laereplan_samfunnsfag.html.xml

Udir.no - Servodatfága sámi oahppoplána	Udir.no - Learoesoejkesje siebriedahkefaagesne saemien
Servodatfága sámi oahppoplána	Learoesoejkesje siebriedahkefaagesne saemien
Mearriduvvon 18.09.13	Vihtiestamme 18.09.13
Ulbmil	Ulmie
Demokráhtalaš servodagas leat árvvut nugo mielváikkuheapmi ja ovttadássásašvuohta dehálaš prinsihpat.	Aktene demokrateles siebriedahkesne desnie aarvoeh goh ektiebarkoe jïh seammavyörtegsvoete vihkeles prinsihph.
Servodatfágain barggadettiin lea guovddážis áddet ja doarjut vuođđoolmmošvuoigatvuođaid, demokráhtalaš árvvuid ja dásseárvvu.	Dïhte mij lea barkoen jarngesne siebriedahkefaagine lea goerkese jïh ïedtje vihkeles almetjereaktaj bïjre, demokrateles aarvoeh jïh mïrrestalleme.
Fága galgá movttiidahttit aktiivvalaš servodatmiellahttovuhtii ja demokráhtalaš oassálastimii ja addit vásáhusaid dain.	Faage edtja skreejredh eadtjohkelaakan meatan årrodh siebriedahkesne jïh demokratijesne, jïh dååjrehtimmieh destie vedtedh.
Olbmot leat báidnon dan kultuvrras mas leat bajásšaddan, ja dát váikkuha miellaguottuide, máhttui ja daguide.	Almetjh leah hammoedamme dehtie kultuvreste gusnie byjjenieh, jïh daate vuajnoeh, daajroeh jïh dahkoeh tsevtsie.
Persovnnalaš eallima ja servodateallima oktavuođa čiekŋalat áddejupmi sáhttá váikkuhit dasa ahte oaidná servodathámiid ja eallinvugiid girjáivuođa.	Tsiehkiem buerebelaakan guarkedh dan persovneles jieleden jïh siebriedahkejieleden gaskem maahta viehkiehtidh gellievoetem siebriedahkevuekine jïh jieledevuekine jååhkesjidh.
Servodatfágas lea dásseárvvu ja ovttadássásašvuođa áddejupmi dehálaš.	Siebriedahkefaagesne goerkese mïrrestallemistie jïh seammavyörtegsvoeteste lea jarngesne.
Dasa gullá máhttu kultuvrra birra Sámis ja sámiid dili birra eamiálbmogin.	Daan sjïekenisnie lea daajroe kultuvri bïjre Saepmesne meatan, jïh saemiej tsiehkie goh aalkoe-almetjh.
Máhttu eará eamiálbmogiid ja minoritehtaid birra máilmmis lea maiddái dehálaš.	Daajroe veartenen jeatjah aalkoe-almetji jïh unnebelåhkoej bïjre lea aaj vihkeles.
Olmmožin mii gullat historjjálaš oktavuhtii, ja olu historjjálaš dáhpáhusat leat váikkuhan servodatovdáneapmái.	Goh almetjh libie meatan aktene histovreles ektiedimmesne, jïh gellie heannadimmieh histovrijesne leah siebriedahke-evtiedimmiem tsevtseme.
Servodatfágas galget oahppit oahppat kultuvrralaš girjáivuođa birra máilmmis ovdal ja dálááiggis, ja oahppat reflekteret árbevirolaš ja ođđaáigásaš áššiid birra.	Siebriedahkefaagesne learohkh edtjieh lïeredh dan kultuvrelle gellievoeten bïjre veartenisnie åvtesne jïh daelie, jïh lïeredh aerpievuekien jïh daaletje tïjjen bïjre ussjedidh.
Fága galgá boktit sáhkkiivuođa árbedieđu ektui.	Faage edtja tjetskiesvoetem gåaskodh aerpievuekien daajroen bïjre.
Fágii gullá máhttu buotsámevuođa birra, namalassii sámi kultuvra miehtá Sámi.	Faagesne lea daajroe dan gaajhkesaemien bïjre, dïhte sæjhta jiehtedh saemien kultuvre abpe Saepmesne.
Fága galgá váikkuhit ohppiid diđolaš identitehtahuksemii ja máŋggakultuvrralaš gelbbolašvuhtii, nannet sámi ohppiid identitehta ja duddjot oadjebas gullevašvuođa iežas servodahkii ja kultuvrii.	Faage edtja learohki voerkes identiteetem jïh jienebekultuvrelle maahtoem skreejredh, saemien learohki identiteetem nænnoestehtedh jïh aktem jearsoes tsåeptsiem jïjtse siebriedahkesne jïh jïjtse kultuvresne sjugniedidh.
Jurddašeaddji ja doaibmi indiviidan ja searvevuohtan sáhttet olbmot leat mielde hábmemin iežaset, ja sihke váikkuhit iežaset birrasii ja ieža váikkuhuvvot das.	Goh ussjedihks jïh eadtjohke indivijde jïh ektievoete, almetjh maehtieh viehkiehtidh jïjtjemse hammoedidh, jïh dovne tsevtsedh jïh tsevtseme sjïdtedh sijjen byjreskijstie.
Morálalaš indiviidan lea olbmos ovddasvástádus iežas daguide, maiddái daguide maid earát leat álggahan.	Goh moralske indivijde almetje dïedtem åtna sov dahkoej åvteste, aaj dej dahkoej åvteste mejtie mubpieh skraejriem vaalteme.
Servodatfága bokte ovdánahttet oahppit diđolašvuođa das mo sii sáhttet váikkuhit báikkálaš ja globála searvevuhtii ja iežaset eallindilálašvuhtii.	Siebriedahkefaagen tjïrrh learohkh voerkesvoetem evtiedieh guktie dah maehtieh dam gietskies jïh abpeveartenen ektievoetem jïh sijjen jieledem tsevtsedh.
Servodat- ja politihkkamáhtus lea iešalddis árvu ja lea seammás demokráhtalaš searvama eaktun.	Daajroe siebriedahken jïh politihken bïjre aktem aarvoem jïjtsinie åtna, jïh lea seamma tïjjen daerpies gosse edtja meatan årrodh demokratijesne.
Máhttu Norgga, Sámi ja riikkaidgaskasaš servodaga politihkalaš vuogádagaid birra addá dihtomielalašvuođa das ahte politihka báidnet ovttasbargu, riiddut, váikkuhusat ja iešguđetlágan fámuid geavaheapmi.	Daajroe dan politihkeles systeemen bïjre Nöörjesne, Saepmesne jïh gaskenasjovnaale siebriedahkesne learoehkidie voerkele politihke lea laavenjostoe, ovvaantoe, tsevtseme jïh gelliesåarhts faamoeåtnoe.
Servodatfágas ožžot oahppit reaidduid analyseret ja ságaškuššat historjjálaš ja áigeguovdilis servodatáššiid, identifiseret ja digaštallat iešguđet fápmooktavuođaid ja analyseret eamiálbmogiid ja minoritehtaid diliid ja vuoigatvuođaid.	Siebriedahkefaagen tjïrrh learohkh dïrregh åadtjoeh analyjseradidh jïh digkiedidh histovreles jïh sjyöhtehke siebriedahkegyhtjelassh, damtijidh jïh digkiedidh ovmessie faamoe-ektiedimmieh, jïh aalkoe-almetji jïh unnebelåhkoej tsiehkiem jïh reaktah analyjseradidh.
Olahan dihtii guoddevaš ovdáneapmi, de lea dehálaš áddet luonddu ja olbmoráhkadan birrasiid oktavuođa.	Jis edtja aktem monnehke evtiedimmiem buektiehtidh dle daerpies tsiehkiem guarkedh eatnemen jïh dej almetjesjugniedamme byjreski gaskem.
Servodatfága galgá arvvosmahttit ohppiid oaidnit buvttadeami ja geavaheami gaskavuođaid ja mo resursageavaheapmi ja eallinvuohki váikkuhit lundui, dálkkádahkii ja guoddevaš ovdáneapmái.	Siebriedahkefaage edtja skreejredh guktie vielie voerkes sjædta ektiedimmiej bïjre dorjemassen jïh åtnoem gaskem, jïh mah konsekvensh vierhtieåtnoe jïh jieledeåtnoe maehtieh utnedh eatnamasse, klijmese jïh monnehke evtiedæmman.
Bargguid bokte fágas galget oahppit álkit áddet teknologiija ja fitnodeami mávssolašvuođa ja hástalusaid mat leat čadnon dasa, ja sii ovdánahttet máhtu bargoeallima ja globála, nationála ja persovnnalaš ekonomiija birra.	Barkoen tjïrrh faagine learohkh sijhtieh aelhkebelaakan aarvoem haestiemijstie guarkedh teknologijen jïh entreprenørskapen bïjre, jïh dah sijhtieh daajroem evtiedidh barkoejieleden jïh abpeveartenen, nasjovnaale jïh persovneles ekonomijen bïjre.
Servodatfága lea juhkkojuvvon iešguđet váldoosiide mat duddjojit ollislašvuođa.	Siebriedahkefaage lea ovmessie åejviesuerkine juakeme mah aktem elliesvoetem sjugniedieh.
Fága galgá ovddidit dáiddu digaštallat, resonneret ja čoavdit váttisvuođaid servodagas váikkuhettiin miela ja dáidduid háhkat máhtu servodagaid ja kultuvrraid birra.	Faage edtja maehtelesvoetem eevtjedh digkiedidh, ussjedidh jïh dåeriesmoerh loetedh siebriedahkesne, viehkine lastoem jïh maehtelesvoetem tsevtsedh daajroem ohtsedh siebriedahken jïh kultuvren bïjre.
Go ohppiin lea máhttu iežaset servodaga birra, de sii šaddet diehtoáŋgirin ja imaštallin ja movttiidahttojuvvojit smiehttamii ja hutkanbargui.	Daajroen tjïrrh siebriedahken jïjtse bïjre, learohkh onterdieh jïh tjetskehke sjidtieh jïh skraejriem åadtjoeh ussjedidh jïh sjugneden barkose.
Nu sáhttá ovttaskas olmmoš ieš áddet iežas ja earáid buorebut, hálddašit máilmmi gos mii eallit ja váikkuhit dasa, ja movttiidahttit ođđa áddejupmái ja eallinagi ohppui.	Naemhtie fïerhte learohke maahta jïjtjemse jïh mubpiej buerebelaakan guarkedh, haalvedh jïh tsevtsedh dam veartenem gusnie jielieminie, jïh skraejriem åadtjodh orre daajroem åadtjodh jïh abpe jieleden lïeredh.
Servodatfága lea vuođđooahpahusa čađačuovvu fága ja lea oktasašfága joatkkaoahpahusa buot oahppoprográmmain.	Siebriedahkefaage akte sïejhme faage maadthlïerehtimmesne, jïh akte ektiefaage gaajhkide ööhpehtimmieprogrammide jåarhkelïerehtimmesne.
Oahpahus galgá danne dahkkot eanemus lági mielde relevántan ohppiide ja heivehuvvot iešguđet oahppoprográmmaide.	Edtja dan åvteste lïerehtimmiem dan sjyöhtehke darjodh goh gåarede learoehkidie viehkine lïerehtimmiem sjïehtedidh dejtie ovmessie ööhpehtimmieprogrammide.
Fága lea juhkkojuvvon váldoosiide maidda leat hábmejuvvon gelbbolašvuođamihttomearit.	Faage lea struktuvreradamme åejviesuerkine mej sisnie maahtoeulmieh.
Buot váldooasit dievasmahttet guhtet guoimmiset, ja daid ferte geahččat oktilaččat.	Gaajhkh åejviesuerkieh sinsitniem lissiehtieh jïh tjuerieh ektesne vuajnalgidh.
Dutki lea okta váldooassi mii fátmmasta fága eará váldoosiid, sihke vuođđoskuvllas ja joatkkaoahpahusas.	Goerehtæjja akte åejviesuerkie mij båata faagen jeatjah åejviesuerkiej bijjelen jïh sïjse, dovne maadthskuvlesne jïh jåarhkelïerehtimmesne.
Vuođđoskuvllas fátmmasta servodatfága dutki-, servodatoahppu-, geografiija- ja historjá-váldoosiid.	Maadthskuvlesne siebriedahkefaage feerhmie åejviesuerkide goerehtæjja, siebriedahkedaajroe, geografije jïh histovrije.
Joatkkaoahpahusas fátmmasta fága dutki-, olmmoš-, servodat ja kultuvra-, bargo- ja ealáhuseallin-, politihkka ja demokratiija- ja riikkaidgaskasaš bealit-váldoosiid.	Jåarhkelïerehtimmesne faage feerhmie åejviesuerkide goerehtæjja, indivijde, siebriedahke jïh kultuvre, barkoe- jïh jieleme, politihke jïh demokratije jïh gaskenasjovnaale tsiehkieh.
Geografiija ja historjá fievrreduvvojit viidáseappot oktasašfágan studerenráhkkanahtti oahppoprográmmain.	Geografije jïh histovrije jåerhkieh goh ektiefaage dejnie studijeryöjreden ööhpehtimmieprogrammine.
Servodatoahppu integrerejuvvo juohke váldooassái.	Siebriedahkedaajroe meatan vaaltasuvvieh fïerhtene åejviesuerkesne.
Vuođđoskuvllas leat servodatfágas gelbbolašvuođamihttomearit 4., 7. ja 10. jahkecehkiid maŋŋil.	Maadthskuvlesne siebriedahkefaage maahtoeulmieh åtna 4., 7. jïh 10. daltesen mænngan.
Joatkkaoahpahusas leat servodatfágas gelbbolašvuođamihttomearit maŋŋil Jo1:ža oahppospesialiserema oahppoprográmmain, reálafágaid prográmmasurggiin ja giela, servodatfága ja ekonomiija prográmmasurggiin.	Jåarhkelïerehtimmesne siebriedahkefaage maahtoeulmieh åtna mænngan Jåa1 ööhpehtimmieprogrammesne studijegoerehtæmman, programmesuerkie realfaagese jïh programmesuerkie gielese, siebriedahkefaagese jïh ekonomijese.
Oahppospesialiserema oahppoprográmmain, hábmenfágaid prográmmasurggiin leat servodatfágas gelbbolašvuođamihttomearit Jo2:ža maŋŋil.	Ööhpehtimmieprogrammesne studijegoerehtæmman, programmesuerkie hammoedimmiefaagese, siebriedahkefaage maahtoeulmieh åtna Jåa2 mænngan.
Váldoosiid bajilgovva:	Bijjieguvvie åejviesuerkijste
Váldooasit	Åejviesuerkieh
Dutki	Goerehtæjja
Geografiija	Histovrije
Servodatoahppu	Siebriedahkedaajroe
Dutki	Goerehtæjja
Olmmoš, servodat ja kultuvra	Indivijde, siebriedahke jïh kultuvre
Bargo- ja ealáhuseallin	Barkoe- jïh jieleme
Politihkka ja demokratiija	Politihke jïh demokratije
Riikkaidgaskasaš dilit	Gaskenasjovnaale tsiehkieh
Dutki	Goerehtæjja
Váldooassi fátmmasta fága eará váldoosiid, ja danne galgá bargat dutki gelbbolašvuođamihttomeriiguin go bargá eará váldoosiid gelbbolašvuođamihttomeriiguin.	Åejviesuerkie faagen jeatjah åejviesuerkiej bijjelen jïh sïjse båetieh, jïh dan åvteste edtja maahtoeulmiejgujmie goerehtæjjesne barkedh mearan maahtoeulmiejgujmie jeatjah åejviesuerkijste barka.
Váldooasis lea sáhka mo hukset servodatfágalaš áddejumi diehtoáŋgirvuođa, imaštallama ja hutkanbargguid bokte.	Åejviesuerkie lea guktie siebriedahkefaageles goerkesem bæjjese bigkie tjetskehkevoeten, onterdimmien jïh sjugneden darjomi tjïrrh.
Arvvosmahttit kritihkalaččat árvvoštallat sajáiduvvan ja ođđa servodatfágalaš máhtu gálduid ja gáldokritihka bokte lea dehálaš.	Skreejredh laejhtehkslaakan vuarjasjidh tseegkeme jïh orre siebriedahkefaageles daajroem gaaltijeåtnoen jïh gaaltijelaejhtemen tjïrrh lea vihkeles.
Dutki fátmmasta maiddái servodatfágalaš máhtu ja gelbbolašvuođa gaskkusteami, digaštallama ja ovdáneami.	Goerehtæjja aaj leerehtimmiem, digkiedimmiem jïh evtiedimmiem siebriedahkefaageles daajroste jïh maahtoste feerhmie.
Váldooasis lea sáhka ovdánahttit historjjá bajilgova ja áddejumi, ja guorahallat ja ságaškuššat mo olbmot ja servodat leat rievdan áiggiid čađa.	Åejviesuerkesne edtja histovreles bijjieguvviem jïh goerkesem evtiedidh, jïh goerehtidh jïh digkiedidh guktie almetjh jïh siebriedahke leah jorkesamme tïjje doekoe.
Historjjás lea maid sáhka das mo olbmot duddjojit govaid ja hábmejit iežaset áddejumi vássánáiggi hárrái, ja mo dát váikkuha dálááigái.	Histovrije aaj feerhmie guktie almetjh guvvieh sjugniedieh jïh sijjen jïjtse goerkesem åvtetje tïjjeste hammoedieh, jïh guktie daate dam daaletje tïjjem tsevtsie.
Arvvosmahttit kritihkalaš ja reflekterejeaddji servodatoassálastimii leat váldooasi guovddáš elemeanttat.	Skreejredh laejhtehkslaakan jïh ussjedihks meatan årrodh siebriedahkesne lea vihkeles biehkieh åejviesuerkesne.
Váldooassi fátmmasta máilmmi lunddolaš ja olmmošráhkadan dilálašvuođaid báikádeami ja viidodaga, ja galgá arvvosmahttit áddet mo ja manne dát váikkuhit nubbi nuppi.	Åejviesuerkie feerhmie iemie jïh almetjesjugniedamme tsiehkieh eatnamisnie gaavnedh, jïh edtja goerkesem skreejredh guktie jïh man åvteste daah sinsitniem tsevtsieh.
Nuppástuvvanproseassaid kárten ja digaštallan lea guovddážis, oktan guoddevaš ovdáneami birra smiehttamiin.	Goerehtalleme jïh digkiedimmie jarkelimmieprosessijste leah jarngesne, jïh monnehke evtiedimmien bïjre ussjedidh.
Geografiijas lea maiddái sáhka geavahit kártta ja selvehit ja čilget riikkaid ja gávpogiid ja našuvnnaid ja regiovnnaid erohusaid.	Geografije lea aaj maehtedh kaarhtem nuhtjedh, jïh tjïelkestidh jïh buerkiestidh hedtieh jïh joekehtsh laanten jïh staaren gaskem, nasjovni gaskem jïh regijovni gaskem.
Servodatoahppu	Siebriedahkedaajroe
Váldooassi fátmmasta fáttáid sosialiseren, politihkka, ekonomiija ja kultuvrra, ja das lea sáhka olbmuid gullevašvuođas ja vuostálasvuođain dálááiggeperspektiivvas.	Åejviesuerkie feerhmie aamhtesidie sosijaliseradimmie, politihke, ekonomije jïh kultuvre, jïh lea ektievoeten jïh vuestiebieliej bïjre almetji gaskemsh aktene daaletjen tïjjen perspektijvesne.
Ovttasdoaibman kultuvrralaš norpmaid ja servodatlaš stivrema gaskkas nuppi dáfus ja individuála dagut ja válljemat fas nuppi dáfus leat guovddážis váldooasis.	Ektiespïele kultuvrelle njoelkedassi jïh siebriedahkestuvremen tjïrrh dennie aktene bielesne, jïh indivijduelle dahkoeh jïh veeljemh dennie mubpene leah jarngesne åejviesuerkesne.
Dásseárvvu, servodatmiellahttovuođa ja demokráhtalaš gálggaid ovdáneami mearkkašumit leat dehálaš dimenšuvnnat servodatoahpus.	Aarvoe mïrrestallemistie, meatan årrodh siebriedahkesne jïh evtiedimmie demokrateles tjiehpiesvoetijste leah vihkeles biehkieh siebriedahkedaajrosne.
Olmmoš, servodat ja kultuvra	Indivijde, siebriedahke jïh kultuvre
Váldooassi fátmmasta sosialiserema, persovnnalaš ekonomiija, máŋggakultuvrralaš servodagaid, oskku rolla kultuvrras, ovttasássanvugiid ja rihkolašvuođa.	Åejviesuerkie daej aamhtesidie feerhmie, sosijaliseradimmie, persovneles ekonomije, jienebekultuvrelle siebriedahkh, religijovnen råålla kultuvresne, ektiejieledevuekieh jïh kriminaliteete.
Lea maiddái sáhka dásseárvvus, eamiálbmogiin, čearddalaš ja nationála minoritehtain, mo eastadit vierisbalu ja rasismma, ja gii ja mii váikkuha dálá nuoraide.	Aaj mïrrestallemen bïjre, aalkoe-almetji bïjre, etnihkeles jïh nasjovnaale unnebelåhkoej bïjre, guktie maahta ammes-asven jïh rasismen vööste barkedh, jïh gie jïh mij mah noeride daanbiejjien tsevtsieh.
Bargo- ja ealáhuseallin	Barkoe- jïh jieleme
Váldooassi lea ealáhusaid, fitnodagaid, fidnoálggahemiid, fidnoválljemiid ja bargguhisvuođa birra.	Åejviesuerkie lea daej aamhtesi bïjre, jielemh, sïelth, tseegkeme, barkoeveeljeme jïh barkohtsvoete.
Lea maiddái sáhka bargoeallima organisašuvnnain ja bálkáhuksemis, ja dálá bargoeallimis ja dan prinsihpain ja árvvuin.	Aaj siebriedahki bïjre barkoejieliedisnie jïh baalhkatseegkeme, jïh barkoejieleden bïjre daan biejjien jïh dej prinsihpi jïh aarvoej bïjre mah leah barkoejieleden betnesne.
Politihkka ja demokratiija	Politihke jïh demokratije
Váldooassi fátmmasta politihkalaš vuogádaga buot dásiin ja čálgostáhta.	Åejviesuerkie dam politihkeles systeemem gaajhkine daltesinie jïh tryjjesstaatem feerhmie.
Das lea sáhka politihkalaš bellodagain, ja das mii sáhttá áitit demokratiija.	Aaj dej politihkeles krirriej bïjre jïh mij maahta demokratijem håvhtadidh.
Dán váldooasis deattuhuvvojit maiddái stivrenvuohki, riektestáhta ja olmmošvuoigatvuođaid gaskavuođat.	Daennie åejviesuerkesne aaj leavloe bïejesåvva ektiedimmide gaskem stuvremehammoem, reaktastaatem jïh almetjereaktah.
Riikkaidgaskasaš dilit	Gaskenasjovnaale tsiehkieh
Váldooassi fátmmasta riikkaidgaskasaš ovttasbarggu, terrorismma, vuostálasvuođaid, čoavdit vuostálasvuođaid ja ráfibargguid.	Åejviesuerkie gaskenasjovnaale laavenjostoem, terrorismem, ovvaantoeh, ovvaantoeloetemem jïh raeffiebarkoem feerhmie.
Das lea maiddái sáhka globaliseremis, resurssaid juogadeamis ja guoddevaš ovdáneamis, ja Norgga rollas riikkaidgaskasaš aktevran.	Aaj globaliseringen, vierhtiejoekedimmien jïh monnehke evtiedimmien bïjre, jïh Nöörjen råålla goh gaskenasjovnaale aktööre.
Diibmolohku	Man gellie tæjmoeh
Tiibmalohku lea almmuhuvvon 60-minuhta ovttadahkan:	Tæjmoeh leah 60-minudten ektievoetine:
1.-7. jahkeceahkit: 385 tiimma	1.-7. daltese: 385 tæjmoeh
8.–10. jahkeceahkit: 249 tiimma (256 tiimma sidjiide geat čađahit 10. jahkeceahki 2014 ’ giđa)	8.–10. daltese: 249 tæjmoeh (256 tæjmoeh dejtie mah 10. daltesem illieh gïjren 2014)
OAHPPOSPESIALISEREMA OAHPPOPROGRÁMMAT – REÁLAFÁGAID PROGRÁMMASUORGGIT JA GIELA, SERVODATFÁGA JA EKONOMIIJA PROGRÁMMASUORGGIT	ÖÖHPEHTIMMIEPROGRAMMH STUDIJEGOEREHTÆMMAN – PROGRAMMESUERKIE REALFAAGIDE JÏH PROGRAMMESUERKIE GIELESE, SIEBRIEDAHKEFAAGESE JÏH EKONOMIJESE
FIDNOFÁGALAŠ OAHPPOPROGRÁMMAT, MUSIHKA, DÁNSUMA JA DRÁMÁ OAHPPOPROGRÁMMAT, VALÁŠTALLANFÁGAID OAHPPOPROGRÁMMAT, JA OAHPPOSPESIALISEREMA OAHPPOPROGRÁMMAT – HÁBMENFÁGAID PROGRÁMMASUORGGIT	BARKOEFAAGELES ÖÖHPEHTIMMIEPROGRAMMH, ÖÖHPEHTIMMIEPROGRAMMH MUSIHKESE, DAANHTSOSE JÏH DRAAMESE, ÖÖHPEHTIMMIEPROGRAMMH IDRETTSFAAGESE, JÏH ÖÖHPEHTIMMIEPROGRAMMH STUDIJEGOEREHTÆMMAN - PROGRAMMESUERKIE HAMMOEDIMMIEFAAGESE
Vuođđogálggat	Jåa2: 84 tæjmoeh
Vuođđogálggat leat integrerejuvvon gelbbolašvuođamihttomeriide gos dat leat mielde ovdánahttimin fágagelbbolašvuođa ja leat maid oassin das.	Vihkeles tjiehpiesvoeth lea meatan vaaltasovveme maahtoeulmine, gusnie dah akte bielie maahtoste jïh viehkiehtieh maahtoem faagesne evtiedidh.
Servodatfágas áddejuvvojit vuođđogálggat ná:	Guarka vihkeles tjiehpiesvoeth siebriedahkefaagesne naemhtie:
Njálmmálaš gálggat servodatfágas leat máhttit áddet, válddahit, buohtastahttit ja analyseret gálduid ja čuolmmaid geavahettiin fáktáid, teoriijaid, definišuvnnaid ja fágadoahpagiid sáhkavuoruin, ovdanbuktimiin ja oaivilovdanbuktimiin.	Njaalmeldh tjiehpiesvoeth siebriedahkefaagesne sæjhta jiehtedh guarkedh, buerkiestidh, viertiestidh jïh analyjseradidh gaaltijh jïh dåeriesmoerh viehkine faaktah, teorijh, tjïertestimmieh jïh faagedïejvesh nuhtjedh håaleminie, åehpiedehteminie jïh mïelejiehtieginie.
Njálmmálaš gálggain lea maiddái sáhka guldalit, árvvoštallat ja ovdánahttit earáid sáhkavuoruid ja dávistit daidda.	Njaalmeldh tjiehpiesvoeth lea aaj goltelidh, vuarjasjidh, vaestiedassem vedtedh jïh vijriesåbpoe soptsestidh mænngan mubpieh maam jeahteme.
Njálmmálaš gálggaid ovdánahttin servodatfágas álgá guldaleames ja muitaleames oaiviliid álkes njálmmálaš teavsttain ja manná dasa ahte vuođuštit oaiviliid ja guldalit earáid fágalaš oadjebasvuođain.	Evtiedimmie njaalmeldh tjiehpiesvoetijste siebriedahkefaagesne lea aelkedh goltelidh jïh mïelh buektedh aelhkie njaalmeldh tjaaleginie, goske maahta buerkiestidh jïjtse mïelh, jïh mubpide goltelidh faageles jearsoesvoetine.
Njálmmálaš gálggaid servodatfágas oahpahallá proseassas mii álgá refererejeaddji cealkámušaiguin, dávjá persovnnalaččat, ja gálggat ovdánahttojuvvojit fágarelevánta ja fágamihtilmas jurddagurgalussan mas eanet ahte eanet geavaha ákkastallama, ságaškuššama ja aiddolaš fágadoahpagiid.	Njaalmeldh tjiehpiesvoeth siebriedahkefaagesne evtiesuvvieh aktene prosessesne mij aalka vaajestimmiejgujmie, daamtaj persovneles karakterine, jïh faagesjiehteles jïh faagesjïere åssjaldahkide evtiesåvva, gusnie ahkedh vielie argumentereden digkede jïh faagedïejvesh veelelaakan nuhtjie.
Áddet iešguđet oaiviliid, máhttit geavahit perspektiivva ja máhttit čájehit guovtteoaivilvuođa áššálaččat árvvusanedettiin earáid oaiviliid lea maiddái oassi njálmmálaš gálggain.	Joekehts vuajnoeh guarkedh, maehtedh mubpiej vuajnoej guarkedh, jïh eensilaakan maehtedh jiehtedh satne ij leah sïemes jïh mubpiej vuajnoeh seahkaridh lea aaj akte bielie njaalmeldh tjiehpiesvoetijste.
Máhttit čállit servodagas mearkkaša máhttit ovdanbuktit, vuođuštit ja ákkastallat oaiviliid, ja gaskkustit ja juogadit máhtu čálalaččat.	Maehtedh tjaeledh siebriedahkefaagesne lea maehtedh soptsestidh, buerkiestidh jïh mïelh argumenteradidh, jïh daajroem leerehtidh jïh daajroem tjaaleldh juekedh.
Dát mearkkaša maiddái buohtastahttit ja ságaškuššat sivaid, váikkuhusaid ja gaskavuođaid.	Edtja aaj viertiestidh jïh digkiedidh fåantoeh, illedahkh jïh ektiedimmieh.
Dasto lea sáhka máhttit árvvoštallat gálduid, hypotesaid ja modeallaid mearkkašumi, ja máhttit ovdandivvut servodatfágalaš guorahallamiid bohtosiid čálalaččat.	Edtja aaj maehtedh aarvoeh vuarjasjidh gaaltijinie, hypoteesine jïh maalline, jïh maehtedh illedahkh siebriedahkefaageles goerehtimmijste tjaaleldh åehpiedehtedh.
Máhttit árvvoštallat ja gieđahallat iežas teavsttaid lea maiddái oassi gálggas.	Maehtedh vuarjasjidh jïh gïetedidh jïjtsh tjaalegh lea aaj akte bielie tjiehpiesvoeteste.
Čállingálggaid ovdánahttin servodatfágas mearkkaša dađistaga hárjehallagoahtit sátnádit álkes fáktácealkagiid ja konkrehta gažaldagaid ja ovdánit dasa ahte máhttit ođđasit muitalit ja čoahkkáigeassit teavsttaid ja máhttit sátnádit čuolmmaid ja hábmet ságaškušši teavsttaid gáldočujuhusaid geavahemiin.	Evtiedimmie tjaelemetjiehpiesvoetijste siebriedahkefaagesne lea ånnetji ånnetji haarjanidh aelhkie faaktaraajesh jïh vihties gyhtjelassh hammoedidh, maehtedh tjaalegh vaajestidh jïh dejtie tjåanghkan giesedh, maehtedh dåeriesmoerh hammoedidh jïh digkeden tjaalegem struktuvreradidh viehkine gaaltijevuesiehtimmijste.
Hárjehallat geavahit gálduid kritihkalaččat ja iešguđet láhkai, ja máhttit vuođuštit konklušuvnnaid main geavaha dađistaga eanet fágadoahpagiid ja eanet reflekteremiid fáttáid birra, lea guovddáš oassi proseassas.	Haarjanidh laejhtehks jïh jeereldihkie gaaltijeåtnoem nuhtjedh, jïh maehtedh tjïelkestamme konklusjovnh gaavnedh viehkine ahkedh jienebh faagedïejvesijstie jïh ahkedh vielie aamhtesi bïjre ussjedidh lea akte vihkeles bielie prosesseste.
Máhttit lohkat servodagas mearkkaša dutkat, dulkot ja reflekteret fágalaš teavsttaid ádden dihtii iežas ja eará servodagaid, eará áiggiid, báikkiid ja olbmuid.	Maehtedh lohkedh siebriedahkefaagesne lea maehtedh goerehtidh, toelhkestidh jïh ussjedidh faageles tjaalegi bïjre, juktie jïjtse jïh mubpiej siebriedahkh, jeatjah tïjjh, sijjieh jïh almetjh guarkedh.
Dát mearkkaša maiddái máhttit gieđahallat ja geavahit dieđuid govain, filmmain, sárgumiin, gráfain, tabeallain ja kárttain, ja ulbmillaččat ohcat dieđuid, kritihkalaččat árvvoštallat ja diđolaččat válljet ja hilgut gálduid.	Edtja aaj maehtedh gïetedidh jïh bïevnesh nuhtjedh guvvijste, filmijste, graafijste, tabellijstie jïh kaarhtijste, jïh bïevnesh ohtsedh vihties ulmine, gaaltijh laejhtehkslaakan vuarjasjidh jïh dejtie voerkeslaakan veeljedh jïh hiejhtedh.
Lohkangálggaid ovdáneapmi servodatfágas álgá teavsttaid ja visuálalaš ovdanbuktimiid áddema oahpahallamis, ja ovdána daid dulkoma ja árvvoštallama bokte, dasa ahte ovdánahttit kritihkalaš máhttoháhkanstrategiijaid.	Evtiedimmie lohkemetjiehpiesvoetijste siebriedahkefaagesne sæjhta jiehtedh ånnetji ånnetji haarjanidh tjaalegh jïh visuelle vuesiehtimmieh guarkedh, dejtie toelhkestidh jïh vuarjasjidh, goske maahta strategijh evtiedidh juktie laejhtehkslaakan daajroem vejtiestidh.
Lohkat háhkan dihtii dieđuid ja lohkat gálduid kritihkalaččat álgá das ahte gávdnat álkes, láhččojuvvon gálduid ja árvvoštallat leat go dieđut ávkkálaččat.	Lohkedh juktie bïevnesh veedtjedh, jïh laejhtehkslaakan gaaltijh lohkedh aalka gosse bïevnesh gaavna aelhkie sjïehteladteme gaaltijinie, jïh vuarjasjidh mejtie bïevnesh leah nuhteligs.
Dasto oahpahallat máhtu ieš ohcat dieđuid, buohtastahttit iešguđet gálduid dieđuid ja kritihkalaččat árvvoštallat daid relevánssa, jáhkehahttivuođa ja ulbmila.	Mænngan edtja haarjanidh sov jïjtsh bïevnesh ohtsedh, bïevnesh viertiestidh ovmessie gaaltijijstie jïh laejhtehkslaakan vuarjasjidh dej sjyöhtehkevoetem, saetniesvoetem jïh aajkoem.
Máhttit rehkenastit servodatfágas mearkkaša háhkat lohkovuorkká fágalaš fáttáin, bargat dainna ja árvvoštallat dan, ja ovdanbuktit dán tabeallain, gráfain ja govvosiin.	Maehtedh ryöknedh siebriedahkefaagesne lea veedtjedh, taaligujmie barkedh jïh taalide vuarjasjidh faageles aamhtesi bïjre, jïh dam tabelline, graafine jïh gaagkojne vuesiehtidh.
Rehkenastin servodatfágas mearkkaša maiddái geavahit ja buohtastahttit, analyseret ja ovdandivvut statistihkalaš lohkomateriála mat čájehit ovdáneami ja variašuvnna.	Ryökneme siebriedahkefaagesne lea maehtedh nuhtjedh jïh viertiestidh, analyjseradidh jïh åehpiedehtedh statistihkeles taalematerijellem mij evtiedimmiem jïh jeerehtsem vuesehte.
Dáidu čađahit iskkademiid lohkamiin ja rehkenastimiin, geavahit servodatfágalaš diehtovuođuid ja kritihkalaččat dulkot lohkomateriála, lea guovddážis.	Maehtedh goerehtimmieh darjodh ryökneminie jïh siebriedahkefaageles daatabaash nuhtjedh jïh laejhtehkslaakan taalide toelhkestidh leah vihkeles.
Dat mearkkaša maiddái geavahit mihttoláva, rehkenastit áiggiin ja geavahit rehkenastima hálddašit ruhtageavaheami ja persovnnalaš ekonomiija.	Edtja maehtedh möölegeståahkem nuhtjedh, tïjjine ryöknedh, jïh ryöknemem nuhtjedh juktie beetnehåtnoem jïh persovneles ekonomijem reeredh.
Rehkenastingálggaid oahpahallá dađistaga ja álgá das ahte gávdnat ja máhtestuvvat lohkama, šláddjema ja dieđuid geavaheami ja ovdanbuktima strategiijaid.	Ryökneme-tjiehpiesvoetide ånnetji ånnetji leara, dehtie raejeste learohke aalka strategijh gaavnedh jïh haalvedh guktie edtja ryöknedh, klassifiseradidh, daatam nuhtjedh jïh daatah darjodh.
Dasto ovdánahtto dáidu čoahkkáigeassit, buohtastahttit ja dulkot statistihkalaš dieđuid, ja dáidu analyseret, kritihkalaččat geavahit ja árvvoštallat dieđuid.	Dïhte maehtelesvoete tjåanghkan giesedh, viertiestidh jïh toelhkestidh statistihkeles bïevnesh aaj evtiesåvva, jïh analyjseradidh, daatah laejhtehkslaakan nuhtjedh jïh daatide vuarjasjidh.
Bargat dieđuiguin mat čájehit ovdáneami ja variašuvnna statistihkalaš mihtuid vehkiin, lea guovddážis.	Daatajgujmie barkedh mah evtiedimmiem jïh jeerehtsem vuesehte viehkine statistihkeles ulmijste lea vihkeles.
Digitála gálggat servodatfágas mearkkaša máhttit geavahit digitála resurssaid suokkardit neahttabáikkiid, ohcat dieđuid, leat gáldokritihkalaš ja válljet relevánta dieđuid servodatfágalaš fáttáid birra.	Digitaale tjiehpiesvoeth siebriedahkefaagesne sæjhta jiehtedh digitaale vierhtieh nuhtjedh jïh nedtesijjieh goerehtidh, bïevnesh ohtsedh, laejhtehks årrodh gaaltijidie jïh sjyöhtehke bïevnesh veeljedh siebriedahkefaageles aamhtesi bïjre.
Gálggat fátmmastit maiddái máhtu geavahit digitála ovdanbuktin- ja ovttasbargoreaidduid hábmet, ovdandivvut ja almmuhit multimediabuktagiid.	Edtja aaj maehtedh digitaale åehpiedehteme- jïh laavenjostoedïrregh nuhtjedh juktie multimeedijaale dorjesh darjodh, åehpiedehtedh jïh bæjhkoehtidh.
Digitála gálggat mearkkašit maiddái máhttit gulahallat ja ovttasbargat servodatfágalaš fáttáid birra, čuovvut neahttavuđot gulahallama njuolggadusaid ja norpmaid, dása gullet personsuodjalus ja dahkkivuoigatvuohta.	Digitaale tjiehpiesvoeth lea aaj maehtedh govlesadtedh jïh laavenjostedh digitaalelaakan siebriedahkefaageles aamhtesi bïjre, jïh njoelkedassi mietie nedtegovlesadtemasse dåemiedieh, daan nuelesne persovnevaarjelimmie jïh aalkoereakta.
Digitála gálggaid ovdáneapmi servodatfágas mearkkaša oahppat geavahit digitála reaidduid ja mediaid háhkat fágalaš máhtu, čájehit iežas gelbbolašvuođa ja nannet fágalaš sága.	Evtiedimmie digitaale tjiehpiesvoetijste siebriedahkefaagesne sæjhta jiehtedh digitaale dïrregh jïh meedijh nuhtjedh juktie faageles daajroem vejtiestidh, jïjtse maahtoen bïjre soptsestidh, jïh faageles dïjrem nænnoestehtedh.
Digitála gálggaid servodatfágas oahpahallá proseassas mii álgá digitála reaidduid geavaheamis ja ovdána dasa ahte gávdnat ja ođđasit muitalit servodatfágalaš sisdoalu.	Digitaale tjiehpiesvoeth siebriedahkefaagesne åådtje aktene prosessesne mij aalka gosse digitaale dïrregh nuhtjie, goske siebriedahkefaageles sisvegem gaavna jïh vaajeste.
Dasto ovdánahtto dáidu geavahit iešguđetlágan ohcanstrategiijaid, dahkat kritihkalaš válljemiid ja čájehit fágalaš reflekšuvnna.	Vijriesåbpoe maehtelesvoetem åådtje jeereldihkie ohtsemevuekieh nuhtjedh, laejhtehkslaakan veeljedh jïh faageleslaakan ussjedidh.
Gelbbolašvuođamihttomearit 4. jahkeceahki maŋŋil	Maahtoeulmieh 4. daltesen mænngan
Dutki	Goerehtæjja
Oahpahusa mihttomearri lea ahte oahppi galgá máhttit	Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
sátnádit gažaldagaid servodatfágalaš fáttáid birra, reflekteret ja searvat fágaságastallamiidda daid birra	gyhtjelassh darjodh siebriedahkefaageles aamhtesi bïjre, ussjedidh jïh meatan årrodh faagesoptsestimmine dej aamhtesi bïjre
gávdnat ja ovdandivvut dieđuid servodatfágalaš fáttáid birra láhččojuvvon gálduin, maiddái digitála, ja árvvoštallat leat go dieđut ávkkálaččat ja luohtehahttit	bïevnesh siebriedahkefaageles aamhtesi bïjre gaavnedh jïh åehpiedehtedh sjïehteladteme gaaltijijstie, aaj digitaale, jïh vuarjasjidh mejtie bïevnese lea nuhteligs jïh jaahkods
geavahit Interneahta jierpmálaččat digitála oktavuođas ja dovdat personsuodjalusa njuolggadusaid digitála mediain	vihkeles nedtejiermiem nuhtjedh digitaale ektiebarkosne, jïh daajroem utnedh persovnevaarjelimmien njoelkedassi bïjre digitaale meedijinie
geavahit lohkama ja šláddjema metodaid álkes servodatfágalaš iskkademiin, ja ovdandivvut álkes cealkagiid meriid ja sturrodaga birra diagrámmain ja tabeallain	vuekieh nuhtjedh juktie bæjjese ryöknedh jïh klaassifiseradidh aelhkie siebriedahkefaageles goerehtimmine, jïh aelhkie dïejvesh åehpiedehtedh veahkan jïh stoeredahken bïjre diagrammine jïh tabelline
čállit álkes teavsttaid servodatfágalaš fáttáid birra ja geavahit fága vuođđodoahpagiid	aelhkie tjaalegh tjaeledh siebriedahkefaageles aamhtesi bïjre, jïh vihkeles faagedïejvesh nuhtjedh
hábmet ja govvidit muitalusaid olbmuid birra geat ellet iešguđet dilálašvuođain ja buohtastahttit birgenlágiid	soptsesh almetji bïjre sjugniedidh jïh vuesiehtidh mah joekehts jieledenuepiej nuelesne jielieh, jïh jieledenuepide viertiestidh
buktit ovdamearkkaid dasa mo olbmuin leat iešguđetlágan oaivilat, ahte iešguđetlágan olbmuid deaivvadeamit sáhttet leat sihke addevaččat ja riidovuložat, ja ságastallat empatiija ja olmmošárvvu birra	vuesiehtimmieh vedtedh guktie almetjh joekehts mïelh utnieh, gaavnesjimmieh ovmessie almetji gaskem maehtieh dovne hijven årrodh jïh ovvaantoeh vedtedh, jïh empatijen jïh almetje-aarvoen bïjre soptsestidh
Oahpahusa mihttomearri lea ahte oahppi galgá máhttit	Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
geavahit doahpagiid ovddešáigi, dálááigi ja boahtteáigi iežas ja iežas bearraša birra	dïejvesidie dejpeli, daaletje tïjjen jïh båetijen biejjien nuhtjedh jïjtse bïjre jïh fuelhkien bïjre
ságastallat mo geađgeáiggeolbmot birgejedje bivdimiin ja čoaggimiin ja fantaseret vuosttaš olbmuid birra geat bohte guvlui maŋŋá jiekŋaáiggi	soptsestidh guktie gierkie-aalterealmetjh vijrijinie jïh tjöönghkijinie veasoejin, jïh fantaseradidh dej voestes almetji bïjre mah laantese böötin jïengetïjjen mænngan
gávdnat dieđuid iežas soga birra, ovtta – guovtti buolvva maŋos, ja ovdandivvut daid ja muitalit mo eallinvuogit, birgejupmi ja sohkabealrollat leat rievdan	bïevnesh gaavnedh jïjtse maadtoeladtji bïjre mah akten göökten boelven gietjeste veasoejin, jïh soptsestidh guktie jieledevuekie, jieledenuepie jïh kjønnsråållah leah jorkesamme
dovdát historjjálaš luottaid iežas lagašbirrasis ja guorahallat báikkálaš čoakkáldagaid ja muitomearkkaid	dejpeli gïejh jïjtse voengesne damtijidh, jïh gietskies våarhkoeh jïh mojhtesemïerhkh goerehtidh
válddahit Sámi ruovdeáiggi váldoiešvuođaid ja ságastallat Norgga ja muđui Davviriikkaid bronsaáiggi ja ruovdeáiggi birra	åejvievæhtah buerkiestidh ruevtie-aaltarisnie Saepmesne, jïh bronse-aalteren jïh ruevtie-aalteren bïjre Nöörjesne jïh Noerhtelaantine soptsestidh
muitalit mo bivdoservodaga nuppástuvvan vuođđoealáhusekonomiijan rievdadii eallinvugiid Sámis ja Norggas	soptsestidh guktie sertiestimmie bivtemesiebriedahkeste aalkoejieleme-ekonomijese jieledevuekiem jarkeli Saepmesne jïh Nöörjesne
ságastallat manne ja mo miessemánu 17. b. ja guovvamánu 6. b. ávvuduvvojit, ja muitalit eará riikkaid nationálabeivviid birra	soptsestidh man åvteste jïh guktie almetjh suehpeden 17. b. jïh goevten 6. b. heevehtieh, jïh naan jeatjah laanti nasjovnaalebiejjiej bïjre soptsestidh
Oahpahusa mihttomearri lea ahte oahppi galgá máhttit	Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
namuhit sámegiel ja dárogiel namaid ja sajustit ruovttubáikki, ruovttugieldda, ruovttufylkka, Sámi ja Norgga kártii	saemien jïh nöörjen nommh nuhtjedh, jïh hïejmesijjiem, hïejmetjïeltem, hïejmefylhkem, Saepmiem jïh Nöörjem kaarhtese bïejedh
namuhit ja sajustit riikkaid Davviriikkain, máilmmiábiid ja máilmmiosiid ja gávdnat geográfalaš namahusaid kárttas	nommem bïejedh dejtie Noerhtelaantine laantide jïh dejtie kaarhtese bïejedh, veartenemearojde jïh veartenebielide kaarhtese bïejedh, jïh geografeles dïejvesh kaarhtine gaavnedh
válddahit sámi jahkodatjoru ja muitalit mo eallin ja barggut leat čadnon dán jorrui	dam saemien jaepiegievliem buerkiestidh, jïh soptsestidh guktie jielede jïh barkoe leah ektiedamme daan geavlan
válddahit eanadathámiid, geavahanguovlluid ja báikkiid suokkardemiin eanadaga skuvlla ja ruovttu lahka, ja geavahemiin sámegiel ja dárogiel namahusaid daidda	eatnemehammoeh, åtnoedajvh jïh sijjieh buerkiestidh viehkine eatnemem goerehtidh skuvlen jïh hïejmen lïhke, jïh saemien jïh nöörjen dïejvesh dejtie nuhtjedh
muitalit dehálaš eanadagaid ja eanahámiid birra Norggas, muhtun eará riikkain ja Sámis	vihkeles eatnemi jïh eatnemehammoej bïjre soptsestidh Nöörjesne, naan jeatjah laantine jïh Saepmesne
ságastallat báikkiid, olbmuid ja gielaid birra ja plánet ja ovdandivvut mátkki Sámis	sijjiej, almetji jïh gïeli bïjre soptsestidh, jïh aktem feelemem Saepmesne soejkesjidh jïh åehpiedehtedh
čujuhit ja dádjadit almmiguovlluid mielde ja selvehit manne leat áigeerohusat	tjuvtjiedidh jïh vaaksjoehtidh elmie-otnjegi mietie, jïh buerkiestidh man åvteste tïjjejoekehtsh
Servodatoahppu	Siebriedahkedaajroe
Oahpahusa mihttomearri lea ahte oahppi galgá máhttit	Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
muitalit sámi kultuvrra ja eallinvuogi guovddáš iešvuođaid birra dálááiggis ja sámiid stáhtusa birra eamiálbmogin	vihkeles væhtaj bïjre saemien kultuvresne jïh jieledevuekesne daan biejjien soptsestidh, jïh saemiej statusen bïjre goh aalkoe-almetjh
ságastallat iešguđetlágan bearašmálliid birra ja bearraša ja fulkkiid oktavuođaid ja doaimmaid birra	jeerehtsi bïjre soptsestidh fuelhkiehammojne, jïh ektiedimmiej jïh laavenjassi bïjre fuelhkesne jïh slïektesne soptsestidh
buktit ovdamearkkaid vuoigatvuođaide mat mánáin leat, iešguđet vuordámušain maid nieiddat ja gánddat vásihit árgabeaivvis, ja ságastallat mo dát vuordámušat sáhttet vásihuvvot	vuesiehtimmieh vedtedh naan reaktide maanah utnieh, ovmessie veanhtadimmieh nïejth jïh baernieh sijjen aarkebiejjien dåastoeh, jïh soptsestidh guktie dah maehtieh veanhtadimmide dååjredh
iskat nieiddaid ja gánddaid ruhtageavaheami ja ságastallat beliid mat váikkuhit geavaheapmái	goerehtidh guktie nïejth jïh baernieh beetnegh nuhtjieh, jïh tsiehkiej bïjre soptsestidh mah åtnoem tsevtsieh
ságastallat fáttáid birra mat gusket seksualitehtii, rádjabidjamii, veahkaválddálašvuhtii ja árvvusatnimii	aamhtesi bïjre soptsestidh mah leah seksualiteetese, raastebïejemasse, vædtsoesvoetese jïh seahkaræmman ektiedamme
ráhkadit bajilgova mii čájeha makkár norpmat gusket olbmuid gaskavuođaide, ja čilget norpmaid rihkkuma váikkuhusaid	bijjieguvviem njoelkedassijste darjodh mah tsiehkiem almetji gaskem sjïehtesjieh, jïh konsekvensh buerkiestidh jis njoelkedasside meadta
hábmet ja čuovvut servvoštallannjuolggadusaid ja oassálastit skuvlaservodaga demokráhtalaš mearrádusain	njoelkedassh hammoedieh jïh nuhtjedh gosse mubpiejgujmie ektine, jïh meatan årrodh demokrateles sjæjsjalimmine skuvlesiebriedahkesne
ságaškuššat vuoiggalašvuođa- ja ovttadássásašvuođaáddejumiid	digkiedidh mah vuajnoeh almetjh utnieh reaktavoeten jïh seammavyörtegsvoeten bïjre
Gelbbolašvuođamihttomearit 7. jahkeceahki maŋŋil	Maahtoeulmieh 7. daltesen mænngan
Dutki	Goerehtæjja
Oahpahusa mihttomearri lea ahte oahppi galgá máhttit	Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
sátnádit ovtta servodatfágalaš gažaldaga, evttohit vejolaš čilgehusaid ja čuvget gažaldaga iskkadeami bokte	aktem siebriedahkefaageles gyhtjelassem hammoedidh, raeriestidh seapan buerkiestimmieh jïh gyhtjelassem tjïelkestidh akten goerehtimmien tjïrrh
digaštallat servodatfágalaš fáttáid árvvusanedettiin earáid oainnuid, geavahit relevánta fágadoahpagiid ja earuhit oaiviliid ja fáktá	siebriedahkefaageles aamhtesh digkiedidh jïh seahkarimmiem utnedh mubpiej vuajnose, sjyöhtehke faagedïejvesh nuhtjedh, jïh mïeli jïh faaktaj gaskem joekehtidh
lohkat teavsttaid olbmuid birra geat ellet iešguđet dilálašvuođain, ja ságaškuššat manne sii jurddašit, dahket ja vásihit dáhpáhusaid iešguđet láhkai	tjaalegh lohkedh almetji bïjre mah joekehts jieledenuepiej nuelesne veasoeh, jïh digkiedidh man åvteste dah ussjedieh, darjoeh jïh heannadimmieh dååjrieh joekehtslaakan
bidjat historjjálaš dáhpáhusaid áiggi dáfus maŋŋálaga ja kártii	gellie heannadimmieh histovrijesne jïh mijjen tïjjen tïjjeseavan jïh kaarhtese bïejedh
čađahit ja ovdandivvut iskkademiid mat gáibidit lohkama ja rehkenastima geavahettiin dieđuid tabeallain ja diagrámmain	goerehtimmieh tjïrrehtidh jïh åehpiedehtedh mah ryöknemem krievieh viehkine bïevnesijstie tabellijste jïh diagrammijste
gávdnat ja ávkkástallat servodatfágalaš dieđuid ohcamiin digitála gálduin, árvvoštallat gávdnosiid ja čuovvut jierpmálaš neahttageavaheamineahtta ja neahttaetihka njuolggadusaid	siebriedahkefaageles bïevnesh gaavnedh jïh olkese giesedh gosse digitaale gaaltijinie ohtsede, vuarjasjidh maam gaavneme jïh nedtejiermien jïh nedte-etihken njoelkedassh steeredh
geavahit digitála reaidduid ovdandivvut servodatfágalaš barggu ja čuovvut personsuodjalusa ja dahkkivuoigatvuođa njuolggadusaid	digitaale dïrregh nuhtjedh juktie siebriedahkefaageles barkoem åehpiedehtedh, jïh persovnevaarjelimmien jïh aalkoereaktan njoelkedassh steeredh
čállit servodatfágalaš teavstta geavahettiin relevánta fágadoahpagiid ja máŋga gáldu	siebriedahkefaageles tjaalegem tjaeledh viehkine sjyöhtehke faagedïejvesh jïh jienebh gaaltijh nuhtjedh
Oahpahusa mihttomearri lea ahte oahppi galgá máhttit	Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
selvehit sámi siidaservodaga	siebriedahkem aktene sïjtesne buerkiestidh, dsj.
muitalit Sámi ja Norgga servodatovdáneami váldoiešvuođaid birra 800–900-loguid rájes 1700-logu loahpa rádjai, ja dárkileappot selvehit Sámi koloniserema, namalassii kránnjáálbmogiid fásta ásaiduvvama Sápmái	åejvievæhtide buerkiestidh siebriedahkeevtiedimmesne Saepmesne jïh Nöörjesne 800-900-låhkoen raejeste 1700-låhkoen minngiegietjien raajan, jïh koloniseradimmiem Saepmeste veelebe buerkiestidh, dsj.
selvehit Norgga nationála minoritehtaid ja válddahit sin vuoigatvuođaid, historjjá ja birgejumi váldoosiid	nasjovnaale unnebelåhkoeh buerkiestidh mah Nöörjesne gååvnesieh, jïh åejvievæhtide buerkiestidh dej reaktine, histovrijesne jïh jieledenuepine
válddahit nissonolbmuid ja almmáiolbmuid birgejumi ovdáneami ja ságastallat dásseárvvu birra	evtiedimmiem buerkiestidh jieledevuekine nyjsenæjjide jïh kaarride, jïh mïrrestallemen bïjre soptsestidh
sajustit dološ johkakultuvrraid kártii ja bidjat daid áiggi dáfus maŋŋálaga ja ovdandivvut daid váldoiešvuođaid	aareh jeanoekultuvrh kaarhtese jïh tïjjeseavan bïejedh, jïh vihkeles væhtah dej bïjre åehpiedehtedh
gávdnat dieđuid antihkaáiggi greikka ja romalaš servodagaid birra, ja gávdnat ovdamearkkaid dasa mo dát kultuvrrat leat báidnán min iežamet áiggi	bïevnesh gaavnedh greeske jïh rovmeren siebriedahki bïjre antihkesne, jïh vuesiehtimmieh gaavnedh guktie dej kultuvre lea mijjen jïjtse tïjjem tsevtseme
selvehit gaskaáiggi, renesánssa ja čuvgehusáiggi guovddáš iešvuođaid Eurohpás, ja digaštallat manne áigodagat ná juhkkojuvvojit	vihkeles væhtah buerkiestidh tïjjeboelhkine gaske-aaltere, renessanse jïh bïevnesetïjje Europesne, jïh digkiedidh man åvteste daate tïjjejoekedimmie
ovdanbuktit eurohpálaččaid gávnnahusmátkkiid, válddahit kulturdeaivvademiid ja ságastallat mo dán sáhtte vásihit	aajhtsemefeelemh vuesiehtidh mejtie europejerh darjoejin, soptsestidh guktie lij gosse ovmessie kultuvrh sinsitniem gaavnesjin jïh guktie daah dam dåårjin
Oahpahusa mihttomearri lea ahte oahppi galgá máhttit	Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
geavahit atlasa, viežžat dieđuid bábirtemákárttain ja digitála kártabálvalusain, sajustit Sámi báikenamaid kártii ja selvehit dáid, ja sajustit kránnjágielddaid, Norgga fylkkaid ja máilmmi stuorámus riikkaid kártii	atlasem nuhtjedh, bïevnesh veedtjedh paehpere-teemakaarhtijste jïh digitaale kaarhtedïenesjijstie, sijjienommh Saepmesne kaarhtese bïejedh jïh dejtie buerkiestidh, jïh kraannatjïelth, fylhkine Nöörjesne jïh doh stööremes laanth veartenisnie kaarhtese bïejedh
registreret ja dulkot jiekŋaáiggi luottaid ruovttubáikkis ja čilget jiekŋaáiggi mearkkašumi eatnamiid hápmašuvvamii ja riikii oppalaččat	vïhtesjadtedh jïh toelhkestidh gïejh jïengetïjjeste hïejmesijjesne, jïh buerkiestidh maam jïengetïjje abpe eatnamasse jïh laantese darjoeji
čilget luondduriggodagaid, ealáhusaid, ássama ja eallinvuogi oktavuođaid	ektiedimmieh buerkiestidh gaskem eatnemevierhtieh, jielemh, årrome, jïh jieledevuekieh
buohtastahttit Eurohpá riikkaid ja eará máilmmiosiid riikkaid ovttaláganvuođaid ja erohusaid	hedtieh jïh joekehtsh viertiestidh laanti gaskem Europesne, jïh laantine jeatjah veartenebieline
selvehit dálkkádat- ja šaddodatguovlluid máilmmis ja mo olbmot ávkkástallet daid, ja selvehit sámegiel namahusaid	klijma- jïh vegetasjovnedajvh veartenisnie buerkiestidh, jïh guktie almetjh nåhtoem utnieh dejstie, jïh saemien dïejvesh buerkiestidh
válddahit mo buvttadeapmi ja geavaheapmi sáhttet bilidit ekovuogádagaid ja nuoskkidahttit eatnama, čázi ja áimmu, ja ságaškuššat mo dán sáhtášii eastadit ja divvut	buerkiestidh guktie dorjemasse jïh åtnoe maehtieh økosysteemide earjoehtidh, jïh jåartam, tjaetsiem jïh elmiem jotskelidh, jïh digkiedidh guktie maahta dam heerredidh jïh dåvvodh
válddahit mo Norga geavaha eará máilmmiguovlluid riggodagaid	buerkiestidh guktie Nöörje vierhtieh nuhtjie jeatjah lehkeste veartenisnie
registreret báhtareddjiid báhtaremiid, čilget manne muhtumat šaddet ruovtturiikkaineaset báhtarit, ja ságaškuššat mo lea boahtit amas riikii báhtareaddjin	baataræjjastraejmieh vïhtesjadtedh, buerkiestidh man åvteste naaken sijjen hïejme-laantijste baatarieh, jïh digkiedidh guktie maahta årrodh akten ammes laantese baataræjjine båetedh
Servodatoahppu	Siebriedahkedaajroe
Oahpahusa mihttomearri lea ahte oahppi galgá máhttit	Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
addit ovdamearkkaid iešguđetlágan gaskaomiin kommersiála váikkuheapmái ja digaštallat mo dát sáhttet váikkuhit geavahandábiide ja persovnnalaš ekonomiijii	vuesiehtimmieh vedtedh jïh digkiedidh guktie kommersijelle tsevtseme ovmessie meedijijstie maahta tsevtsedh maam vaarojde mijjieh veeljebe jïh persovneles ekonomijem
ságastallat ráhkesvuođa ja árvvusatnima, iešguđetlágan seksuálalaš gessomiid, ovttaseallima ja bearraša birra, ja digaštallat váikkuhusaid das go ii árvvusane erohusaid	gieriesvoeten jïh seahkarimmien bïjre soptsestidh, jeereldihkie seksuellevoeti bïjre, ektiejieleden jïh fuelhkien bïjre, jïh konsekvenside digkiedidh jis seahkarimmie joekehtsidie fååtese
válddahit rollaid iežas árgabeaivvis ja guorahallat ja digaštallat makkár vuordámušat daidda rollaide čatnasit	råållah jïjtse aarkebiejjien buerkiestidh, jïh goerehtidh jïh soptsestidh veanhtadimmiej bïjre mah leah daejtie råållide ektiedamme
addit ovdamearkkaid dasa mo sohkabealrollat ja seksualitehta ovdanbuktojuvvojit iešguđet mediain ja digaštallat makkár vuordámušat dáidda hábmejuvvojit	vuesiehtimmieh vedtedh guktie kjønnsråållah jïh seksualtiteete våajnoes dorjesuvvieh ovmessie meedijinie, jïh digkiedidh dejtie ovmessie veanhtadimmide daate maahta sjugniedidh
ságaškuššat duhpáha ja iešguđet gárihuhttinmirkkuid geavaheami ja daid váikkuhusaid	gyhtjelassh jïh konsekvensh digkiedidh åtnoste jïh miste-åtnoste dågkeste jïh ovmessie geeruvevierhtijste
selvehit mii servodat lea, ja reflekteret manne olbmot servet oktii servodahkan	buerkiestidh mij akte siebriedahke lea, jïh ussjedidh man åvteste almetjh siebriedahkine tjåanghkenieh
selvehit Norgga deháleamos fápmoásahusaid, oktan Sámedikkiin, ja sin váldobargguid, ja digaštallat erohusa eallit demokratiijas ja eallit servodagas demokratiija haga	dejtie vihkielommes faamoeinstitusjovnide Nöörjesne buerkiestidh, aaj Saemiedigkie, jïh dej åejvielaavenjassh, jïh digkiedidh joekehtsem gaskem aktene demokratijesne jieledh jïh aktene siebriedahkesne bielelen demokratije
čilget mii politihkalaš bellodat lea, ja selvehit Norgga politihkalaš bellodagaid muhtun guovddáš vuostálasvuođaid	buerkiestidh mij akte politihkeles krirrie lea, jïh buerkiestidh naan vihkeles vuestiebielieh dej politihkeles krirriej gaskem Nöörjesne
selvehit makkár geatnegasvuođat, vuoigatvuođat ja vejolašvuođat mánáin ja nuorain leat váikkuhit	buerkiestidh mah dïedth, reaktah jïh nuepieh meatan årrodh, maanah jïh noerh utnieh
buktit ovdamearkkaid kultuvrralaš symbolaide ja selvehit maid mii oaivvildat identitehta- ja kultuvra-doahpagiin	vuesiehtimmieh vedtedh kultuvrelle symbovline, jïh buerkiestidh maam mijjieh vïenhtebe dïejvesinie identiteete jïh kultuvre
selvehit dálá sámi servodaga váldoiešvuođaid ja digaštallat iešguđetlágan ealáskahttinvugiid	åejvievæhtide buerkiestidh daan beajjetje saemien siebriedahkesne jïh ovmessie jealajehtemevuekieh digkiedidh
ovdandivvut áigeguovdilis servodatriiddu ja ságaškuššat mo dan sáhtášii čoavdit	aktem sjyöhtehke siebriedahke-ovvaantoem digkiedidh, jïh digkiedidh guktie maahta dam loetedh
ságastallat ON ’ ja eará riikkaidgaskasaš ovttasbargguid ulbmila, dása gullá eamiálbmotovttasbargu, ja buktit ovdamearkka Norgga rollii ovttasbargguin	aajkoem digkiedidh EN:ine jïh jeatjah gaskenasjovnaale laavenjostojne, daan nuelesne aalkoe-almetjelaavenjostoe, jïh vuesiehtimmieh vedtedh Nöörjen råållese laavenjostojne
Gelbbolašvuođamihttomearit 10. jahkeceahki maŋŋil	Maahtoeulmieh 10. daltesen mænngan
Dutki	Goerehtæjja
Oahpahusa mihttomearri lea ahte oahppi galgá máhttit	Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
sátnádit gažaldagaid servodatdiliid birra, plánet ja čađahit iskkadeami ja ságaškuššat gávdnosiid ja bohtosiid njálmmálaččat ja čálalaččat	gyhtjelassh hammoedidh tsiehkiej bïjre siebriedahkesne, soejkesjidh jïh tjïrrehtidh aktem goerehtimmiem jïh digkiedidh njaalmeldh jïh tjaaleldh maam gaavneme jïh illedahkide
geavahit servodatfágalaš doahpagiid fágaságastallamiin ja ovdanbuktimiin iešguđet digitála reaidduiguin ja hukset viidáseappot earáid buktagiidda	siebriedahkefaageles dïejvesh nuhtjedh faagesoptsestimmine jïh åehpiedehteminie ovmessie digitaale dïrregigujmie, jïh vijriesåbpoe soptsestidh dan bïjre maam mubpieh soptsestamme
geavahit statistihkalaš gálduid meroštallat ja válddahit servodatfágalaš ságaškuššamiid tendeanssaid ja variašuvnnaid ja árvvoštallat addá go statistihkka luohtehahtti dieđuid	statistihkeles gaaltijh nuhtjedh juktie aerviedidh jïh buerkiestidh otnjegh jïh jeerehtsh siebriedahkefaageles digkiedimmine, jïh vuarjasjidh mejtie statistihke jaahkods bïevnesh vadta
čájehit mo dáhpáhusat sáhttet ovdanbuktojuvvot iešguđet láhkai, ja ságaškuššat mo beroštumit ja ideologiija sáhttet báidnit oainnu dasa mii orru fáktán ja duohtavuohtan	vuesiehtidh guktie maahta heannadimmieh joekehtslaakan åehpiedehtedh, jïh digkiedidh guktie ïedtjh jïh ideologije maehtieh almetji vuajnoem tsevtsedh mij lea faaktah jïh saetniesvoete
reflekteret servodatfágalaš gažaldagaid iešguđet digitála gálduid ja bábirgálduid dieđuid vehkiin ja digaštallat gálduid ulbmiliid ja relevánssa	siebriedahkefaageles gyhtjelassi bïjre ussjedidh viehkine bïevnesijstie ovmessie digitaale gaaltijijstie jïh paehperegaaltijijstie, jïh gaaltiji aajkoem jïh sjyöhtehkevoetem digkiedidh
identifiseret servodatfágalaš ákkaid, fáktáid ja čuoččuhusaid servodatdebáhtain ja digaštallamiin Interneahtas, árvvoštallat daid kritihkalaččat ja árvvoštallat vuoigatvuođaid ja váikkuhusaid go almmuha Internehttii	siebriedahkefaageles argumenth, faaktah jïh jiehtegh damtijidh siebriedahkedigkiedimmine jïh digkiedimmine Gaskeviermesne, dejtie laejhtehkslaakan vuarjasjidh, jïh reaktah jïh konsekvensh vuarjasjidh gosse dejtie Gaskeviermesne bæjhkohte
hutkat muitalusaid olbmuid birra iešguđet ovddeš ja dálá servodagain ja čájehit mo birgejupmi ja árvvut váikkuhit jurdagiidda ja daguide	soptsesh sjugniedidh almetji bïjre ovmessie siebriedahkijste åvtesne jïh daaletje tïjjen, jïh vuesiehtidh guktie jieledenuepieh jïh aarvoeh åssjaldahkide jïh dahkojde tsevtsieh
čállit servodatfágalaš teavsttaid ja geavahit aiddolaš fágadoahpagiid, vuođuštuvvon konklušuvnnaid ja gáldočujuhusaid	siebriedahkefaageles tjaalegh tjaeledh viehkine veele faagedïejvesijstie, buerkiestamme konklusjovnijste jïh gaaltijevuesiehtimmijste
Oahpahusa mihttomearri lea ahte oahppi galgá máhttit	Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
gávdnat ovdamearkkaid dáhpáhusaide mat leat leamaš mielde hábmemin dálá Sámi ja Norgga, ja digaštallat mo servodat livččii sáhttán šaddat jus dat livčče dáhpáhuvvan eará láhkai	vuesiehtimmieh gaavnedh heannadimmine mah leah viehkiehtamme daan beajjetje Saepmiem jïh Nöörjem hammoedidh, jïh digkiedidh guktie siebriedahke lij maahteme sjïdtedh dastegh dah heannadimmieh lin jeatjahlaakan orreme
ságaškuššat olmmošárvoideála, vealaheami ja rasismma ovdáneami historjjálaš ja dálááiggi perspektiivvas	idealem digkiedidh almetjeaarvoen, sïerredimmien jïh rasisme-evtiedimmien bïjre aktene histovreles jïh daaletje tïjjen perspektijvesne
ovdandivvut sámi historjjá dehálaš guovddáš ovdánaniešvuođaid 1800-logus gitta 1900-logu gaskamuddui, ja digaštallat mo dáruiduhttinpolitihkka váikkuhii ovttaskas olbmuide ja servodahkii	vihkeles evtiedimmievæhtah åehpiedehtedh saemien histovrijesne 1800-låhkoen jïh voestes lehkien 1900-låhkoste, jïh konsekvensh digkiedidh daaroedehtemepolitihkeste dan akten almetjasse jïh siebriedahkese
gávdnat ovdamearkkaid politihkalaš mobiliseremii ja kultuvrralaš visualiseremii sámi historjjás 1900-logu gaskamuttu rájes otnážii	vuesiehtimmieh gaavnedh politihkeles mobiliseradimmien jïh kultuvrelle visualiseradimmien bïjre saemien histovrijesne 1900-låhkoen gaskoeh raejeste daan raajan
ovdandivvut norgga historjjá dehálaš ovdánaniešvuođaid 1800-logus gitta 1900-logu gaskamuddui ja válddahit mo dat čujuhit dálá servodahkii	vihkeles evtiedimmievæhtah åehpiedehtedh nöörjen histovrijesne 1800-låhkoen jïh voestes lehkien 1900-låhkoen, jïh buerkiestidh guktie dah daan beajjetje siebriedahken vööste tjuvtjiedieh
selvehit čálgostáhta ovdáneami ja válddahit dálá Norgga iešvuođaid	buerkiestidh guktie tryjjesstaate evtiesovvi jïh buerkiestidh væhtah Nöörjesne daan biejjien
selvehit teknologalaš ja servodatlaš nuppástuhttimiid maid industriála revolušuvdna dagahii	teknologeles jarkelimmieh jïh siebriedahkejarkelimmieh buerkiestidh dan industrijelle revolusjovnen gaavhtan
selvehit daid jurdagiid ja fámuid mat mielddisbukte Amerihká friddjavuođasoađi ja Fránskka revolušuvnna, ja válddahit mo dat váikkuhii Norgga demokráhtalaš ovdáneapmái	åssjalommesh jïh faamoeh buerkiestidh mah dam amerijhken frijjevoetegæmhpoem jïh dam fraanske revolusjovnem sjugniedin, jïh buerkiestidh guktie dïhte dam demokrateles evtiedimmiem Nöörjesne tsevtsi
selvehit kolonialismma ja imperialismma ja addit ovdamearkkaid dekoloniseremii	kolonialismen jïh imperialismem buerkiestidh, jïh vuesiehtimmieh vedtedh avkoloniseradæmman
ságaškuššat 1900- ja 2000-loguid guovddáš riikkaidgaskasaš riidduid sivaid ja váikkuhusaid	fåantoeh jïh illedahkh digkiedidh stoerre gaskenasjovnaale ovvaantojste 1900-låhkoen jïh 2000-låhkoen
ságaškuššat ođđa áiggi dehálaš servodatnuppástuvvamiid ja reflekteret das mo dálá servodat rahpá vejolašvuođaid ođđa nuppástuvvamiidda	vihkeles siebriedahkejarkelimmieh digkiedidh urrebe tïjjen, jïh ussjedidh guktie daan beajjetje siebriedahke orre jarkelimmieh sjugnede
Oahpahusa mihttomearri lea ahte oahppi galgá máhttit	Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
báikádit ja dokumenteret máilmmi geográfalaš váldoiešvuođaid bajilgova ja buohtastahttit iešguđet riikkaid ja regiovnnaid	gaavnedh jïh vihtiestidh bijjieguvviem geografeles åejvievæhtijste veartenisnie, jïh ovmessie laanth jïh regijovnh viertiestidh
lohkat, dulkot ja atnit bábirkárttaid ja digitála kárttaid, mihttoláva ja kártamearkkaid ja buohtastahttit árbevirolaš ja ođđaáigásaš vugiid dádjadit luonddus	lohkedh, toelhkestidh jïh nuhtjedh paehperekaarhth jïh digitaale kaarhth, möölegeståahkem jïh kaarhtevæhtah, jïh aerpievuekien jïh daajbaaletje vuekieh viertiestidh guktie maahta eatnamisnie gaavnedh
selvehit eatnama siskkáldas ja olgguldas fámuid, áibmohivvodaga lihkadeami, čázi birrajohtima, dálkki, dálkkádagaid ja šaddodaga, ja ságaškuššat luonddu ja servodaga oktavuođaid	buerkiestidh sisnjeldh jïh byjngetje faamoeh eatnamisnie, guktie elmesne svæhtja, guktie tjaetsie eatnamisnie jåhta, veareldem, klijmam jïh vegetasjovnem buerkiestidh jïh ektiedimmieh eatnemen jïh siebriedahken gaskem digkiedidh
selvehit man viiddis Sápmi lea, ja mo nationálastáhtaid ráját ja hálddašanráját juhket guovlluid	buerkiestidh gusnie dïhte geografeles Saepmie, jïh guktie nasjovnaalestaati raasth jïh reeremerasth daejtie dajvide juekieh
selvehit sámi eanadatnamahusaid ja sámi báikenamaid	buerkiestidh naan saemien dïejvesh eatnemehammojne jïh saemien sijjienommh
suokkardit mo olbmot ávkkástallet luondduvuođu, eará riggodagaid ja teknologiija Norggas ja máilmmi eará riikkain, ja ságaškuššat guoddevaš ovdáneami eavttuid	goerehtidh guktie almetjh nuhtjieh eatnemevåaromem, jeatjah vierhtieh jïh teknologijem Nöörjesne jïh jeatjah laantine veartenisnie, jïh premisside akten monnehke evtiedæmman digkiedidh
guorahallat ja digaštallat riggodagaid geavaheami ja boasttugeavaheami, ja makkár váikkuhusaid dat sáhttá buktit birrasii, ja makkár riidduid dat sáhttá dagahit báikkálaččat ja máilmmiviidosaččat	goerehtidh jïh digkiedidh åtnoem jïh miste-åtnoem vierhtijste, mah konsekvensh daate maahta åadtjodh byjresasse jïh siebriedahkese, jïh mah ovvaantoeh daate maahta sjugniedidh gietskene jïh abpe veartenisnie
buohtastahttit álbmogiid sturrodaga, struktuvrra ja lassáneami ja analyseret álbmotovdáneami, urbaniserema ja fárremiid ođđasat áiggis	stoeredahkem, struktuvrem jïh sjïdtemem årrojedåehkine viertiestidh, jïh evtiedimmiem årroejijstie, urbaniseradimmiem jïh juhtemem urrebe tïjjen analyjseradidh
kártet iešguđet máilmmiosiid eallineavttuid, ja čilget gefiid ja riggáid stuorra erohusaid ja ságaškuššat doaibmabijuid mo dásset juohkima	goerehtalledh man jeereldihkie almetjh ovmessie bieline veartenistie veasoeh, dejtie stoerre joekehtsidie giefies jïh ræjhkoes gaskem buerkiestidh, jïh råajvarimmieh digkiedidh akten jïebnebe joekedæmman
Servodatoahppu	Siebriedahkedaajroe
Oahpahusa mihttomearri lea ahte oahppi galgá máhttit	Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
selvehit mo iešguđet politihkalaš bellodagat ovddidit iešguđet árvvuid ja beroštumiid, laktit dáid áigeguovdilis servodatgažaldagaide ja ákkastallat iežas oainnu	buerkiestidh guktie ovmessie politihkeles krirrieh ovmessie aarvoeh jïh ïedtjh eevtjieh, daam sjyöhtehke siebriedahkegyhtjelasside ektiedidh, jïh jïjtse vuajnoen åvteste argumenteradidh
selvehit politihkalaš ásahusaid Norggas ja Sámis ja politihkalaš ásahusaid rollajuogadeami	politihkeles institusjovnh Nöörjesne jïh Saepmesne buerkiestidh, jïh råållajoekedimmiem dej politihkeles institusjovni gaskem
buktit ovdamearkkaid dasa maid ovttasbargu, mielváikkuheapmi, demokratiija ja searvan mearkkašit našuvnnalaččat, báikkálaččat, organisašuvnnain ja skuvllas	vuesiehtimmieh vedtedh maam mïelide laavenjostoe, meatanårrome jïh demokratije utnieh nasjovnaale jïh gietskene suerkine, siebrine jïh skuvlesne
selvehit ON-lihtu, ON ’ olmmošvuoigatvuođajulggaštusa ja guovddáš ON-konvenšuvnnaid váldoprinsihpaid, oktan ILO-konvenšuvnnain eamiálbmotvuoigatvuođaid birra, čájehit mo dat bohtet ovdan lágain, ja ságaškuššat olmmošvuoigatvuođaid rihkkuma váikkuhusaid	åejvieprinsihpide buerkiestidh EN-sjïehtedimmesne, EN-almetjereaktabæjhkoehtimmesne jïh vihkeles EN-konvensjovnine, aaj ILO-konvensjovne aalkoe-almetji reaktaj bïjre, vuesiehtidh guktie dah våajnoes sjidtieh laakine, jïh konsekvenside digkiedidh gosse almetjereaktide miedtele
buktit ovdamearkkaid dasa mo ráhkesvuođa ja seksualitehta oktavuođa áddejupmi sáhttá rievddadit kultuvrras ja kultuvrraid gaskkas	vuesiehtimmieh vedtedh guktie goerkese gieriesvoeten jïh seksualiteeten bïjre maehtieh jeerehtidh kultuvrine jïh kultuvri gaskem
analyseret sohkabealrollaid seksualitehta govvidemiid oktavuođas ja čilget sávahahtti seksuála oktavuođa ja seksuála veahkaválddálašvuođa erohusa	kjønnsråållah analyjseradidh gusnie seksualtiteeten bïjre soptsestamme, jïh joekehtsem buerkiestidh vaajteles seksuelle gaskesen jïh seksuelle meadtoen gaskem
buktit ovdamearkkaid dasa mo láhkarihkkun lea meannuduvvon, digaštallat rihkolašvuođa sivaid ja váikkuhusaid ja čilget mo riektestáhta doaibmá	vuesiehtimmieh vedtedh guktie akte meadtoe lea gïetesovveme, fåantoeh digkiedidh man åvteste kriminaliteete sjædta jïh konsekvenside kriminaliteeteste, jïh buerkiestidh guktie reaktastaate fungerede
selvehit guottut-, ovdagáttut- ja rasisma-doahpagiid ja árvvoštallat mo guottut sáhttet váikkuhuvvot ja mo ovttaskas olmmoš ja servodat sáhttet eastadit ovdagáttuid ja rasismma	buerkiestidh dïejvesidie vuajnoeh, vaanesovme jïh rasisme, jïh vuarjasjidh guktie vuajnoeh maehtieh tsevtseme sjïdtedh, jïh guktie fïereguhte jïh siebriedahke maehtieh vaanesovmi jïh rasismen vööste barkedh
guorahallat árbevirolašmáhtu ja ságaškuššat mo árbevirolašmáhttu sáhttá fievrreduvvot ođđaáigásaš oktavuođaide	aerpievuekien daajroem goerehtidh, jïh digkiedidh guktie maahta aerpievuekien daajroem sertiestidh daajbaaletje ektiedimmide
válddahit mo geavahanvuogit leat rievdan Norggas, ja selvehit geavaheaddjivuoigatvuođaid	buerkiestidh guktie åtnoe vaarojste jïh dïenestijstie lea evtiesovveme Nöörjesne, jïh utnijereaktide buerkiestidh
válddahit duhpáha ja gárihuhttinmirkkuid geavaheami ovdáneami ja váikkuhusaid Norggas ja reflekteret guottuid gárihuhttinmirkkuide	buerkiestidh evtiedimmiem jïh konsekvensh dågka- jïh geeruvevoete-åtnoste Nöörjesne, jïh ussjedadtedh mah vuajnoeh almetjh utnieh geeruvevoetevierhtide
válddahit norgga ekonomiija váldoiešvuođaid ja mo dat lea čadnon globála ekonomiijii	åejvievæhtah buerkiestidh nöörjen ekonomijesne, jïh guktie dïhte lea ektiedamme abpeveartenen ekonomijine
Gelbbolašvuođamihttomearit Jo1/Jo2 maŋŋil	Maahtoeulmieh Jåa1 / Jåa2 mænngan
Dutki	Goerehtæjja
Oahpahusa mihttomearri lea ahte oahppi galgá máhttit	Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
sátnádit áigeguovdilis servodatfágalaš čuolmma ja čállit ságaškušši teavstta mas geavaha fágadoahpagiid, iešguđet gálduid ja gáldočujuhusaid	aktem sjyöhtehke siebriedahkefaageles dåeriesmoerem hammoedidh, jïh aktem digkeden tjaalegem tjaeledh viehkine faagedïejvesijstie, jeereldihkie gaaltijeåtnoste jïh gaaltijevuesiehtimmijste
guorahallat áigeguovdilis báikkálaš, nationála ja globála váttisvuođaid ja ságaškuššat iešguđetlágan čovdosiid njálmmálaččat ja čálalaččat geavahettiin aiddolaš fágadoahpagiid	sjyöhtehke nasjovnaale jallh abpeveartenen dåeriesmoerh goerehtidh, jïh njaalmeldh jïh tjaaleldh ovmessie raeriestimmieh digkiedidh guktie maahta dejtie loetedh, veele åtnojne faagedïejvesijstie
geavahit iešguđetlágan digitála ohcanstrategiijaid gávdnat ja buohtastahttit dieđuid mat válddahit čuolmmaid iešguđet perspektiivvas, ja árvvoštallat gálduid ulbmila ja relevánssa	jeereldihkie digitaale ohtsemestrategijh nuhtjedh juktie bïevnesh gaavnedh jïh viertiestidh mah dåeriesmoerh buerkiestieh ovmessie vuajnojste, jïh gaaltiji aajkoem jïh ïedtjem vuarjasjidh
geavahit oktasaš ja vuostálas dieđuid statistihkas ságaškuššat servodatfágalaš čuolmma	plearoeh jïh joekehts bïevnesh statistihkeste nuhtjedh juktie aktem siebriedahkefaageles dåeriesmoerem digkiedidh
ságaškuššat servodatfágalaš fáttáid digitála digaštallanforumiin ja árvvoštallat iežas áddejumi earáid čállagiid ektui	siebriedahkefaageles aamhtesh digkiedidh digitaale digkiedimmiedåehkine, jïh jïjtse goerkesem vuarjasjidh tjoevkesisnie mubpiej mïelijste
Olmmoš, servodat ja kultuvra	Indivijde, siebriedahke jïh kultuvre
Oahpahusa mihttomearri lea ahte oahppi galgá máhttit	Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
guorahallat nuoraid sosialiserema Sámis ja Norggas guovddáš doahpagiid vehkiin ja digaštallat čearddalaš ja riikavuloš gullevašvuođa oktavuođa	sosijaliseradimmiem noerijste Saepmesne jïh Nöörjesne goerehtidh viehkine vihkeles dïejvesijstie sosijaliseradimmien bïjre, jïh tsiehkiem digkiedidh gaskem etnihkeles jïh staateborgeles ektievoetem gaskem
selvehit makkár vuoigatvuođat geavaheaddjis leat ja digaštallat geavaheddjiid ehtalaš ovddasvástádusa	reaktide buerkiestidh mejtie åtna goh utnije, jïh utnijen etihkeles dïedtem digkiedidh
rehkenastit sisaboađuid, bidjat bušeahta dállodollui ja árvvoštallat mo eallindilli, seastin ja loatnaváldin váikkuhit persovnnalaš ekonomiijii	baalhkah ryöknedh, budsjedtem bæjjese bïejedh akten gåetiegåntan, jïh vuarjasjidh guktie jieledetsiehkie, spååredimmie jïh lööneme dam persovneles ekonomijem tsevtsieh
analyseret iešguđetlágan rihkolašvuođa ja veahkaválddálašvuođa viidodaga, ja ságaškuššat mo dákkár daguid sáhttá eastadit, ja mo riektestáhta doaibmá	analyjseradidh man jïjnje dejstie ovmessie kriminaliteetesåarhtijste jïh meadtoesåarhtijste, jïh digkiedidh guktie maahta dagkerh dahkoeh heerredidh, jïh guktie reaktastaate fungerede
defineret kultuvra-doahpaga ja buktit ovdamearkkaid dasa mo kultuvra, sohkabealrollat ja bearaš-, sohka- ja ovttaseallinvuogit rievddadit báikkiid ja áiggi mielde	dïejvesem kultuvre tjïertestidh, jïh vuesiehtimmieh vedtedh guktie kultuvre, kjønnsråållah jïh fuelhkie-, slïekte- jïh ektiejieledevuekieh jeerehtieh sijjeste sæjjan, jïh jarkelieh tïjje doekoe
digaštallat dálá sámi kultuvrra váldoiešvuođaid ja variašuvnnaid ja reflekteret das maid mearkkaša leat eamiálbmogin	åejvievæhtah jïh jeerehtsh saemien kultuvresne daan biejjien digkiedidh, jïh ussjedidh mij sæjhta jiehtedh aalkoe-almetjinie årrodh
digaštallat mo oskkolaš, čearddalaš ja kultuvrralaš variašuvnnat hábmejit vejolašvuođaid ja hástalusaid	digkiedidh guktie religijööse, etnihkeles jïh kultuvrelle jeerehtsh, nuepieh jïh haestemh sjugniedieh
ságaškuššat manne ovdagáttut, rasisma ja vealaheapmi čuožžilit, ja makkár doaibmabijut sáhttet eastadit daid	digkiedidh man åvteste vaanesovmh, rasisme jïh sïerredimmie sjidtieh, jïh mah råajvarimmieh mah maehtieh dejtie heerredidh
Bargo- ja ealáhuseallin	Barkoe- jïh jieleme
Oahpahusa mihttomearri lea ahte oahppi galgá máhttit	Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
gávdnat dieđuid iešguđet fidnuid birra ja digaštallat makkár vejolašvuođat ja hástalusat dálá bargomárkanis leat	bïevnesh gaavnedh ovmessie barkoej bïjre, jïh nuepieh jïh haestemh barkoemaarkedisnie daan biejjien digkiedidh
reflekteret mávssolašvuođa das ahte olbmos lea bargu, ja mat leat buori bargobirrasa dovdomearkkat	aarvoen bïjre ussjedidh barkoem utnedh, jïh mij lea sjïere aktene hijven barkoejieliedisnie
digaštallat sámi ealáhusaid ja servodagaid barggaheami ja árvoháhkama vejolašvuođaid ja hástalusaid ja ságaškuššat bargguhisvuođa	nuepieh jïh haestemh digkiedidh fasseldæmman jïh aarvoesjugniedæmman saemien jieliemisnie jïh siebriedahkesne, jïh barkohtsvoetem digkiedidh
digaštallat bargoeallimii guoskevaš ehtalaš čuolmmaid	etihkeles dåeriesmoerh digkiedidh ektiedamme barkoejieliedasse
selvehit ealáhus-, bargiid- ja bargoaddiorganisašuvnnaid ja sin saji bargoeallimis ja fáktoriid mat mearridit bálká- ja bargoeavttuid	buerkiestidh jieleme-, barkoevaeltije- jïh barkoevedtijesiebride jïh dej sijjiem barkoejieliedisnie, jïh faktovride mah baalhka- jïh barkoetsiehkide nænnoestieh
árvvoštallat fitnodatálggaheami vejolašvuođaid ja hástalusaid ja gávnnahit boađus- ja balánsarehketdoalu váldosárgosiid	nuepieh jïh haestemh vuarjasjidh gosse sïeltem tseegkie, jïh åejviebiehkide olkese giesedh aktene illedahke- jïh balansereeknehlåhkosne
digaštallat dásseárvvu mávssolašvuođa ja sohkabealjuogaduvvon bargomárkana váikkuhusaid	aarvoem mïrrestallemistie digkiedidh, jïh konsekvensh aktede barkoemaarkedeste mij lea nyjsenæjjaj jïh kaarri gaskem juakeme
Politihkka ja demokratiija	Politihke jïh demokratije
Oahpahusa mihttomearri lea ahte oahppi galgá máhttit	Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
guorahallat ja digaštallat mo ieš sáhttá oassálastit ja váikkuhit politihkalaš vuogádahkii iešguđetlágan váikkuhankanálaid geavahemiin	goerehtidh jïh digkiedidh guktie jïjtje maahta meatan årrodh dam politihkeles systeemem tsevtsedh, viehkine ovmessie tsevtsemekanaalh nuhtjedh
selvehit demokratiija iešguđetlágan hástalusaid, earret eará eamiálbmot- ja minoritehtaovddastemiid birra	ovmessie haestemh demokratijese buerkiestidh, gaskem jeatjah representasjovnen bïjre aalkoe-almetjijstie jïh unnebelåhkojste
selvehit eamiálbmotvuoigatvuođaid ja ságaškuššat sámi álbmoga iešmearridanrievtti	aalkoe-almetjereaktah buerkiestidh, jïh saemiej jïjtjenænnoestimmiereaktam digkiedidh
digaštallat stivrenvuogi, riektestáhta ja olmmošvuoigatvuođaid gaskavuođaid	ektiedimmieh digkiedidh stuvremevuekien, reaktastaaten jïh almetjereaktaj gaskem
ságaškuššat eanetlohkodemokratiija ja selvehit Norgga stivrenvuogi ja deháleamos politihkalaš stivrenorgánaid, dása gullet sámi demokráhtalaš orgánat Sámis	jienebelåhkoedemokratijem digkiedidh jïh stuvremevuekiem jïh doh vihkielommes politihkeles stuvremeåårganh Nöörjesne buerkiestidh, daan nuelesne doh saemien demokrateles åårganh Saepmesne
analyseret sámi ja norgga politihka politihkalaš bellodagaid ja ovttastumiid vuođđoerohusaid	vihkeles joekehtsh analyjseradidh politihkeles krirriej jïh dåehkiej gaskem, saemien jïh nöörjen politihkesne
selvehit Norgga ekonomalaš politihka guovddáš dovdomearkkaid	vihkeles væhtah buerkiestidh dennie ekonomeles politihkesne Nöörjesne
digaštallat norgga čálgostáhta váldoprinsihpaid ja hástalusaid	åejvieprinsihpide jïh haestiemidie digkiedidh dan nöörjen tryjjes-staatese
digaštallat ekonomalaš ovdáneapmi-, eallinstandárda-, eallinkvalitehta- ja guoddevaš ovdáneapmi-doahpagiid ja daid gaskavuođa	digkiedidh dïejvesidie ekonomeles sjïdteme, jieledestandarde, jieledekvaliteete jïh monnehke evtiedimmie, jïh tsiehkiem dej gaskem
Riikkaidgaskasaš dilit	Gaskenasjovnaale tsiehkieh
Oahpahusa mihttomearri lea ahte oahppi galgá máhttit	Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh
defineret fápmu-doahpaga ja buktit ovdamearkkaid dasa mo fápmu geavahuvvo máilmmiservodagas	dïejvesem faamoe tjïertestidh jïh vuesiehtimmieh vedtedh guktie faamoe åtnasåvva veartenesiebriedahkesne
defineret globaliseren-doahpaga ja árvvoštallat globaliserema iešguđet váikkuhusaid erenoamážit eamiálbmogiid dili dáfus	dïejvesem globaliseringe tjïertestidh, jïh ovmessie konsekvensh globaliseringeste vuarjasjidh, joekoen aalkoe-almetji tsiehkie
selvehit EO ’ ulbmiliid ja stivrenorgánaid ja digaštallat Norgga oktavuođa EO:i	EU:n ulmieh jïh stuvremeåårganh buerkiestidh, jïh Nöörjen tsiehkiem EU:se digkiedidh
gávdnat ovdamearkkaid iešguđet riidduide ja olmmošvuoigatvuođarihkkumiidda ja ságaškuššat maid ON ja eará riikkaidgaskasaš aktevrrat sáhttet dahkat	vuesiehtimmieh gaavnedh ovmessie såarhts ovvaantojne jïh almetjereaktameadtojne, jïh digkiedidh maam EN jïh jeatjah gaskenasjovnaale aktöörh maehtieh darjodh
selvehit iešguđet sivaid manne muhtun riikkat leat geafit ja muhtumat fas riggát, ja digaštallat doaibmabijuid unnidit geafivuođa máilmmis	buerkiestidh naan fåantoeh man åvteste muvhth laanth leah giefies jïh muvhth ræjhkoes, jïh råajvarimmieh digkiedidh juktie giefiesvoetem veartenisnie giehpiedidh
digaštallat terrorismma dovdomearkkaid ja sivaid	væhtah jïh fåantoeh digkiedidh man åvteste terrorisme sjædta
Árvvoštallan fágas	Faagem vierhtiedidh
Loahppaárvvoštallama mearrádusat:	Bïhkedassh galhkuvevuarjasjæmman
Oppalašárvosáni árvvoštallan	Galhkuvevuarjasjimmie
Ortnet	Daltese
10. jahkeceahkki	10. daltese
Oahppit galget oažžut ovtta oppalašárvosáni.	Learohkh edtjieh aktem galhkuvekarakterem utnedh.
Jo1 oahppospesialiserema oahppoprográmmat – reálafágaid prográmmasuorggit ja giela, servodatfága ja ekonomiija prográmmasuorggit	Jåa1 ööhpehtimmieprogrammh studijegoerehtæmman – programmesuerkie realfaagese jïh programmesuerkie gielese, siebriedahkefaagese jïh ekonomijese
Jo2 valáštallanfágaid oahppoprográmmat ja musihka, dánsuma ja drámá oahppoprográmmat	Jåa2 ööhpehtimmieprogrammh idrettsfaagese jïh ööhpehtimmieprogrammh musihkese, daanhtsose jïh draamese
Jo2 fidnofágalaš oahppoprográmmat	Jåa2 barkoefaageles ööhpehtimmieprogrammh
Oahppit galget oažžut ovtta oppalašárvosáni.	Learohkh edtjieh aktem galhkuvekarakterem utnedh.
Eksámen ohppiide	Eksamene learoehkidie
Ortnet	Daltese
10. jahkeceahkki	10. daltese
Oahppit sáhttet vuorbáduvvot njálmmálaš eksámenii.	Learohkh maehtieh njaalmeldh eksamenese geasalgidh.
Njálmmálaš eksámen ráhkaduvvo ja sensurerejuvvo báikkálaččat.	Njaalmeldh eksamene gietskene dorjesåvva jïh sensureradamme sjædta.
Jo1 oahppospesialiserema oahppoprográmmat – reálafágaid ja giela, servodatfága ja ekonomiija prográmmasuorggit	Jåa1 ööhpehtimmieprogrammh studijegoerehtæmman – programmesuerkie realfaagese jïh programmesuerkie gielese, siebriedahkefaagese jïh ekonomijese
Jo2 valáštallanfágaid ja musihka, dánsuma ja drámá oahppoprográmmat	Jåa2 ööhpehtimmieprogrammh idrettsfaagese jïh ööhpehtimmieprogrammh musihkese, daanhtsose jïh draamese
Jo2 fidnofágalaš oahppoprográmmat	Jåa2 barkoefaageles ööhpehtimmieprogrammh
Oahppit sáhttet vuorbáduvvot njálmmálaš eksámenii.	Learohkh maehtieh njaalmeldh eksamenese geasalgidh.
Njálmmálaš eksámen ráhkaduvvo ja sensurerejuvvo báikkálaččat.	Njaalmeldh eksamene gietskene dorjesåvva jïh sensureradamme sjædta.
Ortnet	Daltese
10. jahkeceahkki	10. daltese
Geahča rávisolbmuid vuođđoskuvlaoahpahusa gustovaš ortnega.	Vuartesjh öörnegem maadthskuvlelïerehtæmman geerve almetjidie.
Jo1 oahppospesialiserema oahppoprográmmat – reálafágaid ja giela, servodatfága ja ekonomiija prográmmasuorggit	Jåa1 ööhpehtimmieprogrammh studijegoerehtæmman – programmesuerkie realfaagese jïh programmesuerkie gielese, siebriedahkefaagese jïh ekonomijese
Jo2 valáštallanfágaid ja musihka, dánsuma ja drámá oahppoprográmmat	Jåa2 ööhpehtimmieprogrammh idrettsfaagese jïh ööhpehtimmieprogramme musihkese, daanhtsose jïh draamese
Jo2 fidnofágalaš oahppoprográmmat	Jåa2 barkoefaageles ööhpehtimmieprogrammh
Privatisttat galget váldit njálmmálaš eksámena.	Privatisth edtjieh njaalmeldh eksamenem vaeltedh.
Njálmmálaš eksámen ráhkaduvvo ja sensurerejuvvo báikkálaččat.	Njaalmeldh eksamene gietskene dorjesåvva jïh sensureradamme sjædta
Árvvoštallama oppalaš mearrádusat leat mearriduvvon oahpahuslága láhkaásahusas.	Dah sïejhme bïhkedassh vuarjasjimmien bïjre lea nænnoestamme ööhpehtimmielaaken mieriedimmesne.