Åhpadimgárvvidus: 4. dásse

Ulmme le oahppe galggi máhttet ållo bágojt bæválasj dilij birra, gåsi aj sáme árbbedábálsj æládus oahppij láhkabirrusijn gullu. Ietjá bágoj javladum galggá oahppe máhttet:

• oahppat bágojt ja moallánagájt bæjválasj dilij ja sáme árbbedábálasj æládusáj birra vaj bæjválasj giella buorrán
• oahppat nágin bágojt ma gulluji sáme låhkåm- ja riekknimvuohkáj
• adnet bæjválasjgielav sáme árbbedábálasj æládusá konkrehtalasj diles
• tjállet oanegis roallaoavdástallamav dahpádusáj ja moallánagáj tjanádum æládussáj
• tjadádit roallaoavdástallamav
• árvustallat gåktu njálmálasj doajmma lej, daj gájbbádusáj milta ma li tjielggidum vuollelin

Dæddo le biejadum dahkamus galggá almma. Dánna galggi oahppe dahkat ja tjadádit roallaoavdástallamav bæjválasj dilij birra árbbedábálasj æládusán, ja nav vuosedit ietjas máhtudagájt. Navti oahppe oadtju máhttelisvuodav máhtojt ja gielav sæmmi gå almma iellemin adnet.

Åhpadusdåjma tjanádum åhpadusmihttomierijda li vuodon roallaoavdástallamij majt oahppe galggi dahkat.

Dánna le dálásj ællobarggo lullesáme guovlon biejadum vuodon. Ællobarggo le miehtáj Sámen. Sæmmi ájggeguovdelis le biedjat vuodon ietjá árbbedábálasj sáme æládusájt degu guollim, ednambarggo, duodje ja ietjá miehttseæládusá ja tjoahkkeæládusá.

Máhtudakmihto gånnå le mihtomierejåksåma dåbddomerka ja åhpadusmihttomiere gånnå le mihtomiere jåksåm gájbbádusá, vierttiji tjielggiduvvat oahppijda.

Tjadáda dájt ja dágásta njálmálattjat sijájn. Mihttomiere máhtti klássalanján vuojnnut, ja/jali barggamplánan årrot oassen. Jus dåbddomerka jali gájbbádusá tjáleduvvi duola degu barggopládnaj máhtti æjgáda oassálasstet bargon.

Oajvvádusájt ma li åhpadusmihttomierij gájbbádusá dåhkki sjiebmáj tjállet. Mánájdásijn  nammaduvvi dáse vuolep,gasska ja alep, ja nuorajskåvlån ja joarkkaskåvlån káráktera aneduvvi.  Tabælla galggá dagáduvvat álkkep vuodoskåvllåj ienni gå joarkkaskåvllåj. Dát buojkulvis berus juhte aj galggá nuoraj- ja joarkkaskåvlå Sámegiel 3 (1-4 dásen) aneduvvat.

Juska sáme låhkåm- ja riekknimvuohke gullu 6. dássáj de hiehpá dav dánna álgadit. Duola degu ulmutjij tjoahkketálla (guovtes, gålmås, nieljes jnv. – akta, guokta, gålmmå ulmutja aktan), boahttsuj (guoktagis, gålmmågis, nielljagis jnv, - guokta, gålmmå, niellja boahttsu aktan) ja ællostuorrudáhka (tjårrågasj, návkká, ællo – muhtem boahttsu, 50-150 boahttsu, ájn vil enep boahttsu) ja oasse ælos máhtti hiebalgis moallánahkan årrot. Juohkka sáme árbbedábálasj æládusájn gávnnuji låhkåm- ja rieknimvuoge ma dánna dåhkkiji aneduvvat.

Sjiebmá hiehpá sige åhpadiddje árvustallamij bargadahttijn ja oahppe iesjárvustallamij. Sjiebmá máhhtá aj vuodon oahppeságastallamij jali åvddånahttemságastallamij åhpadiddje, oahppe ja æjgádij gasskan.

Dánna åhpadiddje gávnna buojkulvisájt gåktu máhttá máhtudakmihtoj 4. dásen barggat; sisanujn ja oahppamdåjmaj, vuodotjehpudagáj, hiebadum åhpadusáj, guhkesåhpadimij ja árvustallamij bargadahttijin.

Åvddåmáhto

Gájbbádus le oahppe galggi muhtem mærráj máhttet bæjválasj moallánagájt, ja tállabágojt ja rájddobágojt. Åvddålin åhpadimgárvvidusá de la ávkálasj ja vuogas bæjválasj moallánagájt ja tállajt gærddodit.

Oahppat ådå moallánagájt

Åhpadiddje ájnnasamos bágojt ja moallánagájt tjadát. Dála vuojná guokta kårtå ådå bágoj ja moallánagáj:

Gåvvå: Elin Fjellheim, Elgå skuvle

Maŋŋela máhtti oahppe ájnnasamos moallánagájt oahppat duon dán dåjma baktu, duola degu báhkoloop, siejnnespella ja rumájspella.

Oahppamvuogetjielgadusá

Gåktu oahppe máhtti gærddodit ja ådå bágojt oahppat, gehtja artihkal báhko-oahppama birra ja artihkal oahppam strategiaj birra ieŋŋilsgiela bagádusán.

Válde álggon dav mij oahppejuohkusij hiehpá.

• Oattjo náginav lahkabájkes subtsastittjat muhtem sáme árbbedábálasj æládusá birra.
• Válde vuodon gå guossidijda náginav gut árbbedábálasj æládusájn bargaj.
• Dibde oahppijt oanegis ja álkkes diehtotevstajt bájkálasj sáme árbbedábálasj birra låhkåt.

ROALLAOAVDÁSTALLAM

Roallaoavástallam le akta vuohke oadtjot oahppijt sámastihttjat. Roallaoavdástallamin ij la ham ”oahppe iesj” gut ságas, valla roalla. De la ham álkkebu duosstat ságastit ja nåv de ij ballat buosstot javllat. Gå oahppe roallaoavástallamav dahki, de la sijájn dat ájádallam dille.

Buojkulvis

Lárkkamin æjvvalip.

• Gåvvida vidjurijt
  • Gånnå lip?
  • Gåktu vuojnnu dánna?
  • Tjielggi gåktu luonndo ja ulmutja jnv li.
• Gudi ulmutja oassálassti? Gehtja roallakårtåjn.
• Roallakårttå::
1. Namma
2. Man vuoras
3. Gut lav mån?
   - Ulmusj/persåvnnå
   - Gasskavuohta iehtjádijda oavdástallamin 
   - Berulasj
   - Barggoráddna
   - Viehkediddje
4. Ulmusjvuohke
   Gåvvida adjektijvaj
   Duola degu: mån lav ávon, sijvos, suhton jnv.
   
• Mij dánna dáhpáduvvá?

Buojkulvis
Dálvve

• Æjvvalit lárkkamin
• Ællobarggo

Dánna dåhkki hiebadit oahppij åvddåmahtulasjvuoda milta. Duola degu lárkkamin, njuovvamin, ja låhkåmin.

Ájnas le oahppe ietjasa rållaj oahpástuvvi vaj jálo sjaddi.Dahkit ságastallamijt juohkka vidjurij birra. Dibde oahppijt hiebalgis ájggeguovddelis vidjurijt dahkat. Gájka máhtti oassálasstet åvtå bále oavdástallamin, valla dåhkki aj sæmmi lanján duot dát ”ságastallamstasjåvnnå” mij aj máhttá gielladomdenan liehket. Lågå enebu gielladomenaj birra sierra artihkal.

Ságastallamstasjåvnnå 1
Ulmusj boahtá ráddnátjæros ja sihtá gæhttjat jus ælon li sijá boahttsu.

• Dåbddåba gus dá guovtes nubbe nuppev åvtåtjis?
  • Såj buorástahtteba, oahpásmahtteba jus dárbbo le, ja subtsastibá gåstå boahteba.
• Majt javllaba nubbe nubbáj?

Gåvvå: Elin Fjellheim, Elgå skuvle

Goalmát ulmusj boahtá ja gatjádallá guohtoma birra, gåktu giesse ja tjaktja l læhkám jnv.

Ságastallamstasjåvnnå 2
Guovtes ságastallaba makkir/gen boahttsu ráddnátjæros li tjoahkkidum.

Ságastallamstasjåvnnå 3
Muhtem ulmutja tjåhkkåji dållågátten ja ságasti bæjválasj vidjurij birra.

Gåvvå: Elin Fjellheim, Elgå skuvle

Náv dåhkki vidjujit jåhtet stasjåvnås stasjåvnnåj, ja ådå vidjura badjáni dárboj milta. Dá li nannimgierge ma gielav buoredi.

Mierreda galles galggi roallaoavdástallamin oassálasstet, sámegieltijmaj oahppijlågå milta. Åhpadiddje máhttá aj oassálasstet vaj enebu sjaddi.

Vuollelin tjuovvu oajvvádus ulmusj- ja ságastallamstasjåvnåkårtåjda majt oahppe dievddi.

Sæmmilágásj vuoge ja háme máhtti aneduvvat gå galggi roallaoavdástallamav ietjá árbbedábálasj sáme æládusájs dahkat.

• Merraguollim
• Luossabivddo
• Ednambarggo
• Miehttse- ja guollebivddo
• Ietjá miehttseæládusá
• Duodje
• Tjoahkkeæládusá

Juohkka akta dájs æládusájs dåhkki sámegieldomednan, majt oahppe máhtti guossudit ja dassta roallaoavdástallamav dahkat. Roallaoavdástallam le aj gielladomedna. Gehtja sierra artihkkalav ja enep buojkulvisájt gielladomenaj birra.

Roallaoavdástallam dåhkki aj vijdeduvvat ja vuodon storyline-prosjæktaj.

Hiebada oavdástallama stuorrudagáv oahppij milta, galles li, sijáj åvddådiedoj ja áldarij milta, duola degu makkir ulmutja, ja galla ságastallamstasjåvnå galggi. Gå oahppe ietja oassálassti rållajt tjálátjit de sij adni ietjas åmastam máhtojt. De la åhpadiddje barggo oahppijda hásstalusájt hiebadit.

Galla dåhkki moadda ságastallamstasjåvnå. Máhttá ságastallamstasjåvnnå gåsi turista jali iehtjáda guossáj båhti. Danna vattaduvvi diedo bájke histåvrå ja árbbedábij birra. Dát ságastallamstasjåvnnå hiehpá oahppijda gænna l buorre sámegiella, ja vuorasap oahppijda gudi tjuovvu oahppamplánav sáme 3.

Roallaoavdástallam máhttá liehket gássjelabbo tjadádit guhkásåhpadimá baktu, valla jus gárvveda de la máhttelis. Galla oassálasste galggi, le gatjálvis gåktu åhpadus le gárvvidum ja jus le máhttelis åhpadit moaddásav åvtå bále buohtalakkoj. Sæmmi ulmutjin máhtti ienep rålla liehket.

Váttesvuohta boahtá dassta gå ij le máhttelis vuojka labudit kamera åvdån.  Ja máhttelisvuoda li aj tjanádum dasi gåktu teknihkalasj rustiga li.

Gå galggá tjåhkkåhit moatten sajen ja roallaoavdástallamin huoman sæbrrat sæmmi bájkálasjvuodan, de dat rávkká ienep dádjadimev rållajda.

Gárvvidusá roallaoavdástallamij li da sæmmi gå klássalanján. Roallaoavdástallama tjadádallamij le tjanádum gåktu organiseridum la ja gåktu rustika li. Jus la jur åhpadiddje ja akta oahppe de vierddi hiebadallat dasi, de máhtti sunnun goappánik moadda rålla. Jus le máhttelis ienebujda siegen årrot, de le ham ienebu gejda rållajt máhttá juohket.

Ietjá máhttelisvuohta le guhkásåhpadimoahppe máhttá tv barggen ja diededit sierra dáhpádusás sáme árbbedábálasj æládusás. Jus libá guovtes, de máhttá nubbe ságájdahttet nuppev temá birra. De máhttá guhkásåhpadimkamera liehket tv kameran, ja åhpadiddje prográmma vuosstájvállde.

Máhttet njálmálattjat åvddånbuktet: Njálmálasj tjehpudáhka le oajvvedoajmma dán buojkulvisán, sierraláhkáj ságastallat iehtjádij.

Máhttet tjálálattjat åvddånbuktet: Oahppe moalgedimijt roallaoavdástallimij tjálli.

Máhttet låhkåt: Álggon tebmáj le buorre gávnnat ja låhkåt tevtstajt ma li hiebadum oahppejuohkusij Sáme 2 ja 3aj.

Máhttet riekknit: Åhpadimgárvvidusán li riekknimtjehpudagá, sihke ámmulasj ja da ma juohkka æládussaj gulluji. Duola degu boahttsujt låhkåt vaddá máhttelisvuodav riekknimvuogijt  ja muhtem moallánagájt ællostuorrudagáj birra oahppat. Iesjguhtik sáme árbbedábálasj æládusájn li sierra låhkåma majt dåhkki buojkulvisán adnet.

Máhttet digitála ræjdojt adnet: Dáhtá baktu hiehpá roallakårtåjt ja ságastallamstasjåvnåjt dáhkat. Moalgedimijt dåhkki dáhtámásjijna, mp3-spællára, mobiltelefåvnå jnv.  tjadá hárjjidallat. Giehpep sjaddá oahppijda åvddånbuktemav gárvedit, ja árvustallat ietjas bargov gå bessi gulldalit ietjas moalgedimijt.

Árvustallama buojkulvisájn galggi åvdedit oahppamav diededimij/åvddåndiededimij tjadá ma måvtåstuvvi ja diedulattjan dahki. Åhpadusmihttomiere gájbbádusá galggi oahpes ja sadjihin oahppijda bargo álgon. Muhtem láhkáj árvustallamav bargadahttijn jali åvddåndiededimev vaddet vuoseduvvá vuollelin.

Loagga árvustallen

Dánna vuoseduvvá loagga árvustallen. Loagga jali oase låkkas vierddiji sámegiellaj tjáleduvvat. Hiebada oahppij sámegielmáhtudagáj milta.

Juogosloagga 1, álggoloagga
Dát juogosloagga aneduvvá åvddål gå dáhká ja tjadát roallaoavdástallamav. Loagga aj dåhkki aktugasj loaggan. Dánna tjielggiduvvá gut oassálasstá, mij tebmá le, vidjurijt ja mihtojt. Barggamvuoge vatteduvvi. Árvustallam ja moalgedime åhpadiddjes li aj. Dán buojkulvisán máhttá tjuovvot juohkuslåkkav 1 dánna liŋŋka.

Juogosloagga 2, maŋenagiloagga
Dát loagga le bargadahttijnloagga mij gåvvit vidjurijt, barggamvuogijt ja árvustallamav, duodden vuojnojt åhpadiddjes. Dát loagga máhttá aj aktusasj loaggan. Gehtja www.lex.no/vurdering. Jus juogosbarggo vihpá, de la ávkálasj tjállet moadda maŋenagilåkka bargadahttijn.

Juogosloagga 3, loahppaloagga
Maŋŋel gå roallaoavdástallam la tjadádum, máhttá prosessav ja båhtusijt tjoahkkájgiesset låkkan, aktusattjat jali juohkusin. Dánna dåhkki barggojuogo, aktisasjbargo jnv. tjoahkkájgieseduvvat, valla tjalmmusin galggá giellamáhtudak ja åhpadusmihttomiere. Åhpadiddje maŋutjissaj buktá vuojnojt.

Iesjárvustallam

Máhttelis le oahppe ietjasa árvustalli árvustallamgájbbádusáj milta ma li tábellan vuollelin nammadum, ja adni sæmmi mierijt degu Europalasj giellapássan (ESP).

Dáv máhtáv

• vehi
• ållu buoragit
• huj buoragit

MANGLER SAMISK TEKST HER!
 

Oasse iesjárvustallamin máhtti oahppe árvustallat makkir ådå moallánagájt sij li oahppam. Gehtja aj 7. dásev gåktu lasedit dáv sjiemáv.

Åhpadiddje máhttá oahppij iesjárvustallamav tjadádit ja ietjas árvustallamijt njálmálattjat ja/jali tjálálattjat buktet.

Gå aktelasjárvustallam le ållim, de vierddiji oahppe ástov oadtjot buorridit bargov vaj ávkke åhpadusás nanniduvvá.

Sørsamisk:
Bergsland, Knut: Gåebrehki soptsesh, Universitetsforlaget, 2. utgave, 1987
Bergsland, Knut: Sydsamisk grammatikk, Davvi Girji o.s., §§129, 131, 134
Bull, Ella Holm og Bergsland, Knut: Lohkede saemien, Davvi Girji O.S, 2. opplag, 1993
Bull, Ella Holm: Åarjel-saemien 5, Davvi Media o.s., 1986/86
Bull, Ella Holm: Dejpeladtje muvhth vätnoeh jih vuekieh, Samernas utbildningscentrum, 2001
Utsi, Gun M.: Bovtsen Guelmieh, Sijti Jarnge, 1994
Várjavuonna, Meara ávkástallan, Isak Saba guovdás, 2009

Brooks ja Litchfield: Tálla, Idut 2006
Kjersti Lunde Rustad: Vuolggup Greidungij gájtsaj lusi, Landbruksforlaget 1995
Karen Maria Eira Buljo: Vuolggup Inngá Karinijn elluj, Landbruksforlaget 2001
Vuolggup Idá ja sávtsaj lusi Landbruksforlaget 1997
Åge Persen: Ájgge ja Ájgge barggogirjje Idut 1999
Stig Riemmbe Gælok: Biehtár ja Duommá háhkabivdon, Dávvi Girji 1999
Aino Hivand: Mujtá gus? Gollegiella forlag 2009
Vidar Vassvik ja Hanne Solem: Nuorre, GAN forlag 2004
Gun Aira ja Ingegjerd Vannar: Jåvvå giesse, Baldusine 2010
www.glosor.eu
http://www.e-skuvla.no/?dokument=2010-11-05.10:25:32.txt