Moattelágásj gahpera / Gahper i mange fasonger

Kielatis álgij gahpera birra subtsastit histåvrå ja kultuvra gáktuj. Dálásj julevsáme gahper le álgos gahper minsstaris mij lij anon Skádásasuollun ja Nuortta-Europán. Årdåkgahper le oahpes moattes gáldojs gitta 11-1200-jagijs, ja aj brånssåájges. Sån vuosedij gahperijt ma lidjin oarjjelsáme ja julevsáme gahperij muoduga Skånes ja Dalarnis Sverigin ja Sognas ja Vossas Vuonan – gájkka ålmmågahpera. Nisssuna gahpera hábme le vargga sæmmi láhkáj gå ålmmågahper. Álgos lidjin da vuojn ålmmågahpera.

Dålusj gåvåjs Dalarnis vuojnijma ålmmågahper lij ruoppsat, gudájn årdåjn ja ruodná bátte sávvijda gaorodum.

Kielatis innledet seminaret med å sette gahper inn i en historisk og kulturell sammenheng. Dagens lulesamisk gahper bygger på et luemønster som har vært i allmenn bruk i Skandinavia og Nord-Europa. Kilelua er kjent fra ulike kilder helt tilbake til 11-1200-tallet, også fra bronsealderen. Hun presenterte flere eksempler på luer som ligner på sørsamiske og lulesamiske luer fra Skåne og Dalarna i Sverige og Sogn og Voss i Norge – alle mannsluer. Kvinnegahper er i formen så og si identisk med mannens gahper. Opprinnelig var de mannsluer.

På gamle bilder fra Dalarna var mannslua rød, med 6 kiler og grønne band langs sømmene.

 

Julevsáme gahperin li vihtta årde ja hålbbe vuollerabddan. Gahper la goarodum nanos ruvdas jali fijna vádasis.  Gahpertjåhkån le tjuhppa mij le váppsáj goarodum. Agev la alek bájnos.

Nissuna ja ållmå gahpera li sierralágátja. Ålmmågahpera li dåssju dáddnidum, ja nissuna gahperin  le vas ruoppsis daddnevuolruvdda ruoppsis hålbijn ja tjuhpajn. Tjuhppa le tjavgga jali luovvasap  gesadum. Tjuhpan máhtti liehket moadda bájno, valla nissuna gahperin galggá ålgusjbielle agev ruoppsat.  Ålmmågahperin galggá alek tjuhppa, báhtjajda máhttá duodden liehket ruodná, valla alek ålgutjijn. Mæssogahperijn le  guovtegerdak daddnidum ruvdda.

Den lulesamiske gahper består av fem kiler og en holbbe-kant nede. Den er sydd av kraftig klede eller fin vadmel. I toppen er en tjuhppa festet til pullen. Fargen er alltid blå.

Det er forskjell på mannens gahper med bare tinntråd som dekorasjon, og kvinnegahper, som har rødt kledeband under tinntråden, rød kanting og tjuhppa. Tjuhppa kan være hårdt eller løst rullet. Toppen kan ha flere farger, men rødt skal alltid være ytterst på kvinnegahper. Mannens gahper har blå tjuhppa, men til gutter kan den også ha grønt i tillegg, men alltid blått ytterst. Høytidsgahper har dobbelt rad med tinntråd.
 

Kielatisá milta de lij ruvdda gahperassán juo anon 14-1500-jagij dajnas gå lij oasesgálvvon. Åvdebut de lij vádas, majt sidajn dahkin, gahperassán aneduvvam.

Gárvo li agev måvtåjt tjuovvum. Guhka gápptáj lij alla gahper. 1960-jagij oanoj gáppte ja gahper galgaj ånigasj, gåbdep ruoppsis daddnevuolruvdda gahpera birra.

I følge Kielatis, har klede vært i bruk allerede fra 14-1500-tallet; det var en handelsvare. Man har hele tiden brukt vadmel, som tidligere ble laget hjemme.
 
Moten har alltid styrt hvordan klesplaggene skulle se ut. Til lang kofte var det vanlig med høy lue. På 60-tallet ble koftene korte og lua lav, og da var det røde bandet rundt lua bredere.