Lemmee kollehistorjá

(Vinnjoođ tekstâ lii luoihâttum Lemmenjoki-kirjeest)

Vuossmuš kollekuávoi kurgâlem Avveeljuuvâst

Aanaar kollehistorjâ álgá 1800-lovo pelimuddoost, kuás seenaat tutkâmjuávkku kaavnâi kole vuossmuu tove kieldâ maadâoosijn Lutto- já Avveeljuuvâst riddoin. Keessiv 1869 Avveeljuuhân  poođijn merâalmaakyevtis Jakob Ervasti Oulust já Nils Lepistö Raahest. Muádi oho ääigi almaakyevtis tuidijn kyehti kiilu kole. Ton kavnuumist aalgij Aanaar vuossmuš kollevolliittâs, mon hoppuumus iivijn  1871-1872 lii arvâlum, ete Avveenjuuvâ riddoin orostâllii 500-600 olmožid ucâmin kole. Kollekuávoi kuávdáš lâi staatâ virgeulmui várás huksejum caggesaje Avveeljuuvâ Kuldal, ađai Ruuvnâ Station Saariporttikoski taveriddoost. Ruuvnâ Stationi tooimâi 1870-1900. Ton rakânâseh láá ovdištum, já uáivitáálu lii áávus kuossijd.

Ihečyeđe muttummuddoost kolleuuccâm kuávdáš sajeh lijjii Avveeljuuvâ uálgijuuvâin já Laanilast. Lemmest iä vala talle jottáám ko ovtâskâs kolleocceeh, mutâ kolgosaavah kole kávnumist puohtii kuávlun 1900-lovo aalgâst lase kollekuáivoid. Ive 1902 Lemmei vuáđuduvvojii pajjeel 70 kolleváldássâd. Kolle kavnui kuittâg uccáá, já kollekuávoi mohtâ lappui jotelávt. Lemmee paasij vala ráávhun muádilov ihán.

Kollekumestâs paijaan Lemmest

Ranttila viiljâšeh Niilo, Uula, já  Veikko, kiäh lijjii Aanaarjuuvâ riddoost, Ranttila táálust meddâl, pottii uuccâđ kole Lemmei keessiv 1945. Viiljâšeh kuávdášmittii uuccâm puásuiriggá Gáppe-Jon ravvui mield Suohpâšäävži vuáláážân, aaibâs Vaijuuvâ njäälmi alda. Sun lâi jies-uv iskâstâm kollekuáivum Kolle kavnui-uv viehânáál, já čuávuváá keesi Lemmei pottii lase kuáivooh. Kolgosaavah stuorrâ kollemeerij kavnuumist finnejii huámmášume loostâin – kuvvijbâ Suomâ Filmâ kolletoidemist uánihisfiilmâ, mii lâi čaittum elleekoveteatterijn pirrâ Suomâ. Niilo Ranttila muštâlij 1940-lovo loopâst čuávvuvávt:

"Jiem mun tarbâsâm maiden porgâđ, kolle lâi kale tuárvi. Puoh pyeremui ohoi ääigi 1948 finnejim kole muáddi kiilu. Ep kuittâg puáhtám leđe ráávhust, ko lostâartikkâleh kessii almaid Lemmei."

Fiiđgâs Lemmest lasânij, já ko 1940-loho lâi kuullâm,  kolleváldádâsah vlijjii jo masa 100. Lemmei pottii ihelove loopâst ovdâmerkkân Heikki Kokko, Matti Kullervo Korhonen, Jakko Isola já Jukka Pellinen, kiäin šoddii  maŋeláá Lemmee legendaarisumos kollekuáivooh. Kollekuáivum Lemmest vijdânij Suohpâšäävžist eres-uv soojijd Lemmee pirrádâhân: Ruitoáávžán, Jäviláávžán já Miessejuuhân.

Ive 1949 Laapi kollekuáivoi litto vuáđudui Pellis kámppáást ovdediđ kollekuávoi aašij. Tárbu ohtsâspaargon kollekuáivoi koskâvuođâst lâi koorâs, já oornig tarbâšui juávkun, mon čuolmah já ulmui koskâsiih riijđoh väividii. Liiton siärvámmáksun lijjii kyehti gramâ kole já ihejeessânmáksu maksui kollen. Lito vuoimijgijn pottii pyerebeh jotolâhohtâvuođah Lemmei: kuávlun ovdâmerkkân ráivájii kirdemkiedi tävirij jođettem várás já pisovááh  kärbisjođettem aalgij. Litto lii vala onne merhâšittee Laapi kollekuáivoi hiäđuvákšoo.

Aalmuglâšmecci vuáđuduvvoo já kuáivummašineh puátih

1950-loho puovtij nubástusâid / 1950-lovvoost pottii nubástuseh, moin lijjii kuhás uláttee váiguttâsah Lemmee kollekuáivumân. 50-lovo räi kolle lâi koivum almai já kuáivu -vuovvijn, mutâ ive 1951 Kullervo Korhonen puovtij vuossmuu kuáivummaašin Lemmee kollekiedij oolâ. Kole maailmmarkkânhadde kuittâg njeejij 50-lovo aalgâst já keččâlem paasij uánihâžžân. Korhonen viälgádui ennuv. Mašineh liijjii kuittâg puáttâm Lemmei pisovávt. Nubbe merhâšittee nubástus lâi Lemmee aalmuglâšmeeci vuáđudem ive 1956. Kollekuávlu paasij aalmuglâšmeeci raijiimist olgos, mutâ aalmuglâsmecci pirâstitij tom.Kollekuáivoi servi ij vuástálistâm aalmuglâsmeeci vuáđudem, jis tot ij hettiččii kollekuáivum. Eellim Lemmest 1950-lovo aalgâst lâi storgâd, mutâ puohâin ij lamaš lukko kolleucâmist.

"Lukko já áámmáttáiđu kepidii korrâsávt Lemmee kollekuáivoid. Maaŋgâ luho occei korrâ pargo já uccâ pälkki, maid tast finnij, iä lamaš tuárvi eellim vuáđutáárbun. Sij lijjii pettum já vuolgii meddâl kolle-enâmijn. Yrjö Hummarkoski já Arvi Koivisto kuođijn koolbâ Puškoaijui: "Tivoli lii vuálgám. Uážžuvetteđ tipteđ puoh. " Mušton tast lii Tivoli kámppá."

Sitkásumos vuorrâsij äigi

Kollekuávluh labdojii Lemmee aalmuglâšmiäcán ton vijđedem ohtâvuođâst ive 1971. Siämmáá ihelove ääigi maašinlâš kollekuáivum peesâi oppeet joton, veikka tot tábáhtui aalmuglâšmeeci kuávlust. Stuorrâ kollekuáivoi juávhuh lijjii vuálgám Lemmest 1950-lovvoost. Sävrimuuh kuáivooh, nuuvt koččodum sitkásumos vuorrâseh, lijjii kuittâg pááccám.

"Jakko Isola paasij ohtuu Miessejuuvâ riidon, ko kuáivumskipáreh lijjii lappum suu pirrâsist. Kollekuáivoi lito nubbe savâjođetteijee Jukka Pellinen surmâšui  taištâlmist, Heikki Kokko kaartâi naaijâđ, Niilo Raumala nággárušâi Puškojuuvâ riddoost, Heikki Pihlajamäki huksij väldikoddees Miessejuuvâ riddoost, Veikko Nevalaonen šoddâdij saalaat já raparberjieijâs      kolle váldádâsâst Jäviläävžist, Matti Kullervo Korhonen patârij kuáivummaašinveelgijd väldimeerâ tuáhá já Yrjö Korhonen vazâččij kuáivummaašin luodâi miätá Lemmee já sust šoodâi uđđâ legenda."

Toi tobdos sitkásij lasseen Lemmee kollejuvvii riddoin juttii ovtâskâs kolleocceeh, mutâ  rávháliih iveh juátkojii vala kuhháá. Sitkásumosij äigi Lemmest nuuvâi 1980-lovvoost, ko puáris suhâpuolvâ kuáivooh vuolgii vuárustis kolle-enâmijn, kii iäláttâhân, kii Aanaar kirkkoeennâm Viggee ulmui páálstán avalijd naharijd uáđđiđ.

Kollekuáivum Lemmest onne

Uđđâ suhâpuolvâ puáttim oinuin1980- já 1990-lovvoin. Talle kollekuáivum lâi finnim ennuv huámmášume mediast já kollekuáivumkištoh liijii pivnohis hitruuvuotâ. Maailm ruttâtuálu lâi taggaar, ete kole maailmmarkkânhadde lâi pajanâm ennuv já kollekuáivum šoodâi kannatteijen. Kollekuáivum luándu lâi jo muttum, tondiet ko maašinlâš kuáivum lâi lopâlávt puáttám. Maašinlâš kuáivum tááhust šoddii čuolmah kollekuáivum já luándusuoijâlem áárvui kooskân.1990-lovvoost koolgâi eelliđ maŋgii tuámustoovlist seelvâtmin luándusuojâlem- já kuáivumlaavâi enááguid / tuáruid. Motomin kollekuáivoi vuástálisten lijjii luándusuoijâleijeeh, motomin Meccihaldâttâs.    

Onne Lemmest láá 25 kuáivuttâhrigged já suullân 30 kieđâikuáivoi váldádâssâd sehe kolletoidemloppeed. Maašinkuáivumist finnee ihálávt paijeel 20 kiillud kole, kieđâikuáivumist paijeel kiilu. Keessiv Lemmest orostâleh suullân čyeti olmožid kole kuáivumin. Tááláš kuáivumlaahâ poođij vuáimán ive 2011. Laahâ looppât maašinlâš kollekuáivum Lemmee aalmuglâšmeecist. Maašinkuáivoin lii oovce ihheed äigi juátkiđ kuáivum já ton lasseen ohtâ ihe äigi čurgiđ já macâttiđ kuáivumsaje ovdii maisemtilásis. Ive 2020 ohtâ muddo Lemmee kollehistorjást nohá, ko maašinkuáivum nohá. Kieđâikuáivooh juátkihain.

Sitaateh láá Lemmenjoki-kirjeest.

Käldeeh:

Kajala, L. (toim.). 2004. Lemmenjoki – Suomen suurin kansallispuisto. Metsähallitus. 335 s.

Kummala, S. & Ärrälä, I. (toim.). 2011. Onnen hippuja. Aikalaiskuvaa Lemmenjoen kultamailta. Törmä-Ärrälä Oy. Helsinki. 208 s.

Stigzelius, H. 1987. Kultakuume. Lapin kullan historia. Suomen matkailuliitto. Gummerus, Jyväskylä. 256 s.