. Doaibmaplána galgá rievdaduvvot jus máná dárbbut dan gáibidit. Doaibmaplána ráhkadeapmi ja rievdadeapmi galgá dahkkot nu guhkás go vejolaš ovttasráđiid mánáin. Go máná bidjan fuolahanbáikái dáhpáhuvvá § 4-24 vuođul, de eai galgga dahkkot rievdadusat mat leat fylkkanammagotti mearrádusa dahje mearrádusa eavttuid vuostá. Go máná bidjan fuolahanbáikái dáhpáhuvvá § 4-26 vuođul, de galgá leat mieđáhus nugo namuhuvvon vuosttaš lađđasa viđát ja guđát cealkagis ovdalgo doaibmaplána sáhttá rievdaduvvot. Go fuolahanbáikái bidjan dáhpáhuvvá stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseváldi vehkiin, vrd. § 2-3, de galgá stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseváldi, suohkana mánáidsuodjalusbálvalusa gohččuma mielde, veahkehit mánáidsuodjalusbálvalusa ráhkadit doaimmaide plána. Departemeanta sáhttá addit láhkaásahusaid mat gusket doaibmaplána sisdollui. Lasihuvvon geassemánu 4.b. 1999 lágain nr. 35 (fámus čakčamánu 1.b.1999, geassemánu 4.b.1999 resolušuvnnain nr. 863), rievdaduvvon miessemánu 9.b 2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1.b.2004, miessemánu 9.b.2003 resolušuvnnain nr.596). Kapihtal 5. Institušuvnnat. § 5-1. Mánáidinstitušuvnnaid ovddasvástideaddji Stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseválddis lea ovddasvástádus álggahit ja jođihit institušuvnnaid, ja vejolaččat maid daidda čadnon spesialistabálvalusaid mat galget bargat mánáid fuolahemiin ja dikšumiin. Ovddasvástádus gusto institušuvnnaide mat gullet dán láhkii. Rievdaduvvon miessemánu 9.b. 2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1.b. 2004, miessemánu 9.b.2003 resolušuvnnain nr. 596). § 5-2. (Loahpahuvvon miessemánu 9.b. 2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1.b.2004, miessemánu 9.b. 2003 resolušuvnnain nr. 596).) § 5-3. (Loahpahuvvon miessemánu 9.b. 2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1.b. 2004, miessemánu 9.b. 2003 resolušuvnnain nr. 596).) § 5-4. Sisaváldin institušuvdnii ja olggosčáliheapmi institušuvnnas nu movt namuhuvvon § 5-1 Stáhta regionála eiseváldi galgá addit njuolggadusaid movt sisaváldin ja olggosčáliheapmi galgá mearriduvvot. Jus lea mearriduvvon ahte mánnái galgá sadji institušuvnnas, de institušuvdna ii sáhte biehttalit vuostáiváldimis máná. Máná ii sáhte čálihit olggos ovdal áiggi almmá mánáidsuodjalusbálvalusa mieđáhusa haga. Sáhttá gáibidit dan fylkka fylkkamánne, gos institušuvdna lea, mearridit jus šaddá soahpameahttunvuohta sisaváldima dahje olggosčáliheami oktavuođas. Rievdaduvvon miessemánu 9.b 2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1.b. 2004, miessemánu 9.b. 2003 resolušuvnnain nr. 596). § 5-5. (Loahpahuvvon miessemánu 9.b. 2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1.b.2004, miessemánu 9.b. 2003 resolušuvnnain nr.596).) § 5-6. Ovttasbargu institušuvnnaiguin mat gullet eará lágaide Daid mánáid várás, geaid árvvoštallá doaimmahit institušuvdnii eará lága vuođul, galgá stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseváldi fuolahit ahte ásahuvvo ovttasbargu mánáidsuodjalusbálvalusa, regionála eiseválddiid ja daid institušuvnnaid gaskka. Gonagas sáhttá addit láhkaásahusaid ovttasbargovugiid birra, ja maiddái geatnegasvuođa birra mii guoská ovttasbargojoavkkuide ja sisaváldinteamaide oassálastimii. Rievdaduvvon miessemánu 9.b. 2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1.b. 2004, miessemánu 9.b. 2003 resolušuvnnain nr. 596). § 5-7. Bearráigeahččan. Fylkkamánne gálga gozihit ahte institušuvnnat maidda § 5-1 gusto, stáhtalaš guovddážat váhnemiid ja mánáid váste ja priváhta ja suohkaniidda gullevaš institušuvnnat mat leat dohkkehuvvon § 5-8 vuođul, jođihuvvojit dán lága ja dasa gullevaš láhkaásahusaid mielde. Jus fylkkamánne gávnnaha ahte institušuvdna dahje guovddáš ii jođihuvvo dohkálaččat, de sáhttá fylkkamánne gohččut ahte áššit njulgejuvvojit, dahje sáhttá mearridit ahte jođiheapmi galgá heaittihuvvot. Fylkkamánne sáhttá nammadit gozihanlávdegotti mii čađat galgá bearráigeahččat institušuvnnaid ja guovddážiid. Departemeanta sáhttá addit láhkaásahusaid gozihanlávdegotti bargoviidodaga ja čoahkkádusa birra. Rievdaduvvon miessemánu 9.b. 2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1.b. 2004, miessemánu 9.b. 2003 resolušuvnnain nr. 596). § 5-8. Priváhta ja suohkaniidda gullevaš institušuvnnat ja váhnemiid ja mánáid váste guovddážat Priváhta ja suohkaniidda gullevaš institušuvnnaid ja suohkaniid guovddážat váhnemiid ja mánáid váste sáhttet dušše daid mánáid váldit dikšui geaidda láhka gusto, jus stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseváldi lea institušuvnna dahje guovddáža dohkkehan. Institušuvdna dahje guovddáš sáhttá dohkkehuvvot dušše de jus dat jođihuvvo dán lága mielde ja daid láhkaásahusaid mielde mat gullet dán láhkii, ja jus dat minddár jođihuvvo dohkálaččat. Dohkkeheamit mat dán lága vuođul mearriduvvojit, leat eaŋkilmearrádusat maid sáhttá váidit stáhta guovddáš mánáidsuodjaluseiseváldái. Departemeanta sáhttá addit dárkilit láhkaásahusaid dohkkehanortnega birra, ja maiddái dan birra makkár eavttut dohkkeheapmái leat ja váidinortnega birra. Departemeanta sáhttá addit láhkaásahusaid rehketdoallama birra ja dan birra movt almmolaš eiseválddit galget beassat geahčadit rehketdoaluid. Rievdaduvvon geassemánu 4.b. 1999 lágain nr. 35 (fámus čakčamánu 1.b.1999, geassemánu 4.b. 1999 resolušuvnnain nr. 863), miessemánu 9.b. 2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1.b. 2004, miessemánu 9.b. 2003 res. nr. 596). § 5-9. Vuoigatvuođat dan áiggis go lea institušuvnnas mii gullá § 5-1 vuollái ja priváhta ja suohkaniidda gullevaš institušuvnnain mat leat dohkkehuvvon § 5-8 vuođul Institušuvnnaid galgá jođihit nu ahte mánát ieža besset mearridit persovnnalaš áššiin ja ovttastallat earáiguin dáhtuset mielde, nu guhká go dat heive máná ahkái ja rávásmuvvamii, orruma ulbmilii ja institušuvnna jođihanovddasvástádussii, masa gullá maid oadjebasvuođa ja áiggiloaktima fuolaheapmi. Mánáin galgá leat vuoigatvuohta beassat lihkadit sihke siskkobealde ja olggobealde, institušuvnna lagasbirrasis, daid gáržžidemiiguin mat mearriduvvojit oadjebasvuođa ja áiggiloaktima dárbbu dihte. Institušuvdna sáhttá gáržžidit daid mánáid lobi, geat dohko leat buktojuvvon mearrádusa dahje mieđáhusa vuođul nu movt namuhuvvon §:s 4-24 dahje §:s 4-26, guođđit lagasbirrasa nu guhká dat lea dárbbašlaš mearrádusa ulbmila vuođul. Ii leat lohpi a) ráŋggáštit máná rumašlaččat, b) lásset máná sierra latnjii dahje geavahit sullasaš bággenvugiid earret de go lea lohpi addon láhkaásahusain mat leat namuhuvvon njealját lađđasa a bustáva vuolde, c) gozihit máná reivvestallama, earret de go lea lohpi addon láhkaásahusain mat leat namuhuvvon njealját lađđasa b bustáva vuolde. Departemeanta sáhttá addit láhkaásahusaid a) dan birra movt ovdalis namuhuvvon merrosiid ollistit, dan vuolde maiddái bággendoaimmaid geavaheapmi, b) dainna ulbmiliin ahte hehttet buktimis gárrenmirkkuid dahje váralaš diŋggaid institušuvdnii, c) dan birra movt máná opmodaga hálddašit. Rievdaduvvon miessemánu 9.b. 2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1.b.2004,miessemánu 9.b.2003 resolušuvnnain nr. 596). § 5-9a. Vuoigatvuođat go lea ássamin váhnemiid ja mánáid váste guovddážis Váhnemiid ja mánáid váste guovddážat galget jođihuvvot nu ahte vuhtiiváldá ahte váhnemiin ja mánáin lea vuoigatvuohta priváhtaeallimii ja bearašeallimii, ja ahte váhnemiin lea riekti dahkat mearrádusaid mat gusket máná beaivválaš fuolaheapmái, nu guhká go dat heivehit dan ulbmilii manne sii leat guovddážis ássamin ja go heivejit guovddáža jođiheapmái, masa gullá oadjebasvuohta ja ahtanuššan. Departemeanta sáhttá láhkaásahusain dárkileappot mearridit mánáid ja váhnemiid vuoigatvuođaid ja geatnegasvuođaid go sii leat guovddážiin mat leat váhnemiid ja mánáid váste. § 5-10. Oppalaš gáibádusat institušuvnnaide ja váhnemiid ja mánáid váste guovddážiidda Sihkkarastin dihtii dohkálaš standárda daid institušuvnnaide maidda § 5-1 gusto, ja stáhta guovddážiidda mat leat váhnemiid ja mánáid váste, sáhttá departemeanta addit bagadeaddji čujuhusaid earet eará dan ektui makkár gáibádusat galget biddjot institušuvnnaide ja guovddážiidda , dasa gullet maid fágalaš gáibádusat ja gáibádusat makkár viessu ja rusttegat galget leat ja makkár bargoveahka. Rievdaduvvon miessemánu 9.b. 2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1.b. 2004, miessemánu 9.b. 2003 resolušuvnnain nr. 596). Kapihtal 5A. Fuolahusguovddážat mat leat vuolleahkahaččaid váste Kapihttal lasihuvvon miessemánu 30.b. 2008 lágain nr. 36 (fámus suoidnemánu 1.b.2008,miessemánu 30.b.2008 resolušuvnnain nr. 517). § 5A-1. Orrun vuolleahkahaččaid fuolahusguovddážis Stáhta regionála mánáideiseváldi galgá láhčit vuolleahkahaččaid fuolahusguovddážii fálaldaga mánáide geat bohtet dán riikii ja ohcet dorvvu almmá váhnemiid dahje earáid haga geain lea váhnenovddasvástádus. Fálaldat galgá addot dan rájes mánná sirdojuvvo olgoriteiseválddiin stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseváldái, gitta dassážii mánnái lea lágiduvvon orrun muhtun suohkanii dahje lea guođđán riikka. Mearrádus gusto vuollel 15 jahkásaš mánáide de go dorvoohcan ovddiduvvo. Mánáide geat leat badjel 15 jagi gusto mearrádus dan rájes Gonagas dan mearrida. Lasihuvvon miessemánu 30.b. 2008 lágain nr. 36 (fámus suoidnemánu 1.b. 2008, miessemánu 30.b.2008 resolušuvnnain nr.517). § 5A-2. Fuolahusa ovddasvástideaddji Go mánná lea biddojuvvon fuolahusguovddážii, de lea stáhta mánáidsuodjaluseiseválddis ovddasvástádus atnit mánás fuola. Fuolahusguovddážat galget dán divššu doaimmahit stáhta regionála mánáideiseválddi ovddas. Fuolahusguovddáš galgá láhčit mánnái buori ovddasmorraša ja oadjebasvuođa ja gozihit ahte mánná oažžu dan čuovvuleami ja divššu maid dárbbaša. Lasihuvvon miessemánu 30.b. 2008 lágain nr. 36 (fámus suoidnemánu 1.b.2008, miessemánu 30.b.2008 resolušuvnnain nr.517). § 5A-3. Ovddasvástádus vuhtiiváldit máná dárbbuid institušuvdnii boađidettiin Fuolahusguovddážat galget, dalán go mánná boahtá guovddážii, árvvoštallat máná dilálašvuođa ja dárbbuid, ja vuhtiiváldit dáid dárbbuid buoremus lági mielde, juo ovdalgo čuovvolanmearrádus lea dahkkon § 5A-4 vuođul. Jus fuolahusguovddáš árvvoštallá ahte guovddážis eai sáhte doarvái bures áimmahuššat máná dárbbuid, dahje jus mánná háliida orrut eará sajes go fuolahusguovddážis, de galgá fuolahusguovddáš addit dan birra dieđu mánáidsuodjalusbálvalussii, ja oažžut sin árvvoštallat galgá go álggahit earenoamáš doaimmaid 4. kapihttala vuođul. Lasihuvvon miessemánu 30.b. 2008 lágain nr. 36 (fámus suoidnemánu 1.b.2008, miessemánu 30.b.2008 resolušuvnnain nr.517). § 5A-4. Čuovvolanmearrádus Fuolahusguovddáš galgá searválaga mánáin čielggadit máná dili ja dárbbuid, ja ráhkadit evttohusa movt čuovvut máná dan botta dat leat fuolahusguovddážis. Evttohus gálgá sáddejuvvot stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseváldái golmma vahku siste maŋŋá go mánná lea boahtán guovddážii. Stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseváldi galgá, ovdalgo guhtta vahku leat vássán dan rájes mánná bođii guovddážii, dahkat mearrádusa movt čuovvolit máná dan botta go lea guovddážis. Čuovvolanmearrádus galgá leat vuođđun dasa movt viidáseappot čuovvut máná fuolahusguovddážis. Lasihuvvon miessemánu 30.b. 2008 lágain nr.36 (fámus suoidnemánu 1.b.2008, miessemánu 30.b.2008 resolušuvnnain nr. 517). § 5A-5. Ovddasvástádus čuovvut máná ovdáneami dan botta lea fuolahusguovddážis Fuolahusguovddáš ja stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseválddit galget dárkilit čuovvut máná ovdáneami. Jus máná čuovvolandárbbut rivdet mearkkašahtti láhkái, de galgá, jus orro dárbu, dahkkot ođđa čuovvolanmearrádus § 5A-4 vuosttas lađđasa vuođul. Jus máná ovdáneapmi mielddisbuktá ahte fuolahusguovddáža árvvoštallama vuođul eai šat sáhte guovddážis áimmahuššat máná dárbbuid dohkálaččat, dahje jus mánná hálida orrut eará sajes go fuolahusguovddážis, de galgá fuolahusguovddáš baicca dieđihit mánáidsuodjalusbálvalussii ja oažžut árvvoštallojuvvot ahte berrejit go álggahit earenoamáš doarjjadoaimmaid 4 kapihttala vuođul. Lasihuvvon miessemánu 30.b. 2008 lágain nr. 36 (fámus suoidnemánu 1.b.2008, miessemánu 30.b.2008 resolušuvnnain nr. 517). § 5A-6. Kártenbargu Fuolahusguovddáš galgá máná dilálašvuođa ja dárbbuid kártet dan botta go mánná lea guovddážis, vai kártema sáhttá atnit vuođđun go máná maŋŋil galgá sirdit muhtun suohkanii orrut. Kártenbargu galga doaimmahuvvot searválaga mánáin. Jus kártenbargguid áigu sáddet vejolaš eará eiseválddiide, de dasa gáibiduvvo čálalaš mieđáhus. Lasihuvvon miessemánu 30.b. 2008 lágain nr. 36 (fámus suoidnemánu 1.b.2008, miessemánu 30.b.2008 resolušuvnnain nr. 517). § 5A-7. Bearráigeahččan, dohkkeheapmi ja vuoigatvuođat orrunáiggis ja gáibádus oažžut buori divššu. Lága §§ 5-7, 5-8, 5-9 ja 5-10 ja daidda gullevaš láhkaásahusat gustojit seamma láhkái fuolahusguovddážiidda go institušuvnnaide. Lasihuvvon miessemánu 30.b. 2008 lágain nr. 36 (fámus suoidnemánu 1.b.2008, miessemánu 30.b.2008 resolušuvnnain nr. 517). § 5A-8. Ovddasvástádus ásahit ja jođihit Stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseválddiin lea ovddasvástádus gozihit ahte ásahuvvojit ja jođihuvvojit fuolahusguovddážat vuolleahkahaččaid várás. Lasihuvvon miessemánu 30.b. 2008 lágain nr.36 (fámus suoidnemánu 1.b.2008, miessemánu 30.b.2008 resolušuvnnain nr.517). § 5A-9. Ruđalaš ovddasvástádus Stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseválddit gokčet goluid mat gusket fuolahusguovddážis orrumii § 5A-1 vuođul. Lasihuvvon miessemánu 30.b. 2008 lágain nr. 36 (fámus suoidnemánu 1.b.2008, miessemánu 30.b.2008 resolušuvnnain nr.517). § 5A-10. Fuolahusguovddážii bidjan lága kapihtal 4 vuođul Go bidjá máná fuolahusguovddážii mearrádusain mii lea dahkkon kapihtal 4 vuođul, de dasa gusto § 4-18, fuolaváldima ovddasvástádus váhnemiid sajis, § 5-4 sisaváldin ja olggosčáliheapmi ja kapihtal 9 mearrádusat goluid juohkima birra seammaládje go de go biddjojuvvo institušuvdnii. Lasihuvvon miessemánu 30.b. 2008 lágain nr.36 (fámus suoidnemánu 1.b.2008, miessemánu 30.b.2008 resolušuvnnain nr.517). Kapihtal 6. Oppalaš áššemeannudannjuolggadusat. § 6-1. Hálddahuslága geavaheapmi. Hálddahusláhka lea fámus daid sierranjuolggadusaiguin mat dán lágas leat mearriduvvon. Mearrádusat dán lága doarjagiid ja buhtadusaid birra galget adnojuvvot ovttaskas mearrádussan. Jus máŋggas ohcet oktanaga vátna bálvalusaid, de sii eai rehkenasto bealálažžan seamma áššái, ja ohcci gii dovdá ahte sus eai leat beroštan, ii sáhte váidit jus muhtun eará lea ožžon doarjaga. § 6-2. Hálddahuslága geavaheapmi priváhta institušuvnnain, váhnemiid ja mánáid váste guovddážiin ja fuolahusguovddážiin mat leat vuolleahkahaččaid váste. Priváhta institušuvnnaide, váhnemiid ja mánáid váste guovddážiidda ja fuolahusguovddážiidda mat leat ásahuvvon vuolleahkahaččaid váste, ja mat leat dohkkehuvvon § 5-8 vuođul, gusto hálddahusláhka mii guoská klieantaáššiide, daid sierranjuolggadusaiguin mat dán lágas leat mearriduvvon, vrd. § 6-1. Rievdaduvvon miessemánu 9.b. 2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1.b.2004, miessemánu 9.b.2003 resolušuvnnain nr.596). Lasihuvvon miessemánu 30.b. 2008 lágain nr. 36 (fámus suoidnemánu 1.b. 2008, miessemánu 30.b. 2008 resolušuvnnain nr.517). § 6-3. Máná vuoigatvuođat áššemeannudeamis. Mánnái gii lea deavdán 7 jagi, ja vel nuorat mánáide geat nákcejit ovdanbuktit iežaset oaiviliid, galgá muitaluvvot mii dáhpáhuvvá ja sidjiide galgá addot vejolašvuohta muitalit iežaset oaiviliid ovdalgo mearrádus dahkko áššis mii guoská sidjiide. Máná oaivil galgá deattuhuvvot dan mielde mii heive máná ahkái ja láddamii. Go mánná lea deavdán 15 jagi ja ipmirda makkár áššis lea sáhka, de son sáhttá leat oasálaš áššis ja sáhttá maid gáibidit oasálaččaid rivttiid. Fylkkanammagoddi sáhttá mieđihit vuollel 15 jahkásaš mánnái oasálačča rivttiid earenoamáš oktavuođain. Áššiin mat gusket doaimmaid láhčimii mánnái geas leat láhttenváttut, galgá mánná álo rehkenastojuvvot oasálažžan. Rievdaduvvon borgemánu 1.b. 2003 lágain nr. 86 (fámus golggotmánu 1.b.2003, borgemánu 1.b 2003 resolušuvnnain nr. 991). § 6-4. Dieđuid čohkken. Dieđuid galgá čohkket nu guhkás go vejolaš ovttasbargguin suinna geasa ášši guoská, dahje dainna lágiin ahte son diehtá diehtočohkkema birra. Almmolaš eiseválddit galget ieža, jávohisvuođageaskku beroškeahttá, doaimmahit dieđuid suohkana mánáidsuodjalusbálvalussii go lea navdimis ahte mánná illástuvvo ruovttus dahje leat earalágan duođalaš fuolahanváillit, vrd. §§ 4-10, 4-11 ja 4-12, dahje go mánná lea čájehan bistevaš ja duođalaš láhttenváttisvuođaid, vrd. § 4-24. Ovttadássásažžan almmolaš eiseválddiiguin adnojit organisašuvnnat ja priváhta olbmot geat barget stáhta, fylkasuohkana dahje suohkana ovddas. Maiddái lága čađahanovddasvástideaddji orgánaid gohččuma mielde leat almmolaš eiseválddit geatnegahttojuvvon addit dákkár dieđuid. Dáid orgánaid gohččuma mielde lea almmolaš eiseválddiin maid geatnegasvuohta, áššis maid fylkkanammagoddi galgá mearridit §§ 4-19, 4-20 ja 4-21 vuođul, addit dárbbašlaš dieđuid vai sáhttá árvvoštallot ahte dagahago máná sirdin ruovttoluotta váhnemiid lusa, dahje váhnemiiguin ovttastallan dakkár dili dahje váralašvuođa mánnái nugo lea namahuvvon §§ 4-10, 4-11 dahje 4-12. Maiddái ámmátbargit, geat barget dearvvašvuođabargiid lága jna. vuođul, psyhkalaš dearvvašvuođasuodjalusa lága vuođul, suohkaniid dearvvašvuođabálvalusa lága vuođul, bearašsuodjaluskántuvrraid lága vuođul ja náittosáššiid soabadalliid lága vuođul (vrd. lágain náittusdili birra), ja čanakeahtes skuvllaid lága vuođul, leat geatnegahtton addit dieđuid nuppi lađđasa njuolggadusaid mielde. Rievdaduvvon geassemánu 19.b 1997 lágáin nr. 62 (fámus ođđajagimánu 1.b. 1998), juovlamánu 21.b 2000 lágain nr. 127 (fámus ođđajagimánu 1.b. 2001, juovlamánu 21.b.2000 resolušuvnnain nr. 1359), suoidnemánu 4.b. 2003 lágain nr. 84 (fámus golggotmánu 1.b. 2003), geassemánu 17.b. 2005 lágain nr. 65 (fámus ođđajagimánu 1.b. 2006, geassemánu 17.b. 2005 resolušuvnnain nr. 614). § 6-4a. Mielbargiin, geat barget dakkár priváhta heahteguovddážiin, maid goluid mákset almmolaš eiseválddit, lea dieđihangeatnegasvuohta nugo namuhuvvon § 6-4 nuppi lađđasis. Mielbargiin lea jávohisvuođageasku mii guoská dilálašvuođaide maid bohtet diehtit mánáidsuodjalusbálvalusa diehtočohkkema oktavuođas. Jávohisvuođageaskku rihkkun dán mearrádusa mielde sáhttá ráŋggáštuvvot ráŋggáštuslága § 121 vuođul, jus olbmui lea čilgejuvvon ahte rihkkun sáhttá diekkár dillái doalvut. Departemeanta sáhttá addit láhkaásahusaid dan birra makkár heahteguovddážiidda ja mielbargiide dan paragráfa mearrádusat gustojit. Departemeanta sáhttá maid addit láhkaásahusa mas leat dárkilit mearrádusat dieđihangeatnegasvuođa ja jávohisvuođageaskku sisdoalu birra. Lasihuvvon ođđajagimánu 20.b.2006 lágain nr. 3 (fámus suoidnemánu 1.b.2006, ođđajagimánu 20.b.2006 resolušuvnnain nr. 80). § 6-5. Mánáidsuodjalusbálvalusa ja stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseváldi mearrádusaid váidin. Eaŋkilmearrádusaid maid mánáidsuodjalusbálvalus lea dahkan, ja čuovvolanmearrádusaid maid stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseválddit leat dahkan, sáhttá váidit fylkkamánnii. Vuosttaš lađas ii gusto áššiide mat kapihttala 7 vuođul gullet fylkkanammagoddái, muđuigo eará lea daddjon dán lágas. Rievdaduvvon miessemánu 30.b. 2008 lágain nr. 36 (fámus suoidnemánu 1.b.2008, miessemánu 30.b.2008 resolušuvnnain nr.517). § 6-6. Fylkkamánne váldi váiddaáššiin. Fylkkamánne sáhttá árvvoštallat buot beliid mearrádusas. Jus dalán ii sáhte bidjat doibmii mearrádusa mii doarju váidaleaddji, de sáhttá fylkkamánne mearridit ahte dakkaviđe čađahuvvojit gaskaboddosaš doaimmat mat duhtadit dárbbu álgoheahtái. § 6-7. Jávohisvuođageasku. Juohkehaččas gii bálvala dahje bargá hálddašanorgánas, institušuvnnas, váhnemiid ja mánáid váste guovddážis dahje gii vuolleahkahaččaid fuolahusguovddážis dán lága vuođul dahje bargá daid ovddas, lea jávohisvuođageasku hálddahuslága vuođul §§ 13 rájes 13 e rádjái. Jávohisvuođageasku guoská maid klieantta riegádanbáikái, riegádanbeaivái, personnummarii, stáhtaborgárvuhtii, siviiladillái, fidnui, adressii ja bargosadjái. Klieantta orrunbáikki sáhttá almmatge almmuhit jus lea čielggas ahte diekkár dieđu addin ii bilit luohttámuša mánáidsuodjalusbálvalussii, institušuvdnii dahje váhnemiid ja mánáid váste guovddážii. Dieđuid eará hálddahusorgánaide, vrd. hálddahuslága § 13 b nr. 5 ja 6, sáhttá dušše de addit go dat lea dárbbašlaš ovddidit mánáidsuodjalusbálvalusa, institušuvnna, váhnemiid ja mánáid váste guovddáža dahje vuolleahkahaččaid váste fuolahusguovddáža bargamušaid, dahje eastadit soapmása mearkkašahtti heaggaváras dahje stuora dearvvašvuođavahágis. Maiddái ámmátbargiide sáhttá dán mearrádusa mielde addit dieđuid, dearvvašvuođabargiidlága vuođul. Jávohisvuođageaskku cakkakeahttá galgá mánáidsuodjalusbálvalus iežas ipmárdusa vuođul addit dieđuid sosiálabálvalussii, vaikko doppe eai leat bivdán dieđuid, go ballet ahte áhpehis nisu geavaha nu olu gárrenmirkkuid ahte lea ballamis ahte son sáhttá riegádahttit sivavuloš máná, vrd. lágain sosiálabálvalusaid birra § 6-2 a. Maiddái daid orgánaid gohččuma vuođul, main lea ovddasvástádus čađahit sosiálabálvalusaid lága, lea mánáidsuodjalusbálvalusas geatnegasvuohta addit dákkár dieđuid. Jus máná beroštumit dahket dárbbašlažžan, sáhttá fylkkamánne dahje departemeanta mearridit ahte jávohisvuođageasku suodjala dieđuid, vaikko vel váhnemat leat ge miehtan dasa ahte dieđuid oažžu almmuhit. Rievdaduvvon geassemánu 23.b. 1995 lágain nr. 41 (fámus ođđajagimánu 1.b 1996), miessemánu 30.b. 2008 lágain nr. 36 (fámus suoidnemánu 1.b. 2008, miessemánu 30.b 2008 resolušuvnnain nr. 517). § 6-7a. Ruovttoluottadiehtu dieđiheaddjái Mánáidsuodjalusbálvalus galgá addit ruovttoluottadieđu sutnje gii lea dieđihan mánáidsuodjalusbálvalussii, vrd. § 4-2. Ruovttoluottadiehtu galgá sáddejuvvot maŋemustá golbma vahku maŋŋá go sii leat dieđu ožžon. Ruovttoluottadieđu ii dárbbaš sáddet dakkár oktavuođain go lea čielggas ahte ii leat leamaš ágga dieđihit mánáidsuodjalusbálvalussii, dahje go eará earenoamáš beroštumit dagahit ahte ii berre sáddet dieđu ruovttoluotta. Ruovttoluottadiehtu galgá duođaštit ahte mánáidsuodjalusbálvalus lea ožžon dieđu. Jus diehtu boahtá dakkár olbmos geasa § 6-4 nubbi ja goalmmát lađas guoská, de galgá ruovttoluottadieđus maid muitaluvvot leat go suokkardišgoahtán ášši § 4-3 mielde. Jus leat suokkardišgoahtán ášši, de galgá mánáidsuodjalusbálvalus sáddet dieđiheaddjái geasa § 7-4 nubbi ja goalmmát lađas guoská, ođđa ruovttoluottadieđu mas almmuhuvvo ahte suokkardeapmi lea čađahuvvon. Dát ođđa ruovttoluottadiehtu galgá sáddejuvvot maŋemustá golbma vahku maŋŋá go suokkardeapmi lea čađahuvvon, ja galgá sisttisdoallat dieđuid dan birra ahte lea go ášši loahpahuvvon, dahje lea go mánáidsuodjalusbálvalus čuovvolan ášši viidáseappot. Go mánáidsuodjalusbálvalus galgá álggahit dahje lea álggahan dárbbašlaš veahkkedoaimmaid maid dieđiheaddji, geasa § 6-4 nubbi ja goalmmát lađas guoská berre diehtit, máná viidáseappot čuovvuma dihte, de berre mánáidsuodjalusbálvalus sáddet dieđiheaddjái dieđu veahkkedoaimmaid birra. § 6-8. Bákku geavaheapmi iskkademiid čađaheamis ja mearrádusa čađahettiin. Go gávnnahuvvo dárbbašlažžan sáhttá mánáidsuodjalushálddahusa jođiheaddji gáibidit politiijas veahki čađahit iskkademiid § 4-3 vuođul ja čađahit mearrádusa §§ 4-6 nuppi lađđasa, 4-8, 4-9, 4-10, 4-11, 4-12, 4-17, 4-24 ja 4-25 nuppi lađđasa vuođul. Rievdaduvvon skábmamánu 25.b. 1994 lágain nr. 62. § 6-9. Áigemearit ja sáhkoheapmi. Iskan § 4-3 vuođul galgá dahkko dalán ja maŋimustá ovdalgo golbma mánu leat vássán. Earenoamáš diliin sáhttá áigemearri leat guhtta mánu. Iskan lea dahkkon go mánáidsuodjalusbálvalus lea mearridan ahte galgá álggahuvvot doarjjadoaibma dahje go lea mearridan loahpahit ášši. Dalle go doarjjadoaibma gullá fylkanammagotti váldái, rehkenasto iskan leat čađahuvvon go mánáidsuodjalusbálvalus lea ovddidan doaibmaevttohusa fylkanammagoddái § 7-11 vuođul. Fylkkamánne sáhttá sáhkohit suohkana jus eai doala áigemeriid. Seammaládje lea jus § 4-2 áigemearri rihkkojuvvo. Departemeanta sáhttá addit láhkaásahusa dan birra movt čađahit ortnega ja man stuorrát sáhkut galget leat. Rievdaduvvon geassemánu 11.b. 1993 lágain nr. 70, miessemánu 9.b. 2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1.b. 2004, miessemánu 9.b. 2003 resolušuvnnain nr. 596), juovlamánu 1.b. 2006 lágain nr. 65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, skábmamánu 30.b.2007 res. nr. 1348). § 6-10. Politiduođaštus Son gii mánáidsuodjalusbálvalusas galgá bargat vrd. § 2-1, galgá čájehit dohkálaš politiduođaštusa. Son gii galgá biddjot bargui institušuvdnii masa gusto § 5-1, dahje stáhtalaš váhnemiid ja mánáid váste guovddážii, priváhta dahje suohkanii gullevaš institušuvdnii dahje suohkanii gullevaš váhnemiid ja mánáid váste guovddážii mii lea dohkkehuvvon § 5-8 vuođul, dahje vuolleahkahaččaid fuolahusguovddážii kapihtal 5 A vuođul, galgá buktit dohkálaš politiduođaštusa. Sáhttá maid gáibiduvvot politiduođaštus earáin geat barget institušuvnna, váhnemiid ja mánáidguovddáža dahje vuolleahkahaččaid fuolahusguovddáža ovddas, ja geain lea njuolga dahkamuš mánáiguin ja nuoraiguin geat dan institušuvnnas leat. Son gii galgá, dahje soai geat galgaba dohkkehuvvot biebmováhnemiin, vrd. § 4-22, galgá/galgaba buktit dohkálaš politiduođaštusa. Sáhttá maid gáibudovvot politiduođaštus earáin geat orrot biebmoruovttus. Sáhttá gáibiduvvot politiduođaštus doarjjaolbmuin, bearráigehččiin, priváhta olbmuin geat váldet vuostá máná geahpedandoaibman ja earáin geat doaimmahit muhtun osiid mánáidsuodjalusbálvalusa veahkkebargguin § 4-4 vuođul. Politiduođaštus galgá čájehit lea go dat olmmoš geasa duođaštus guoská áššáiduhtton, áššáskuhttojuvvon, sáhkohallon dahje dubmejuvvon ráŋggáštuslága §§ 193, 194, 195, 196, 197, 199, 200 nuppi lađđasa, 201 bustáva c, 203 ja 204 a vuođul. Son gii lea sáhkohallon dahje dubmejuvvon láhkarihkkumiin mat leat namahuvvon viđát lađđasis, ii beasa bargat dahje doaimmahit bargamušaid maidda dát mearrádus guoská. Departemeanta sáhttá addit dárkilit láhkaásahusa mearrádussii. Lasihuvvon geassemánu 4.b.1999 lágain nr. 35 (fámus skábmamánu 1.b.1999, geassemánu 4.b. 1999 resolušuvnnain nr. 863), rievdaduvvon lágaiguin borgemánu 11.b. 2000 nr. 76, miessemánu 9.b. 2003 nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1.b. 2004, miessemánu 9.b 2003 res.nr. 596), geassemánu 17.b. 2005 nr. 65 (fámus ođđajagimánu1.b 2006, geassemánu 17.b. 2005 res. nr. 614), juovlamánu 21.b. 2005 nr. 131, 30 mai 2008 nr. 36 (fámus suoidnemánu 1.b. 2008, miessemánu 30.b. 2008 res. nr. 517). Kapihtal l 7. Fylkkanammagotti áššemeannudannjuolggadusat Ollislaš kapihtal boahtán ođđa lágain juovlamánu 1.b 2006 nr.65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b.2007 res.nr.1575). § 7-1. Fylkkanammagotti guovlulaš váldeviidodat. Juohke fylkkas galgá leat okta nammagoddi – fylkanammagoddi mánáidsuodjaleapmái ja sosiála áššiide. Departemeanta sáhttá mearridit ahte muhtun fylkkain galgá leat oktasaš nammagoddi. Fylkkanammagoddi mearrida áššiin maid suohkanat vuolggahit, vrd. § 8-4, dan fylkkas gos nammagoddi doaibmá. Dohkálaš áššegieđahallama vuhtiiváldima dihte, sáhttá departemeanta mearridit ahte áššit mat vuolggahuvvojit ovtta dahje máŋgga suohkanis, galget mearriduvvot eará nammagottis. Rievdaduvvon lágaiguin geassemánu 11.b.1993 nr.70, geassemánu 17.b.2005 nr.65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2006, geassemánu17.b.2005 res. nr.614), juovlamánu 1.b.2006 nr.65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2007), juovlamánu 1.b.2006 nr. 65 (fámus ođđajagimánu1.b.2008, juovlamánu 21.b.2007 res. nr.1575). § 7-2. Fylkkanammagotti čoahkkádus. Juohke fylkkanammagottis galget leat mielde a) okta dahje máŋga jođiheaddji geat devdet gáibádusaid mat leat duopmáriidda, b) fágadovdi lávdegoddi, ja c) dábálaš miellahttolávdegoddi. Departemeanta sáhttá mearridit ahte nammagottis galget leat vuollásaš lávdegottit mat gokčet iešguđet geográfalaš guovlluid nammagotti váldeviidodagas. Departemeanta nammada nammagotti nugo namuhuvvon vuosttaš lađđasa bustávain b ja c. Nammagoddái nammaduvvojit lahtut njealji jahkái ain hávális. Lahtut lávdegoddái mii lea namuhuvvon vuosttaš lađđasa bustáva c vuolde, galget válljejuvvot mieldeduopmáriid gaskkas geat válljejuvvojit duopmostuollolága § 66 vuosttaš lađđasa vuođul. Departemeanta sáhttá addit láhkaásahusa dan birra makkár gáibádusat galget biddjot daid lávdegottiid lahtuide, mat namuhuvvojit vuosttaš lađđasa bustávain b ja c. Rievdaduvvon lágaiguin miessemánu 7.b.1993 nr. 44, skábmamánu 25.b.1994 nr. 62, juovlamánu 1.b. 2006 nr. 65 (fámus ođđajagimánu1.b.2008, juovlamánu 21.b.2007 res.nr.1575) mii rievdaduvvui geassemánu 15.b.2007 lágain nr. 38, miessemánu 30.b.2008 lágain nr.36 (fámus suoidnemánu 1.b. 2008, miessemánu 30.b.2008 res.nr.517). § 7-3. Fylkkanammagotti áššemeannudeami váldoprinsihpat Fylkkanammagotti áššemeannudeapmi galgá leat oadjudahtti, jođán ja galgá addit dorvvolašvuođa. Dat galgá heivehuvvon doaimma ja ášši iešvuhtii, viidodahkii ja váttisvuođadássái, ja galgá huksejuvvot lága vuođđudeaddji beroštumiide. Olahan dihtii vuosttaš lađđasa ulbmiliid, galgá a) fylkkanammagoddi fuolahit ahte duođaštusat leat dakkárat ahte dat sáhttet leat vuođđun dohkálaš mearrideapmái, b) gullat ášši bealálaččaid oaiviliid, dábálaččat njálmmálaš čilgemiin nammagottiide, c) lágiduvvot dilli vuostelas oainnuid čilgemii, d) goappešat beliid áššis meannudit seammadássásažžan ja addit sidjiide seammalágan bagadallama, e) fylkkanammagoddi ieš dahkat duođalaš árvvoštallama man vuođul mearrádus dahkko, ja f) bures čilget doaimmaide guoskevaš mearrádusaid ja eará dehálaš mearrádusaid. Nammagotti jođiheaddjis lea ovddasvástádus gozihit ahte áššegieđahallan dáhpáhuvvá vuosttaš ja nuppi lađđasa mielde, ja galgá ge dan ektui plánet ja jođihit áššeráhkkanahttima, meannudančoahkkima ja ráđđádallamiid, ja bearráigeahččat ahte áššegieđahallan lea dan ektui mii galgá mearriduvvot. Rievdaduvvon lágaiguin geassemánu 4.b.1999 nr.35 (fámus čakčamánu 1.b.1999, geassemánu 4.b.1999 res.nr.863), juovlamánu 1.b.2006 nr.65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b.2007 res.nr.1575). § 7-4. Áššebáhpiriid oaidnin Goappešat beliin áššis lea vuoigatvuohta oaidnit manne doarjjadoaibma lea gáibiduvvon ja dasa guoskevaš áššebáhpiriid, fylkkanammagotti mearrádusa ja eará áššebáhpiriid mat čuvvot ášši fylkkanammagottis, ja sáhttet gáibidit oažžut dain kopiija. Dáid dokumeanttaide eai guoskka bealálaččaid vuoigatvuođa gáržžideamit oaidnit áššebáhpiriid, nugo lea mearriduvvon hálddahuslága § 19 vuosttaš lađđasa c bustávas ja nuppi lađđasis. Lasihuvvon geassemánu 11.b.1993 lágain nr.70, rievdaduvvon juovlamánu 1.b. 2006 lágain nr.65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b.2007 res.nr.1575). § 7-5. Geat nammagottis leat eaŋkiláššis. Eaŋkiláššis galgá fylkkanammagottis leat mielde nammagotti jođiheaddji, okta láhttu dábalaš miellahtolávdegottis ja okta fágadovdiid lávdegottis. Go ášši váttisvuođadássi gáibida, de sáhttá nammagotti jođiheaddji mearridit ahte lassin jođiheaddjái, galget leat guovttes dábálaš miellahttolávdegottis ja guovttes fágadovdi lávdegottis leat mielde. Jus bealálaččat dasa mihtet, de sáhttá nammagotti jođiheaddji oktoieš dahkat mearrádusa vuosttaš lađđasis namuhuvvon áššiin, go dat ii čuoze moktege oadjebas áššemeannudeapmái. Go áššin lea gáibádus rievdadit ovdalaš mearrádusa dahje duomu, sáhttá nammagotti jođiheaddji dahkat iešokto mearrádusa jus dat ii moktege čuoze ja dagat váttisvuođaid ášši fáddái, ii ge váikkut váttisvuođadássái, áššedovdi gáibádusaide ja jus dat muđui čuovvu dohkálaš áššemeannudeami. Rievdaduvvon geassemánu 11.b.1993 lágain nr. 70 (ovdalaš § 7-4), juovlamánu 1.b.2006 lágain nr. 65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b. 2007 res.nr. 1575). § 7-6. Habilitehta Nammagotti jođiheaddjái ja miellahtuide gusto duopmostuollolága kapihtal 6 seammaládje. Jus lea leamaš mielde fylkkanammagottis gieđahallamen áššiid seamma bealálaččaiguin dahje seamma áššesuorggis, de dat ii iešalddis čuoze habilitehtii. Lasihuvvin juovlamánu 1.b.2006 lágain nr. 65 fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b.2007 res.nr. 1575). § 7-7. Bealálaččaid gohččun. Go eai boađe. Ášši bealálaččat galget gohččojuvvot ráđđádallančoahkkimii, ja jus orro dárbu, de galgát dieđihemiin gohččojuvvot. Dieđihemiin gohččumii gusto § 7-21 mearrádusaid dieđiheami birra seammaládje. Čoahkkimii gohččuma dieđiheami bokte sáhttá garvit daid eavttuiguin mat leat hálddahuslága § 16 goalmmát lađđasis. Go priváhta bealálaš lea gohččojuvvon vuosttaš lađđasa njuolggadusaid mielde, de sáhttá ášši meannuduvvot vaikko vel son ieš ii boađe ge čoahkkimii. Lasihuvvon juovlamánu 1.b.2006 lágain nr.65 (fámus ođđajagimánu1.b.2008,juovlamánu 21.b.2007 res. nr.1575). § 7-8. Advokáhtat. Fylkkanammagoddi galgá bearráigeahččat ahte nammaduvvo advokáhtta priváhta bealálaččaide. Advokáhttii galgá dakkáviđe čilgejuvvot doarjjadoaimma gáibádusa birra oktan dasa gullevaš dokumeanttaiguin, ja sutnje galgá addot vástidanáigi § 7-11 mielde. Departemeanta sáhttá addit dárkilit mearrádusaid advokáhtaid válljema birra geat sáhttet nammaduvvot priváhta bealálaččaide áššiin mat ovddiduvvojit § 7-23 vuođul. Almmolaš bealálačča ovddasteaddjin ášši gieđahaladettiin lea dábálaččat advokáhtta. Lasihuvvon juovlamánu 1.b. 2006 lágain nr. 65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b.2007 res.nr.1575). § 7-9. Máná ovddasteaddji. Fylkkanammagoddi sáhttá nammadit sierra olbmo gii galgá hupmat máná ovddas áššiin mat galget meannuduvvot nammagottis. Departemeanta sáhttá addit láhkaásahusa mii čilge dán ortnega čađaheami dárkileappot. Lasihuvvon juovlamánu 1.b. 2006 lágain nr. 65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b. 2007 res.nr. 1575). § 7-10. Mánáidsuodjalusbálvalusa ášševuolggaheapmi Ášši mii ovddiduvvo fylkkanammagoddái álggahuvvo go mánáidsuodjalusbálvalus lea gáibidan álggahit doaimma. Mánáidsuodjalusbálvalus galgá ráhkkanahttit váiddaášši § 4-17 vuođul, hálddahuslága § 33 mearrádusaid vuođul, vuosttas lađđasis gitta njealját lađđasii. Go áššin priváhta bealálaččas lea gáibidit ovddeš mearrádusa rievdaduvvot, galgá mánáidsuodjalusbálvalus gárvvistit ja sáddet ášši fylkkanammagoddái nu johtilit go vejolaš ja maŋemustá golbma mánu maŋŋá go mánáidsuodjalusbálvalus oaččui gáibádusa. Earenoamáš diliin sáhttá áigemearri leat guhtta mánu. Jus gáibádus galgá ovddiduvvot álbmotválljejuvvon orgánii § 2-1 goalmmát lađđasa vuođul, galgá evttohus, jus orgána dan doarju, dakkaviđe sáddejuvvot fylkkanammagoddái vejolaš mearkkašumiiguin. Jus lea hoahppoášši, de dan sáhttá sáddet nammagoddái vaikko ii leat ge ovddiduvvon álbmotválljejuvvon orgána gieđahallamii álggos. Jus fylkkamánne, juogo váidaga bokte, vrd. § 6-5, dahje earáládje oažžu dieđuid dilálašvuođa birra mii sáhttá gáibidit dakkár doaimmaid álggaheami, maid fylkkanammagoddi ferte meannudit, de sáhttá fylkkamánne ovddidit evttohusa nugo namuhuvvon vuosttaš lađđasis. Lasihuvvon juovlamánu 1.b. 2006 lágain nr. 65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b.2007 res.nr.1575). § 7-11. Gáibádus álggahit doarjjadoaimma. Vástádus dasa. Gáibádus ahte ásahit doarjjadoaimma, sáddejuvvo fylkkanammagoddái ja galgá sisttisdoallat dahje das galget leat mielddusin: a) nammagoddi namahus, b) bealálaččaid, lobálaš sadjásaš ovddasteddjiid ja advokáhtaid namat, virggit ja adreassat, c) oanehaš čilgehus mii muitala masa gáibádus guoská, d) ášši ovdanbidjan, e) duođaštusat maid áigot ovddidit, dasa gullet maid vihtaniid ja áššedovdiid namat, ja čujuhus ahte maid sii galget čilget, ja f) mearrádusevttohus, oanehaš čoahkkáigessojuvvon čilgehus mas muitala daid dilálašvuođaid birra mat evttohusa vuođđun leat, čujuhettiin riektenjuolggadusaide maid áigot geavahit. Gáibádusas galgá čilget dilálašvuođaid mat sáhttet lea ávkin nammagotti jođiheaddji árvvoštallamii, go galgá ášši meannudit viidáseappot ja ráhkadit mearrádushámi, dasa gullá maid dat geat nammagottis galget leat fárus ja movt vejolaš ráđđádallančoahkkin galggašii lágiduvvot. Jus gáibádus, mii guoská doaimmaid álggaheapmái, ii leat dohkálaš daid gáibádusaid mielde mat lea vuosttaš ja nuppi lađđasis, galgá nammagotti jođiheaddji gohččut dan divvut ja bidjat oanehis áigemeari divvumii. Priváhta bealálaččaide galgá dakkaviđe addot diehtu gáibádusa birra, ja sii galget oažžut oanehis vástidanáiggi, dábálaččat ii guhkit go logi beaivvi. Sii galget čilget iežaset oaivila gáibádussii ja dasa masa dat lea vuođđuduvvon, galget fállat buktit iežaset duođaštusaid dilálašvuođaid birra main sáhttá leat dadjamuš go nammagotti jođiheaddji galgá árvvoštallat movt áššiin viidáseappot bargat, ja movt mearrádusa hábmet, dasa gullá maid dat geat fylkkanammagottis galget leat fárus ja makkár plána galggašii vejolaš ráđđádallančoahkkimii. Lasihuvvon juovlamánu 1.b. 2006 lágain nr. 65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b. 2007 res.nr. 1575). § 7-12. Fylkkanammagotti ráhkkaneapmi áššái. Go fylkkanammagoddi ráhkkana áššái, de galgá bidjat olles áššái rámmaid, nu ahte viidásit áššemeannudeapmi ja mearrádusaid dahkan sáhttá čađahuvvot § 7-3 vuođul. Dakkaviđe go gáibádus álggahit doaimmaid lea boahtán nammagoddái, de galgá nammagotti jođiheaddji árvvoštallat ja vejolaččat mearridit movt ášši viidáseappot galgá gieđahallojovvot. Dan gieđahallamis galgá boahtit ovdan: a) geat nammagottis leat mielde, b) čoahkkindárbbut, dan vuolde maid ahte galgá go dollot ráđđádallančoahkkin, c) diekkár čoahkkimiid fáddá, áigi ja báiki, d) lea go eanet duođaštusaide dárbu, dasa gullet maid áššedovdi čielggadeamit, e) duođaštusaid ovdanbuktima málle, dasa gullá movt gažadit olbmuid geat leat guhkkin eret, ja f) galgá go mánnái nammaduvvot ovddasteaddji. Áššiin main lea oalle váttis oaidnit duohta dilálašvuođa, sáhttá nammagotti jođiheaddji gohččut suohkana addit oanehaš čilgehusa áššis, gos dáhpáhusat leat áiggi dáfus biddjojuvvon maŋŋálaga, dahje earálágan systemáhtalaš čilgehusa mii muitala duohta dilálašvuođa dahje oasi das. Dat priváhta bealálaš dahje priváhta bealálaččat galget oažžut vástidanáiggi, vai sáhttet vástidit makkár osiid duohta dili čilgehusain sii duođai sáhttet dohkkehit, ja makkár osiid eai dohkket. Jus čilgehus ii dohkkehuvvo, sáhttá nammagotti jođiheaddji bivdit bealálaččaid oanehaččat čilget movt sin mielas lea rievtts ja duohta dilálašvuohta. Nammagotti jođiheaddji sáhttá ávžžuhit bealálaččaid ovttasbargat čilgehusa ráhkadettiin. Áššiid, mat oppalaččat dahje muhtun muddui, gusket seamma mánnái dahje váhnemiidda, galgá nu guhkás go vejolaš geahččalit gieđahallat oktan, go fal dan sáhttá dahkat almmá lágas mearriduvvon jávohisvuođageaskku rihkkuma haga. Nammagotti jođiheaddji sáhttá gohččut áššeráhkkanahtti čoahkkimii, earet eará danin vai sáhttá oažžut čielgasii bealálaččaid vuostálasvuođaid ja ságastallat movt ášši viidáseappot sáhtášii meannudit. Nammagotti jođiheaddji sáhttá, ovdalgo lea gárvvisin ráhkkanahttán ášši, gáibidit ahte bealálaččat buktet oanehaš loahpalaš čilgehusa man vuođul evttohuvvo mearrádus, mas čilgejuvvojit birasdáhpáhusat mat áššái leat vuođđun ja riektenjuolggadusat mat maŋŋil bohtet geavahuvvot, ja makkár duođaštusaid bealálaččat áigot ovddidit. Lasihuvvon juovlamánu 1.b.2006 lágain nr.65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b.2007 res.nr.1575). § 7-13. Áššestivrejeaddji mearrádusat. Hilgun ja loahpaheapmi. Nammagotti jođiheaddji mearrida ášši ráhkkanahttimis movt áššemeannudeapmi galgá čađahuvvot. Jus nammagotti jođiheaddjis ii lea vejolašvuohta dahkat mearrádusa hoahpus, de dan sáhttá dahkat muhtun eará nammagotti jođiheddjiin. Nammagotti jođiheaddji sáhttá ášši gárvvisteamis mearridit hilgut dahje loahpahit ášši vuosttaš lađđasa njuolggadusaid vuođul. Mearrádusat mat leat namuhuvvon vuosttaš lađđasis, sáhttet rievdaduvvot jus lága ulbmil dan gáibida. Mearrádusat mat leat dahkkon ášši ráhkkananáiggis eai leat čadnit ráđđádallančoahkkimis. Lasihuvvon juovlamánu 1.b.2006 lágain nr.65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b.2007 res.nr.1575). § 7-14. Goas ráđđádallančoahkkin galgá lágiduvvot. Ovdalgo mearrádus dahkko, galgá dollojuvvot ráđđádallančoahkkin. Ráđđádallančoahkkin galgá lágiduvvot farggamusat, ja jus vejolaš njealji vahku siste maŋŋá go fylkkanammagoddi lea ožžon ášši. Mearrádusa almmá ráđđádallančoahkkima haga sáhttá dahkat: a) go ášši bealálaččat dasa mihtet ja go oaidná ahte das boahtá dohkálaš áššemeannudeapmi, dahje b) go áššin lea gáibidit ovdalaš mearrádusa dahje duomu rievdaduvvot, ja nammagotti jođiheaddji gávnnaha dan dohkálažžan go geahččá ášši sisdoalu, váttisvuođadási, makkár áššedovdiide lea dárbu ja ahte dohkálaš áššemeannudeapmi lea vuođđun. Go nuppi lađđasa bustáva a dahje b eavttut leat devdojuvvon, de sáhttá dahkkot mearrádus man vuođđun lea sihke njálmmálaš meannudeapmi vuosttaš lađđasa vuođul ja čálalaš meannudeapmi. Lasihuvvon juovlamánu1. b 2006 lágain nr. 65 (fámus ođđajagimánu 1.b 2008, juovlamánu 21.b. 2007 res. nr. 1575). § 7-15. Ráđđádallančoahkkima čađaheapmi. Nammagotti jođiheaddji stivre ráđđádallančoahkkima ja bearráigeahččá ahte čoahkkin čađahuvvo mearriduvvon rámmaid siskkobealde. Muđui gusto nággolága § 9-15 seammaládje nu guhkás go heive. Lasihuvvon juovlamánu 1.b.2006 lágain nr.65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b.2007 res.nr.1575). § 7-16. Giddejuvvon uvssat. Fylkkanammagotti čoahkkimat lágiduvvojit giddejuvvon uvssaid duohken. Liikká sáhttá nammagoddi, go bealálaččat dan gáibidit dahje mihtet dasa, ja nammagoddi oaidná ahte dat ii leat moktege hehttehussan, mearridit ahte čoahkkin dollojuvvo rabas čoahkkimin dahje muhtun muddui rabas čoahkkimin. Seamma eavttuid vuođul go nuppi lađđasis, sáhtte nammagoddi mearridit ahte a) dihto olbmot mat gullet ovtta bealálažžii, dahje geat oahppama geažil lea doppe, sáhttet čuovvut áššemeannudeami, ja b) dihto olbmot sáhttet áššemeannudeami ja ráđđádallamiid čuovvut dutkama oktavuođas. Buohkain geat čoahkkimis leat, lea jávohisvuođageasku ja gielddus muitalit maidege čoahkkima birra, jus nammagoddi ii mearrit juoidá eará. Lasihuvvon juovlamánu 1.b.2006 lágain nr.65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b.2007 res.nr.1575). § 7-17. Duođaštusat. Fylkkanammagottiide gustojit čuovvovaš láhkaásahusat nággolágas seamma láhkái nu guhkás go heivejit: a) kapihtal 21 dábálaš njuolggadusaid birra mat gusket duođaštusaide, earret § 21-4, b) kapihtal 22 duođaštusgildosa ja duođaštusčovdojuvvoma birra, c) kapihtal 24 vihtanduođaštusaid birra, d) kapihtal 25 áššemáhttoduođaštusaid birra, e) kapihtal 26 reáladuođaštusaid birra, ja f) kapihtal 27 duođaštusaid čohkkema birra diggeáššis. Fylkanammagoddi sáhttá áššedovdi duođaštusa geavahit vuođđun áššis dušše de go Mánáidáššedovdi kommišuvdna vuos lea dan gieđahallan. Lasihuvvon juovlamánu 1.b.2006 lágain nr.65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b.2007 res.nr.1575). § 7-18. Mearrádusvuođustus. Ráđđádallančoahkkima mearrádusat dahkkojit čoahkkima áššemeannudeami vuođul. Nammagotti jođiheaddji sáhttá gáibidit ahte čálalaš čilgehusat duohta dilálašvuođaid birra, vrd. § 7-12 goalmmát lađđasiin, galget leat fárus mearrádusa vuođustusas. Go áššái dahkko mearrádus almmá ráđđádallančoahkkima haga § 7-14 nuppi lađđasa vuođul, lea mearrádusa vuođustus áššebáhpirat ja vejolaš duođaštusaid ovdanbuktin čoahkkimis nugo namuhuvvon § 7-12 goalmmát lađđasis. Go áššái dahkko mearrádus sihke njálmmálaš ja čálalaš meannudeami vuođul § 7-14 goalmmát lađđasa mielde, lea mearrádusa vuođustus ráđđádallančoahkkima áššemeannudeapmi ja áššebáhpirat. Heahtemearrádusaid váidimii gusto § 7-23 nubbi lađas. Lasihuvvon juovlamánu 1.b.2006 lágain nr.65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b.2007 res.nr.1575). § 7-19. Mearrádus. Fylkkanammagoddi dahká mearrádusa nu fargga go vejolaš ja maŋemustá guokte vahku maŋŋá go ráđđádallančoahkkin lea leamaš, muđui go jus dat praktihkalaččat ii leat vejolaš. Jus áigemearri ii dollojuvvo, de galgá mearrádusas čilget manne ii dollojuvvon. Árvaladdančoahkkimii ja jienasteapmái gusto nággolága § 19-3 seammaládje nu guhkás go heive. Mearrádusain galgá seammalágan ákkastallan go duomuin. Nággolága § 19-6 gusto seammaládje nu guhkás go heive. Mearrádusa dieđiheamis galgá muitaluvvot ahte lea vejolaš gáibidit mearrádusa geahččaluvvot rievtti ovddas, vrd. § 7-24. Nammagotti mearrádus lea čadni go dan vuolláičállet buot nammagotti lahtut. Nammagotti jođiheaddji vuolláičállá maŋemus. Lasihuvvon juovlamánu 1.b.2006 lágain nr.65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b.2007 res.nr.1575). § 7-20. Boasttuvuođaid divvun. Lassimearrádus. Jus fylkkanammagotti mearrádusas galgá divvut boasttuvuođaid, de dasa gusto nággolága § 19-8 seammaládje nu guhkás go heive. Nammagottis lea geatnegasvuohta meannudit gáibádusa mas bivdet boastuvuođaid divvut, go dákkár gáibádus ovddiduvvo áigemeari siste mii guoská dasa go ášši galgá gáibidit geahččaluvvot rievtti ovddas. Nammagotti lassimearrádusa dahkamii gusto nággolága § 19-9 seammaládje nu guhkás go heive. Lasihuvvon juovlamánu 1.b.2006 lágain nr.65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b.2007 res.nr.1575). § 7-21. Mearrádusa dieđiheapmi. Fylkkanammagotti mearrádus dieđihuvvo boastta mielde duopmostuollolága § 163a vuođul. Nammagoddi sáhttá mearridit ahte dieđiheapmi galgá dahkkot stevnnetvihtaniin duopmostuollolága njuolggadusaid mielde, jus gávnnaha ahte nu ferte dahkkot sihkkarastit dohkálaš dieđiheami. Muđui gustojit duopmostuollolága njuolggadusat mat gusket dieđiheapmái,nu guhkás go heivejit. Lasihuvvon juovlamánu 1.b.2006 lágain nr.65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b.2007 res.nr.1575). § 7-22. Heahtemearrádusa dohkkeheapmi. Heahtemearrádus mii dahkko §§ 4-6 nuppi lađđasa, 4-9 vuosttaš lađđasa ja 4-25 nuppi lađđasa vuođul, galgá dakkaviđe go doaibma lea álggahuvvon sáddejuvvot fylkkanammagotti dohkkeheapmái. Nammagotti jođiheaddji galgá farggamusat, ja jus vejolaš 48 diimmu siste maŋŋá go fylkkanammagoddi lea ožžon ášši, dohkkehit mearrádusa. Galgá oanehaččat čilgejuvvot masa mearrádus lea vuođustuvvon. Dohkkeheapmi dahkko heahtemearrádusa vuođul. Nammalávdegotti jođiheaddji sáhttá čohkket vel eanet dieđuid jus lea dárbu, vai sáhttá árvvoštallat galgá go mearrádus dohkkehuvvot. Lasihuvvon juovlamánu 1.b.2006 lágain nr.65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b.2007 res.nr.1575). § 7-23. Heahtemearrádusaid váidin. Priváhta bealálaččat sáhttet váidit heahtemearrádusa §§ 4-6 nuppi ja goalmmát lađđasa, 4-9 vuosttaš ja nuppi lađđasa ja 4-25 nuppi lađđasa vuođul. Váidda galgá ovddiduvvot čálalaččat dahje njálmmálaččat fylkkanammagoddái. Nammagotti jođiheaddji meannuda váidaga oktoieš. Galgá lágiduvvot oanehaš čoahkkin gos bealálaččat besset čilget iežaset oainnuid ja gos sáhttet fállat lassiduođaštusaid jus nammagotti jođiheaddji suovvá sin dan dahkat. Váiddaáššái galgá dahkkot mearrádus golmma vahku siste dan rájes fylkkanammagoddi oaččui ášši. Lasihuvvon juovlamánu 1.b.2006 lágain nr.65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b.2007 res.nr.1575). § 7-24. Rievtti ovdii geahččalit. Priváhta bealálaš dahje suohkan sáhttá ovddidit nammagotti mearrádusa diggegoddái nággolága 36. kapihttala njuolggadusaid vuođul. Suohkan lea áššis bealálaš. § 6-3 nubbi lađas lea dan birra makkár vejolašvuođat mánáin leat ovddidit ášši diggái. Áigemearri ovddidit ášši diggái lea guokte mánu dan beaivvi rájes go son, geas lea vuoigatvuohta ovddidit ášši diggái, oaččui dieđu mearrádusa birra. Sáhttá mieđihuvvot ahte áššeovddidan áigemearri guhkiduvvo. Diggi sáhttá áššedovdi duođaštusa geavahit vuođđun áššis dušše de go Mánáidáššedovdi kommišuvdna vuos lea dan gieđahallan. Suohkan gokčá iežas áššegoluid. Lasihuvvon juovlamánu 1.b.2006 lágain nr.65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b.2007 res.nr.1575 § 7-25. Geahččalit ságastallamiid. Departemeanta sáhttá addit mieđáhusa dasa ahte ovtta dahje máŋgga nammagottis geahččalit álggahit ságastallamiid, maid nammagotti jođiheaddji álggaha. Ságastallamiid ulbmil livččii ráhkadit vuođu man alde bealálaččat sáhtáše soabadit. Departemeanta sáhttá addit dárkilit láhkaásahusaid dan birra movt diekkár ságastallamiid sáhtášii geahččalit čađahit. Lasihuvvon juovlamánu 1.b.2006 lágain nr.65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2008, juovlamánu 21.b.2007 res.nr.1575 Kapihtal 8. Ovddasvástádus veahkehit lága vuođul. § 8-1. Orrunsuohkana ovddasvástádus. Mánáidsuodjalusbálvalus galgá dán lága vuođul láhčit bálvalusaid ja doaibmabijuid buohkaide geat orrot suohkanis. § 8-2. Stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseválddi ovddasvástádus Stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseváldi galgá dán lága vuođul fállat bálvalusaid buohkaide geat orrot dan regiuvnnas. Rievdaduvvon miessemánu 9.b.2003 lágain nr.29 (fámus ođđajagimánu 1.b 2004, miessemánu 9.b.2003 res.nr. 596). § 8-3. Riidduid čoavdimii mearrádusat. Jus bohciida riidu suohkaniid gaskkas § 8-1 čađaheami oktavuođas, sáhttet suohkanat gáibidit ahte fylkkamánne čoavdá ášši mearrádusain. Departemeanta sáhttá addit dárkilit láhkaásahusa dan birra movt dán gieđahallat. Rievdaduvvon miessemánu 9.b.2003 lágain nr.29 (fámus ođđajagimánu 1.b 2004, miessemánu 9.b.2003 res.nr. 596). § 8-4. Ovddasvástádus vuolggahit ášši. Máná orrunsuohkana mánáidsuodjalusbálvalusas lea ovddasvástádus vuolggahit ášši § 4-8 vuođul, vrd. §§ 4-9, 4-10, 4-11, 4-12 ja 4-24. Mánáidsuodjalusbálvalusat dain suohkaniin maidda ášši guoská, sáhttet šiehtadit sirdit ovddasvástádusa eará suohkanii gosa mánás lea lagas oktavuohta. Dan suohkana mánáidsuodjalusbálvalusas, mii lea vuolggahan ášši, lea maid ovddasvástádus čađahit, čuovvut ja gozihit ášši. Jus máná gullevašvuohta suohkanii rievdá, de ii dattege rievdda suohkana ovddasvástádus jus ii dahkko šiehtadus nu movt namuhuvvon vuosttaš lađđasa nuppi cealkagis. Dát gusto maid go mearrádus lea dahkkon § 4-4 viđát lađđasa vuođul ja § 4-26 vuođul. Rievdaduvvon skábmamánu 25.b.1994 lágain nr. 62. Kapihtal 9. Ruhtadeapmi, iežas máksinoassi. § 9-1. Suohkana ekonomalaš ovddasvástádus mánáidsuodjalusbálvalusas. Juohke suohkan galgá fuolahit dárbbašlaš ruhtajuolludemiid daid bálvalusaide ja doaibmabijuide main suohkanis lea ovddasvástádus dán lága vuođul. Vuosttaš lađđasis namuhuvvon bálvalusaid ja doaibmabijuid goluid galgá dat suohkan máksit §§ 8-1 ja 8-4 vuođul mas lea ovddasvástádus lágidit bálvalusa dahje álggahit doaimma. Dušše njuolggadusaid §§ 9-2, 9-3, 9-4 ja 9-8 vuođul sáhttá gáibidit ahte earát gokčet daid goluid. § 9-2. Váhnemiid geatnegasvuohta máksit ealihandoarjaga. Go mánnái lea lágiduvvon orrun eará báikái go ruoktot láhkamearrádusa vuođul, sáhttá suohkan gáibidit váhnemiin ealihanruhtamáksima dákkár orruma ovddas nuppi mánu rájes go mánná lea doppe orrumin, gitta dan mánnui go mánná fárre orrunbáikkis eret. Ealihanruđa sáhttá dušše de gáibidit jus dat orro leamen govttolaš váhnemiid ruhtadili ektui. Biebmoruđa gáibideapmi dahje mearriduvvon ruhtamáksima rievdadeapmi vuosttaš lađđasa vuođul, galgá sáddejuvvot ealihanfáldái. Ealihanfáldi lea dán mearrádusa mielde orgána maid Bargo- ja veajuidahttindirektoráhtta mearrida, ja lea dát orgána mii mearrida galgá go gáibádus dohkkehuvvot ja man stuora ruhtasumma galgá máksojuvvot. Son geas lea geatnegasvuohta máksit biebmoruđa, sáhttá ovddidit gáibádusa ealihanfáldái, ahte oažžut rievdadit máksinmeari dahje sihkkut gáibádusaid mat leat báhcán vealgin. Máksinmeari sáhttá mearridit dahje rievdadit gitta golbma mánu ovdalgo gáibádus vuostáiváldojuvvui. Máksámušat mat leat mearriduvvon mánáidlága mielde, loahpahuvvojit dan áiggi rájes go máksámušaid sáhttá mearridit dán mearrádusa vuođul. Mánáidsuodjalusbálválus sáhttá, almmá jávohisvuođageaskku haga, addit ealihanfáldái dárbbašlaš dieđuid guđege áššis. Ealihanfálddi mearrádusa sáhttá váidit lagamus bajit orgánii dahje dan orgánii maid Bargo- ja veajuiduhttindirektoráhtta mearrida. Dán mearrádusa vuođul máksámušaid gáibida Bargo- ja veajuidahttindirektoráhta máksingáibidanguovddáš mávssuidgáibidanlága vuođul. Ealihanruhta galgá máksojuvvot suohkanii. Departemeanta sáhttá addit láhkaásahusaid ealihanruđa birra dán merrosa vuođul. Rievdaduvvon lágaiguin cuoŋománu 29.b. 2005 nr.20 (fámus ođđajagimánu 1.b. 2006, juovlamánu 16.b.2005 resolušuvnnain nr. 1562), geassemánu 17.b. 2005 nr. 65 (fámus suoidnemánu 1.b. 2006, geassemánu 17.b. 2005 res.nr. 614), geassemánu 16.b. 2006 nr. 20 (fámus suoidnemánu1.b. 2006, geassemánu 16.b. 2006 res.). § 9-3. Suohkana vuoigatvuohta gáibidit máksinoasi mánás. Go mánná lea lágiduvvon orrumii eará báikái go ruoktot láhkamearrádusa vuođul, sáhttá suohkan gáibidit máná ollásit dahje belohahkii máksit bajásgeassima goluid nu guhká go mánná lea orrumin olggobealde ruovttu. Iežas máksinoasi mii lea namuhuvvon vuosttaš lađđasis, sáhttá dušše de gáibidit jus dat orro leamen govttolaš. Mávssu ii sáhte gáibidit máná opmodagas, dan vuoittus, dahje máná iežas seston ruđas. Fylkkanammagoddi mearrida iežas máksinoasi gáibádusa go orrun olggobealde ruovttu gullá fylkkanammagotti váldái § 7-2 vuođul.1 Iežas máksinoassi galgá máksojuvvot suohkanii. Departemeanta sáhttá addit láhkaásahusa dákkár iežas máksinoasi birra. Rievdaduvvo juovlamánu 1.b.2006 lágain nr. 65 (fámus dan rájes Gonagas mearrida). 1 Dát dajaldat rievdaduvvui juovlamánu 1.b.2006 lágain nr. 65 nu ahte dát ii lean šat mielde, muhto rievdadus ii leat – várra smávva meattáhusa geažil – biddjojuvvon fápmui. Čujuheapmi §:ii 7-2 ii atte makkárge oaivila dál. § 9-4. Stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseváldi ekonomalaš ovddasvástádus mánáidsuodjalusbálvalusas. Go vuollel 20 jahkásaš mánát biddjojuvvojit biebmoruktui dahje institušuvdnii, dahje go besset orrut váhnemiid ja mánáid váste guovddážis, de galgá stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseváldi gokčat dan oasi suohkana goluin mii lea badjel dan maid suohkanis lea geatnegasvuohta máksit § 9-5 vuođul. Rievdaduvvon geassemánu 26.b. 1998 lágain nr. 42 (fámus čakčamánu 1.b.1998), miessemánu 9.b.2003 lágain nr.29 (fámus ođđajagimánu 1.b.2004,miessemánu 9.b. 2003 resolušuvnnain nr. 596). § 9-5. Stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseválddi vuoigatvuohta gáibidit gollobuhtadusa suohkanis. Dat suohkan mii lea ohcan mánnái saji institušuvdnii dahje váhnemiid ja mánáid váste guovddážii, galgá máksit oasi orrungoluin stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseváldái daid máksinmeriid mielde maid departemeanta lea mearridan. Sáhttá maid dán lága vuođul mearriduvvot makkár máksinmeriid mielde suohkan galgá máksit iežas oasi go ohcá máná institušuvdnii dahje váhnemiid ja mánáid váste guovddážii gos lea spesialistabálvalus dán lága vuođul. Departemeanta sáhttá addit láhkaásahusa dán ortnega birra. Rievdaduvvon miessemánu 9.b.2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1.b.2004, miessemánu 9.b.2003 resolušuvnnain nr.596), geassemánu 17.b. 2005 lágain nr. 65 (fámus ođđajagimánu 1.b.2006,geassemánu 17.b.2005 resolušuvnnain nr.614). § 9-6. Stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseválddi vuoigatvuohta gáibidit gollobuhtadusa eará regiuvnnas. Stáhta regionála mánáidsuodjaluseiseválddi goluid máná ovddas geas sisačálihettiin lea eará regiuvnnas orrunbáiki, galgá dan regiuvnna mánáidsuodjaluseiseváldi gokčat gos mánná orru. Departemeanta sáhttá addit dárkilit láhkaásahusaid dan birra makkár riekti lea gáibidit gollobuhtadusa. Rievdaduvvon miessemánu 9.b.2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1.b. 2004, miessemánu 9.b. 2003 resolušuvnnain nr. 596). § 9-7. Ruhtadoarjja stáhtas. Stáhta addá juohke jagi ruhtadoarjaga buhtadit oasi suohkaniid mánáidsuodjalusbálvalusa goluin. Rievdaduvvon miessemánu 9.b.2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu 1.b.2004, miessemánu 9.b.2003 resolušuvnnain nr. 596). § 9-8. Stáhtadoarjja goluide mat bohtet báhtareaddji mánáid ja dorvoohcci mánáid geažil. Stáhta addá doarjaga suohkaniidda buhtadit goluid báhtareaddji mánáide ja dorvoohcci mánáide geat leat boahtán riikii váhnemiid haga dahje earáid haga geain lea váhnenovddasvástádus. Doarjja addojuvvo maid fuolaváldin oktavuođas § 4-8 nuppi ja goalmmát lađđasa vuođul ja § 4-12 vuođul, mánáid várás geat leat dorvoohcciid vuostáiváldinbáikkis ja báhtareddjiid várás geat leat riikii boahtán váhnemiid haga dahje earáid haga geain lea váhnenovddasvástádus. Rievdaduvvon cuoŋománu12.b.1996 lágain nr. 21, geassemánu 30.b. 2000 lágain nr. 60 (fámus borgemánu 1.b.2000, geassemánu 30.b. 2000 res. nr. 643), miessemánu 9.b.2003 lágain nr. 29 (fámus ođđajagimánu1.b. 2004, miessemánu 9.b.2003 res. nr. 596). Kapihtal 10. Lága fápmuibidjan ja gaskaboddosaš njuolggadusat. § 10-1. Lága fápmuibidjan. Láhka biddjo fápmui dan rájes1 go Gonagas mearrida. Gonagas sáhttá mearridit ahte lága iešguđet merrosat biddjojit fápmui iešguđet áiggis. 1 Ođđajagimánu 1.b.1993 rájes, juovlamánu11.b.1992 res. nr. 1048. § 10-2. Gaskaboddosaš mearrádusat. Gonagas sáhttá addit láhkaásahusa dan birra movt lága geavahit daid mearrádusaid ektui mat leat álggahuvvon suoidnemánu 17.b.1953 lága nr. 14 vuođul, mánáidsuodjalusa birra, ja áššiid birra mat gieđahallojuvvot namuhuvvon lága vuođul. § 10-3. Eará lágaid loahpaheapmi. Dan rájes go dát láhka biddjo fápmui, loahpahuvvo suoidnemánu 17.b. 1953 láhka nr. 14 mánáidsuodjalusa birra. § 10-4. Rievdadusat eará lágain. Dan rájes go dát láhka biddjo fápmui, mearriduvvojit čuovvovaš rievdadusat eará lágain: - - -