Čapis sorme

 
Čapis sorme uuhrij hävdidem. Gilles Li Muisisin kronikat 1272–1353
Čapis sorme lâi njuámmootavdâ Euroopâst já ton aldakuávluin iivij 1346–1353. Áárvu mield čapis soormán jammii 30–60 % Euroop aalmugist ađai 25–50 miljovn olmožid já siämmáá veerdi Alda-nuorttân já Tave-Afrikâst.
Stuárráámus uási totkein oskoh, ete puávuirotto tovâttij čapis sorme. Puávuirotto lávdá€njuámu čapisrotá suámsurij käskimist. Uđđâ DNA-tutkâmušah tuárjuh taam ibárdâs. Meid kepisroto láá epidâm čapis sorme tovâtteijen.
Čapis sorme lavdâškuođij€njuámuškuođij majemustáá ive 1346 Tave- Ruošâst. Lii meid árvuštâllum, ete epidemia ličij álgám jo-uv Kiinast teikkâ Koskâ-Aasiast, kost tot laavdâi€njuámui Ruošâ peht Čapismeerâ paijeel€rasta Konstantinopolân já Aleksandrian, talle ubâ Alda-Nuortâs já ive 1347 Euroop haammânkaavpugáid Italiast já Ranskaast. Tobbeen epidemia laavdâi€njuámui čuávuvái iivij ääigi ubâ Euroopân já majemužžân Ruošâ ristâoskolâš ossijd 1350-lovvoost. Tuše muáddi eennâm, nuuvtko Suomâ já Island, šiäštojii epidemiast.
Čapis sorme tovâttem aalmuglappum tovâttii£tovâttij Euroopâst stuorrâ ohtsâškodálâš já ekonomâlâš nubástusâid, tastko pálhálij sajattâh puáránij pargovyeimi vänivuođâ tiet.
Siskáldâslisto
•	1Epidemia šoddâm
o	1.1Suujah
o	1.2Algâsaje
•	2Epidemia lavdâm
o	2.1Krimân
o	2.2Konsatinopolân já Anatolian
o	2.3Afrikân já Alda-Nuortâs
o	2.4Euroopân
•	3Mainâšumeh epidemiast
o	3.1Áigálâš ibártâs
•	4Čuávumušah
o	4.1Vuossâmuuh reaktioh
o	4.2Maajeeb epidemiah
o	4.3Aalmuglappum
o	4.4Ekonomâlâš já ohtsâškodálâš nubástusah
•	5Käldeeh
Epidemia šoddâm
Suujah
Pandemia šoodâi máhđulávt kyevti suujâst. Mongoleh lijjii hiäppušijgijn lihâdeijee suáldátteh, kiäh lijjii väldidâm masa ubâ Euraasia. Sij sattii pyehtiđ taavdâ kyeddee jursseid Kiinast aroi peht viestârân 1300-lovvoost. Nubben suijân pandemia aalgân saatij leđe 1200-lovo pelimuddoost álgám šoŋŋâdâhnubástus, mii tovâttij jurssei vajâldem viestârân.
Algâsaje
Čapis sorme algâsaje lii vala epivises. Motomij totkei mielâst epidemia lavdâškuođij Koskâ-Aasiast já motomij totkei mielâst Kiinast. Puávuirotto tiättoo jurssein endeemlâžžân sehe Koskâ-Aasiast ete Tave-Kiinast-uv. Kiinalij historjákiirjijn iä kuittâg kávnoo£kavnuu mainâšumeh rottoost ovdil 1640-lovo. Kiina Hebei eennâmkoddeest lâi 1330-lovvoost vaahâglâš njuámmootavdâ, mutâ ij lah vises, ete lâi-uv tot rotto vâi ij. Koskâ-Aasiast Issyk Kulist láá eromâš ennuv häävdih iivijn£iivij 1338–1339 já motomin€motomijn hävdikeeđgijn lii jäämmimsuijân almottum rotto. Epidemia aalgij máhđulávt Kaspiameerâ taveviestârriddoin já Tave-Ruošâ kuávlust kiđđuv 1346, tegu ryeššilâš historjáčälleeh já arabičällee Ibn Al-Wardi čallii. Tobbeen taavdâ laavdâi€njuámui Čapismeerân sehe máádás. Tavas teikkâ Čapismeerâ viestârbel tot ij algâsajestis lavdâm€njuámmum, tastko Maadâ-Ruošâ muslimijn iä lamaš kävppikoskâvuođah teikkâ ereskin koskâvuođah tobbeen ässei ristâhâsâigijn. Ive 2010 almostittum geenitutkâmuš mield puoh kulmâ rottopandemiah láá šoddâm Kiinast, já viestârân čapis sorme lii puáttám silkkeluodâ mield.
Epidemia lavdâm€njuámmum
 
Rotto£Roto lavdâm€njuámmum Viestâr-Euroopân iivij 1346–1353
Krimân
Ive 1343 mongoleh meridii väldidiđ Krim njargâenâmist leijee Kaffa kaavpug. Ulmen lâi vyejettiđ genovalâš kävppijâsâid meddâl. Majemuu pirâstem ääigi iivij 1345–1346 pirâsteijei juávhust šoodâi€njuámuškuođij rotto. Gabriele de Mussis muštâlusâst mongoleh paččii katâpulttijgijn$katapultijgijn roto uuhrij rummâšijd muuvrâ paijeel genovalij toorjâsajan, vâi genovaliih virrii. Taat lii máhđulâš, mutâ miasmateorian oskoo pirâsteijeeh liččii ušom vuárdám, ete rummâšeh vistig háisuškuottii, vâi€ovdilgo toh levâttii "hyenes ááimu". Roto levâtteijee suámsureh kuittâg vyelgih čuáskoo rummâšist jotelávt. Nuubij sanijguin lii tuođânálásub, ete tavdâ laavdâi€njuámui Kaffa kaavpugân jurssein, moh lijjii peessâm kaavpug siisâ ton muuvrâi loomij peht.
Konsatinopolân já Anatolian
Kaffast tampâigijn patârâm italialiih puohtii roto Konstatinopolân ušom vyesimáánust 1347. Epidemia oinuuškuođij€kulluuškuođij kaavpugist syeinimáánust, já čohčuv tot lâi jo jyehi saajeest. Konstantinopolist patâreijee ulmuuh puohtii taavdâ Anatolia riddokuávloin já meid Konstantinopol Euroop peln leijee kaavpugossijd. Ive 1349 tavdâ laavdâi€njuámui Anatolia siseennâm várádâhkuávloid.
Afrikân já Alda-Nuortâs
Egypti$Egypt Aleksandrian čapis sorme poođij algâčohčuv$algâčoovčâ 1347 kävppitaampâ fáárust Konstatinopolist teikkâ Maadâ-Ruošâst, kost Epygt$Egypt kavpâšij ennuv. Aleksandriast epidemia lavdâškuođij€leevvânškuođij Niili mield máádás sehe nuortâs já viestârân. Gazast tavdâ lâi kiđđuv 1348. Aleppon já Bagdadân tavdâ poođij eres suundijn siämmáá ääigi. Arabiast possijdvajâldeijeeh puohtii taavdâ Mekkan ive 1384. Meid Jeddast epidemia lâi hyeni€viärráá, mutâ Medina šeštui. Maadâ-Arabia Jemenân epidemia poođij Egyptist maccâm Jemen kunâgâs fáárust ive 1351.
Tavdâ lâi lavdâm€njuámmum Libyan jo Aleksandriast, mutâ Tunisian tot poođij vistig tamppáin Sisilia Messinast, já epidemia aalgij Tunis kaavpugist kiđđuv 1348. Marokkon epidemia laavdâi€levânij siämmáá ive Fès haldâšeijee suátivievâ fáárust, mii lâi irâttâm väldidiđ Tunisia.
Egypti maadâossijd epidemia poođij pelnub ivveest tastmaŋa ko tot lâi puáttám Aleksandrian. Tađe mäddiláá teikkâ Viestâr-Afrikân epidemia ij innig lavdâm€njuámmum. Tave-Afrik nomadeh šiäštojii epidemiast, tastko sii aassâmkuávluin iä lamaš rotáh já toi suámsureh.
Euroopân
 
Rotto Firenzest ive 1348
 
Čapis sorme, Hugo Simberg, 1906
Čapis sorme olâttij Euroop ääigist, kuás eres njuámmootaavdah, tego stuorrâpuákku, iä lamaš väividâm ulmuid kuhes ááigán. Euroop ässeeloho lâi pissoom siämmáálágánin jo 50–100 ive ääigi. Puoh viljâlemenâmeh lijjii kiävtust, mutâ ulmuuh lijjii liijkás ennuv já tondiet vänivuotâ já nelgi lijjii stuorrâ čuolmah.
Ij lah vises, poođij-uv čapis sorme Euroopân njuolgist Kaffast vâi Konstantinopol peht. Taampah luhostuvvii jođettiđ koddee taavdâ kuhes-uv merâmaađhijd, tastko tain lijjii stuorrâ almaiduvah já jiegân pááccám ulmuuh lijjii tommit ennuv stivriđ taampâ hamânân.
Loppâkeessiv$Loppâkeesi já čohčuv 1347 rotto laavdâi€njuámui Maadâ- já Koskâ-Kreeikan. Taavdâ lavdâm€njuámmum Euroopân aalgij kuittâg eidusávt Italia hamânijn čohčuv 1347. Sisilia Messinan tavdâ poođij ušom porgemáánu nube ohhoost, já tobbeen Ranska Marseillen vissâ jo čohčâmáánust. Messinast vyelgee patâreijeeh njuámuttii ton maŋa ubâ Sisilia roovvâd-skammâmáánust já juovlâmáánust meid Sardinia já Korsika. Italia nanamân tavdâ laavdâi€njuámui ovdil uđđâ ive aalgâ. Genovan njuámmum puohtii kulmâ njadostaampâ Konstantinopolist já epidemia uáinistii€tubduuškuođij tobbeen ive 1347 majemui peeivij. Uđđâivemáánust 1348 tavdâ laavdâi€njuámui Pisa riddokaavpugist Toscanan. Nuorttân puáttee taampah levâttii njuámmum Italian maccâmmääđhi ääigi, já tavdâ levânij maŋgáid hamânáid Adriameerâst. Venetsiast epidemia uáinistii€tubdui uđđâivemáánu 25. peeivi ađai tavdâ lâi puáttám toho ušom jo skammâmáánu loopâst.
Italiast rotto laavdâi€njuámui mietipiäiván pirrâ Euroop, vistig Raanskan já Espanjan. Espanjan tavdâ poođij aainâs-uv kuulmâ sundeest: mäddin Gibraltarčuálmi paijeel€rasta, tavveen Pyrenij paijeel já Italiast Baleaarij peht nuorttâridoi haammânkaavpugáid Barcelonan já Valencian. Kastilia kunâgâs Alfonso XI jaamij čapis soormán njuhčâmáánust 1350 já lâi áinoo taavdân jáámmám haldâšeijee kunâgâslâš Euroopâst.
Ranskaast tavdâ laavdâi€njuámui tavas Eŋlandân$Englandân, Flanderân, Vuáládâhenâmáid já Saaksan. Eŋlandân$Englandân tavdâ poođij keessiv 1348 Weymouth hamânist jo-uv Normandiast, mäddiláá Ranskaast teikkâ Genova rääjist. Saaksan rotto poođij sehe Tave-Ranska peht ete Italiast Aalpâi paijeel.
Maadâ-Balkanian epidemia poođij čohčuv 1347 máhđulávt siämmáá ääigi sehe nuorttân ete viestârist. Tave-Balkanian tavdâ poođij loppâivveest 1347 Venetsia peht. Uŋgarist Tonava riddoin tavdâ uáinistii€tubdui uđđâivemáánust 1349. Böömin rotto poođij ive 1350.
Tave-enâmijn čapis sorme poođij vistig Taažân Oslo kuávlun ušom ive 1348 loopâst. Taanskan tavdâ poođij váhá maŋeláá. Islandân čapis sorme ij puáttám ollágin. Ruotân tavdâ poođij vissâ viestârist čohčuv 1349, mutâ taavdâ ovdánmist enâmist iä lah masa ollágin kuvviimeh. Pessijái ääigi 1350 uáinistii€kulluustij Visby hansakaavpugist epidemia, mii ij lamaš puáttám Nuorttâmeerâ paijeel€rasta peic miätá Ruotâ maadârido.
Suomâst čapis sorme ij tiettum vissâ ollágin. Motomijn eennâmtááluin puoh ässeeh jammii, mutâ iä tieđe, lii-uv tot eidu roto tiet. Ton ääigi Suomâ ässeeloho lâi tuše 65 000 já aassâm lâi häärviht. Uccâ kaavpugeh lijjii tuše muáddi. Suomâ lâi tuárispeln meerâ syejeest já ko kavpâšem eres enâmijgijn lâi nuuvt uccáá, te taavdâst iä lamaš máhđulâšvuođah lavdâđ.
Mainâšumeh epidemiast
 
Jäämmimtanssâ, Michael Wolgemut, 1493 ovtâskâsčyegis
Stuorrâ kaavpugij váljujuávkku já togopeht meid historjácälleeh iä čolmâm€kiddim čapis soormán huámmášume epidemia aalgâst, tastko tot kuoskâi tuše kaavpugij kievhijd. Rottoepidemiast meid jaskodii, amâs$amas kavpâšem eres kavpugijn ij nuvâččij€nuuhâđ. Taavdâ puáttimist$puátimist ton mainâšemân$maainâšmân äigikiirjijn piištij siijdâin suulân kuttâ oho, koskâmatsâš$koskâstuárusijn kaavpugijn čiččâm okkod já stuorrâkaavpugijn€stuorrâ kaavpugijn käävci okkod.
Čapis sorme pajandijnis Euroopâst tavas já nuortâs, kuvviimeh tast muttojii harvijd$härvibin já epitarhijd$epitärhibin.

Taavdâ£Taavdâ kočoškuođij£koččooškuođij "čapis soormán£sormen" esken čyeti-iveh$čyeti ihheed maŋeláá. Áigáliih kevttii tast eres noomâid, ovdâmerkkân "stuorrâ jäämmim", "rotto", "njuámmootavdâ" teikkâ "vuossmuš$vuosmuš njuámmootavdâ". Táálááš$Tááláš nomâttâs puátá latinakielâ$läättinkielâ saanijn atra mors, mast atra meerhâš čapis mutâ€já meid kaavhâd.

Áigálâš ibártâs$ibárdâs
Áigáliih onnii roto Immeel ráŋgáštâssân suddogâssáid. Rooton jieš-uv jáámmám firenzelâš historjácällee Giovanni Villani oonij roto immeellâš ráŋgáštâssân firenzelij "ruuđâhimost$ruttâhimmoost, änhisvuođâst já kievhij suárdimist". Motomeh uskuu, ete "hyenes áimu" tovâttij roto. Rottoost meid ášáskuttii juudalijd, mon suujâst tavdâ tovâttij juudalâšvááinuid. Ristâlâš kulttuurist roto algâpuáttim onnii sáttánlâžžân já tondiet kissáid£kisáh hevâttij£hevâttuvvojii ennuv, tastko toh lijjii annaam pahakkâs symbolin. Tot kuittâg tovâttij tom, ete roto levâtteijee rotáh lasanii. Motomeh uskuu, ete suujah lijjii astrologiliih$astrologisiih.
Čuávumušah
Vuossâmuuh reaktioh
Rotto tovâttij puáđidijnis stuorrâ šooki, já jyehipiäiválâš eellim orostij masa ollágin$tievâslávt. Eennâmviljâleijeeh joskii kendiđ£kendimist já kävppijâsah pieijii uvsâidis kiddâ. Paapah joskii adeliđ£addelmist majemuid riitâid. Meid riggái ovdil juhlálâš havdajááh nubástuvvii hervâttemáid$heervâtmáid já roheh€uámikkâsah sattii tuše leggistiđ£leggistuđ háávdán.
Motomeh čokkânii aassâđ tááloid, kost€main kihheen iä£ij lamâš$lamaš vala puáccám, já sierâluvvii eres ulmuin. Maaŋgah patârii kaavpugijn eennâmkuávloid.
Maajeeb epidemiah
Rotto paasij čapis sorme maŋa eelliđ Euroop jursseepopulaatioin já pandemia jotkui syklilávt$syklisávt. Čapis sorme£sormeest hiäjubeh epidemiah feerejii čuávuváin čyeti-iivijn Euroopâst já eres soojijn maailmist maaŋgâid. Nubbe epidemia aalgij kiđđuv 1361 já piištij oovtâ ive. Tot surmij Euroopâst vissâ 20% aalmugist já kohtâlij eromâšávt korrâlávt$korrâsávt párnáid já eennâmomâsteijeeluoka. Kuálmád epidemia ive 1369 surmij 10-15% aalmugist já nubeh-uv epidemiah suulân siämmáá meeri£mere. Čapis soormeest šeštum Island feerij tuođâlâš rottoepidemia ive 1402.
Aalmuglappum
Čapis sorme čuávumuššân eurooplij koskâmiärásâš eellimahe vuálánij 35-40 -ivveest vuálá 20 ihán 1300-lovo maajaabeln€loopâst.
Euroop ässeelovo uccánem jotkui epidemia maŋa-uv. Motomij áárvu£áárvui mield Euroop ässeeloho lâi 1400-lovo aalgâst uccánâm máhđulávt joba piälán teikkâ ton-uv vuálá ko tom verdid ááigán epidempia ovdiibeln. Taat uccánem poođij uásilt$uásild čapis sorme maŋa puáttám epidemiain. Vuossâmuin rottoepidemiain ripettâm vuorâseh ripettii uđđâ epidemiain pyereeb ko nuorâ ulmuuh. Euroop ässeeloho lasanij esken 1400-lovo pelikooskâst$pelimuddoost.
Ekonomâlâš já ohtsâškodálâš nubástusah
Aalmuglappum puovtij fáárust ekonomâlâš$ekonomlâš nubástusâid ko sosiaallâš lihâdem puáránij. Ovdâmerkkân tálulij čonâsem árbivuáválâš eennâm-kuávloid$eennâmkuávloid kiäppánii£kiäppánij ko aassâm háárvui. Nuuvtpâ eennâmoorjij tile puáránij. Čapis sorme tovâttij stuorrâ pargovyeimi vänivuođâ. Ovdâmerkkân Eŋlandist $ Englandist joba kuálmádâs ovdeláá viljâlâm£viljâlum piälduin paasij viljalhánnáá $ viljâlhánnáá.