5_undervisningsopplegg-niva-3.html.xml

Åhpadimgárvvidus: 3. dásse Hovedinnhold Dánna åhpadiddje gávnná buojkulvisájt gåktu máhttá barggat máhtudakmihtoj 3. dásen. Her finner læreren eksempler på hvordan han eller hun kan arbeide med kompetansemål på nivå 3. Dánna vuoseduvvá gåktu máhtudakmihto vuojnnuj båhti åhpadusmihttomierijn, sisanon ja barggamvuogijn, gåktu vuodotjehpudagá åvtåsduhteduvvi ja gåktu åhpadus máhttá hiebaduvvat juohkka åvta oahppáj. Her vises hvordan kompetansemål konkretiseres i læringsmål, innhold og arbeidsmåter, hvordan grunnleggende ferdigheter integreres og hvordan undervisningen kan tilpasses enkelteleven. Árvustallam bargadahttijn ja gielladomena li oase gárvvidusán. Vurdering underveis og språkdomener er en del av opplegget. Åvddåmáhto Oahppe juo máhtti moallánagájt sámegiellaj bæjválasj biebmoj birra ja máhtti ságastallamijda daj birra oassálasstet. Forkunnskaper Elevene kan allerede begrep om vanlig hverdagsmat på samisk og kan delta i samtaler om hverdagsmat. Máhtudakmihto Kompetansemål Njálmálasj guládallam Muntlig kommunikasjon Åhpadusá mihttomierre le oahppe galggá máhttet Mål for opplæringen er at eleven skal kunne oassálasstet ságastallamijda bæjválasj ássjijn delta i samtaler om dagligdagse situasjoner Åhpadusá mihttomierre le oahppe galggá máhttet Mål for opplæringen er at eleven skal kunne adnet biebbmo-, biebbmoábnnasij- ja biebbmodahkama moallánagájt ja ságastit sáme biebmoj birra bruke begrep om mat, råvarer og matlaging og samtale om samisk mat Åhpadimgárvvidus ij álu gåbtjå ålles máhtudakmihtov. Undervisningsopplegget dekker ikke alltid hele kompetansemål. Máhtudakmihto vuojnnuj båhti åhpadusmihttomierijn. Kompetansemålene er konkretisert i læringsmål. Åhpadusmihttomiere le akta lávkke gåktu máhtudakmihtojt jåksåt. Læringsmålene er et steg mot oppnåelsen av kompetansemålene. Åhpadusmihttomiere Vis alle Oahppe galggi oassálasstet ságastallamijda bæjválasj dilij birra ietjasa iellemin, duola degu goahtedivrij, ávkkedivrij, biebmoj, biebbmoábnnasij, biebbmodahkamij ja sámebiebmoj birra. Elevene skal kunne delta i samtaler om dagligdagse situasjoner i sin egen hverdag, for eksempel om kjæledyr, nyttedyr, mat, råvarer, matlaging og samisk mat. Oahppe galggi de máhttet: Elevene skal altså kunne: dádjadit ja adnet moallánagájt sámegiellaj goahtedivrij ja ávkkedivrij birra ja adnet sidjij moattelágásj sámenamammadusájt forstå og bruke samiske betegnelser på kjæledyr og nyttedyr og bruke ulike samiske navn på dem subtsastit, lávllot, juojggat ja / jali ságastit ietjas ja iehtjádij goahtedivrij ja ávkkedivrij birra fortelle, synge, joike og / eller samtale om egne og andres kjæledyr og nyttedyr ságastit duon dán biebbmoábnnasij birra, degu dal biergoj, guolij ja muorjij, ja muhtem sáme biebmoj birra ja gåktu dajt riejddit. samtale om ulike råvarer, som for eksempel kjøtt, fisk og bær, og om noen samiske matretter og hvordan de lages ságastit gåktu biebbmoábnnasa li árbbedábálattjat aneduvvam ja gåktu dajt ådå láhkáj adnet. samtale om hvordan råvarene har vært brukt tradisjonelt og eventuell om ny bruk av råvarene Åhpadiddje vierddi åhpadusmihttomierijt duola degu vahkkopládnaj jali gávddapládnaj tjállet ja diededit oahppijt ja sijdav ájge bále viehka åvddåla gå gárvvidus álggá. Læreren bør skrive læringsmålene for eksempel i ukeplanen eller periodeplanen og informere elevene og hjemmet om disse i god tid før opplegget starter. Divna sierralágásj åhpadusmihttomierre vierttiji tjielgga bihkusit, ja oahppe galggi máhttet dajt adnet ietjasa iesjárvustallamijn. De ulike læringsmålene må komme klart fram, og elevene må kunne bruke dem i egenvurderingen sin. Praktihkalasj dahkamusá Gå la ålggobiejvve de máhtti oahppe válldet ietjasa goahtedivrijt fáron jali fámiljav / rádnajt aktan goahtedivrij dakkir bæjvváj gåhttjot. Praktiske gjøremål Elevene kan ta med seg kjæledyrene sine i forbindelse med en utedag eller invitere familie / venner med kjæledyr til en slik dag. Oahppe dahki guokta bájkálasj bårråmusá. Elevene lager to lokale matretter. Lájbbot duola degu sáme hællogáhkojt, muorjjit jali guolijs jali biergojs biebmov riejddit. Bak for eksempel samiske hellebrød, plukk bær eller bruk fisk eller kjøtt. Jus la máhttelis de máhtti oahppe ádjájt ja áhkojt gåhttjot ja / jali ietjá vuorasulmutjijt tjadádimen oassálasstet. Om mulig kan elevene invitere besteforeldre og / eller andre eldre med på gjennomføringa. Dibde oahppijt tjielggit gåktu málesti ja biebmov málestahttijn árvustallat. La elevene beskrive matlagingen og vurdere maten underveis. Buojkulvisá ienep oahppamdåjmajda Eksempler på andre læringsaktiviteter Oahppe låkkav ietjas ja iehtjádij goahtedivrij birra tjálli ja subtsasti sábmáj nubbe nubbáj majt li tjállám. Elevene skriver logg om egne eller andres kjæledyr og forteller hverandre på samisk om det de har skrevet. Dahkit spellamkårtåjt goahtedivrijs gåvåj ja nammadusáj. Lag spillekort med bilde og navn på kjæledyr. Kårtå máhtti lamineriduvvat. Kortene kan lamineres. Spella máhttá liehket gåvvå- ja nammalotto. Eksempel på spill kan være bilde- og navnelotto. Máhttá aj nav årrot juhti sån gut buktá jiednadit duola degu gáhtto, bena jali hæssta, oadtju kårtåv. Alternativt kan poenget være at den som kan uttale for eksempel katt, hund eller hest, får beholde kortet. Oahppe gut oadtju ienemus kårtåjt spelav vuojttá. Den eleven som får flest kort, vinner spillet. Dahkit sáme bårråmusáv skåvlån, duola degu Sámij álmmukbiejven. Lag samisk etegilde på skolen, for eksempel på Samefolkets dag. Dát ietjá klássaj, åhpadiddjij ja skåvllånjunnjusij, æjgádij ja sáme biebbmotjiehppij aktisasjbargov rávkká. Dette krever samarbeid med andre klasser, lærere og ledelsen på skolen og med foreldre og samiske mateksperter. Oahppe máhtti gæhttjalit duola degu goahtedivrij ja ávkkedivrij moallánagájt ja nammadusájt mujttet. Elevene kan prøve å huske betegnelser og navn på for eksempel kjæledyr og nyttedyr. Dahkit sjiemáv majt oahppe sijdan aktan æjgádij ja ietjá berrahij dievddi. Lag gjerne et skjema som elevene kan fylle ut hjemme i samarbeid med foreldre og andre slektninger. Gåhtjo oahppijt sjiemáv strategalasj saddjáj sijdan gatsostit ja aj kopiav sjiemas skåvlåj gatsostit. Be elevene om å henge opp skjemaet på en strategisk plass hjemme. Heng opp en kopi av skjemaet på skolen. Dibde oahppijt nubbe nuppev sjiemá sisanov gulástallat, degu ” bena-ådåk ”. La elevene ” høre ” hverandre om innholdet i skjemaet, f.eks. ” beana-vielppis- Čebo- Cugo ”. Árvustallam Vurdering Oahppe máhtti låkkav tjállet iesjárvustallen, jali åhpadiddjijn guládallat vaj iehtjáda e oattjo låhkåt árvustallamav. Elevene kan skrive logg som egenvurdering eller til å kommunisere med læreren uten at noen andre får lese vurderingen. Dát máhttá vuostasjgiellaj tjáleduvvat. Dette kan skrives på førstespråket. 1. Buojkulvis Loagga Eksempel 1 Logg Tjielggi bargov Beskriv arbeidet. Majt buktiv ? Hva fikk jeg til ? Mij la gássjel ? Hva var vanskelig ? Åvddånbuktiv gus ietjá láhkáj ? Brukte jeg andre måter å uttrykke meg på ? Gåktu máhtáv ietjá bále dahkat ? Hvordan kan jeg gjøre det neste gang ? Ulmme boahtte tebmáj …. Mål for neste tema er:... 2. Buojkulvis Oahppe mierkkji dajt åhpadusmihttomierijt majt bukti. Eksempel 2 Elevene krysser av for de læringsmålene de mestrer. Dáv hæhttuv oahppat vaj åhpadusmihttomierijt jåvsåv Dette må jeg lære for å nå læringsmålene: Biejvve Dato Dáv máhtáv buoragit Biejvve: Jeg kan dette godt: Dato Bágo ja moallánagá ma li ávkálasj máhttet gå ságastav dáj birra ord og uttrykk som er nyttige å kunne når jeg snakker om: goahtedivrij ja ávkkedivrij kjæledyr og nyttedyr sáme biebmoj ja moattelágásj biebbmoábnnasij samiske matretter og ulike råvarer sieradus goahtedivrij ja ávkkedivrij gasskan forskjell på kjæledyr og nyttedyr Åvddånbuktet diedojt formidle kunnskap om: biebmoj ja biebbmoábnnasij birra kjæledyr og nyttedyr Ietjá láhkáj åvddånbuktet ietjam bruke andre måter å utrykke meg på: adnet rubmahav ja giedajt bruke kropp og hender gávnnat ietjá bágojt finne andre ord aktidit bágov ietjá bágoj kombinere et ord med et annet ietjájduhttet dárogielbágojt gjøre om norske ord rievddadit ietjam stille spørsmål om noe er uklart gatjádit jus juoga ij la tjielgas rette meg selv Bisodit ságastallamav holde en samtale i gang: ságastit ja ij dárbahit åhtsåt bágojt uttrykke meg uten å måtte lete etter ord for ofte adnet ålles ja dádjadahtte gárgadisájt bruke hele og forståelige setninger loapptet ságastallamav avslutte en samtale Hiebadum åhpadus Tilpasset opplæring Mij guosská málestibmáj ja lájbbomij de máhttá oahppij iesjrádálasjvuohta dåjmajn duon dán dásen varierit. Når det gjelder matlaging og baking, kan selvstendighetsgraden for elevenes aktiviteter i forhold til de ulike alderstrinnene variere. Máhttelis le barggat aktan ietjá fágaj, duola degu luonndofágajn ja biebbmo-ja varresvuohtafágajn. Det er mulig å samarbeide med fag som Naturfag og Mat og helse. Valla dæddo le gåktu oahppe sámasti. Men fokus skal være på hvordan elevene bruker språket. Vuodotjehpudagá Grunnleggende ferdigheter Máhttet tjálálattjat ja njálmálattjat åvddånbuktet: Oahppe máhtti tjállet bágojt ja moallánagájt goahtedivrij, ávkkedivrij, sáme biebmoj ja biebbmoábnnasij birra. Å kunne uttrykke seg skriftlig og muntlig: Elevene kan skrive ord og uttrykk for kjæledyr, nyttedyr og samisk mat og råvarer. Gå oahppe barggi biebmoj praktihkalattjat de máhtti sij maŋenagi tjielggit majt barggi sihke nubbe nubbáj ja åhpadiddjáj. Når elevene jobber med matlaginga i praksis, kan de fortelle hva de gjør etter hvert, både til hverandre og til læreren. Máhtti tjielggit gåktu biebbmo vuojnnu, májsstá ja hapsijt De kan beskrive matens utseende, smak og lukt. Máhttet låhkåt: Oahppe galggi máhttet bágojt ja moallánagájt ja ålles gárgadisájt låhkåt bargo birra gå sijájn li goahtedivre ja ávkkedivre ja gå biebmojt dahki / riejddiji. Å kunne lese: Elevene skal kunne lese ord og uttrykk og hele setninger om hva man gjør når man har kjæledyr og nyttedyr og når man lager mat. Máhttet riekknit: Dibde oahppijt riekknit majt máksá goahtedivrev adnet. Å kunne regne: La elevene regne ut hva det koster å ha et kjæledyr. Sij máhtti budsjehtav biebbmoriejddimis skåvlån dahkat, ja dav majt fámillja gållåt váhkon De kan lage et budsjett for matlaginga på skolen og det som en familie forbruker til mat på en uke. Máhttet digitála ræjdojt adnet: Dibde oahppijt adnet internehtav ja åhtsåt sámemoallánagájt divrij ja biebmoj birra. Å kunne bruke digitale verktøy: La elevene bruke internett og lete opp de samiske begrepene på dyr og mat. Gehtja Gávnos, Sámedikke sijddabielle, giella. Se Gávnos, Sametingenes hjemmesider, giella. org ja risten.no. org og risten.no. Vuoseda tækstabuojkulvisájt ja dibde oahppijt åhtsåt ja dåbddåt divrij- ja biebbmomoallánagájt tevstan. Bruk teksteksempler, og la elevene lete opp og kjenne igjen dyre- og matbetegnelser i teksten med søketasten. Gielladomena Språkdomener Sáme biebbmodahkama hárráj máhttá doajmma iesj liehket gielladomednan. Når det gjelder samisk matlaging, kan selve aktiviteten være et språkdomene. Gå oahppe riejddiji sámebiebmojt de luluj sámástit. Når elevene lager samisk mat, skal de helst snakke samisk. Hamery &Cartwright: Muv vuostasj 1000 bágo, Samisk utdanningsråd 1998 Sámi biebmu – Samisk mat, oppskrifter, ulike kilder, eksempelvis: Lilian Urheim: Giella Miella bokstávgirjje 1995 Kaspersen, Ardis. 1997. ” Samisk mat og kultur ”. Lisa helander: Muv gåvvåbáhkogirjje 1997 Inga Laila Hætta: Mån Måj Mij, Idut 2003 Oslo: Landbruksforlaget. Nan Persen: Lájbe, Idut 2005 Synnøve Løge ja Geirulv Ulland, Slåppå, Idut Lulesamiske matoppskriftsbøker Nan Persen: Ehpalgáhkko, Idut 2010 Sørsamiske matoppskriftsbøker Demensforeningen i Tysfjord: Sáme biebbmo vuorrasijda Báhko 2008 / Anne Jannok Eira / Anne Marit G. Eira 2008: