Sämimuusik

Sämimuusik lii onnáá peeivi siävuttâs puárrás já uđđâ. Sämimuusik madduuh láá jieŋâlâsâst ärbivuáválii sämimusikkist juáigusist, leu’ddist já liivđest, moh láá ärbivuáválii sämimuusik šlaajah Suomâ pele sämikuávlust. Eres sämimuusik ärbivuáválij vookaalmuusikšlaajâi lassen kávnojeh puohâin máhđulijn muusikgenrein rääpist huumpan.

Ärbivuáválâš sämimuusik

Ärbivuáválii sämimusikkist láá maaŋgah vuáđuprinsiipeh, moh láá siämmáásullâsiih Viestâr-Siberia maaŋgâi algâaalmugij musikkijn. Taah aalmugeh láá eres lasseen nenetseh, enetseh, nganasaneh já selkupeh. Tehálumos ovtâsteijee tahhee lii tot, et muusiklii olgosadelem riäidu lii ulmuu jienâ, iäge čuojânâsah lah kevttum. Nubbe tehálâš ovtâsteijee tahhee lii tot, et nuusik oovdânpuáhtoo ohtuunis. Taah prinsiipeh tuálih tiäivás ärbivuáválii sämimusikkist. Ärbivuáváliih säämi vookaalmuusikšlaajah oovdânpuáhtojeh instrumentâittáá já toh láá táválávt oovdânpuohtum ohtuunis.

Tavesämmilâš juáigus lii tobdosumos ärbivuáválijn säämi vookaalmuusikšlaajâin. Tot lii tavesämmilij ärbivuáválâš muusik já ton nabdeh lemin ohtâ Euroop puárásumosijn ain ellee muusikärbivuovijn. Juáigus ađai lyeti lii ohtuunis oovdâbpuohtum vookaalmuusik. Juáigus čuásáttuvah pyehtih leđe maaŋgah, táválumoseh juáiguseh láá olmoošjuáiguseh. Juáigusáin čujottuvvoo juáigus čuásáttâhân já puohân mii toos lohtâs. Tot kote juáigá, ij juoigâ juáigus, pic juáigá kiännii (juáigus čuásáttuv). Ovdâmerkkân tavesämikielân iättoo: ”Mun juoiggan Heikka Niillasa”, ”Mun juoigâm Heeihâ Nijlâs”. Juáigus čuásáttuvah pyehtih ulmui lasseen leđe sajeh, elleeh, luándu tâi mii peri fáádáid mon jyeigee haalijd juoigâđ. Tavesämmilâš juáigusist láá maaŋgah páihálâšstiijlah já nanosumosávt iäráneh nubijnis Iänuduv-Kuovdâkiäinu já Tiänuleve juoigâmärbivyevih. Juoigâmärbivyevi lasseen lii tavesämmilijn noonâ salmâveisidemärbivyehi, mast kale tast-uv lii kulluumist juoigâmärbivyevi vaikuttâs.

Aanaarsämmilij ärbivuáválâš muusik lii livđe. Livđe-ärbivyevist lii ohtâvuotâ tavesämmilij juáigusáid. Liivđeh láá eres lasseen ulmuin já ellein. Uásild aanaarsämmilijn já tavesämmilijn lii lamaš ohtsâš repertuaar.

tiina sanila-aikio 1.jpg

Tiina Sanila-Aikio lávdástâlmin Nuorttâlâšâi asâttem 60-ive juhleest.

Nuorttâsämmilij ärbivuáválâš muusik lii leu´dd. Leu´dd tuálá siste ulmuid, eellimpirrâs já páihálâšhistorjá kovvejeijee muštotiäđu. Vassi Semenoja, ohtâ Suonnjel leu´dd-ärbivyevi miäštárijn, lii kuvvim leu´dd etâmáin: ”Leu´dd muštâl tast maht ulmuuh láá iällám.” Leu´dd lii rááhtuslâš prinsiipâi peeleest čuuvtij ereslágán ko tavesämmilâš juáigus. Pyerebeht-uv ohtâvuotâ kärjillii já ryešilii ärbivuáhán lii nanos. Leu´ddijn muštâluvvojeh čuásáttâhulmuu eellim tábáhtuskuáhtáseh tábáhtusah ovdáneijee ráiđun.

Eres ärbivuáválâš säämi vookaalmuusikstijlâ ovdeláá máinâšum stiijlâi lasseen lii vuolie, mii lii maadâsämmilij ärbivuáválâš muusik. Maadâsämmilâš kuávlu olá Ruotâst já Taažâst maaŋgâid čuođijd kilomeetterijd näpikiärdu máddáábel.

Uđđâ sämimuusik

Säämi populäärmuusik ovdánem aalgij 1970-lovvoost ko Nils-Aslak Valkeapää almostitij album ”Vuoi Biret-Máret, vuoi”. Tot lâi vuossâmuš skiärru mast juoigâmärbivyehi lâi ovtâstittum uárjienâmij čuojâlmâssáid. Valkeapää láá čuávvum maaŋgah sämiartisteh main aalmugijkoskâsávt tobdosumoseh lává Mari Boine já Wimme. Onnáá peeivi sämiartisteh ovtâstiteh munejurduittáá jieškote-uvlágánijd muusikgenreid juáigusân já rähtih jieijâsmallisii lávlummuusik. Sämikielân räppäjuvvoo já sämimuusik čuávu aalmugijkoskâsij muusiktrendij suundijd. Maaŋgah muusiktábáhtusah sehe sämiradio já -televisio tuálih paijeem moodeern já uáli ellee säämi muusikkulttuur. Uđđâ suhâpuolvâ šadda pirrâduvâst, mii čiävláht váldá tiäđu säämi ärbivyevist.

Tekstâ: Anna Näkkäläjärvi 2011

Kove: Ulla Isotalo

Käldee: Jouste, Marko, ”Suomen saamelaisten musiikkiperinteet”, Suomâ muusik historjá: Aalmugmuusik, 273-307, Asplund ye.

Liiŋkah:

Ijahis idja - algâaalmugij muusiktábáhtus

Kuovdâkiäinu pessijâštuáluh

Algâaalmugij muusiktábáhtus Riddu Riđđu