Gállomihttim jåvsåj gitta skåvllådåhpåj

Juoga aktisasj la gállo alludagá gaskan ja man tjiehppe lidji åhpadusáv åmastittjat. Dát dáhpe gulluj dan ájggáj gånnå rumáj subtsastij kultuvralasj åvddånahttema birra. {Sosialdarwinisma}¢{loan,conc,sm-ssm|Sosialdarwinissma} ja gállomihttim {gulluj}£{verb,kongr,subj-verb|gullujin} dan dáhpáj, ja jåvsåj aj gitta skåvllådåhpåj.


{Bájken}€{w,|Jagen} 1915 ja 1921 mannin {antropologa}${mix|antropolåvgå} Divtasvuonan mihttimin sámijt, valla ettjin huoman gávna {sierradusájt}${conc,rr-r|sieradusájt} sámij ja dáttjaj gaskan. Dát guoradallam, degu {Ditasvuonan}${conc,t-vt|Divtasvuonan} ja ietjá bájkijn væráldin aj, lij oasse stuoráp {rijkagasskasasj}¢{fin,0-j|rijkajgasskasasj} guoradallamijs gånnå ulmme lij ieme ulmusjtjerdajt gávnnat.
{Mañep}${ascii|Maŋep} doaroj sinna ájn dárogielak åhpadiddje Måsken mihttij mánáj gállojt ja subtsastij ællim nav sluohkasa degu sån.

-Dålusj vuojno ulmusjtjerdaj birra gitta skåvllådåhpåj jåksin, ja dá vuojno lidjin aj vuodon gå galggin sámijt láddáduvvat nav vaj buorep ulmutjin galggin sjaddat juogu dal gielalattjat jali kultuvralattjat, subtsas guoradalle Bjørg Evjen guhti l skåvllåhiståvråv guoradallam sámij gaskan Divtasvuonan ja aj ietjá Sálto suohkanijn.

Sjievnnjis åssko

Misjonera gudi sámij lunna mannin 1700-lågon galggin sámijt ”{sjievnnijis}${conc,vnn-vnnj|sjievnnjis}” åskos lånestit, ja dajna de {hæhttuhin}${typo,con,h-j|hæhttujin} dárogielav oahppat nav vaj buktin risstalasj tjállagijt låhkåt. Tomas von Westen oattjoj guokta skåvllådåbe {Divtasvuonan}£{prop,case,ine-ela|Divtasvuodnaj} tsieggidum ; Rábekjuvson ja Durán, ja sámegielak åhpadiddje virgijda biejaduvvin, ja sábmáj aj åhpadin.

–Jus {dalusj}¢{conc,l-ll|dallusj} gáldojda galggap luohtedit, de lidjin buorre båhtusa jur dát åhpadimes. Sáme nuora Lådiga gieldan, ja dalloj lij aj Divtasvuodna {mañen}${ascii|maŋen}, {lidjin {tjiehpebuv}£{adj,case,acc-nom|tjiehpebu} gå látte}¥{redun|lidjin tjiehpebu láttijs}. Sivvan dasi la gå sáme oadtjun åhpadimev ietjasa giellaj, ja dajna de aj buorebut máhtudagájt åmastin, giehttu Evjen.

Dát åhpadibme ittjij guhkijt biso. Jagen 1774 mierreduváj åhpadibme galgaj dárruj tjadáduvvat, ja {1700 lågo}¥{cmp,hyph|1700-lågo} {maññegietjen}${ascii|maŋŋegietjen} suojmoj dát máhtudakåvddånahttem skåvlåj tjadá.

Ij {dåhkkidahtte}¥{missing,cop|lim dåhkkidahtte}

{Násjunálalasj}${mix|Nasjåvnålasj} ulmme 1800-lågon lij aj sivvan gå sihtin dárogielav sámij gaskan nannit, ja jagen 1844 vuododuváj sierra skåvllådáfo gånnå {ienemus}€{w|stuorámus} oasse sámijs årrun. Sámegielak åhpadiddje virggáj biejaduváj, valla ittjij huoman galga sámegielav åhpadimen adnet. ”Gå sámemáná ienemusát dárogielav dádjadi, galggá aj dárruj åhpadit” lij {bagádusmajt}${cmp,1-X|bagádus majt} {dalusj}¢{conc,l-ll|dallusj} åhpadiddje oattjoj.

–Åhpadiddje dalloj ællim åhpadiddjeskåvlåjt vádtsám. Bájkálasj oajválattja vuojnnin dárbov sámijda oadtjot åhpadiddjev ietjasa guolgas, ja nav de alodin sámijt åhpadiddjeskåvllåj åtsåtjit, valla gå ettjin nav buoret dárogielav máhte, de ettjin ga aktak dalloj bessamgæhttjalime tjadá besa. Biedjin gåjt sámegielagav virggáj gut moadda jage åhpadij, ja báhppa de dalloj tjálij: ”Åhpadibme galggá liehket dárruj ja dárogielak åhpadiddje hæhttu virggáj biejaduvvat. Dát åhpadiddje ij la dåhkkidahtte, ja galggá aneduvvat {degu {mañemus}${ascii|maŋemus} tjoavdos}£{x|maŋemus tjoavddusin}”.

Oarjjevuodna guovdátjin

Jagen 1886 lij dárojduhttempolitihkka {nav}€{w|riek} nanos, ja sámegielak åhpadiddje lidjin ”dagu ruge {másjijnan}${vowc,á-a|masjijnan}”. Åhpadiddje galggin aj {avta}£{num,kongr,num-noun|avtav} gaskav gæhttjat vaj {ittjij sámegiella}¥{wo|sámegiella ittjij} tijmaj ålggolin gullu. Sámegiella ittjij galga gullut ietján gå ållu niedan.

-Åhpadiddjij vánesvuohta sámegiellaj ja aj vánesvuohta {{oahppamnevvagijda}${infl|oahppamnævojda}}€{w|oahpponævojda}, oattjoj aj stuorra merkadusáv dasi gåktu giella- ja skåvllåpolitihkka dalloj tjadáduváj, giehttu Evjen ja {vuoset aj gå}¥{missing|vuoset aj dasi gå} Skåvlik-Jáhkki Måsken åhpadij 1800-lågo {maññegietjen}${ascii|maŋŋegietjen}.

–Dajt jagijt lij dárogiella dagu nuppátgiella skåvlån, ja åhpadibme smávskåvlån lij sábmáj, ja dat de vuoset Oarjjevuodna sjattaj {dagu sámegiela ja kultuvra guovdátjin}¥{redun|sámegiela ja kultuvra guovdátjin}, valla ij lim dal dåssju nav buorak javllá sån.

Evjen vuoset dajda jagijda gå Henrik Kvandahl Måsken åhpadij.

– Kvandahl ittjij lijkku sámegiellaj, {valla dá suv vuojno diehtep rievddin}¥{wo|valla diehtep dá suv vuojno rievddin} {maññáj}${ascii|maŋŋáj}}. Dalloj lij vuojnno sámevierrek gáhtot lij jus ettjin viehkeduvá viessot degu dáttja, javllá Evjen.
Juoga aktisasj lij dárojduhttempolitihkan Svieriga ja Vuona bielen dalloj. Svieriga bielen aj nannijin dárojduhttemav 1800-lågon, valla 1900-jagij sinna unnedin dáv politihkav, ja duogásj dasi lij jus sáme galggin {ribádit}€{w|rijbadit}, de hæhttujin viessot {dagu sáme}¥{redun|sábmen}.