sfs_veiledning_24_undervisningsopplegg-samiske-.html.xml

Udir.no - Saemien heamtuvrh jïh aalkoealmetji heamtuvrh Udir.no - Sáme dålusj subttsasa ja álggoálmmugij subttsasa Saemien heamtuvrh jïh aalkoealmetji heamtuvrh Sáme dålusj subttsasa ja álggoálmmugij subttsasa Daltese: Jåa3 – studijeryøjrien øøhpehtimmieprogramme jïh lissiebigkeme siejhme studijemaahtose baarkoefaageles øøhpehtimmieprogrammide Dásse: Jo3 - oahppogárvedime åhpadusprográmma ja lasádusá dábálasj oahppomáhtudahkaj - viddnofágalasj åhpadusprográmma Aamhtese: saemien soptseseaerpievuekie jïh jeatjah aalkoealmetji soptseseaerpievuekieh Tiebmá: sáme subtsastallamvuohke ja ietjá álggoálmmuk subtsastallamvuoge Tijje: 8-10 tæjmoeh Ájgge: gávtset tijmas lågev tijmmaj Aalkoe Álgadus Daate øøhpehtimmiesoejkesje vuesehte guktie learohkh maehtieh barkedh juktie maahtoeulmide jaksedh, mah leah nuelesne neebneme. Dát åhpadimgárvvidus le buojkulvis gåktu oahppe máhtti barggat jåvsåtjit máhtudakmihtojt ma li nammadum vuollelin. Daesnie vuesehte guktie maahta maahtoeulmide tjyølkehke darjodh lïerehtimmieulmine, mah leah akte sille juktie maahtoeulmide jaksedh. Dánna vuoseduvvá gåktu máhtudakmihto båhti vuojnnuj åhpadusmihttomierijn, ma li lávke gåktu jåksåt máhtudakmihtojt. Øøhpehtimmiesoejkesje vuesehte sjyøhtehke barkoevuekieh, guktie vihkielommes maehtelesvoeth meatan vaaltasuvvieh jïh guktie lohkehtæjja øøhpehtimmiem sjïehtede learoehkidie jïh dejtie iktemearan vuarjesje. Åhpadimgárvvidus vuoset muhtem barggamvuogijt, gåktu vuodotjehpudagá åvtåstuhteduvvi ja gåktu åhpadiddje hiebat åhpadusáv oahppijda ja árvustallá sijájt bargadahttijn. Aaj akte vuesiehtimmie guktie learohkh jïjtjemse jïh sinsitniem vuarjasjieh. Le aj buojkulvisá gåktu oahppe ietjasa ja guhtik guojmesa árvustalli. Øøhpehtimmiesoejkesje vuesehte guktie learohkh maehtieh gøøkte aalkoealmetji soptsestimmievuekieh viertiestidh. Åhpadimgárvvidus vuoset gåktu oahppe máhtti buohtastahttet guovte álggoálmmugij Maahtoeulmie LM06-S Máhtudakmihto LK06-S an Maahtoeulmie Jåa2 mænngan – studijeryøjrien øøhpehtimmieprogramme jïh lissiebigkemen mænngan siejhme studijemaahtose – barkoefaageles øøhpehtimmieprogramme Máhtudakmihto Jo2 - oahppogárvedime åhpadusprográmma ja lasádusá dábálasj oahppomáhtudahkaj - viddnofágalasj åhpadusprográmma maŋŋela Aerpievuekien daajroe Lohkehtimmien ulmie lea learohkh edtjieh maehtedh Åhpadusá mihttomierre le oahppe galggá máhttet saemien soptsestimmieaerpievuekiem buerkiestidh tjielggit sáme subtsastallamdábev heamtuvrh soptsestidh gosse biehkieh saemien soptsestimmieaerpievuekeste nåhtadieh subttsasijt subtsastallat gånnå adná elementajt sáme subtsastallamdábes saemien heamtuvrh viertiestidh jeatjah aalkoealmetji heamtuvrigujmie, jïh heamtuvrigujmie jeatjah kultuvrijste buohtastahttet sáme subttsasijt ietjá álggoálmmugij ja ietjá kultuvraj subttsasij Lïerehtimmieulmie Åhpadusmihttomiere Maahtoeulmide tjyølkehke dorjeme lïerehtimmieulmine, mah leah akte sille juktie maahtoeulmide jaksedh. Máhtudakmihto båhti vuojnnuj åhpadusmihttomierijn, ma li lávke jåvsåtjit máhtudakmihtojt. Learohke edtja maehtedh Oahppe galggá máhttet saemien soptsestimmieaerpievuekien bïjre soptsestidh subtsastit sáme subtsastallamvuoge birra vihkeles dïejvesh buerkiestidh mah leah saemien soptsestimmieaerpievuekesne tjielggit guovdásj moallánagájt ma sáme subtsastallamvuohkáj gulluji aktem heamtuvrem vaajestidh mij sjiere saemien væhtah åtna mujttalit dålusj subttsasav mij la sierralágásj sáme aktem heamtuvrem gaavnedh mij lea tjielke saemien tjállet subtsasav mij la sáme vuohkáj seammavoeth jïh joekehts gaavnedh akten saemien heamtuvren jïh akten jeatjah heamtuvren gaskem åhtsåt gåktu sáme dålusj subtsas ja inuihta dålusj subtsas libá muodogattja ja gåktu æbá la Vihkielommes maehtelesvoeth Vuodotjehpudagá Maehtedh lohkedh: Learohkh ovmessie heamtuvrh, soptsesh, dïejvesh jïh jeatjah tjaalegh luhkieh mah leah aamhtesisnie. Máhttet låhkåt: Oahppe låhki duov dáv dålusj subtsasav, giehtov, dijdav ja ietjá tevstajt ma tiebmáj gulluji. Dah gøøkte heamtuvrh luhkieh mah leah våarome viertiestæmman. Sij låhki guokta subtsasa majt galggi buohtastahttet. Maehtedh jïjtjemse njaalmeldh tjïelkesidh: Learohkh aktem heamtuvrem njaalmeldh soptsestieh. Máhttet njálmálattjat åvddånbuktet: Oahppe subttsasav njálmálattjat åvddånbukti. Maehtedh jïjtjemse tjaaleldh tjïelkesidh: Learohkh aktem heamtuvrem tjaelieh, jïh sjiere væhtah tjaeliestieh, gosse heamtuvrh ovmessie kultuvrijste viertiestieh. Máhttet tjálálattjat åvddånbuktet: Oahppe tjálli subtssasav, tjálli sierra dåbddåmerkajt gå buohtastahtti subtssasijt duot dát kultuvras. Maehtedh digitale dïrregh nåhtadidh: Learohkh aktem heamtuvrem daatovrisnie tjaelieh, jïh sov tjaalegem staeriedieh mænngan lohkehtæjja jïh / jallh dah mubpieh learohkh aktem tjaaleldh bïevnesem bååstede vadteme. Máhttet digitála ræjdojt adnet: Oahppe tjálli subttsasav dáhtámasjijnan ja divvu ietjasa tevstajt maŋŋela gå åhpadiddje ja / jali oahppeguojmme le tjálálattjet ja / jali njálmálattjat diededam. Dah maehtieh aktem goerem darjodh, juktie heamtuvrh ovmessie kultuvrijste viertiestidh. Sij máhtti sjiemáv dahkat gånnå buohtastahtti subttsasijt iesjgeŋga kultuvras. Lïerehtimmiedarjomh Oahppamdåjma Lohkehtæjja aamhtesem åehpiedahta gosse aktem aerpievuekien saemien heamtuvrem soptseste, jallh satne baaja learoehkide aktem tjoejebaantem goltelidh dagkarinie heamtuvrinie. Åhpadiddje oahpásmahttá tiemáv subtsastit árbbedábálasj sáme dålusj subtssasav, jali dibdá oahppijt jiednabáttev gulldalit dakkir subtssasasijn. Learohkh ektesne soptsestieh maam dah daejrieh dej sjiere væhtaj bïjre saemien soptsestimmieaerpievuekesne. Oahppe ságasti aktan majt sij diehti sierra dåbddåmerkaj birra sáme subtastallamvuogen. Lohkehtæjja buerkeste saemien aerpievuekesne ij leah iktegisth aelhkie lahtesi gaskem juekedh, jïh aktem sjiere buerkiestimmiem darjodh mij lea heamtuvre jïh mij lea soptsese. Åhpadidddje tjielggi sáme árbbedáben ij álu le álkke sieradit nammadusájt ja snivva tjielggit mij la dålusj subtsas ja mij la subtsas / giehtto. Dan mænngan lohkehtæjja aalkoealmetji lidteratuvren bïjre soptseste aktene histovrijen perspektijvesne. Maŋŋela subtsas åhpadiddje álggoálmmugij girjálasjvuoda birra histåvrålasj perspektijvan. Learohkh aktem jallh jienebh filmh vuartasjieh. Oahppe gæhttji avtav jali moadda filma. Gåarede DVD løønedh Saemiedigkien learoevierhtiejarngeste, Guovdageaidnusne. Máhttelis la DVDajt luojggat Sámedikke oahpponævvoguovdátjin Guovdagæjnon. Learohkh ektesne filmi sisvegi bïjre soptsestieh. Oahppe ságasti filmaj sisanoj birra. Learohkh ektesne soptsestieh mah væhtah akte saemien heamtuvre åtna, jïh aktem tjåenghkies læstoem væhtajgujmie tjaelieh. Oahppe ságasti aktan makkir dåbddomerka li dålusj subtssasijn, ja tjálli aktisasj listav dåbddåmerkaj. Dej væhtajgujmie goh våarome, learohkh jïjtsh heamtuvrh tjaelieh. Dåbddåmerka vuodon, tjálli oahppe ietja subtssasijt. Dah haarjanieh heamtuvride lohkedh, jïh dah akten mubpien learoehkasse soptsestieh, akten dåahkan jallh abpe klaassese. Hárjjidalli subtsastit subtssasijt, ja oahppeguojmmáj, juohkusij jali ålles klássaj subtsasti. Learohkh sinsitnien heamtuvridie goltelieh, jïh sinsætnan bïevnesh bååstede vedtieh mah væhtah dah vueptiestin, jïh mah væhtah dah vueptiestieh saemien soptsestimmieaerpievuekeste. Oahppe gulldali guhtik guojmesa subtssasijt ja diededi makkir dåbddomerkajt ielvvin ja majt sáme subtsastallamvuoges dåbddin. Learohkh aktem saemien jïh aktem heamtuvrem aktede jeatjah kultuvreste luhkieh, dan mænngan dejtie viertiestieh. Oahppe låhki avtav sáme ja avtav inuihta dålusj subtssasav ja buohtastahtti dajt. Learohkh aktem goerem darjoeh maam nåhtadieh gosse saemien heamtuvrh jeatjah aalkoealmetji heamtuvrigujmie viertiestieh. Oahppe dahki sjiemáv majt sij adni gå buohtastahtti sáme dålusj subtssasijt ietjá álggoálmmukij subttsasij. Goeresne golme kolonnh. Sjiemán la gålmmå gárggása. Gårroeh kolonnesne tjaelieh mij lea sjiere saemien heamtuvride. Gåro gárggásij tjálli mij la sierralágásj sáme subtssasijn. Åelkies kolonnesne tjaelieh mij lea sjiere dan aerpievuakan mejnie viertiesteminie. Gasskogárggásij tjálli oahppe mij la sæmmilágásj dajn guovte kultuvrajn. Gaskoeh kolonnesne learohkh tjaelieh mij lea tjåenghkies dejtie gøøkte kultuvride. Máhttá bájnojn mierkkit gåro ja oalges gárggásin dajt tjuokkajt ma li sierralágátja dajn guovte kultuvran. Dïhte mij lea aajmene goh sjiere akten kultuvrese, dam maahta klaerine mïerhkesjidh dennie gårroeh jïh åelkies kolonnesne. Sæmmiláhkáj máhtti oahppe buohtastahttet sáme dålusj subttsasav subttsasijn ietjá árbbedábes. Sjïehtedamme lohkehtimmie Hiebadum åhpadus Dah heamtuvrh mejtie learohkh luhkieh, maehtieh dovne åenehks jïh guhkies årrodh jïh geerve jïh aelhkie. Subtssasijt majt oahppe låhki, máhtti guhkebu ja oanebu, ja iesjgeñgalágásj gásjelisvuodaj. Muvhth åehpies jïh muvhth orre learoehkidie. Muhtema li oahppijda oahpes ja iehtjáda vas ådå. Aelhkebe våaromem vaeltedh åehpies heamtuvrine sijjeste heamtuvrh mah leah ammes, gosse learohkh edtjieh soptsestidh, viertiestidh jïh heamtuvrh jïjtje tjaeledh. Gå oahppe ietja galggi subtsastit, buohtastahttet ja tjállet subttsasijt le álkkebu vuodon válldet oahpes subttsasijt gå amás subttsasijt.. Såemies learohkh ånnetji saemien soptsestimmieaerpievuekien bïjre soptsestieh, mearan mubpieh dejtie vihkielommes væhtide veelelaakan tjïelkestieh. Muhtem oahppe subtsasti binnáv sáme subtsastallamvuoge birra, medin iehtjáda snivva tjielggiji ájnnasamos dåbddåmerkajt. Muvhth learohkh heamtuvrh gaavnehtieh mah sisvegisnie jïh bigkemisnie leah mahte seammalaakan goh akte heamtuvre maam aarebistie demtieh, jallh aadtjen lohkeme. Muhtem oahppe diktiji subtssasijt ma sisanojn ja ásadimijn li vargga sæmmi gå álggoversjåvnnå subttsasin majt sij åvtåtjis dåbddi, jali ahtjak li låhkåm. Mubpieh loevenieh aktegsheamtuvreste jïh svihtjedieh sjaangeren sisnie, seamma aejkien goh tjyølkehke saemien aerpievuakan bigkieh. Iehtjáda vas luovviji ietjasa ájnegissubttsasijs, sjáŋŋara sisbielen tjálli ja sæmmi boahta aj sáme árbbedábij milta. Learohkh jïjtje veeljieh man gellie jïh giese dah sïjhtieh heamtuvrh soptsestidh. Oahppe ietja válljiji gallásij ja gesi sihti subtssasav subtsastit. Muvhth tuhtjieh bøøremes ajve lohkehtæjjese jallh akten mubpien learoehkasse soptsestidh. Muhtema jálot subtsasti jur åhpadiddjáj jali oahppeguojmmáj. Mubpieh buerebe tråjjedieh gosse jienebh goltelieh. Iehtjáda soapptsu gå le ienep gulldalidje. Muvhth learohkh jienebh heamtuvrh luhkieh jïh heamtuvrh jienebh aalkoealmetjijstie, jïh aktine stuerebe vaeljehkinie viertiestieh, goh våarome. Muhtem oahppe låhki ienep subttsasijt ja subtssasijt moattet álggoálmmugijs ja buohtastahtti dajt ietjá subttsasij. Lissine heamtuvrh njaalmeldh soptsestidh, naaken maehtieh heamtuvrem dramatiseradidh. Duodden njálmálattjat subtsastit máhtti muhtema drámátiserit subtssasav. Maajhøøhpehtimmie Guhkásåhpadibme Daate øøhpehtimmiesoejkesje hijvenlaakan sjeahta maajhøøhpehtæmman juktie learohkh edtjieh soptsestidh, heamtuvri bïjre soptsestalledh jïh heamtuvrh viertiestidh. Dát åhpadimgárvvidus hiehpá buoragit guhkásåhpadibmen danen gå oahppe galggi subtsastit, ságastit ja buohtastahttet subttsasijt. Lohkehtæjja goltele, soptseste jïh digkede learohkigujmie. Åhpadiddje sjaddá gulldalidje ja ságastallam- ja / jali dágástallamguojmme. Lohkehtæjja nuepiem åådtje lïerehtidh, jïh baajedh learohkem haarjanidh aerpievuekien baakojde jïh dïejvesidie. Åhpadiddje oadtju buorre vejulasjvuodav åhpadit ja dibddet oahppev hárjjidallat árbbedábálasj bágojt ja moallánagájt. Vuarjasjimmie Árvustallam Vuarjasjimmie iktemearan Lohkehtæjja learoehkidie njaalmeldh jïh / jallh tjaaleledh vuarjasjimmiem iktemearan vadta. Åhpadiddje oahppijt bargadahttijn njálmálattjat ja / jali tjálálattjat árvustallá. Vihkeles responsem learoehkidie vedtedh guktie dah daejrieh mejnie edtjieh barkedh juktie sijjen maahtoem evtiedidh. Mávsulasj le diededit oahppijda dan láhkáj sij diehti majna galggi barggat vaj ietjasa máhtudagájt åvdedi. Dah aaj raeriem daarpesjieh guktie edtjieh dåemiedidh. Sij aj dárbahi bagádallamijt gåktu sij máhtti dav dahkat. Gosse learohkh heamtuvrh tjaelieh, responsem åadtjoeh akten voesteslåhkose. Gå oahppe subttsasijt tjálli, de vuostasj tjállusij oadtju diededimijt. Dah åadtjoeh daejredh mij hijven, jïh raerieh åadtjoeh guktie edtjieh heamtuvrine vielie barkedh. Sij oadtju diehtet mij la buorre, ja bagádallamijt gåktu joarkket bargov subttsasijn. Vaeltieh våaromem læstosne væhtajgujmie. Vuoduj válldit listav dåbddåmerkaj. Maam learohke meatan åådtjeme ? Mij fååtese ? Majt la oahppe maŋen válldám ja mij vájllu ? Lohkehtæjja maahta daejtie goeride vuarjasjimmesne iktemearan nåhtadidh: Åhpadiddje máhttá adnet Árvustallamsjiebmá: Prosjæktabarggo- njálmálasj åvddånbuktem ja Árvustallamsjiebmá: Guhkestjálos árvustallamin. Dah aaj sjïehtieh gosse learohkh edtjieh jïjtjemse jallh sinsitniem vuarjasjidh. Dá aj dåhkkiji gå oahppe galggi ietjasa jali guhtik guojmesa árvustallat. Jïjtsevuarjasjimmie jallh vuarjasjimmie sinsitneste Daesnie akte vuesiehtimmie maam learohkh maehtieh nåhtadidh gosse edtjieh jïjtjemse vuarjasjdih, jïh / jallh gosse edtjieh responsem sinsætnan vedtedh. Iesjárvustallam jali guhtik guojmesa árvustallam Dála le buojkulvis majt oahppe máhtti adnet gå galggi ietjasa árvustallat, ja / jali gå galggi diededimijt nubbe nubbáj vaddet. Dah vuarjasjieh maam haalvoeh, jïh maam maehtieh / byøroeh darjodh juktie jollebe maahtoem jaksedh. Sij árvustalli majt sij bukti ja majt máhtti / vierttiji dahkat jåvsåtjit alep máhtudagájt. Biejjie: Biejvve: Lïerehtimmieulmie Åhpadusmihttomiere Im daam nuekies hijven maehtieh Dáv ij riekta máhte Daam maahtam Dáv máhtáv Daam joekoen hijven maahtam Dáv máhtáv huj buoragit saemien soptsestimmieaerpievuekien bïjre soptsestidh sáme subtsastallamdábe birra subtsastit vihkeles dïejvesh buerkiestidh mah leah saemien soptsestimmieaerpievuekesne tjielggit guovdásj moallánagájt ma sáme subtsastallamdáhpáj gulluji aktem heamtuvrem sjiere saemien væhtajgujmie vaajestidh mujttalit subttsasav sáme vuogijn aktem heamtuvrem tjaeledh mij vååjnoe goh sjiere saemien sierralágásj sáme subttsasav tjállet seammavoeth jïh joekehtsh gaavnedh akten saemien heamtuvren jïh akten jeatjah heamtuvren gaskem guoradallat gåktu sáme ja inuihta subttsasa li muodulattja jali ælla Vierhtieh sierralágásj sáme subttsasav tjállet BIRKELAND, KIRSTI 2002: Staaloeh vienhtieh aske lea dålle. [Oslo:] J. W. Cappelens Forlag as Dájt dåhkki luojkkat Sámedikke oahpponævoguovdátjin, Kautokeino. BULL, ELLA HOLM - BERGSLAND, KNUT 1993: Lohkede saemien. Heamturh eatnamistie, gaedtijste. Kárášjohka: Davvi Girji o. s., 2. utgave. Heamturt eatnam subttsasa duoppet dáppet. QVIGSTAD, JUST KNUD 1996: Aarporten jïh Åarjel-smaaregen soptsesh. Máidnasat duoppil dáppil DVD. 2. utgave. 2007. Govnebuatska – jïh giemhpes viehkiehtæjja, Norsk filminstitutt Oslo: Norsk filminstitutt Karijuse jïh Baktuse, Statens filmtilsyn, åarjelsamien gïelese 1996, video jïh heefte Qvigstad, Just: Subttsasa Nordlándas. Forlaget Báhko 2008, 46 s..