Davviriikkaid eamiálbmogiid riektedilli

Ánde Somby c1állán
Dán sáhkavuod1u lean ráhkadan Davviriikkaid juristac1oahkkimii, mii dollojuvvui Oslos 1999. Giittán Alimusrievtti justitiarius Carsten Smith mávssolas1 veahki ovddas ráhkadettiinan dán sáhkavuod1u. Stuorra giitu maiddái professor Birger Stuevold Lassenii, stipendiáhta Are Stenvikii ja professor Kirsti Strøm Bullii mávssolas1 njulgemiid ovddas. Giittán maiddái universitehtalektora Fredrik Harhoff buriid ságastallamiid ovddas. 
Artihkal lea dárogillii almmuhuvvon 35. Davviriikkalas1 Juristtaidc1oahkkima S1iehtadallamiin s. 503. Artihkal lea sámegillii jorgaluvvon ja almmuhuvvon Romssa universitehta Juridihka fakultehta c1álaráiddus nr 39 "Vihtta artihkkala sámerievttis", mii ilmmai 2001:s. Jorgalus lea divvojuvvon 2003:s.
1. Álggahus
Mu referáhta namma dadjá, ahte berres1in nu dievaslac1c1at go vejolas1 c1ilget ja árvvos1tallat davviriikkaid eamiálbmogiid riektedili. Áige- ja viidodatrámmaid geaz1il, maid dát ovdanbuktin ferte doallat, s1attas1ii veadjemeahttun bargu, jos dan galggas1ii dárkilit c1uovvulit nu mo dat c1uodjá. Mu áigumus1 ii leat leahkit dievaslas1. Mu vuordámus1 lea ﾫmixed audienceï¾». Navddán ahte mii, geat gávnnadat eamiálbmotses1uvnnas, ovddastat olles spektra dahjege girjju, daid geat eai báljo dovdda eamiálbmotgaz1aldagaid, ja fas daid geat dovdet dákkár ás1s1iid, mat guorahallojit, buorebut go mun. Jos vel in sáhtege buohkaid biebmat gallás, de oainnán iez1an bargun guossohastit veahá biepmu buohkaide. Vaikko vel datge orru leamen stuorra áigumus1, de goit áiggun c1ielggadit fáttá váldolinjjáid, seammás áiggun maiddái ovdanbuktit dihto refleks1uvnnaid sihke ean1kil rievttálas1 geavatlas1 gaz1aldagaid ja eambbo prinsihpalas1 gaz1aldagaid hárrái. 
Dát riektesuorgi lea álgodásis, ja dat dilli váikkuha mu áddejumi dán riektesuorggi hárrái. Vaikko sáhttáge ollu buriid dadjat bohtosiid birra, mat dán rádjái leat olahuvvon, de áiggun c1uoc1c1aldahttit kritihkalas1 oainnu dakkár ás1s1iid ektui, mat mu mielas leat váilevac1c1at. In dan daga dan dihtii, ahte áiggos1in leat bahánihkkán, váttis dahje fuikolas, muhto danin ahte leat mielde ságastallamin, gokko ovdánanlinjját berrejit mannat boahtteáiggis. 
Vaikko vel leange váldán badjelasan leahkit davviriikkaid eamiálbmogiid riektedili fáttá refereantan, de ferten gal mied1ihit, ahte mu máhtolas1vuohta Ruonáeatnama rievttálas1 dili ektui lea sakka rájálas1. Dan hárrái mun jáhkán, ahte mu nubbi korefereanta Frederik Harhoff dievasmahttá mu. Go lean Norgga bealde eret, de lea mus eanemus máhtolas1vuohta Norgga dilálas1vuod1aid hárrái, ja válddán eanas1 ovdamearkkaid doppe. Ruot1a ja Suoma beale riektedilli lea measta ovttalágan ja daid mun namuhan dus1s1e dalle, go leat c1ielga erohusat. Dan hárrái mun luohtán, ahte mu nubbi korefereanta Kaisa Korpijaakko Labba ovdanbuktá dárbbas1las1 dievasmahtti kommeanttaid. 
2. Geat gullet eamiálbmogiidda?
Vuosttas1 gaz1aldat, mii lunddolac1c1at c1uoz1z1ila, lea ahte geaid mii oaivvildat, go lea sáhka eamiálbmogiin? Eamiálbmot-doahpaga birra lea ollu digas1tallojuvvon, ja mii eat galgga dán digas1tallamii searvat dán oktavuod1as. Doahpaga guovddáz1is orrot leamen álbmogat dahje nas1uvnnat, maid eallinvuohki lei ásahuvvon ovdalgo nas1unálastáhtat válde daid háldoseaset. Vaikko vel eamiálbmogat eai dárbbas1ge leat unnitloguálbmoga dilis vissis nas1unálastáhtaid siskkobealde, de geavatlas1 dilli lea dávjá dakkár. Dábálas1 definis1uvnnaide gullá an1kke dat elemeanta, man mielde eamiálbmogat dávjá leat marginála dilis nas1unálastáhta dábálas1 mearridanvuogádagaid ektui. Eamiálbmot-definis1uvnna goalmmát c1uokkis lea, ahte kultuvrra ja eallinvuogi eaktivuohta ii galgga leat oalát jávkaduvvon, muhto deat1alas1 bealit galget leat eallimin. 
Eamiálbmogat leat miehtá máilmmi. Mii leat hárjánan eamiálbmogin gohc1odit dakkáriid go New Zealándda maoriálbmoga, austrálialas1 aboriginálaid, Lulli-Amerihká indiánaid, davviamerihkálas1 eamiálbmogiid, Ruos1s1a árktalas1 joavkkuid. Dad1istaga leat maiddái Lulli-Ásia ja Afrihká álbmotjoavkkutge searvagoahtán eamiálbmogiid s1iehtadallanbeavdái. Eamiálbmogiidda leat oktasas1 dat, ahte eanetloguálbmogiid servodagat geahc1c1alit dahje leat geahc1c1alan duddjot eamiálbmogiid iez1aset gova mielde ja ahte eamiálbmogiid luondduriggodagat leat leamas1 ja leat duogus1tuvvon dahje ain duogus1tuvvojit. Boad1usin lea ahte ollu eamiálbmotkultuvrrat, dasa lassin ahte dain lea heajos ekonomalas1 vuod1d1u, leat massán deat1alas1 kulturosiid nugo giela, oskku, lávlunárbevieruid ja árvovuogádaga. 
Davviriikkain leat eahpitkeahttá guokte álbmoga maid atnit álgoálbmogin: Ruonáeatnama inuihtat ja Davvikalohta sápmelac1c1at. Vaikko vel davviriikkaid eamiálbmogiid gaskkas leatge c1iekn1alis sullalasvuod1at, de leat maiddái c1ielga erohusat. Inuihtain lea sierra nannán gos sii leat eanetlogus. Sápmelac1c1at leat unnitlogus earret muhtun unnit guovlluin. Inuihtain lea leamas1 formaliserejuvvon ies1stivrejupmi guhkit áigge go sápmelac1c1ain. Inuihtaid stáhtus eamiálbmogin ii leat vuod1d1olágas nannejuvvon, muhto sápmelac1c1aid stáhtus eamiálbmogin gal lea vuod1d1olágas nannejuvvon sihke Suoma ja Norgga vuod1d1olágas. Ruot1as leat guhká jo ságastallan dán ás1s1is, muhto Ruot1a vuod1d1oláhkaaddit eai leat vel nannen vuod1d1olágas sápmelac1c1aid eamiálbmotstáhtusa. 
Man1imus1 áiggiid leat Norggas ságastallan, galggas1edjego kvenat - suoma sisafárrejeaddit, geat boahtigohte Finnmárkui ja Davvi-Romsii 1700-logu álgogeahc1en - maiddái adnojuvvot eamiálbmogin. Nu guhkás go mun died1án, de ii leat dát gaz1aldat váldojuvvon ovdan Ruot1a iige Suoma bealde. Norgga láhkaaddit leat áigá jo suokkardan vud1olac1c1at kvenaid eamiálbmotstáhtusa gaz1aldaga, ja gávnnahan ahte dus1s1e sápmelac1c1at sáhttet adnojuvvot eamiálbmogin. 
3. Eamiálbmogat ja riekti - muhtun prinsihpalas1 vuolggasajit
Álggahusas c1uoz1z1ilii nubbi gaz1aldat, leago riekti heivvolas1 hálddas1it gaz1aldatviidodaga, mii c1atnasa nas1unálastáhta beros1tumi sihkkarastit ﾫlebensraumï¾» ja eamiálbmogiid beros1tumi gaskii, ahte sis galgá leat historjá, dálá áigi ja boahtteáigi. Dán oktavuod1as ádden rievtti nu, ahte dasa gullet riektenorpmat - nugo dat leat c1állon ovdamearkka dihtii láhkamearrádusain - dasa gullet maiddái riekteásahusat ovdamearkka dihtii duopmostuolut, ja mielde leat maiddái riekteproseassat dahje rituálat. 
Dálá riektejurddas1eami vuod1d1ojurdda lea seammalágás1 meannudeapmi. Buohkat berrejit meannuduvvot seammaláhkai. Vaikko historjjás leat áiggit, goas eamiálbmogat leat vásihan formaliserejuvvon negatiiva vealaheami, de lea dál dakkár konsensus dahjege ovttamielalas1vuohta, ahte negatiiva vealaheapmi ii berre dáhpáhuvvat. Dálá eamiálbmotrievtti guovddás1 osiin lea dakkár vuolggasadji, ahte vaikko vel negatiiva vealaheapmi ii galggas1ege dáhpáhuvvat, de formála seammalágas1 meannudeapmi sáhttá dattetge duddjot duod1alas1 sierralágás1vuod1a. Ovdamearkka dihtii sáhttá dát dáhpáhuvvat, jos buohkat meannuduvvojit seammaláhkai nu, ahte buohkat oz1z1ot skuvlafálaldaga oahppat dárogiela. Dalle dárogielat mánát oz1z1ot eará fálaldaga go sámegielat mánát. Danin eamiálbmotrievtti váldopros1eaktan dál lea njulget duod1alas1 sierralágás1vuod1a, maid formála seammalágás1vuohta sáhttá duddjot, ja positiiva sierrameannudeapmi lea okta váikkuhangaskaoapmi, maid sáhttá geavahit eamiálbmotjoavkkuid miellahtuid buorrin. 
C1uoz1z1ila gaz1aldat, geaidda eamiálbmotriekti guoská. Álgoc1albmái dát guoská eamiálbmogiidda. Nugo namuhuvvui, de eamiálbmotriekti livc1c1ii leamas1 guovddás1 gaskaoapmi sihkkarastit sihke eamiálbmogiid historjjá, sin dálááiggi ja boahtteáiggi. Dávjá lea riektevuogádat áidna mearridanvuogádat, mas eamiálbmogiin lea duod1alas1 vejolas1vuohta beassat buktit ovdan oaiviliiddiset. Nugo leat oaidnán, de lea eamiálbmot-doaba meros1tallojuvvon nas1unálastáhta-doahpaga ektui. Vaikko dat dávjá vajálduvvá, de eamiálbmotriekti danin maiddái gullá nas1unálastáhtii. Dát vuod1d1uda doaibmanfriijavuod1a rámmaid, mat nas1unálastáhtaid ásahusain sáhttet leat ovdamearkka dihtii eamiálbmotguovlluin, ja nas1unálastáhtat maiddái geavahit eamiálbmotrievtti gaskaoapmin njulget boares vahágiid. Nas1unálastáhtaid beros1tumit eamiálbmotrievtti hárrái c1atnasit dasa, ahte eamiálbmotriekti sáhttá leat okta dain speadjaliin, mii muitala, doaibmágo nas1unálastáhta siviliserejuvvon kulturservodahkan - mas lea dáhttu njulget ovddes1 áiggiid boasttuvuod1aid vai leago dat eambbo dakkár fuones servodat, mii ii beros1 iez1as historjjálas1 ovddasvástádusas. Nas1unálastáhta sáhttá eamiálbmotrievttis bokte jogo dagahit boahttevas1 buolvvaid gárz1z1ohallandillái dahje guod1d1it sidjiide c1orges dili. Nas1unálastáhtaid eamiálbmotriekti sáhttá maiddái leat deat1alas1 riikkaidgaskasas1 árvvu oaz1z1uma dáfus. 
Nugo namuhuvvui, de válddán vuod1d1un, ahte riekti sisttisdoallá riekternorpmaid, -ásahusaid ja -proseassaid. Dat mearkkas1a, ahte eamiálbmotrievttis sáhttet leat golbma parallella pros1eavtta. Vuosttaz1ettiin eamiálbmotrievttálas1 norpmain berre leat dakkár sisdoallu, mii addá luohttámus1a daidda geaidda dat guoská, nuppádassii ásahusat, mat norpmaid galget hálddas1it, berrejit duddjot luohttámus1a, ja goalmmádassii proseassat, maidda ásahusat geavahit norpmaid, berrejit duddjot luohttámus1a. Áiggun dárkileappot c1ilget muhtun dihto riektenorpmaid vuolábealde, ja danin in áiggoge dás cealkit maidege dan buorivuod1a, bonitasa hárrái mii dain sáhttá leat. Riekteásahusaid dáfus lea dilli dakkár, ahte eamiálbmotlas1 gaz1aldagat leat gied1ahallojuvvon nas1unálastáhtaid dábálas1 duopmostuoluin. Dat mearkkas1a ahte ásahusain, mat váldet beali nákkuin, main eamiálbmotrievttálas1 argumeanttat leat guovddáz1is, leat dus1s1e nas1unálastáhtaid eanetloguálbmoga miellahtut. Eahpeluohttámus1a sáhttá maid bohciidahttit dan nannen, ahte nas1unálastáhtat leat guhká c1iehkan eamiálbmogiid historjjá ja kultuvrra oahpahusvuogádagaidasaset. Eanas1 duopmárat unnán dovdet eamiálbmogiid historjjá, sin eallinvugiid ja sin norpmaid ja árvvuid. Dat, gii ákkastallá eamiálbmotrievttálas1 argumentas1uvnnain, sáhttá fertet doallat vuos álbmotc1uvgehusa ja dasa lassin c1ielggadit ás1s1i duod1as1tusaid ja rievttálas1 ákkastallama. Vaikko vel eat bijage gaz1aldaga davviriikkaid duopmáriid duopmárintegritehtii, de sáhttet dát ás1s1it mielddisbuktit, ahte eamiálbmotlas1 ás1s1it jogo systemáhtalac1c1at dubmejuvvojit menddo siivvut eamiálbmogiid ektui (leatnot dal siivui dieid villaolbmuiguin), dahje eamiálbmogat systemáhtalac1c1at s1addet eahpedássidis dillái, daningo duopmárat eahpesihkkarvuod1asteaset sáhttet fas c1uovvulit dan bálgá, mii nas1unálastáhtaid eanetloguálbmoga miellahtuid mielas lea normála. Dás ii leat dahkkon makkárge riektesosiologalas1 guorahallan, muhto orru leamen nu, ahte dat, maid man1imus1 namuhin, dáhpáhuvva dávjjit go dat, maid ovdal namuhin. Prinsihpalas1 gaz1aldagat leat leamas1 baicce hárve Norgga duopmostuoluin. Ruot1as dat dáhpáhuvai c1iez1alotlogu loahpageahc1en dovddus Vearroduottarás1s1is, maid Alimus Duopmostuollu gied1ahalai, ja Norggas dat dáhpáhuvai gákcilotlogu álgogeahc1en dovddus Álaheaju-ás1s1is, maid Norgga Alimusriekti gied1ahalai. Goappas1iid stuorra riektedrámain vuoittáhalle sápmelac1c1at. 
Riekteproseassaiguin mun ádden formaliserejuvvon ás1s1emeannudeami nugo dat leat meairiduvvon ovdamearkka dihtii proseassalágain, ja rievttálas1 resonnerenproseassaiguin fas nugo dat leat c1ilgejuvvon davviriikkaid juridihkalas1 metodaoahpa váldogirjjiin. Dás áiggun dus1s1e kommenteret rievttálas1 ressonerenproseassa vuoimmi duddjot luohttámus1a eamiálbmotgaz1aldagain. Riektemetoda vuod1d1un lea nas1unálastáhtalas1 riekteárbevieruid áddejupmi dan hárrái, mat riektegáldut leat, mo daid berre dulkot ja mo rievttálas1 resonnemeanttaid dahjege guorahallamus1aid galgá hábmet ja ovdanbuktit. Daid vuod1d1un lea nas1unálastáhtaid riekteáddejupmi. Alismusrievtti justitiarius Carsten Smith lea mán1gga oktavuod1as cealkán, ahte kultuvrra guovdileamos ás1s1i lea dan riekteáddejupmi. Lea hui easkka c1uoz1z1ilan gaz1aldat, makkár saji eamiálbmogiid riekteáddejupmi berres1ii oaz1z1ut riekteásahusain. Norggas c1uoz1z1ilii dát gaz1aldat dan oktavuod1as, go sámi vuoigatvuod1alávdegotti riektejoavku, NAC1 1992:34 s.17, gud1ii dán gaz1aldaga, go c1ielggadii oamastanvuoigatvuod1a Finnmárkku eatnamiid hárrái. Ruonáeatnamis lea jod1us miellagiddevas1 pros1eakta heivehit árbevirolas1 ruonáeatnanlas1 jurddas1eami rán1ggás1tusriektedoibmii. 
Dálá eamiálbmotrievtti vuoigatvuod1agaz1aldagat leat eamiálbmogiid ies1stivrejumi organiserema ja formalisema birra. Dáid gaz1aldagaid oaidnit daid njuolggadusaid hámis, mat mearridit eamiálbmogiid almmolas1 ovddasteaddji orgánaid sierralágan beliid. Eamiálbmotlas1 guovddás1ás1s1i lea maiddái oaz1z1ut válddi eanariggodagaid hárrái - dávjá ovdanboahtá dát fáddá eatnamiid oamastanvuoigatvuod1a gaz1aldaga hámis. Eamiálbmotrievtti guovddás1osiide gullá maiddái sihkkarastit (dahje milloseappot jod1álmahttit) kultuvrra earáláhkai, ovdamearkka dihtii addit ovdamuniid eamiálbmoga nuoraide dihtolágan alitoahpu váldimis. Eamiálbmotriektái gullá maiddái muhtun muddui njulget vahágiid, mat leat dáhpáhuvvan nas1unálastáhtaid oktiisuddadanpolitihka geaz1il, ovdamearkka dihtii máhcahit ruovttoluotta kulturdávviriid, maid nas1unálastáhta lea dolvon. 
4. Eamiálbmogiid ovddasteaddji orgánat
Guokte gaz1aldaga leat guovddáz1is eamiálbmogiid orgánaid oktavuod1as. Geaid dát orgánat vuosttaz1ettiin berrejit ovddastit ja makkár váldi dain nuppádassii berre leat. 
Davviriikkat leat erenoamáz1at dán oktavuod1as, daningo eamiálbmogiid vuosttas1 orgánat ásahuvvojedje deike. Dad1istaga leat ovddasteaddji orgánat maiddái ásahuvvon ovdamearkka dihtii Nunavutii Kanadai. Eamiálbmogiid davviriikkaid ovddasteaddji orgánaid hárrái lea oktasas1 dat, ahte dat leat demokráhtalac1c1at dan áddejumis, man mielde dat leat eamiálbmotválljen orgánat ja válljejuvvon eamiálbmogiid gaskkas. Dat mearkkas1a, ahte daid vuod1d1un lea jienastuslohku, mii mearrida geas lea jienastanvuoigatvuohta ja geat daidda sáhttet válljejuvvot. Ruonáeatnamis lea Ruonáeatnama ruovttustivra doaibmagoahtán miessemanu 1. beaivve 1979 rájes. Sámi guovlluin oz1z1o Sámeparlameantta Suoma beallái jagi 1976. Norgga beale Sámediggi ásahuvvui gis jagi 1989. Ruot1a beale Sámediggi ásahuvvui jagi 1982. 
Buot Ruonáeatnama fásta ássiin dahje sis, geat doppe leat orron fásta man1imus1 golbma jagi, lea vuoigatvuohta c1uoz1z1ut jienastuslogus, ja dat leage vuod1d1un gaz1aldahkii, geain lea jienastanvuoigatvuohta ja geat sáhttet válljejuvvot Ruonáeatnama ruovttustivrii. Inuihtat ja dánskkalac1c1at eai earuhuvvo. Dát c1ájeha, ahte Ruonáeana lea c1ielgasit ráddjejuvvon geográfalas1 guovlu, gos inuihtat leat eanetlogus. Sámi ovddasteaddji orgánaid dilli lea earálágan. Vuoigatvuohta leat Sámedikkiid jienastusloguin lea lassin dábálas1 jienastanvuoigatvuod1a eavttuide, maid duohken leat objektiivvalas1 ja subjektiivvalas1 eavttut. Objektiivaeaktu lea c1adnon ﾫruovttugiellaï¾»-terbmii. Gáibádussan lea ahte olbmos lea sámegiella ruovttugiellan, dahje ahte váhnemiin nuppis, dahje ovtta váhnenváhnemis lea leamas1 sámegiella ruovttugjellan. Norggas gieskat od1asmahttojuvvui láhka nu ahte lea doarvái, go ovtta máttarváhnemis lea sámegiella ruovttugiellan. Ruovttugiella mearkkas1a giela, mii lea leamas1 váldogiellan ruovttus, gos olmmos1 lea bajáss1addan dahje orrun. Subjektiivaeaktu lea ahte dat, gii háliida leat Sámedikki jienastuslogus, galgá iez1as atnit sápmelaz1z1an. Olmmos1 galgá almmuhit skovis, ahte objektiivvalas1 eaktu lea dievvan, ahte subjektiivaeaktu lea dievvan ja ahte háliida iez1as c1álihit sámi jienastuslohkui. C1ilgehussan, manne Sámedikkiid jienastuslogu njuolggadusat leat mohkkábut go Ruonáeatnama, lea sámiid unnitlogu dilli eanas1 sámi guovlluin. 
Njuolggadusat, geat besset c1álihit iez1aset eamiálbmogiid ovddasteaddji orgánaid jienastusloguide, vuosttaz1ettiin ovdanbuktet dakkár gaz1aldaga, geat eanetloguservodaga miellahtuin besset eamiálbmogiid ovddasteaddji orgánaide. Ruonáeatnama hárrái s1addá váldoás1s1in, berres1iigo jienastuslohku ráddjejuvvot nu, ahte dus1s1e inuihtat besset jienastuslohkui. Sámedikkiid hárrái s1addá gaz1aldahkan, dagahago gáidanoktavuohta, maid objektiivaeaktu gáibida, dan, ahte Sámedikkiide levvet eanetloguálbmoga miellahtut. Nuppádassii lea gaz1aldat, dagahago gáibádus ahte olbmot iez1a fertejit c1álihit iez1aset jienastuslohkui registrerema nu bargogáibideaddjin ja váttisin ahte Sámedikkit s1addet dakkár orgánan, mat dus1s1e ovddastit erenoamás1 beros1teaddji olbmuid - beros1teaddjiorgánan dan sadjái go duod1alas1 ovddasteddji orgánan. 
Nugo namuhuvvui de lea nubbi váldogaz1aldat, mii guoská eamiálbmogiid ovddasteaddji orgánaide dat, makkár váldi dahje mearridanváldi dain lea dahje berre leat. Juohke álbmogis ja juohke nas1uvnnas lea vuod1d1oulbmilin, ahte sin mearridanorgánain berre mearridanváldi leat nu viiddis go vejolas1 ja nu c1adni go vejolas1. Dát hui sihkkarit guoská maiddái eamiálbmogiidda. Go eamiálbmogiid ovddasteaddji orgánaide galgá addot mearridanváldi, ja dát váldi galgá hábmejuvvot, de dat mielddisbuktá dakkár c1uolmma, ahte nas1unálastáhtaid mearridanváldi gárz1u. Jos vuos nas1unálastáhtat guorrasit dasa, ahte eamiálbmogiid ovddasteaddji orgánain galgá leat mearridanváldi, de od1d1a c1uolmmat bohciidit. Reálapolitihkalac1c1at gehc1c1ojuvvon, de lea mihtilmas (jos juo ii vealttakeahttá), ahte nas1unálastáhtat doalahit iez1aset mearridanvuod1u nu lihkahalakeahttá go vejolas1. Dat mearkkas1a, ahte eamiálbmogiid ovddasteaddji orgánat oz1z1ot nu unnán mearridanválddi go vejolas1 - ja áinnas dakkár ás1s1esurggiin, mat nas1unálastáhtaid bealis eai leat nu deat1alac1c1at. Eamiálbmogiid ovddasteaddji orgánaid dilemman s1addá c1ájehit iez1aset duod1alas1 ovddasteaddji orgánan. Dat mearkkas1a dán oktavuod1as, ahte eai berres1ii dus1s1e bargat dakkár ás1s1iiguin ja ás1s1esurggiiguin, mat eai leat nu deat1alac1c1at. Heajomus, mii sáhttá dáhpáhuvvat, lea ahte dat gehc1c1ojuvvojit hearvan. Miellagiddevas1 gaz1aldat lea, mo davviriikkaid nas1unálastáhtat ovttas eamiálbmogiid ovddasteaddji orgánaiguin leat c1oavdán dáid dilemmaid. 
Ruonáeatnama ruovttustivra galgá ruovttustivrralágain ja dan vuod1ul dábálac1c1at oaz1z1ut mearridanválddi buot ás1s1esurggiin. Erenoamáz1it guoská dát dakkár ás1s1iide, mat erenoamáz1it gusket Ruonáeatnama beros1tumiide. Dát galgá dáhpáhuvvat nu, ahte ás1s1i vihkkedallojuvvo dánskka riikka ovttadaga ektui. Ruovttustivra lea maiddái oz1z1on duod1alas1 mearridanválddi ollu ás1s1esurggiin. Dat guoská Ruonáeatnama stivrenortnegii ja Ruonáeatnama gielddaide. Ás1s1it, mat maiddái gullet dasa, leat vearut ja divadat, guovllu guolásteapmi, bivdu, eanadoallu, boazos1addadeapmi, birasgáhtten, masa gullet ráfáiduhttinmearrádusat, plánenváldi, sosiála ás1s1it, dearvvas1vuod1asuorgi, bargomárkandilli, ealáhusdilit, gálvoháhkan, olbmuid- ja gálvofievrrideapmi, viessoláigolágat, viessodoarjagat ja viessohálddas1eapmi. Muhto ruovttustivra ii leat oz1z1on mearridanválddi dakkár ás1s1iid hárrái go stáhtavuod1d1oásahus, stáhtaborgárdoaba, pássa- ja visumváldi, váldi mearridit stáhtasymbolaid, olgoriikkapolitihkalas1 ás1s1it, suodjalus, ruhtaásahus, ruhtaráhkadeapmi, valuhta, váldi mearridit mihtuid ja deattuid, persovdnarievtti dábálas1 láhkavuogádagat, bearas1riekti, árberiekti, opmodatriekti, rán1ggás1tusriektedoaibma ja giddagasásahusat. Dain ás1s1iin lea Ruonáeatnama ruovttustivrras rád1d1eaddi váldi. Muhto Ruonáeatnama ruovttustivra lea ies1 viiddidan muhtun osiid váldeviidodagastis, ovdamearkka dihtii lea mearridan Ruonáeatnama leavgga, ja maiddái lea dahkan riikkaidgaskasas1 soahpamus1aid Ruonáeatnama ja eará riikkaid gaskkas. Mearkkas1ahttimus Ruonáeatnama ruovttustivrii dál várra lea váttisvuohta ruhtadit buot ás1s1esurggiid hálddas1eami. 
Davviriikkaid Sámedikkiid dáfus lea dán fáttá agenda earálágan. Lágat leat hábmejuvvon sierraláhkai Norggas, Ruot1as ja Suomas dán ás1s1is. Váldonjuolggadus lea dattetge, ahte Sámedikkiin ii leat mangelágan mearridanváldi. Daid váldi paradoksalac1c1at gohc1oduvvo rád1d1eaddin. Dán geaz1il c1uoz1z1ilit golbma gaz1aldaga, vuosttaz1ettiin makkár ás1s1iin sáhttet leat rád1d1eaddin, nuppádassii makkár árvu lea Sámedikki mearrádusain ja goalmmádassii mo galgá dát váldi jod1ihuvvot. 
Sámedikkiin lea rád1d1eaddi váldi buot sámi beros1tumiide guoskevas1 ás1s1iin. Dáin ás1s1iin sáhttet Sámedikkit várra nu gohc1oduvvon friija árvvos1tallama mielde mearridit, makkár ás1s1it leat sámi beros1tumiide guoskevas1 ás1s1it. Nugo namuhuvvui, de Sámedikkiin lea dábálac1c1at dus1s1e rád1d1eaddi váldi - dat leat gulaskuddanorgánat. Dattetge leat Sámedikkit oz1z1on mearridanválddi muhtun muddui. Dat gullá lunddolac1c1at dakkár ás1s1iide go Sámedikkiid válganjuolggadusaide, dihto almmolas1 ruhtajuolludemiide ja ollu almmolas1 hálddas1anbargguide. Mu mielas orru Norgga Sámediggi oaz1z1umin veaház1iid mielde mearridanválddi viehka dávjá - dat mielddisbuktá ahte lea váttis oaz1z1ut oppalas1 oainnu das, makkár árvu mearridanválddi gaz1aldagas lea. Norgga Sámedikki dilli orru leamen mihtilmas dan dáfus. Goalmmát gaz1aldaga hárrái, mii lea prosessuála válddi birra, lea Sámedikkiin dáhpin geavahit nas1unálastáhtaideaset hálddahuslágaid, hálddahusrievtti ja mud1ui bidjet vuod1d1un nas1unálastáhtaid hálddahusárbevieruid. 
Lea váttis árvvos1tallat davviriikkaid eamiálbmogiid ovddasteaddji orgánaid oktasac1c1at. Mihtilmas sihke ruovttustivrraortnegis ja Sámedikkevuogádagain lea dattetge, ahte dat leat hui ovttaláganat nugo eanas1 eurohpálas1 byrokratiijat leatge. Dat mearkkas1a vuosttaz1ettiin, ahte dat leat oalle divrasat. Dat gáibidit viiddis infrastruktuvrra ja stuorra byrokratiijaveaga. Unna árktalas1 álbmogiid ektui dat sáhttá gáibidit hui olu resurssaid. Nuppádassii dat mieldisbuktá, ahte dábálas1 oarje-eurohpálas1 rationalitehta doaibmá dáin byrokratiijain. Dat ásahuvvojedje aiddo dainna ulbmiliin, ahte dat galge seailluhit ja ovdánahttit eamiálbmogiid kultuvrraid. Sáhttá vel nuge geavvat davviriikkaid eamiálbmogiid ektui, ahte byrokratiijat hábmemus1aideaset geaz1il dus1s1e ráhkadit od1d1asis daid c1uolmmaid, maid dat leat ásahuvvon c1oavdit. Lea várra stuorra hástalus hábmet byrokratiijaid, mat buorebut leat heivehuvvon sihke álbmogii ja kultuvrii maid dat galgá bálvalit. Jos buohtastahttigoahtá ruovttustivrra Sámedikkiiguin dan dáfus, makkár formála válddi dat leat oz1z1on, de lea ruovttustivra mealgat ovddabealde, ja dat galggas1ii hástalit inuihtaid leahkit hui duhtavac1c1at dainna, masa leat ollen, ja sápmelac1c1at galggas1edje gis leat duhtameahttumat. Guovddás1 ás1s1in das lea, ahte dat ráhkada guovttelágan ageandda. Dan válddi, masa Ruonáeatnama ruovttustivra lea ollen, sáhttet sihkkarit nu, ahte ain s1iehtadallet viidáseappot dánska stáhtain, muhto buohtastahttin Sámedikkiiguin dan hárrái ii dáidde leat nu ávkkálas1. Muhto baicce Sámedikkiide lea Ruonáeanan hui ávkkálas1. Ruonáeatnama ruovttustivrraortnet c1ájeha, ahte dat lea vejolas1. Dássáz1ii leat sápmelac1c1aid ektui ákkastallan, ahte Ruonáeana lea suolu, ja danin lea buot nu olu álkit inuihtaide. Nunavutas Kanadas lea ies1stivrejumi ortnega ásaheapmi duod1as1tussan Sámedikkiide, ahte eamiálbmogat eai eisege dárbbas1 orrut sullos vai oz1z1ot muhtun mudduige ies1stivrejumi. Okta moatti ás1s1is, mii sáhttá oac1c1uhit davviriikkaid Sámedikkiid beassat eret unohis steampalis, man mielde dat leat mearkkas1meahttun sámi politihkkáriid sáttokássat, lea ahte dálá váldi sáhttá adnojuvvot álgun historjjálas1 bargui, mii lea ovddosguvlui oac1c1uhit eambbo duod1alas1 ies1stivrejumi maiddái sápmelac1c1aide. 
5. Eanavuoigatvuod1at
Eanavuoigatvuod1a gaz1aldat lea oassegaz1aldat dan oppalas1 gaz1aldagas, mii lea eamiálbmogiid kultuvrra ja servodateallima materiála vuod1u hárrái. Eanavuoigatvuod1a gaz1aldat ii leat nu áigeguovdil Ruonáeatnamis nugo dat lea sápmelac1c1aide. Danmárku lea sirdán luondduriggodagaid hálddas1eami ja eanas1 osiid almmolas1 válddis areálahálddas1eami háldui Ruonáeatnama ruovttustivrii. 
Sámi guovlluin leat eanavuoigatvuod1at leamas1 guovddáz1is. Guovddás1gaz1aldat lea leamas1, galgetgo sápmelac1c1at oamastit osiid sámi guovlluin, ja eará guovddás1 gaz1aldat lea gis leamas1, galgágo sápmelac1c1ain leat rivttiiguin suodjaluvvon geavahanvuoigatvuohta guovlluide, main lea sáhka. Mán1ggalágan ságastallamat leat leamas1 sierra oktavuod1ain. Gaz1aldat lea mán1ggadimens1uvnnalas1 ságastallamis - mii muhtun muddui lea riddjii. Danin lea váttis geassit váldolinjjáid dás. Mun dud1an danin buktit moadde ovdamearkka. 
Sápmelac1c1at leat ákkastallan nu, ahte davviriikkaid nas1unálastáhtain ii lean makkárge vuoigatvuohta duogus1tit eamiálbmogiid eatnamiid, ja ahte nas1unálastáhtat danin berrejit njulget dan boasttuvuoda, maid dat dalle dahke. Nas1unálastáhtat mied1ihit, ahte duogus1teamit, mat dalle leat dahkkon, eai vuod1d1uduvvan rivttiide, muhto ákkastallojuvvo, ahte go juo lea vássán nu guhkes áigi dan rájes, go eatnamat duogus1tuvvojedje, dássáz1ii, de fertejit dábálas1 oapmerievttálas1 prinsihpat dagahit dan, ahte stáhta ain gehc1c1ojuvvo priváhtarievttálas1 oamasteaddjin sámi eatnamiid hárrái. 
Ságastallamis lea okta bealli, man birra mun dajan juoidá, mii lea mearkkas1ahtti daid rámmaid siskkobealde, mat mis dan oktavuod1as leat, ja dat lea nas1unálastáhtaid eanetlogukultuvrraid ja eamiálbmogiid kultuvrraid gávnnadeapmi. 
Ovddabealde lean c1ujuhan, ahte vuoigatvuod1ahálddas1eapmai gullevas1 prinsihpalas1 gaz1aldagat leat nas1unálastáhtaid eanetlogukultuvrraid olbmuid hálddus. Mu c1uoc1c1uhus lea, ahte eanavuoigatvuod1agaz1aldagas eanet go eará gaz1aldagain dássáz1ii leat oaidnán, ahte riektemetoda válljema - dasa gullá duod1as1tusmetoda -, sáhtás1ii buohtastahttit c1uorvumiin meahcis - olmmos1 oaz1z1u vástádusa c1uorvuma mielde. Orru leamen measta nu, ahte eanetloguservodaga metodalas1 neavvuid geavaheapmi mielddisbuktá dan, ahte olmmos1 oaz1z1u eanetloguservodaga vástádusa. 
Dan riekteáddejumi geavahemiin, masa nas1unálastáhtaid eanetlogukultuvrrat mihtet, lea vásihuvvon, ahte sámi ákkastallamiin ii olat guhkás. Sámi beros1tumiin leat váttisvuod1at duod1as1tit duod1alas1 geavahusa ja maiddái váttisvuod1at ákkastallat sámi riektedoaimmaheami beale. 
Váttisvuod1at duod1as1tit sámi duod1alas1 geavahusa oinniimet Aursund-duomus, maid Norgga Alimusriekti gied1ahalai (Rt 1977 s. 1608) ja Härjedalen-duomus, maid Sveg Diggeriekti gied1ahalai. Goappas1iid ás1s1iin lei sáhka das, ahte duod1as1tit lullisápmelac1c1aid nákkuvulos1 guod1ohaneatnamiid geavaheami. Vaikko lullisápmelac1c1at duod1as1tusákkastallamiinniset sihke c1ujuhedje boares sámi boazonamahusaide báikenamaid vuod1ul, goahtesajiide ja boares muitalusaide boazodoalu birra, de lei áibbas c1ielggas, ahte goappas1at duopmostuolut bijaiga vuod1d1un duod1as1tusárvvos1tallamiinniska dan, maid teavsttat sáhtte duod1as1tit. Jos dát ás1s1it eai leat áibbas sierralágan ás1s1it, de lea boad1us, ahte njálmmálas1 duod1as1tusat fertejit c1áhkket saji c1álalas1 kultuvrra duod1as1tusaide. 
Eamiálbmotberos1tumiin ii leat váttisvuohta dus1s1e duod1as1tanákkastallamiin, muhto maiddái váttisvuohta ákkastallat riektedoaimmaheamiset hárrái. Buorre muddui nu orru leamen dilli, go geahc1c1á rievttálas1 analysaid, mat leat dahkkon norgga Sámi vuoigatvuod1alávdegotti nuppi oassec1ilgehusa (NAC1 1997:4) oktavuod1as. Lean ovdal namuhan, ahte juridihkalas1 ekspeartajoavku c1ielgasit ákkastalai dan beale, manne sámi riekteáddejupmi ii lean doarvái miellagiddevas1 suokkarduvvot ovttas dainna gaz1aldagain, galgágo Norgga stáhta adnojuvvot Finnmárkku matrikulerekeahtes eatnamiid priváhtarievttálas1 eaiggádin. Dán válljema váikkuhussan s1addá, ahte unnán problematiserejuvvon Norgga/Davviriikkaid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a doaba biddjo analyhtalas1 neavvun. Dát eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a doaba de geahc1c1aluvvo dan eallima ektui, mii davvin lea ellojuvvon. Eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a doahpaga guovddás1ás1s1iide, mat gessojit ovdan, gullá, ahte eaiggádus1s1ama galgá c1ájehit eatnamiid duod1alas1 geavaheami bokte, ahte oamasteddji lea c1ájehan eaiggátvuod1a ee. nu ahte c1uoc1c1uha eksklusivitehta eará gáibideddjiid ektui, ja ahte eaiggát muhtun muddui lea gávppas1an guovlluid hárrái. Vaikko vel Finnmárkkus sáhttitge duod1as1tit viiddis duod1alas1 sámi eanageavaheami, de sámi eaiggádus1s1anvuoigatvuohta hilgojuvvo ekslusivitehta ja gávppas1eami geaz1il. Aiddo man1imus1 lea miellagiddevas1, daningo gávppas1eapmi, mii guorahallojuvvo, lea vuovdin, mii lea s1addan mielde almmustuhttinvuogádahkii ja eará almmolas1 arkiivvaide. Doppe eat gávnna maidege. Guovllut eai leat báljo vuvdojuvvon. Soaittáhagas died1án - iez1an sámi ja boazodoalloduogáz1a geaz1il - ahte gávppas1eamit dáhpáhuvvet dávjá. Ás1s1i lea nu ahte almmolas1 registrerenvuogádagat eai olat - eai ge soaitte leat doarvái beaktilatge bálvalit - dan gávppas1eami, mii dáhpáhuvvá ovdamearkka dihtii dálveguohtuneatnamiid dáfus siiddaid gaskkas. 
Mu mielas orru nu ahte eamiálbmotrievttis ii leat doarvái dus1s1e s1iehtadit ás1s1i duod1as1temiid ja rievttálas1 resonnemeanttaid hárrái, muhto lea maiddái dárbbas1las1 s1iehtadit rievttálas1 diskurssa hárrái - mii geavahuvvo ás1s1i guorahaladettiin. Rievttálas1 diskurssa válljen mearrida, mat s1addet oinnolaz1z1an ja c1iegusin rievtti geavaheddjiide. Jáhkán s1addat stuorra hástalussan davviriikkalas1 juristamáilbmái sáhttit bargat riektenákkuiguin, maid eamiálbmotberos1tumit mielddisbuktet. In leat sihkkar, leago min juristagoddi doarvái stuoris daid ás1s1iid ektui, muhto sávan dan garrasit. 
6. Vuoigatvuohta kulturdoaimmaheapmái
Dát c1uokkis sisttisdoallá lohkameahttun gaz1aldagaid, muhto áiggun dus1s1e váldit ovdan golbma gaz1aldaga. Vuosttamustá guoská dasa, ahte várjalit eamiálbmogiid kultuvrralas1 albmanahttima. Nuppádassii guoská vuoigatvuhtii oaz1z1ut ruovttoluotta dávviriid ja "ikonaid", mat lobiheamit leat dolvojuvvon eret, ja goalmmádassii guoská dasa, ahte oaz1z1ut oahpu iez1as gielas ja kultuvrras. 
Guovtti vuosttas1 gaz1aldagas lea inuihtaid dilli ja sápmelac1c1aid dilli oalle ovttalágan, ja lea heivvolas1 gied1ahallat daid ovttas. Kultuvrralas1 albmanahttimiid suodjaleapmi eaktuda oassin, ahte albmanahttin dakkárin go dat lea, lea dakkár, ahte das lea dahkkivuoigatvuod1alas1 suodjaleapmi, juos dan dahkki dahje dahkkit leat dihtosis. Lea veahá eahpidahtti, ahte eanas1 oassi od1d1a govvadáidagis, c1állindáidagis, nuohttadáidagis ja filbmadáidagis, mat leat riggát inuihtaid ja sápmelac1c1aid gaskavuod1as, oaz1z1u ovdamuni dábálas1 dahkkivuoigatvuod1alas1 suodjaleamis mii doaibmá davviriikkain. Váttisin s1addá dat oktasas1opmodat, mii lei ovdal go eamiálbmogiid kulturbargiid duodji s1attai fidnun. Kultuvrralas1 albmanahttimiin, mat leat s1addan oktasas1 proseassaid olis, ii leat dál riektesuodjalus nas1uvnnalac1c1at iige riikkaidgaskasac1c1at. Dat mearkkas1a, ahte sámi muitalusat ja inuihtalas1 muitalusat sáhttet suoláduvvot. Dat mearkkas1a, ahte vaikko makkár Enigma sáhttá váldit osiid inuihtalas1 trumbodánssain ja sámi lud1iin, ja geavahit daid gávppálac1c1at - boad1ekeahttá veaháge eamiálbmogiid buorrin rud1alac1c1at. Dat mearkkas1a, ahte sámi ornamentihkka ja inuihtalas1 tupilak-govvosat sáhttet vulgariserejuvvot ja geavahuvvot gávppálac1c1at. Mii sápmelac1c1at gal leat vásihan dán vuoigatvuod1asuodjaleami váilevas1vuoda, daningo Davvi-Suoma turistamas1iidna geavaha sámi gávttiid, duoji ja bassi trumbbuid seahkalagaid bohccoguolggain ráhkaduvvon truollaiguin ja Roavvenjárgga semis1amanisttalas1 juovlastáluin. 
Dát váttisvuohta lea hui konkrehta, ja gáibida ahte davviriikkalas1 riekteservodagat vuosttaz1ettiin oac1c1uhis1gohtet nas1unála láhkaásaheami, mii sáhtás1ii deavdit eamiálbmogiid suodjalandárbbu. Nuppádassii dat gáibida, ahte davviriikkat dorjot riikkaidgaskasas1 barggu oaz1z1ut riikkaidgaskasas1 konvens1uvnna, mii suodjala oktasas1 kulturalbmanemiid. 
Vuoigatvuod1agaz1aldat oaz1z1ut ruovttoluotta kulturdávviriid, mat leat dolvojuvvon, lea vuolgán das, go historjjálac1c1at lea vásihuvvon, ahte mis1s1onearat, eiseválddiid ovddasteaddjit ja maiddái olbmot, mat vuvde dakkár dávviriid, leat váldán dáid mielddiset. Jagi 1997 lei mis Norggas dovddus oaiveskálz1oás1s1i, mii sáhtás1ii áiccalmahttit dán ás1s1i. Ás1s1i álggahuvvui, go Mons Somby ja Aslak Hætta, goappas1agat steavliduvvuiga jagi 1854, ja sudno oaivvit dolvojuvvojedje Osloi (Københámmanii?); man1isboahttit gáibidis1gohte oaz1z1ut oaiveskálz1z1uid ruovttoluotta hávdádeami várás. Ás1s1ejod1u olis ovdanbod1ii, ahte ollu sámi hávddit leat rahppojuvvon ja bázahusat dolvojuvvon. Danin s1attai gaz1aldahkan oaz1z1ut maiddái daid ruovttoluotta. Mons Somby ja Aslak Hætta oaiveskálz1oás1s1i c1ovdojuvvui go Oslo universitehta, gos oaivvit ledje - adde daid ruovttoluotta, ja dat hávdáduvvojedje Álahedjui skábmamánus 1997. Sámi hávdebázahusás1s1i ii leat vel c1ovdojuvvon. Muhto eai dolvon dus1s1e olbmobázahusaid. Stuoramus sámi meavrresgárrec1oakkáldat lea Københámmanis - Davviriikkaid museas, ja sáhtás1in namuhit ollu kulturdávviriid, mat leat guhkkin eret ruovttus.
Dáid ás1s1iid oktavuod1as ovdanbod1ii, ahte eai gávdno makkárge formálalas1 rievttálas1 gaskaoamit, mat bálvalit daid dárbbuid mat c1uoz1z1ilit. Amerihkás lea sierra láhka nu gohc1oduvvon Native American Graves Protection and Repatriation Act of 1990, ja mis Davviriikkain soaittás1ii leat dárbu dakkár láhkii mii reguleres1ii dákkár ás1s1iid. 
Go lea sáhka vuoigatvuod1as oaz1z1ut oahpu iez1as gielas ja kultuvrras, de lea inuihtaid dilli áibbas eará go sápmelac1c1aid. Go ruovttustivra lea oz1z1on válddi dan ás1s1esuorggis, de lea inuihtaide rabas geaidnu politihkalas1 orgánaineaset dahkat sihke oahpahuspolitihkalas1 mearrádusaid ja vuoruhemiid. Sámedikkit leat gal oz1z1on veaház1iid mielde hálddas1andoaimmaid muhtun oahpahusvuogádatosiin, muhto leat ain ollásit nas1unálastáhtaid mearrádusorgánaid hálddus. Dábálac1c1at lea dattetge nu, ahte buot sápmelac1c1ain skuvlaagis lea vuoigatvuohta oaz1z1ut oahpahusa sámegielas ja sámi kultuvrras. Dát oahpahus ollas1uvvá dábálas1 skuvlavuogádaga siskkobealde. 
Maiddái vuoigatvuohta oaz1z1ut oahpu iez1as gielas ja kultuvrras áiccalmahttá vuod1d1oc1uolmma, mii lea go lea sáhka das, mo eamiálbmogiid kultuvra galgá sáhttit suodjaluvvot ja ovdánahttot ásahusaid siskkobealde, maid nas1unálastáhtaid modernitehta sáhttá fállat. C1uolbman s1addá, mo kultuvrra sáhttit fievrridit viidáseappot. Leago dábálas1 skuvlalohkanmearri doarvái eamiálbmoga mánáid ektui fievrridit kultuvrra viidáseappot, vai galggas1iigo dat dáhpáhuvvat vud1oleappot plána mielde? C1uolbman s1addá ovdamearkka dihtii, joatkas1uvvágo dáruiduhttin skuvllas, muhto dán háve dus1s1e sámegillii, vai galgatgo geahc1c1at skuvlla nu go dat lea hábmejuvvon nas1unálastáhtaid árbevieruin danin áidna vejolas1vuohtan mii mis dál lea - ii dievaslaz1z1an, muhto buorebun go ii mihkkege. Dát gaz1aldagat mielddisbuktet ollu nákkuid. Norggas lea leamas1 gal garra digas1tallan sámi oahppoplána hárrái, mii c1ájehii ahte ii galgga leat gal ollu, ovdalgo álbmoga garra beros1tupmi c1ájeha sihke buriid ja heajos beliid. 
7. C1oahkkáigeassu
Dán geahc1astaga hámi mielde gied1ahallama ulbmilin lea c1ájehit, ahte eamiálbmotriekti sisttisdoallá mán1ggageardásas1 c1uolmmaid. Dáid c1uolmmaiguin mii juristan gávnnadit man ies1vuod1as dál de fal - studeantan dat lea midjiide ﾫii juridihkalas1 lohkanmearriï¾», hálddas1anrievtti juristan dat leat midjiide ﾫerenoamás1 dáhpáhusatï¾», advokáhtan dat leat midjiide ﾫváttes lágastanás1s1itï¾», ás1s1áskuhttineiseváldijuristan dat leat midjiide ﾫártegis spiehkasteamitï¾», duopmárin mii deaivvadat daiguin ﾫamas ákkastallanï¾»-hámis ja riektedied1adutkin dat leat midjiide ﾫmiellagiddevas1 gaz1aldagat maidda mis ii leat dilliï¾». 
Juristan mis maiddái lea ovddasvástádus servodagaid ektui, maid oktan oassin mii leat. Eamiálbmotriekti mearkkas1a gáibádusa midjiide buohkaide meannudit nu, ahte min davviriikkalas1 servodagat sáhttet albmanit kulturservodahkan. Hástalusas leat mán1ga oasi. Ideologalas1 hástalus lea doarjut servodagaideamet dan soabadallanproseassas, mii dál dáhpáhuvva eamiálbmotrievtti siskkobealde. Geavatlas1 hástalus lea c1ájehit dan mad1e kultuvrralas1 sensitivitehta, ahte sáhttit dovdat ja dalle maiddái hálddas1it eamiálbmotrievtti vugiin, mii kulturservodahkii lea dohkálas1. 
Áiggun bajábealde namuhuvvon ás1s1iid vuod1ul ovdanbuktit c1uovvovas1 tesaid, maid birra sáhttit ságastallat dán ses1uvnnas: 
Dus1s1e inuihtat ja sápmelac1c1at sáhttet adnojuvvot Davviriikkaid eamiálbmogin. 
Eamiálbmotriekti lea deat1alas1 sihke davviriikkalas1 eamiálbmogiidda ja davviriikkalas1 nas1unálastáhtaide. 
Lea deat1alas1 dahkat riekteásahusaid did1olaz1z1an, ahte eamiálbmotriekti mearkkas1a kulturerohusaid mat gáibidit erenoamás1 sensitivitehta. 
Lea deat1alas1, ahte dilálas1vuod1at lágiduvvojit ortnegii nu ahte dárbbas1las1 vuod1d1odutkan sáhttá dahkkojuvvot vai dárbbas1las1 kultuvrralas1 sensitivitehta sáhttá dahkkot juridihkalas1 metoda dábálas1 oassin. 
Eamiálbmogiid ovddasteaddji orgánat berrejit sihkkarastot dainna lágiin, ahte dohko eai leava nas1unálastáhtaid eanetloguálbmoga miellahtut. 
Dilálas1vuod1at berrejit lágiduvvot nu ahte eamiálbmogjid ovddasteaddji orgánat sáhttet eambbo hábmejuvvot eamiálbmogiid kultuvrra ja árbevieruid mielde. 
Dilálas1vuod1at berrejit lágiduvvot nu, ahte eamiálbmogiid ovddasteaddji orgánat oz1z1ot stuorát ies1stivrejumi. Erenoamáz1it guoská dát davviriikkaid Sámedikkiide. 
Eamiálbmogiid materiálalas1 kulturvuod1d1u berre sihkkarastot ee. dainna lágiin, ahte eamiálbmogat oz1z1ot beaktilis hálddas1anválddi árbevirolas1 guovlluidasaset. 
Eamiálbmogiid árbevirolas1 dávvirat, mat ovdal leat dolvojuvvon, máhcahuvvojit. 
Eamiálbmogiid oktasas1 kulturalbmanahttimat berrejit oaz1z1ut riektesuodjalusa sihke davviriikkaid nas1unála dahkkivuoigatvuod1alágain ja riikkaidgaskasas1 dahkkivuoigatvuod1akonvens1uvnnain. 
Vuoigatvuohta oaz1z1ut oahpahusa iez1as gielas ja kultuvrras berre hábmejuvvot nu, ahte dat heive eamiálbmogiid sierra árvvuide, jurddas1anvugiide ja árbevieruide.

11. SÁMI VUOIGATVUOD1AT LUONDDURIGGODAGAIDE.
GAZ1ALDAT GEAVAHUSAS DOLOS1 ÁlGGI RÁJES? 

GUNNAR ERIKSEN
Artihkal lea 11. kapihtal Gunnar Eriksena girjjis "Alders tids bruk", mii olggosaddojuvvui 1993:s. Artihkal lea sámegillii jorgaluvvon ja almmuhuvvon Romssa universitehta Juridihka fakultehta c1álaráiddus nr 39 "Vihtta artihkkala sámerievttis", mii ilmmai 2001:s. Jorgalus lea divvojuvvon 2003:s.
11.1 ÁLGGAHUS
Norga lea mán1ggaálbmotlas1 servodat. Nas1unálstáhta lea dattege ovttadat dan dáfus, ahte buot ássit gullet seammá doaibmi, láhkaaddi ja dubmejeaddji válddi vuollái, beros1keahttá makkár c1earddalas1vuhtii gullet. Áiggiid c1ad1a geavahusa njuolggadusaid ektui ja go vuhtii váldá nas1unála riekteovttadaga, s1addá váikkuhus ahte njuolggadusat álgoálggos fertejit gustot ollásit ja seammá láhkai buot riikka ássiide beros1keahttá makkár c1erdii gullet.
C1earddalas1 joavkkuid gaskkas Norggas lea sápmelac1c1ain erenoamás1 dilli álgoálbmogin, dat mearkkas1a álbmotjoavkku mat ovdal dahje seammá áiggi go rád1d1ejeaddji eanetlohku válddii atnui oasi dálá nas1unálstáhta eanaviidodaga.
C1earddalas1vuod1a doaba lea guovddáz1is dán oktavuod1as. C1earddalas1vuhtii ii gula dus1s1e álbmotjoavkku olgguldas dovdomearka servodatmálles, kultuvrras, eallinvuogis ja identitehtas, muhtu vásáhus ahte dat leat earalágan go eará joavkkut.122 li leat daddjon, ahte joavkku c1earddalas1vuohta lea dus1s1e gitta dan siskkáldas proseassain. Maiddái deaivvadeamit, ja nu maid eará olggobeale joavkkuid váikkuhusat s1addet oassin dán govas. Dakkár "deaivvadeamit" c1earddalas1 joavkkuid gaskkas sáhttet buktit symbiosa, dat oaivvilda ahte joavkkut doibmet ies1gud1et dasis, ávkkástallet ies1gud1et riggodagaiguin, ja nu ellet ráfálac1c1at ovttas eaige váikkut ollu nuppiidasaset. Nubbi vejolas1vuohta lea, ahte deaivvadeapmi buktá beros1tumivuostálasvuod1aid, ávkkástallangilvvu, dahje gilvaluvvo riggodagaid hálddas1eamis. Sámiid ja dáz1aid c1earddalas1 oktavuod1ain leat leamas1 goappas1at málle ies1vuod1at, mat leat namuhuvvon das bajábealde. Man láhkai, c1ielggaduvvo teakstaoasis II: historjjálas1 ovdáneami birra.
Man1n1á soad1i lea sámi álbmot rahc1an ollu vai dat adnojuvvos1ii seammá dássásaz1z1an, sihke duod1alac1c1at ja rievttálac1c1at. Sápmelac1c1at leat dál politihkalac1c1at dohkkehuvvon sierra álbmogin. Dat lea c1állojuvvon vuod1d1oláhkii ﾧ 110a, ja sámeláhkii. Sámelága vuod1ul lea ásahuvvon sierra ovddasteaddji orgána, Sámediggi. Sámegiella lea maiddái suodjaluvvon ja lea dárogielain dássálagaid, gc1. sámelága ﾧﾧ 1-5 ja kap. 3. Ovddes1 oktiisuddadanpolitihka ferte atnit formálalac1c1at loahpahuvvon Norgga eiseválddiid beales. 
li leat vel c1ielggas mo sámi álbmoga oamastan- ja geavahandilit, vuoigatvuod1at eatnamiidda ja c1áziide galget hábmejuvvot. Gaz1aldaga c1ielggada Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi mii vuordimis galggas1ii buktit iez1as evttohusa lagamus áiggis. Vuorddihahtti lea ahte s1addet oppalas1 njuolggadusat, mat eanet s1addet guoskkahit vissis guovlluid hálddas1eapmái, go daid materiálalas1 oamastandiliid.
Guovlu mas vuosttaz1ettiin lea sáhka, lea dat guovlu mii árbevirolac1c1at leamas1 sápmelac1c1aid hálddus. Dat ii leat seammá go maksimála sámi viidáneapmi. Háldu dán oktavuod1as áddejuvvo nu, ahte mii fertet gáibidit vissis hearrávuod1a guovllu badjel, mii guoksá sihke olmmos1lohkui, gillii ja kultuvrii. Dát guovllut leat nu gohc1oduvvon sámi guovddás1guovllut, masa gullá Sis-Finnmárku ja stuorra oassi Nuorta-Finnmárkkus. Mud1uid sáhttá geavahit gaskadiliguovlluid gos sápmelas1lohku molsas1uvvá, dahje báikkiin gos sámi kultuvra ja giella ovdalas1 áiggi leamas1 nanus, muhto dál lea eanet uhcit jávkan. Dakkár guovlluid gávdnat mii Finnmárkkus mud1ui ja Davvi-Romssas, ja maiddái eará unnit guovlluid, omd. Divtasvuodna Nordlánddas.
11.2 RIEKTEC1UOLMMAID LAGABUIDDA AIDDOSTAHTTIN
Dat mii dás vuolábealde geahc1c1aluvvo ovdánahttojuvvot lea, ahte lea go nu ahte sámiid vuoigatvuod1at luondduriggodagaide dain guovlluin, mat álo adnojuvvojit sámi guovddás1guovlun, lea gitta daid guovlluid álgo márramis maid sápmelac1c1at c1ad1ahedje dolin. Dasa lassin leago man1it áiggi hálddas1eapmi ja geavahus doalahuvvon áiggiid c1ad1a, nu ahte gaz1aldat viidáseappot ii leat ahte leatgo vuoigatvuod1at vai eai, muhto makkár hámis ja makkár viidodat dain leat dahje galggas1e leat.
Dábálas1 konstruktiiva jurddas1anvuogi mielde s1addá jearrat, leago dás sáhka oamastanvuoigatvuod1as, mii álo áddejuvvo ollisvuohtan, buot positiivvalas1 ja negativvalas1 rád1d1ejumiid submin oamasteaddji gied1as. Dán doaibmi oamastanriektedoahpagis geavahit maid nu gohc1oduvvon ráddjejuvvon vuoigatvuod1aid, mat eai guoskkat buot oamasteaddjirád1d1ejumiid. Ráddjejuvvon rievtti vuod1d1udanvuod1d1u vástida makkár rád1d1ejumit gusket ovttaskas riektái. Go lea bidjan doaibmi oamastanriektedoahpaga vuod1d1un, de lea láhkaaddi beales dus1s1e dohkkehan erenoamás1 sámi vuoigatvuod1aid boazodoalus, ja dalle muhtun lágan nana geavahanvuoigatvuohtan, máinnas1uvvon ee. dálá gustojeaddji boazodoallolágas ﾧ 9. Oamasteapmi lea priváhta eanaoamasteddjiin ja stáhtas, mii oktorád1d1ejeaddji lex regalia bokte died1ihii alddes njuolggaoamastanrievtti daid oamasteaddjikeahtes guovlluid badjel dálá Finnmárkkus. Go ii oktage vuosttildan dan vuoigatvuod1adili dahje dat doalahuvvui, de lea áddejupmi ahte stáhta lea Finnmárkku eatnamiid rivttes oamasteaddji ciegganan duohta riektin. Oapmeriekteteorias lea áiggiid c1ad1a digas1tallojuvvon galgágo ovddes1 lobihis boahtin eatnamiide oaz1z1ut suodjalusa dan láhkai ahte dat ii vuostálastojuvvo. Dat lea biddjojuvvon vuod1d1un ee. cealkagis ahte ﾫsuollaga árbbolac1c1at sáhttet gáibiditï¾».
Jus oaidninsaji molsu ja geahc1c1ala oaidnit duohtavuod1a sápmelac1c1aid beales, de dilli orru leamen earalágan. Dolos1 sámi riekteárbevierus eai geavahan aitosas1 oamastanvuoigatvuod1a nugo mii dovdat dan.123 Oamastanriekti norgalas1 áddejumi mielde bod1ii easkka dalle, go sápmelac1c1at duod1as álge eanadoaluin bargat, man movttiidahtii ﾫeanadilálas1vuod1aid buoret ortnet Finnmárkkusï¾»,124 mii s1attai go ásahuvvui vuosttas eanajuohkinmearrádus. Siidda árbevirolas1 guovlluid geavaheapmi lea karakteriserejuvvon muhtunlágan geavahanvuoigatvuohtan. Jus doaibmi oamastanriektedoahpaga vuod1ul ferte navdit, ahte geavahanvuoigatvuohta ferte leat oamastanvuoigatvuod1a oktavuod1as, de dát doaba ii leat anihahtti diliide ovdal go nas1unálstáhtat oz1z1o válddi davviguovlluid badjel. Jus geatge galggas1edje oaz1z1ut ﾫbázahusvuoigatvuod1aidï¾», de dat galggas1edje leat sápmelac1c1at gud1et leat dán guovllu eanetloguálbmot. Oaz1z1u leat nu ahte geavahanvuoigatvuohta sátnelihttu heive buorebut diliide jagi 1750 man1n1á, vaikko vel sátnelihttu stuorimus mearkkas1upmi leige, ahte stáhtaválddis lei dárbu ﾫnas1unáliseretï¾» od1d1a guovlluid, mat bohte rádjakommis1uvnna olis. Finnmárkkus dilli lei nu, ahte sápmelac1c1at masse iez1aset rievttálas1 rád1d1ejumi, muhto duod1alas1 rád1d1ejupmi bisui ain, muhto rievddai dad1istaga oalle ollu, go stáhta rievttálas1 rád1d1ejupmi bod1ii oidnosii duod1alas1 disposis1uvnnain. Riektegeavadis sáhtás1ii danin geavahit guokte váldolinjjá, okta ovdal ja nubbi fas man1n1á 1970. Áigodaga ovdal 1970 gohc1odan ﾫvigihis ávkkástallanáigodahkanï¾», ja áigodaga man1n1á 1970:s otnáz1ii fas ﾫriektedohkkehanáigodahkanï¾».
Manin galgá konstruktiivalac1c1at gohc1odit sámi vuoigatvuod1aid, lea sihke rievttálac1c1at ja politihkalac1c1at váttis gaz1aldat. Mu oainnu mielde lea lunddoleamos gohc1odit sámiid vuoigatvuod1aid luondduriggodagaide hálddas1anvuoigatvuohtan, mas lea olles elastisitehta. Dát oaidnu lei ee. ovdan ﾫvearroduottarás1s1isï¾», NJA 1984 s. 1:
"Elásttalas1 hálddas1anvuoigatvuod1a c1uoc1c1uhus orru mielddisbuktimin, ahte stáhtas galggai leat dus1s1e nominealla oamastanvuoigatvuohta, ja sámiin ledje buot ovdamunit mat eai leat váldojuvvon eret; vuoigatvuohta galggas1ii leat ﾫelásttalas1ï¾» seammá láhkai go láve leat oamastanvuoigatvuod1a ektui".125 
Dakkár hálddas1anvuoigatvuohta gusto sámiide álbmotjoavkun ja gusto prinsihpalac1c1at guovlluid ávkkástallan árbevirolas1 geavaheapmái. Dát lea ILO-konvens1uvnna ulbmiliid mielde. Dattege bohciida maid sierra gaz1aldat, gávdnos1iigo duod1alas1 ágga vealtadit sierranas fápmudusaid, nugo omd. vuoigatvuod1a minerálaide.
Dát mielddisbuktá praktihkalac1c1at ahte s1addá maid dárbu sirdit hálddahusválddi sámi orgánaide. Dát mielddisbuktá gelbbolas1vuod1a sirdima Sámediggái, mii dagahivc1c1ii dán orgána váikkuhusaid duohtan, dasa lassin ferte hukset hálddas1anortnega dása. Oppalohkái lea dát stuorra ovdagovva go stivrenváldi lea sámiid hálddus, ja doaimmahuvvo báikkálac1c1at sámiid eavttuid mielde.
Man1imus1 gaz1aldat lea, diktágo riektepolitihkalas1 vuoign1a dakkár rievdadusaid. Ovdáneapmi lea mannan stuorát dovddastusaid guvlui, muhto dat leamas1 dán rádjái eanet formála iige duohta ies1vuohta. Vuod1d1olága ﾧ 110a ja Sámedikki ásaheapmi lea eanet ideologalas1 go c1ielga mearrádus, ahte sámiin leat vuoigatvuod1at luondduriggodagaide. Dát gaz1aldagat leat dattege c1ielggadeami vuolde, muhto jearaldat lea, mielddisbuktágo dát makkárge mearkkas1ahtti rievdadusaid. Lea unnán ávki guhkes riektehistorjjálas1 c1ielggademiide sámi geavahusa ektui nu guhká go ii gávdno dovddastandáhttu. Mun in áiggo guoskkahit dan dárkileappot.
11.3 HISTORJÁ. 1700-LOHKU - DEHÁLAS1 RIEVTTÁLAS1 EARRU
Dál lea eanas1 ovttamielalas1vuohta, ahte sápmelac1c1at ledje vuosttasin dahje okta dain vuosttas1 álbmotjoavkkuin, mat ovddemus1 bohte Davvi-Skandináviai. Jus gorravárrekultuvra lea sámi kultuvra dahje eará ja vel boarrásat kultuvra go sámi kultuvra ii galgga gied1ahallot dás. Vuosttas luohtehahtti Norgga válddahusat leat Håløygalas1oaivámus1 Ottara muitalusat 800-logus. Dan c1ilgehusa mielde gulai buot eana Gaska-Romssas davás sámiide.126 Gaskaáiggis ja ovddosguvlui ii dahkkojuvvon makkárge rahc1amus1 nas1unálstáhtaid beales rádjageassima ektui. Davimus guovllut ledje dálá Ruos1s1a ja daid guovtti davviovttastumiid oktasas1 vearroeanan. Dad1i mielde go olmmos1lohku lassánii, de lassánii maid sisafárren ja koloniseren dáidda guovlluide. Dat mielddisbuktá ahte gilvu riggodagaid alde lassána, vaikko vel dáz1at álggos dus1s1e válde atnui olggumus riddoguovlluid.
Áiggi mielde ja lassánan sisafárrema geaz1il beros1tisgohte nas1unálstáhtat eanet ja eanet davviguovlluin. Otná sámi rievttálas1 dili duogáz1a, mii guoksá eana- ja c1ahcevuoigatvuod1aide, mii gávdnat 1700-logu gaskamuttus. Jagiin 1742-45 dagai majuvra Peter Schnitler rádjaiskkademiid rádjarád1d1ádallamiid várás Ruot1ain. Su rádjagirijis boahtá ovdan ahte ii lean regulerejuvvon priváhta oamastanvuoigatvuohta eatnamiidda dáin guovlluin. Stuorra guovllut ja olmmos1vátnivuohta dagahii, ahte ii lean dárbu dábálas1 eanavuovdimii, oktan opmodatregistreremiin ja c1uoldimiin. Seammá láhkai ledje 1687 Finnmárkku ámtamánnigohc1c1osat earaláganat go eará ámtaid várás, go váillui ee. dábálas1 gohc1c1osa 7. c1uokkis, mas ámtamánnii gulai ﾫbearráigeahc1c1at buot min gullevas1 eatnamiid, gittiid ja opmodagaid... dat eai galgga boastuvuod1ain eretváldot dahje earáhuhttotï¾».127 Dát mearkkas1a, ahte eai Københámmanisge rehkenastán Finnmárkku dábálas1 kruvdnoopmodahkan. Schnitler fuomás1ahtii maiddái, ahte sápmelac1c1at leat ﾫFinnmárkku rivttes ja boarráseamos ássitï¾».128
1751 rádjasoahpamus1as Ruot1ain vuittii Dánmárku-Norga suverenitehta muhtun guovlluid badjel, mat ovdal ledje oktasac1c1at, ee. stuorra oasi Sis-Finnmárkkus, maid dál gohc1odit Finnmárkku duottarin. Maid Dánmárku-Norga oac1c1ui man1n1á soahpamus1a, lei stáhtarievttálas1 suverenitehta. li lean vissásit makkárge priváhtarievttálas1 oamastanvuoigatvuod1a sirdin gal. Ruot1t1a ii sáhttán dán oktavuod1as addit eanet rivttiid go mat alddis ledje.129 Sámiid priváhtarievttálas1 rád1d1ejupmi regulerejuvvui rádjasoahpamus1a sierra lásahusas, nu gohc1oduvvon Lappekodicillas. Lassebeavdegirji regulere sápmelac1c1aid ies1gud1et nas1unálstáhta ﾫvuollásaz1z1anï¾» ja sii sáhttet atnit goappas1iid riikkaid eanaviidodaga jod1edettiin bohccuiguin. Art. 10 lea dat oassi lassebeavdegirjjis, mii c1iekn1alepmosit regulere priváhtarievttálas1 rád1d1ejumi, mas boahtá ovdan ahte johtinvuoigatvuohta riikkaid gaskkas galgá c1uovvut ﾫdolos1 vieruidï¾», ja ahte sámiin lea ﾫdás duohkoï¾» vuoigatvuohta ﾫávkkástallat eatnamiin ja gáttiin fuolahan dihtii elliideaset ja iez1aset diliï¾». Dan maid lassebeavdegirji dás fállá, lea unnimus eaktu sámiid birgenvuod1u sihkkarastimii, muhtunlágan ﾫservodatlihttuï¾» mii leai dárbbas1las1 ﾫSámi nás1uvnna/álbmoga seailluheapmáiï¾».130 Jus geavaha lassebeavdegirjji priváhtarievttálas1 vuod1d1un oamastanrád1d1ejupmái, dalle c1ielgasit geavaha riektegáldu menddo viidát. Jus almmatge dáhttu lassebeavdegirjji atnit Norgga ja Ruot1a oktasas1 sámi vuoigatvuod1aid dohkkeheapmin, sáhttá dadjat ahte dálá rievttálas1 dilli soahpá lassebeavdegirjjiin. Juohke dáhpáhusas fertejit man1n1á dohkkehuvvon boazodoallosoahpamus1at ja daid lassin ásahuvvon siskkáldas boazodoallolágat leat dievasmahttán ja dahkan dárbbas1meahttun rádjasoahpamus1a lassebeavdegirjji (kodicilla), mas dál lea dus1s1e historjjálas1 mearkkas1upmi. Dattege lea lassebeavdegirjjis stuorra ideologalas1 mearkkas1upmi sámi vuoigatvuod1agáibádusaid hárrái, ja dat maid ferte mearkkas1it ollu duogáz1in sápmelac1c1aid gáibádusaid áddemii. Muhtun muddui sáhttá dadjat vissásit ahte okta dain stuorámus sivain, manin Finnmárkku duoddarat131 s1ádde dáz1a válddi vuollái, lei go Guovdageainnu/Kárás1joga guovlluid sámesiiddat johte bohccuiguin rittu geasseorohagaide. Dát lei deháleamos ágga, manin dat guovllut váldojuvvojedje oldenburggalas1 stáhtalihttui.132
Duogas1 áddejupmi stáhta rád1d1ejupmái Finnmárkku eatnamiid badjel, lea dan áiggi rád1d1ejeaddji tesa, ahte buot eana mii ii lean priváhta, gulai gonagassii. Njuolggadusat, mat bohte 1750-logus, dahke maid ahte Finnmárkku eatnamat s1adde stáhtaopmodahkan. Vuosttas njuolggadusat, mat bohte jagi 1753, ledje guokte reskripta (c1állosa), mat regulerejedje vuovdec1uollamiid Álttá-guovlluin. Njuolggadusat leat dus1s1e hálddahuslac1c1at, muhto reskripta álggahusas gohc1oduvvo vuovdi ﾫFinnmárkkus midjiide gullevas1 Álttá vuovdinï¾». Lea died1usge vejolas1 atnit dan cealkaga muhtunlágan cealkkateknihkkan, maid oktaválddálas1 gonagasat geavahedje dekretain/gohc1c1umiin, main lei dábálas1 geavahit cealkagiid mat bidje gonagassii pers1ovnnalas1 ies1vuod1aid ja vuoigatvuod1aid mat od1d1aáiggi demokráhtalas1 riekteáddejumis livc1c1e veadjemeahttumat. Nuppe beales de leat dakkár ja sullasas1 njuolggadusc1oahkit adnojuvvon badjel 200 jagi ﾫlágalas1 vuod1d1unï¾» stáhta rád1d1ejupmái Finnmárkkus.
Mearrideaddji dokumeanta dán dehálas1 áigodagas lea dattege nu gohc1oduvvon 27.5.1775 eanajuohkinmearrádus.133 Eana juhkkojuvvui nuvttá orrunsajiide. Ágga lei ahte go stáhta sáhtii addit eatnama priváhta olbmuide, de lei stáhta dan eatnama oamasteaddji maid. Vuoigatvuod1asirdin dáhpáhuvai systemahtalac1c1at ja vuosttaldeami haga. Go ii oktage váidalan de dat geavahuvvui ággan, ahte eai gávdnon buoret oamasteaddjigáibideaddjit, nu ahte sirdin geavai prinsihpa mielde, ahte ii oktage sáhte sirdit eanet vuoigatvuod1aid go mat sus leat. Mearrádusa ulbmil ii lean dattege nu viiddis go orru leamen, ulbmil lei vuosttaz1ettiin juohkit riddoguovlluid ássi dáz1a álbmogii gilvineatnama. Man1it ja sullasas1 eanavuovdinlágain ledje njuolggadusat, main gáibiduvvui ahte galggai máhttit dárogiela jus galggai oaz1z1ut eatnama.
Man1it áiggi leat njuolggadusaid ulbmilat rasttilduvvon nu ollu, daningo sápmelac1c1at ledje fámuheamit Københámmana mearrideaddji eiseválddiid ektui, ja daningo doppe besse hehttekeahttá ásahit riektedili dakkárin go gávnnahedje vuogasin alcceseaset.
Maiddái dálá eanaláhka stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid birra Finnmárkkus, mii ásahuvvui njukc1amanu 12. b. 1965, geavaha sátnelihtu, ahte stáhta lea ﾫmatrikulerekeahtes eatnamiidï¾» ﾫoamasteaddjiï¾».
Dát boahtá c1ielgasit ovdan ﾧﾧ 2 ja 3, muhto boahtá maid c1ielgasit ovdan oktavuod1ain mud1uige. Nugo dás bajábealde boahtá ovdan, lea unnán eahpádus ahte dat sátnelihttu álgoálggos juo lei dohkketmeahttun, ja lea maiddái dál estehtalac1c1at unnán geasuheaddji. Dat doalahuvvo ain almmolac1c1at, muhto nugo ee. Sandvik134 oaivvilda, de ii leat s1at dát riektedilli dohkálas1.
11.4 PERSONÁLA RÁDDJEMIS - IES1GUD1ETLÁGAN RIEKTEVUOD1D1U
Dolos1 áiggi rájes geavahusa njuolggadusaid ektui lea c1ielggas ahte sápmelac1c1at, dego buot eará Norgga olbmot sáhttet gáibidit njuolggadusaid ja háhkat vuoigatvuod1aid daid vuod1ul. Dat c1uovvu 1960 Rt. s. 810, ﾫSIFI-duopmuï¾», ahte Finnmárkkualmennega ektui gustojit seammá oamastannjuolggadusat go mud1uid riikkas.135 Dan dihtii ii leat vuolggasadji dus1s1e lunddolas1, muhto lea maid died1usge vuod1d1onjuolggadussan, ahte geavahus gusto dolos1 áiggi rájes. Jus njuolggadusat fertejit heivehuvvot, dat gied1ahallojit man1n1á.
Dat mat sáhttet háhkkojuvvot, leat ovdalis juo namuhuvvon, dat leat sihke individuála ja kollektiiva vuoigatvuod1at. Maid galgá atnit kollektiivvalas1 vuoigatvuohtan, sáhttá dagahit váttisvuod1aid nugo namuhuvvui. Álggos válddahusas lea geahc1c1aluvvon gáibidit unnimus gáibádussan vejolas1vuod1a ráddjet joavkku, nugo dan oktavuod1as omd. sápmelac1c1aid Unjárggas. Dat s1addá leat oamastanlága (hevdsl.) ﾧ 8 mielde, mii guoská giliide/giliservviide. Váttisvuod1at s1addet easkka go manná ain guhkkeliidda. Ovdamearkka dihtii s1addá eahpádus, oaivvilduvvogo Unjárga gillin - vai gieldan. li leat nu mearkkas1ahtti mii dán dáhpáhusa c1oavddus lea, go gielda ain juo vuos gullá ﾫnubbi viiddis birasï¾»-eavttu vuollái, oamastanláhka ﾧ 8,2. Gaz1aldat das duohko s1addá, sáhttágo sápmelac1c1aid atnit álbmotjoavkun dego ﾫnubbi viiddis birasï¾». Ovdabargguin ii boad1e ovdan eará, go ahte ﾫsáhttá leat váttis mearriditï¾».136 Nuppe beales gáibida ILO-konvens1uvdna nr. 169, mii guoksá álgoálbmogiide ja c1earddalas1joavkkuide iehc1anas stáhtain, ahte álgoálbmotjoavkkus sáhttet leat oktasas1 eanavuoigatvuod1at. ﾫÁlgoálbmogatï¾» leat konvens1uvnna mielde álbmotjoavkkut, mat leat ássan iehc1anas stáhtain dahje osiin dain ovdal dálá stáhtavuod1d1udeami dahje dan rádjageassimiid. Dasa lassin gáibiduvvo, ahte sis lea ain álbmotjoavkku identitehta. ﾫIdentitehtaï¾» ádden nu ahte dat c1ilge c1earddalas1vuod1a doahpaga, mii lea viidát ja gokc1á eanet beliid álbmotjoavkku ies1vuod1ain go ﾫidentitehtaï¾» doaba, vaikko vel ii dárbbas1ge dahkat makkárge duohta erohusaid dán oktavuod1as. Dán oktavuod1as lea ﾫiez1as identifiserenï¾» dehálas1 konvens1uvnna art. 1. nr 2 hárrái. Parallealla dasa lea sámelága ﾧ 2-6, man váldoeaktu jienastuslohkoc1áliheapmái lea, ahte galgá buktit julggas1tusa man mielde atná iez1as sápmelaz1z1an. Mud1uid gáibiduvvo ahte álbmotjoavku lea unnitlogus stáhtac1ohkiidusas, dahje eará sivaid geaz1il váilu váikkuhanvejolas1vuohta dan siskkabealde.137
Norga lea dohkkehan konvens1uvnna (1990), ja Norgga beales eaktuduvvo, ahte siskkáldas riekti soahpá dainna (presumps1uvdnaprinsihppa). Siskkáldas rievttis eai leat mearrideaddji njuolggadusat, mat addet sámi álbmogii oktasas1 vuoigatvuod1aid eatnamiidda. Dan láhkai dat doarju ﾫnubbi viiddis birasï¾» oamastanlága ﾧ 8,2:s nu viidát ahte doaba sáhttá gokc1at olles álbmotjoavkku.
Eavttus, ahte Norgga riekti soahpá konvens1uvdnii sáhttá govttolac1c1at njuolgga c1uovvut, ahte boazodoalloláhka addá boazosápmelac1c1aide vissis oktasas1 vuoigatvuod1aid.138 Jus galgá beassat boazodoaluin bargat, eaktuduvvo lága 4. ﾧ mielde sámi sogalas1vuod1a lassin, ahte fertejit leat bearas1oktavuod1at ealáhussii; dát mearkkas1a ahte nuppi váhnemis, áhkus dahje ádjás leamas1 boazodoallu váldoealáhussan dahje ahte son lea náitalan boazodolliin. Dattege barget dus1s1e sullii 10 proseantta sápmelac1c1ain boazodoaluin,139 nu ahte ii sáhte dadjat ahte vuoigatvuod1at dán lága vuod1ul gustojit olles sámi álbmogii, muhto dus1s1e boazosápmelac1c1aide geat leat unnitlohku álbmogis. Eará momeanta lea, ahte eatnamat leat guorban go boazolohku lea menddo stuoris, nu ahte s1addet unnidit boazologu ja nu maid boazosápmelac1c1aid logu, nu ahte dát joavku vissis áiggi geahc1en s1addá ain unnit.
Lea unnán eahpádus ahte oktasas1 vuoigatvuod1aid háhkama njuolggadusat dolos1 áiggi rájes geavahusas ollet seammá guhkás go oamastanlága (hevdsloven) ﾧ 8,2, dasgo dat njuolggadusat ledje prinsihpalas1 vuod1d1un buot olbmuid vuoigatvuod1a háhkamiidda ovdalgo oamastanláhka ásahuvvui jagi 1966.140 Dán oktavuod1as sáhttá c1ujuhit 1910 Rt s. 200, mas lea sáhka johtolatvuoigatvuod1a háhkamis muhtun birii nugo mat ovtta gieldda ássiide. Nuppe beales ferte váldit vuhtii, ahte bearráigeahc1c1an ráddje man stuorra mearrilmeahttun joavku sáhttá doaibmat sierra riektesubjektan. Dábálac1c1at lea váttis iskat, devdetgo buohkat joavkkus riekteháhkaneavttuid,141 ja lea maiddái jurddas1eames ahte vissis ovddut, omd. guollebivdinvuoigatvuod1at, addojuvvojit menddo ollugiidda. Ovdamearka várrugeabbot guoddui gávdnat 1963 Riektec1állagis s. 370, ﾫLågen/Faabergga-duopmuï¾». Álgoálggos gáibidedje guoddaleaddji guollebivdit ahte bivdinvuoigatvuod1at galget gullat buot Faabergga gieldda ássiide, nugo lei ovdal go Lillehammer rátkojuvvui jagi 1827. Dán guovllus orro sullii 20.000 olbmo duopmoáigodagas. Unnitlohku celkkii dán oktavuod1as, ahte ferte bidjat stuorra gáibádusaid riekteáddejupmái go navdojuvvon vuoigatvuohta galgá addojuvvot ﾫmearrilmeahttun olmmos1jovkuiï¾»,142 muhto gaz1aldat ii guorahallon duod1e eanet, go buot guoddaleaddjit orro Faabergga stás1uvnna luhtte. Okta eará ovdamearka, mas muhtun stuorra vuoigatvuod1aguoddijoavku ráddjejuvvo, gávdno 1972 Rt:s s. 77, ﾫSperillen-duopmuï¾». Dás deattuhuvvo loahpalac1c1at oktavuohta ﾫbirrasii ja opmodahkiiï¾».
11.5 MAID SISDOLLET SÁMI VUOIGATVUOD1AT ?
Dad1istaga go dogmáhtalas1 (gárz1z1iduvvon) oaidnu oamastandiliide ovdánii, s1attai dán oainnu mielde lunddolas1, ahte sápmelac1c1at rehkenastojuvvojit dego eanahis álbmogin 1800-logus. Dárogiela máhttingáibádus, mii lei eaktun eatnama oaz1z1umii, jávkkai gal vehá áiggi geaz1es,143 muhto vuosttas1 áiggi man1n1á 1750 attii dus1s1e lappekodicilla vissis vuoigatvuod1aid. Ahte ii sáhttán gávnnahit makkárge oamastanvuoigatvuod1a lassebeavdegirjji vuod1ul, nannejuvvo c1uovvovas1 lágas, jagi 1883 oktasas1sámelágas (felleslappeloven).144 Dán lága ovdabarggut meros1tallet sápmelac1c1aid nuppi olbmo opmodaga geavahusa boazodoalu oktavuod1as, ﾫvahágahtekeahtes ávkkástallan- ja geavahanvuoigatvuohtan mii ii dagat meahcceoamasteaddjái makkárge positiivvalas1 táhpaï¾».145 Seammá guoddu lei jagi 1897 sámekommis1uvnnas maid. Das navdojuvvui ahte boazodoalloealáhus jávká ja ferte c1áhkket saji ﾫeanadoalloealáhussiiï¾». Dattege ii dahkkojuvvon makkárge mearkkas1ahtti gárz1z1idus nannejuvvon árbevirolas1 dilálas1vuod1aid ektui, mat ledje kodifiserejuvvon jagi 1751.
Oaidnu, ahte sápmelac1c1aid boazodoallovuoigatvuohta lei vigihis ávkkástallanvuoigatvuohta, bisui gitta ﾫÁlttesjávri II-duomuï¾» rádjái Rt. 1968 s. 429. Dán ás1s1is addojuvvui guovtti Ruot1a sámeorohahkii buhtadus ee. guohtoneatnama massima ovddas go Álttesjávri báddaduvvui. Dáinna duomuin mearriduvvui ahte sámi vuoigatvuod1ain lea buhtadusvuoigatvuod1alas1 suodjalus. Dat c1uovvoluvvo ee. jagi 1975 Rt. s. 1029, mas daddjo ahte boazodoallu lea ﾫerenoamáz1it suodjaluvvonï¾».
Dán duogáz1a ektui rievdaduvvo jagi 1978 od1d1a boazodoallolága ovdabargguin dogmáhtalas1 oaidnu sámi vuoigatvuod1aid hárrái. Jagi 1960 Boazodoalloláhkalávdegotti evttohusas duod1as1tuvvui ahte sápmelac1c1ain leamas1 juo doloz1is oktovuoigatvuohta (monopovla) boazodoalloealáhussii. Dát lea fas dagahan vuoigatvuod1aid sámiide daid guovlluin, gos dat ealáhus doaimmahuvvo.146 Dát vuoigatvuod1at namahuvvojit ﾫmuhtun lágan servituhttanï¾». Nuppiiguin sániiguin gied1ahallá lávdegoddi vuoigatvuod1aid ollislaz1z1an, ies1gud1etlágan váttislas1 fápmudussan, maid guovddás1 vuolggasadji lea boazodoalus. Mii guoksá vuoigatvuod1a(id) nanusvuhtii, geavahuvvo namahus ﾫsierravuoigatvuohtaï¾» sápmelac1c1aid monopovladili duogáz1a ektui mii guoksá boazodollui, seammás go nuppe dáfus fas leat vehás1 várrugasat, ja dadjet ahte dás lea sáhka ﾫmuhtun lágan almennetláganas1 geavahanvuoigatvuod1asï¾».147 Jurddan s1addá dán mielde ahte sámiin c1earddalas1 joavkun leat vuoigatvuod1at mearriduvvon boazoguohtunguovlluide, mat leat meros1tallojuvvon lágas, ja mat oktiibuot s1addet nana geavahanvuoigatvuohtan, omd. sierravuoigatvuohtan almennegis.148 Seammá riektedilli lea Ruot1asge. ﾫVearroduottarás1s1isï¾», NJA 1981 s. 1, gávnnahuvvui ahte dat riektedilli, mii jagi 1886 boazoguohtunlágas ásahuvvui, dagahii ahte sámiid vuoigatvuod1at dál leat ollislac1c1at regulerejuvvon lágas.149
11.6 VUOIGATVUOD1AT BUOHKAIDE?
Dán vuod1ul, mii bajábealde namuhuvvo, mii sáhttit váldit vuod1d1un dan, ahte sámi vuoigatvuod1at eatnamiidde ja c1áziide dál leat dus1s1e ealáhussuodjaleapmin, mii gárz1z1es áddejumi mielde lea ollislac1c1at regulerejuvvon boazodoallolágas.150 Dát vástida liberalisttalas1 árbbi, masa Norgga riektevuogádat vuod1d1uduvvá. Das c1uovvu ahte buvttadanvuhtiiváldin deattuhuvvo dan dáfus ahte árvobuvttadeapmi lea daninassii ávkkálas1 servodahkii, ja ahte dakkár ávkkálas1vuohta lea ies1alddes ulbmil oktonassii. Árbevirolac1c1at leamas1 várrugasat addit ovttaskas olbmuide ja joavkkuide vuoigatvuod1aid dus1s1e sin olmmos1stáhtusa vuod1ul.151 Spiehkastagas1 lea ahte ferte leat sápmelas1 jus galgá beassat bargat bohccuiguin.152 Ealáhusa sisabeassaneaktun lea nuppiin sániin olbmo stáhtus.
Vuod1d1olága ﾧ 110a ásahemiin lea dát vuolggasadji heivehuvvon. Dáinna lea rahppojuvvon vejolas1vuohta sirdit vuoigatvuod1aid sápmelac1c1aide ﾫálbmotjoavkunï¾», iige dus1s1e ealáhusbargin. Go ﾧ 110a:s lea sáhka sápmelac1c1aid ﾫealáhusaidï¾» ﾫsihkkarastimis ja ovdánahttimisï¾», dát ferte mearkkas1it sihke eanetlogunamahusa paragráfa ektui, ahte áigot olles sámi álbmogii addit vuoigatvuod1aid, eaige dus1s1e boazodolliide.153 Mat sámi ealáhusat leat, lea dárkileappot c1ilgejuvvon 12. davviriikkaid sámekonferánssas 1983:s. Meros1tallama váldosisdoallu lea:
"Sámi ealáhusat leat vuod1d1oealáhusat (eanadoallu, boazodoallu, guolástus, bivdu ja eará meahcceávkkástallamat), mat heivejit oktii sámi ekologalas1 árbevieruin ávkkástallat resurssaiguin ja sámi kultuvrrain."154
Vuod1d1olága 110a ásahemiin s1attai nuppiiguin sániiguin riektepolitihkalas1 vuod1d1u sirdit sámiide stuorát hálddas1anválddi luondduriggodagaid ektui. Dáhpáhuvvá go dat od1d1a lágaid bokte, mat leat vuod1d1uduvvon sámi vuoigatvuod1alávdegotti evttohusa vuod1ul dáid gaz1aldagaid ektui, vai geahc1c1aluvvo go gávdnat c1ovdosiid bissovas1 rievttis, lea gaz1aldat vuogálas1vuod1as, c1ielggasvuod1as ja beaktilvuod1as. Mu vuolggasadjin viidáseappot s1addá makkár vejolas1vuod1aid sáhttá bissovas1 rievttis bohcciidahttit.
11.7 VUOLGGASADJI - ÁLGOHÁLDUIVÁLDIN JA VIIDÁSAT HÁLDDUSDOALLAN
Buot bistevas1 opmodat lea oktii háhkkojuvvon hálduiváldima bokte. Dás lea sáhka, ahte giinu váldá iez1as háldui guovlluid mat eai leat gullan geasage. Nugo namuhuvvui ledje sápmelac1c1at, jus juo eai leaz1z1á lean vuosttamuz1z1an, de goitge ovdal dáz1aid davviguovlluin. Árbevirolac1c1at lea primitiivvalas1 háhkamis hálduiváldima oktavuod1as eaktuduvvon, ahte fertejit dáhpáhuvvat duod1alas1 hálddas1andoaimmat dihto guovlluid badjel dainna áigumus1ain dahje dainna sávaldagain ahte fidnes1ii oamastanválddi guovllu badjel. li sáhte bidjat nu stuorra gáibádusaid ﾫdáhttuiï¾». Hálduiváldindáhpáhusain ii leat makkárge habilitehtagáibádusaid, nugo dábálas1 dáhttojulggas1tusain, iige daga maidege jus dáhttu váilu, go ii jáhke ies1 s1addat oamasteaddjin. Mud1uid ii leat easttan ahte dáhttu boahtá easkka man1n1á, nugo lea dáhpáhuvvan sámiid olis.155
1750-logu birrasii go Norgga ja Ruot1a rádjá mearriduvvui, lei ras1unála luondduriekti ovdáneamen ja oaz1z1ugoahtán coavcci Davviriikkain maid. Go romárrievttis hállojuvvui keaisára oppalas1 oamastanrievttis, lei álki njuiket jurddadásis duohta oamastanriektái. Luonddurievtti vuod1ul lei gonagasa oppalas1oamastanriekti dus1s1e hálddahuslas1 riekti. Luonddurievtti jurddas1eddjiid váikkuhusa geaz1il sajáiduvai 1700-logu loahpas prinsihppa, ahte luonddu riggodagat maid juohke okta lea váldán alcces, go dat ledje eamidásis, gullet sutnje oktan buot vuoigatvuod1aiguin.156
Norgga-Ruot1a rádjabidjama oktavuod1as dajai dovddus dánskalas1 jurista Henrik Stampe, ahte sámiid álgoálgosas1 eanaguovlluid hálduiváldin mielddisbuvttii oamastanvuoigatvuod1aid sidjiide.157 Doarjjan dán cealkámus1s1ii namuhii Stampe ee. luondduriektejurddas1eaddji Samuel Pufendorf sitáhta:
"Occupation birra:
Olmmos1 lea váldán eatnama háldui, go lea gilvigoahtán dan dahje mihtidan dan birra vissis rájáid. Muhto go olmmos1joavku ovttas váldá eanaguovlluid háldui, láve dat dáhpáhuvvat jogo oktasac1c1at dahje juhkkojuvvon ráddjejuvvon guovlluide. Vuosttas dáhpáhuvva, go olmmos1joavku váldá iez1as háldui ávdin guovllu, man ráját leat jogo lunddolac1c1at dahje olbmot leat daid ráhkadan."158
li leat vuogas geavahit hálduiváldima dálá fásta opmodagaide, go eai báljo gávdno s1at hálddas1meahttun eanaguovllut.159 Hálduiváldin sáhttá leat áigeguovdil go c1ilge dálá riektedili.160 Dát lea maid ILO-konvens1uvnna vuolggasadji. Dan art. 14 álgoálbmogiid eanaguovlluid dohkkeheami birra gied1ahallá ﾫthe lands which they traditionally occupyï¾». Eiseválddiid dohkkeheami vuolde leat dalle eanaguovllut maid álgoálbmogat leat árbevirolac1c1at hálddas1an, ja ain hálddas1it, dahje maid sii (duod1alac1c1at) hálddas1it. Dasa gullá ahte álgoálbmogat eai galgga leat duvdiluvvon eret dahje eará láhkai loahpahan hálddas1eami, dasa lassin ferte geavahus leat leamas1 doarvái intensiiva, vai sáhttá dadjat ahte leamas1 rád1d1endilli.161
Galgágo ﾫoccupyï¾» dulkot garrasat gáibádusa bistevas1vuhtii, lea rabas gaz1aldat. Lea lunddolas1 bidjat vuod1d1un, ahte rád1d1endilli ferte ain leat fámus, mii mearkkas1a ahte ráddje geográfálas1 geavahanguovllu dasa mii dál adno sámi guovddás1guovlun. Andreassen162 oaivvilda, ahte ii galgga bidjat nu garra gáibádusaid, muhto ahte rád1d1endilli ﾫferte leat bistán jus juo ii konvens1uvnna fápmuibidjama rádjái, ain juo min jahkec1uohtáiï¾».
Ruot1a rievttis lea ollu gárz1z1it oaidnu sámi hálduiváldima hárrái. Guovddás1 ﾫvearroduottarás1s1isï¾», NJA 1981 s. 1, lei gilvingáibádus (uppodling) guovddáz1is. Sámiid beales deattuhuvvui, ahte guovllu geavahus guohtoneatnamin, dasa gullevas1 rusttegat ja mud1uid orrunsajit ja bivdorokkit devdet dan gáibádusa. Spesifikas1uvnna vuod1ul (buohtastahtton hálduiváldimiin) dat gal died1usge hilgojuvvui.163 Viidáseappot adnui eahpesihkkarin makkár gáibádusaid galgá bidjat hálduiváldimii gilvima ja fásta ássama haga. Dat c1adnojuvvui dolos1 áiggirájes geavahusa njuolggadusaide (urminnes hevd). Ruot1a rievttis gávnnahuvvui, ahte gáibádusat gilvima ektui ledje an1kke seammá stuorrá, ja ahte lea váttis oaidnit vuoigatvuod1aháhkama gáibádusaid vuod1ul ahte álgohálduiváldin galggas1ii leat gárz1z1it go geavahus dolos1 áiggi rájes.164
Norgga geatnegasvuohta konvens1uvnna mielde sáhttá nugo namuhuvvui devdojuvvot od1d1a lágaid bokte dahje bissovas1 riektegeavahusa bokte. Dán oktavuod1as leat dolos1 geavahusa njuolggadusat miellagiddevac1c1at, muhto ii dus1s1e dahje vuosttaz1ettiin háhkanvuod1d1un. Lea seammá stuorra beros1tupmi geahc1c1at njuolggadusaid duod1as1tussan sámi vuoigatvuod1aide. Dán vuogi mielde sáhttá ivnnáiduhttit riektegova gaskadillin gaskal dálá boazodoalloservituhta ja muhtin muddui dramáhtalas1 en bloc vuoigatvuod1asirdima, maid radikála fámut háliidit. li leat nu, ahte eksklusiivvalas1 rád1d1en vissis guovddás1guovlluid badjel ii leat udnohahtti, muhto dakkár radikála rievdadus eahpitkeahttá buktá garra reaks1uvnnaid, mat dagahit riidduid. Das go eanas1 oassái dan guovllus lea vuod1d1uduvvon ja ciegganan mán1ga c1uohtejagi áigge álbmogiid gaskasas1 oktasas1geavahus, lez1z1et sii dál sápmelac1c1at, dáz1at dahje kveanat. Vejolas1 c1oavddus lea ahte báikkálas1 olbmuid ealáhusat oz1z1ot ovdamuniid beros1keahttá c1eardagullevas1vuod1as. Sáhttá atnit oiddolaz1z1an garvit reservahtaásaheami tendenssaid ja ásahuvvon vuogádagaid gaikkodeami ﾫkoloniijafámu jaskes geassádeapminï¾». Okta oamasteamiháhkan ja dolos1 áiggi rájes geavahusa instituhtaid guoddevas1 ulbmil lea aiddo rahc1at ráfi ja stád1ásmuvvama guvlui opmodatdilis. Dán vuostá sáhttá dadjat, ahte sámiid beales lea dárbu oaz1z1ut dovddastuvvot ja markerejuvvot sin rievttálas1 dili, ja dasa dárbbas1uvvojit c1ielga ja duohta bohtosat, eaige dus1s1e formála dohkkeheamit.
11.8 DOLOS1 ÁIGGI RÁJES GEAVAHUS SÁMI VUOGI MIELDE - OVTTASKAS EAVTTUT
11.8.1 Álgomearkkas1umit
Nugo máinnas1uvvon lea vejolas1 kollektiivvalas1 riekteháhkan miellagiddevas1 sámi vuoigatvuod1aid ektui. Boazosápmelac1c1aid beales lea váddásat, go dan joavkkus leat ovttadagat, maid olmmos1lohku molsas1uddá ja eaige biso ovtta sajis. Ruot1as dát geahc1c1aluvvui vearroduottarás1s1i bokte, muhto Norggas ii leamas1 seammalágan prinsihpalas1 ás1s1i. C1uolmmat leamas1 dattege ovdan mán1gga alimusrievtti mearrádusas, mat eai leat fuomás1uvvon seammaláhkai go namuhuvvon Ruot1a ás1s1i. Sáhttá dadjat, ahte Norgga duopmostuolut leat ovdánan smávva lávkkiiguin, nu ahte ovdáneapmi ii leat dolvon mangelágan ﾫWaterlooï¾» guvlui nugo Ruot1a vearroduottarás1s1is. Dán vuod1ul sáhttá dadjat, ahte Norgga riektedilli orru leamen vehá eahpec1ielggas, muhto ain juo suonjárut go Ruot1a.
Mun lean ovdalis gied1ahallan siskkáldas riekteháhkaneavttuid dolos1 áiggi rájes geavahusa vuod1ul, man dovdomearka leamas1 vihkehallandeattuheapmi, mas lea relatiivvalas1 deaddu. Seamma ferte gustot maid sámi riekteháhkamii. Lassin dasa ferte váldit vuhtii sierralágan dilálas1vuod1aid, sihke c1earddalas1 ja sosiokultuvrralas1 diliid.
Luondduvuoigatvuod1alas1 jurddas1eami mielde, mii lea c1ilgejuvvon ovdalis, galggas1edje sámit álgohálduiváldima vuod1ul leat oktasac1c1at háhkan vuoigatvuod1aid daid guovlluide, maid sii leat dolin váldán háldui. Eaktun dasa lea ahte dohkkeha sámiid riektesubjeaktan sihke álbmotrivttiid ja priváhtarivttiid dáfus, juoga mii dálá dilis ii galggas1e leat váttis. Viidáseappot ferte dohkkehit ahte dát riekteháhkan dáhpáhuvai kollektiivvalac1c1at, iige ovttaskas olbmuid daguid bokte. Erenoamás1 dilálas1vuod1at davviguovlluin, mat eai oidde eanadoalu, ja sámiid bivdokultuvra ja man1n1á johtti boazodoallokultuvra leat c1ilgehusat dása. Dat mii dahká gova váttisin, lea vuosttaz1ettiin dat ahte sápmelac1c1at leat duvdojuvvon eret, ja dasto leat massán hálddas1eami iez1aset álgoálggos stuorra guovlluid badjel. Dat, mii c1ájeha dan, lea Nuorta-Finnmárkku fáldi Saxlunda cealkámus1, 28. b. njukc1amánus jagi 1844 Sámekommis1uvdnii 1843; mii lea váldon 18. mielddusin 1897-kommis1uvnna ﾫIndstilling om Lappevæsenetï¾»-cealkámus1s1ii (Kjerschow-kommis1uvdna). Mildosa siiddus 136 c1uoz1z1u:
"Duottarsápmelas1 lea dáid davvieatnamiid álgooamasteaddji, ja vuosttas hálduiváldin vuod1us1ta vuoigatvuod1aid eatnamiidda. Fásta ássit leat guhkit áiggi juo geahc1c1alan duvdit nomádaid eret dain guovlluin, maid badjel sii ovdal okto leat rád1d1en - ja jus duottarsápmelac1c1at, erenoamás1 álbmotc1eardan, geaid eallindilli hehttii sin ráhkadeames makkárge sierra stáhta, s1adde geanoheappot gilvvus dáid guovlluid alde, dahje rievtti mielde s1adde geassádit váldaleami haga daningo váillui ortniiduvvan oktavuohta, de mun jáhkán historjjálac1c1at lea vuod1d1u jierpmi lága mielde suddjet duottarsámiid leahkima, iige gal dan sivas ahte gáibidivc1c1ii eanet."
Dás ferte muittuhit ahte lea váttis bargu ruovttoluotta máhcahit ovddes1 riektedilálas1vuod1a guovlluide, main lea od1d1a vuogádat. Dát mearkkas1a nugo namuhuvvui, ahte báhcá vel maid Norgga bealde gohc1odit ﾫsámi guovddás1guovlunï¾». Dát leat guovllut mat álbmotc1ohkiidusa dáfus rehkenastojuvvojit sápmelaz1z1an. Lassin leat oalle viiddis boazoguohtunguovllut, muhto dát leat regulerejuvvon dus1s1e sámi ealáhusatnui boazodoallolága mielde. Nuppádassii lea mis vuoigatvuod1alas1 erohus rádjabidjamis 1750-logus. Ollu lea daddjon lobálas1vuod1a birra, mo sámit ja sin guovllut leat meannuduvvon stáhtarivttiid dáfus; lea dattege duohtavuohta, ahte 200 jagi ovdáneami mielde, váikko háhkan leage eahperehálac1c1at dáhpáhuvvan, dahje máhkas1 boahtima bokte, lea s1addan dadjat juo cieggan riektedilli. Dattege ferte dadjat, ahte fáldi Saxlunda ákkat leat seammá áigeguovdilat dál go 150 jagi dássá.
Jagi 1933 boazodoallolága ráhkkaneamis eai atnán dárbbas1laz1z1an c1ielggadit sámi geavahanvuod1u ﾫmed Føie er søgt i en av Flytlapperne erhvervet Ret, der hviler på Sædvane eller Alders Tids Brugï¾».165 C1uovvovac1c1at leage ulbmil c1ielggadit dán Alimusrievtti geavada bokte.
11.8.2 Riektegeavat. Sámi vuoigatvuod1at ja geavahus dolos1 áiggi rájes
Boarrásat riektegeavadis ii leat leamas1 áigemomeanta ollu ovdan, dat mearkkas1a ahte sápmelac1c1ain galggas1ii leat ﾫvuosttasriegádeaddji vuoigatvuohtaï¾», mii lea leamas1 dávjá ovdan. Boarrásat geavada ás1s1iid duogáz1in lea vuosttaz1ettiin lassáneaddji ressursagilvu davviguovlluin nomádaid ja fásta ássiid gaskal, oktan c1uovvovas1 positiivarievttálas1 buhtadusás1s1iiguin. Boarrásat riektedilli ja lágalas1 oainnut leat leamas1 eanet uhcit jávkosis. Spiehkastat lea vuosttas ﾫkodicillaás1s1iï¾» 1862 Rt:s s. 654. Muhtun eanaoamasteaddji Vaapstenis gáibidii mávssu ovtta sápmelac1c1as go dat siiddastalai su eatnamiin. Son ii oz1z1on doarjaga, go sápmelac1c1at ﾫjuo don doloz1isï¾» leat atnán alddineaset vuoigatvuod1a geavahit dáid guovlluid dárbbu mielde. Dát vuoigatvuohta ii lean maid masson gonagasa almennetvuovdima oktavuod1as jagi 1666.
Sullasas1 buhtadusás1s1iin vuohttigoahtit vuosttas árvvos1tallamiid sápmelac1c1ain vuoigatvuod1aguoddin dolos1 áiggi rájes. Jagi 1929 Rt:s s. 785 lei gaz1aldat Plassje-guovllu sámiid buhtadusgeatnegasvuod1as mii c1atnasii ﾫc1allanvahagiiddaï¾»166 goahccevuvddiin; dáid ledje bohccot guod1odettiin dahkan. Ás1s1i guoskkai mud1uid ás1s1eguoddaleaddji bárdnái ovddit kodicillaás1s1is 1892. Das gávnnahuvvui, ahte sápmelac1c1ain lei buhtadusgeatnegasvuohta gustojeaddji boazodoallolága mielde, ja ahte sin guod1ohanvuoigatvuohta ii gullan dábálas1 olbmuid almennetvuoigatvuod1a vuollái, dahje daid vuoigatvuod1aide mat ledje várrejuvvon dábálas1 olbmuide Plassjeruvkke ektui, nu gohc1oduvvon ﾫPlassjeláhkaï¾» 29. b. miessemánus 1901 ﾧ 1. Alimusriekti duod1as1tii, ahte goittotge ledje guokte sámebearras1a dán guovllus 1794:s. Sápmelac1c1aid gáibádus, ahte c1allanvahágat galget bisuhuvvot buhtadusaid haga gahc1ai baicce geavahangáibádussii, go gávnnahedje ahte:
"Mun in oainne, ahte appelleanta lea duod1as1tan, ahte sutnje gullá makkárge sierravuoigatvuohta, go doppe lea doaimmahuvvon rád1d1ejupmi mas lea stuorit viidodat, go lágat máinnas1eaddji boazodoallolágas."
AR gávnnahii baicce, ahte unnimus 135 jagi geavahus lei doarvái, go celkojuvvo:
"Mun in dárbbas1 lagabui c1ielggadit gaz1aldaga, devdojuvvojit go mud1uid dolos1 áiggi rájes geavahusa eavttut das..."
Go geavahus ii duod1as1tuvvon leat álggahuvvon ovdal go Plassjeruvki oac1c1ui iez1as vuosttas sierravuoigatvuod1aid jagi 1646, de atne Platous oahpa mielde ahte go dili álgovuod1d1u ii leat lágalas1, de ii vuitojuvvo makkárge vuoigatvuohta. AR ii gied1ahallan dán, muhto Bajitriekti (s. 789) hilggui dan ahte vuoigatvuod1as lei makkárge lágalas1 vuod1d1u.
Jagi 1931 Rt. s. 57 lei muhtun johttisámi bearras1a vuoigatvuod1a birra geavahit ovtta priváhta opmodaga gid1d1a- ja c1akc1ajohtimiin. AR ii atnán dárbbas1laz1z1an guorahallat, leago sápmelas1 dahje dáz1a álbmot leamas1 ovddemus1 dan guovllus, go lei c1ielggas ahte johttisámibearras1is lei dolos1 áiggi rájes geavahusa bokte vuoigatvuohta geavahit opmodaga.
Ná s1attai ás1s1is gaz1aldat vuoigatvuod1a viidodagas ja luonddus. Sápmelac1c1aid vuoigatvuohta gávnnahuvvui leat ﾫráddjejuvvonï¾» dan dáfus, ahte dat ii mana guhkkelii go dalá gustojeaddji boazodoalloláhka vuoigadahkii, nu ahte fertii váldit vuhtii eanaoamasteaddji disposis1uvnnaid ja dohkkehit od1d1a c1ujuhemiid. Dalle de bidje dus1s1e doaimmahuvvon geavahussii duod1as1tusváikkuhusa, mii ii ies1alddes vuod1d1udan dahje duod1as1tan makkárge háhkkojuvvon vuoigatvuod1aid. AR dulkui sámelága (1883-lága) nu, ahte váikko vel láhka bijai sámiide vuoigatvuod1aid, de lágas ﾫoppalohkái ....bod1ii ovdan jurdda, ahte fásta ássiid ja johttisámiid oktavuod1a reguleremis biddjui váldodeaddu suodjalit beros1tumiid, mat vurdojuvvojit ekonomalac1c1at mearkkas1it eanemusat guoskevas1 ás1s1ebealláiï¾». Dát ferte died1usge gehc1c1ojuvvot dan duogáz1a ektui, ahte dan áiggi atne ain boazodoallovuoigatvuod1aid sisdoalu dáfus ﾫvigihis ávkkástallanvuoigatvuohtanï¾». Oskku gaz1aldat ii biddjon ovdan.
Oaidnu man mielde sámi boazodoallovuoigatvuod1at leat boad1us ﾫvigihis ávkkástallanvuoigatvuod1asï¾», lei maiddái váldooaidnu jagi 1933 boazodoallolága dulkomis. Erenoamáz1it deattuhuvvui dat 1. jienasteamis 1955 s. 361 Rt:s ﾫMarsfjell-duopmuï¾». Jonas Marsfjell leaska, Márjá adnojuvvui isitrohkes man1n1á árben vuoigatvuod1a atnit lavdnjegod1iid mehciin, mat gullet dáluide Namsjávrri davábealde, muhto sus eai adnon lean vuoigatvuod1at bivdit guliid jávrriin, mat ledje ﾫpriváhta eatnamisï¾». Dát lei 1933 lága ﾧﾧ 30 ja 38 vrd. ﾧﾧ 35 ja 74 vuod1ul. Mearrideaddjin AR dáfus lei, ahte boazodoalloláhka regulerii sápmelac1c1aid vuoigatvuod1aid ollislac1c1at. Nuppe dáfus eai gávnnahuvvon sámiin vejolas1 guollebivdinvuoigatvuod1at jávrriide,167 go ﾫeai lean ásahan riektedili ovdal 1883 dán guovllus, mii navdojuvvo leat báhcán lihkatkeahttá láhkaortnegis mii c1ad1ahuvvuiï¾».
Mii guoksá dasa gii lei ovddemus, vuod1d1udii AR oainnus, dainna ahte guovlu ﾫain juo lei priváhta (Norgga) oamastusas ovdalgo 1883 láhka ásahuvvuiï¾». Njáskan ja ássan álggii 1800-logu álggos, muhto ovdal dan áiggi ledje ﾫsápmelac1c1at boahtán dán guvluiï¾». Dát dáhpáhuvai Marsfjella oaivila mielde 1400-logus. Vuosttaldeaddjit c1uoc1c1uhedje fas ahte dat dáhpáhuvai 1600-logus. Dát 200-400 jagi geavahus lei Marsfjella oainnu mielde sajáidahttán duod1alas1 geavahanvuoigatvuod1a dasságo vuosttas njáskanalbmát bohte. Mud1ui ii lean dát vuoigatvuohta váldojuvvon sis eret man1it láhkaásahemiin dahje eretvuovdimiin stáhta beales. Jagi 1883 sámeláhka ja 1933 boazodoalloláhka regulerii dus1s1e boazodoalu ja dasa gullevas1 geavahanávkkástallama, muhto ii ies1 addán láhkavuod1u vuoigatvuod1aide, maid fertii ohcat dolos1 árbevirolas1 ásahuvvon diliin. AR ii deattuhan dán, iige jagi 1871 láhkaproposis1uvnna, mii attii muhtun lágan láhkamearrádusa sámevuoigatvuod1alas1 láhkaaddimii, mas erenoamáz1it namuhuvvui ahte ﾫhistorjjálas1 dilitï¾» galge deattuhuvvot. Dát adnui ﾫmuhtun lágan prográmmajulggas1tussanï¾».
Loahpalac1c1at gávnnahuvvui, ahte ﾫerenoamás1 dilitï¾» mat galge addit sápmelac1c1aide sierravuoigatvuod1a geavahandoaimmaide, mat sis leamas1 dolos1 áiggi rájes juo, eai gávdnon. Nu ii sáhttán buvttehit c1uoc1c1uhusain jávrebivdovuoigatvuod1a birra go dat lei biddjojuvvon priváhta oamasteapmái. AR dattege moittii láhkaaddi eahpenjuolgagit go c1ujuhii daid c1ielga váilevas1vuod1aide boazodoalloláhkaaddimis; dat han dus1s1e regulere guollebivdinvuoigatvuod1a stáhta jávrriin, seammás go láhkaaddi gud1ii guollebivddu regulerema priváhta jávrriid dáfus dolos1 árbevirrui, ﾫdat mearkkas1a, ahte riidu fásta ássiid ja sámiid gaskkas joatkas1uvvá ain.ï¾»
Duopmu lea c1ielga ovdamearka, mo duopmostuolut dorjot almmolas1 guottu sámiide ja sin árbevirolac1c1at nannejuvvon vuoigatvuod1aide. Dan c1ájeha ee., go deattuhedje jagi 1883 sámelága ovdabargguid, vaikko dalle láhka lei juo boarásmuvvan. li leat veara moaitit Alimusrievtti dan geaz1il. Almmolas1 guoddu, fuollatmeahttun láhkaaddi, dahje riektepolitihkalas1 dilli oppalohkái, eai addán vejolas1vuod1a oaz1z1ut c1ovdosiid, mii ollásit livc1c1ii s1addan sámiide vuoitun. Mud1ui sáhttá namuhit, ahte ledje sierranas oainnut lágamánnerievttis. Unnitlohku, maid sundi Aage Falkanger jod1ihii, oaivvildii ahte sápmelac1c1at ledje háhkan guollebivdin geavahanvuoigatvuod1a dállodoalu várás dáin jávrriin. Oskku gaz1aldat ii biddjojuvvon ovdan.
Jagi 1968, Rt. siiddus 394, ﾫBrekken-duomusï¾» lea sullasas1 vuolggasadji. Dát ás1s1i lei mátta-sápmelac1c1aid vuoigatvuod1aid birra Brekken oktasas1 oamastusas Plassjes. Jagi 1873 guovllu fásta ássiid ja sápmelac1c1aid gaskkasas1 soahpamus1a vuod1ul, galggai sápmelac1c1ain leat hehttemeahttun boazoguod1ohanvuoigavuohta guovlluin, mat leat nuorttabealde almmuhuvvon linjjá. Gaz1aldat lei, leigo sápmelac1c1ain maid vuoigatvuohta bivdimii ja guollebivdimii dállodoalu várás dáin guovlluin.
Alimusrievtti ovdii lei biddjon ovdan professor Knut Bergsland c1ielggadeapmi, mii vuosttaldii áddejumi, ahte sápmelac1c1at leat boahtán man1n1á fásta ássi álbmoga dan guvlui. Das lei muhtunlágan ovttamielalas1vuohta, ahte sápmelac1c1at ledje orron dáin guovlluin 1600-logu birrasiin, seammás go vuosttas várredálut ásahuvvojedje 1650-logu birrasiin. Váras1upmi lei, ahte lágamánneriekti lei bidjan ﾫMarsfjell-duomuï¾» riekteáddejumi vuod1d1un; boahtá ovdan ahte sámiid jahkec1udiid priváhta eatnamiid geavahanávkkástallan ii dagahan duod1alas1 vuoigatvuod1a sidjiide, dannego geavahandoaibma ii c1uoza ﾫvahágahtekeahtes ávkkástallanvuoigatvuhtiiï¾», mii sápmelac1c1ain álelassii lea leamas1.
Alimusriekti bijai vuod1d1un ahte sápmelac1c1at ledje guovllu vuosttas geavaheaddjit, ja ahte sin geavahus lei ﾫviehka muddui ciegganï¾», ovdal go man1n1á boahtán fásta ássiid geavahus s1attai mearkkas1ahtti. Okta eahpádusmomeanta lei geavahusa luondu. Dát gávnnahuvvui ﾫmolsas1uddinï¾» sápmelac1c1aid johtimiid geaz1il. Dattege garvá Alimusriekti dan, mii leamas1 dábálas1 oapmeriekteperspektiivvas ahte riekteásaheaddji geavahandoaibma gehc1c1ojuvvo fásta ássi eanadolliid c1almmiiguin. Dat ii dáhpáhuva nomáda geavahandoaimma c1ielga dohkkehemiin, muhto daningo gávnnahit ahte ﾫguovllus nuorttabealde man1it ásahuvvon sámelinjjá orru leamen geavahandoaibma guhkes áiggi c1ad1a leamas1 báikáic1adnon ja c1ad1a sajáiduvvon nu ahte ii sáhte buohtastahttit vigihis ávkkástallanrivttiin dahje almennetrivttiinï¾». Dattege várrejuvvo ahte sámiid geavahandoaimmat sáhttet ráddjejuvvot od1d1asisgilvima dahje eará doaimmaid bokte, ja ahte vejolas1vuohta beassat geavahit eará olbmo opmodaga sáhttá regulerejuvvot lága bokte. Mud1uid gustojedje dus1s1e dovddastuvvon vuoigatvuod1at boazodoalu oktavuod1as, ja lassin ahte bivdin ja guolásteapmi lei dus1s1e dállodoalu várás; dán ráddjejumi hárrái AR:s lei eahpádus. Fertii leat lohpi sápmelac1c1aide ﾫduollet dalleï¾» diktit earáid bivdit. Oskku gaz1aldat geavahusa ektui ii biddjojuvvon ovdan.
Dát duopmu mearkkas1a sámi vuoigatvuod1agaz1aldagaid áigodatrievdama, namalassii ﾫvigihis ávkkástallanrievtti áigodagaï¾» nohkama, ja álggu áigodahkii, maid mun lean gohc1odan ﾫvuoigatvuod1adohkkeheami áigodahkanï¾».
li leat mihkkege ipmas1iid go seammá jagi, 1968 Rt:s s. 429 ﾫÁlttesjávri II-duopmuï¾», s1addá mearrideaddji prejudikáhttan sámi vuoigatvuod1aid buhtadusrievttálas1 suodjalussii. Duopmu loahpalac1c1at detronesere oainnuid man ala ﾫMarsfjell-duomuï¾» lei vuod1d1uduvvon. C1ázádatlágádus c1uoc1c1uhii dán duomu vuod1ul, ahte sápmelac1c1aid geavahusa ferte atnit ﾫdohkkehahtti geavahussanï¾», dainna ákkain ahte doaibma sirdojuvvo báikkis báikái, od1d1a olbmot bohtet sadjái, ja stuorra guovlluid geavaheapmi lea eahpemearálas1.168 Dasa lassin oaivvildii c1ázádatlágádus ahte fertii duod1as1tit eksklusiivvalas1 geavahusa, jus galggai sáhttit gáibidit buhtadusa. Ruot1a sámi orohagat fas geavahedje geavahusa dolos1 áiggi rájes iez1aset prinsipála riektevuod1d1un, maid ákkastalle dainna ahte dát lea oahpes riektevuod1d1u sihke Norggas ja Ruot1as, ja ahte dát ákkat leat vuod1d1uduvvon Lappekodicillii. Mearkkas1an veara lea ahte eai válljen atnit kodicilla vuoigatvuod1aid sisvuoigatvuod1alas1 vuod1d1un, muhto eanet dulkonfáktoran dahje eaktun geavahussii dolos1 áiggi rájes. Dasa lassin gáibidedje maid alcceseaset ovddes1 almennetvuoigatvuod1a riektegeavada.
Alimusriekti gávnnahii, ahte sullii 1650-logus lei juo Ruot1a sámi orohagain sajáiduvvon dáid guovlluid geavahus. Sápmelac1c1aid dohkkeheapmi guovllu vuosttas geavaheaddjin boahtá c1ielgasit ovdan go AR cealká iez1as leat ovtta oaivilis bajitárvvos1tanrivttiin eahpedárkilis áigemeros1tallamiin ﾫ....historjjálas1 áiggi rájesï¾». Mii guoksá geavahanektui, gávnnahuvvui ahte dan guovllus historjjálas1 áiggi rájes lei ﾫásahuvvon ja sajáiduvvon vealtameahttun geavahus ealáhussiiï¾». Go presisere ﾫealáhussiiï¾», de guod1d1á viehka muddui olggobeallái, ahte geavahus lea ﾫdohkkehuvvonï¾» (tålt). Dán veardideami vuod1ul lea álkit atnit ahte geavahus leamas1 ﾫdohkkehuvvonï¾», dalle jus muhtun riebut geavahis1gohtet iez1aset eallima bajásdoallama várás, go jus das lea sáhka gilvaleaddji ealáhusdoaimmain.
Mii guoksá oidnui, ahte man1it regulerenláhkaaddin jagi 1751 galggai addit lobi sisabáhkkemiidda dahje galggai leat fámuhuhttán sámi vuoigatvuod1aid, dáid AR ii gied1ahala. Das ferte leat vehá deaddu go AR cealká ahte ﾫdan gustojeaddji ás1s1is ferte leat doarvái mearridit, ahte guovllu geavahedje sápmelac1c1at ollu ovdal go stáhtat sohpe vuosttas boazodoallokonvens1uvnnas jagi 1751ï¾». li dánge ás1s1is leat ovdan bukton makkárge gáibádus, ahte sápmelac1c1at fertejit leat dan oskkus.
Mán1ga man1it ás1s1is lea boazodoalu buhtadusrievttálas1 suodjalus lagabui c1ilgejuvvon, erenoamás1 eretaddima ektui, dahje rád1d1ema gárz1z1ideaddji doaimmaid ektui. Jagi 1975 Rt. s. 1029 ﾫKappfjell-duopmuï¾», jagi 1979 Rt. s. 492 ﾫVarfjell-Stifjellduopmuï¾», jagi 1985 Rt. s. 532 ﾫMauken-duopmuï¾», jagi 1986 Rt. s. 383 ﾫÁilegas-duopmuï¾», ja jagi 1986 Rt. s. 1370 ﾫPorsangmo-duopmuï¾».
Maiddái rán1ggás1tusrievttálas1 oktavuod1ain sáhttá geavadis gávdnat mearkkaid, mat c1ájehit ahte dál lea stuorát dáhttu go ovdal atnit sápmelac1c1aid dolos1 geavahanávkkástallama dakkárin, mii buvttada vuoigatvuod1aid. Guokte ovdamearkka duomuid fámuhuhttimis rán1ggás1tuslága ﾧ 407 vuod1ul c1ájehit dan.
Jagi 1975 Rt. s. 552. Muhtin boazosápmelas1 dubmejuvvui gielddarievttis go lei guliid bivdán priváhta ráfáidahttin njuolggadusaid vuostá maid guolástansearvi lei bidjan. AR gomihii duomu. Gielddariekti ii gied1ahallan, lea go boazosápmelac1c1ain dolos1 áiggi rájes geavahusa olis guollebivdovuoigatvuohta, mii ferte biddjot buohtalagaid priváhtarievttálas1 sierravuoigatvuod1ain, mii lea c1adnojuvvon erenoamás1 sámiid ealáhussii.
Jagi 1975 Rt. s. 920. Muhtin Ruot1a sápmelas1 dupmehalai máksit sáhku gielddarievttis, go lei sáimmaiguin bivdán jávrris maid stáhta lei láigohan guolástansearvái. Alimusriekti gomihii duomu duopmosivaid váilevas1vuod1aid geaz1il. li lean ee. gied1ahallon, lei go dubmejuvvon orohagas dolos1 rájes fierbmebivdinvuoigatvuohta jávrris.
Seammá áiggi go sámi boazodoallovuoigatvuod1a oaidnu rievddai riektegeavadis, gárvvistuvvui dat, mii galggai s1addat jagi 1978 boazodoalloláhkan. Boazodoalloláhkaklávdegodd buvttii árvalusas jagi 1966. Vásse logi jagi ovdalgo dáhpáhuvai mihkkege láhkaárvalusain. Dan gaskkas oac1c1uimet Brekken- ja Álttesjávrri-duomuid. Boazodoalloláhkalávdegottis eai lean died1usge dát duomut maidda sáhtte váldit vuhtii, nu ahte lávdegotti áigeguovdileamos riektemearrádus lei dat viehka muddui gárz1z1es ﾫMarsfjell-duopmuï¾», mii namuhuvvo siiddus 27 Boazodoalloláhkalávdegotti árvalusas.169 Man1n1á addojuvvon proposis1uvnnat ja árvalusat eai oro mange láhkai rievdadeamen sámi boazodoallovuoigatvuod1a oainnu. C1ielgasepmosit dát boahtá ovdan Eanadoallodepartemeantta od1d1a boazodoalloláhkaevttohusas, Árvalus O. nr. 98 (1976-77). Dás daddjo vuosttas siiddus, ahte ﾫmii gusto boazodoallovuoigatvuod1aid vud1d1ui... de duohtavuod1as árvalusas ii leat mearkkas1ahtti erohus bissovas1 riektedilis, mii lea nannejuvvon ovddes1 láhkaaddima bokte ja duopmomearrádusaiguin. Das lea sáhka priváhtarievttálas1 luonddu diliin nu ahte lea mearri man stuorra rievdadusaid sáhttá dahkatï¾».
Eanadoallolávdegoddi namuha viidáseappot, ahte Boazodoalloláhkalávdegotti vuolggasadji lei dat, ahte boazodoalu vuoigatvuod1at eanas1 leat vuod1d1uduvvan dolos1 áiggi rájes geavahussii ja árbevirrui (s. 2). Dát sáhttá maid áddejuvvot Eanadoallolávdegotti oaidnun, muhto vehá vuolleleappos siiddus celkojuvvo, ﾫahte Eanadoallodepartemeantta árvalusa vuod1d1un lea prinsihppa man mielde vuoigatvuohta bargat ee. boazodoalus lea mearriduvvon ollislac1c1at ies1 lágas, nu ahte dán vuoigatvuod1as lea viidodat ja sisdoallu maid láhka álo mearridaï¾». Maid boazodoallovuoigatvuohta viidáseappot galggas1ii sisdoallat, ferte mearriduvvot beros1tumiid vihkkehallama vuod1ul, daddjui viidáseappot. Dán vuod1ul de ii gávnnahuvvon dárbbas1laz1z1an gied1ahallat man1n1á vuoigatvuod1aid luonddu ja viidodaga lagabui, go gávnnahuvvui ahte ﾫii lean nu stuorra mearkkas1upmi das, sáhttágo dás namahuvvon vuoigatvuod1a heivehit c1ielga definis1uvnna bokte heivehuvvot makkárge árbevirolas1 juridihkalas1 doahpagiiï¾» (s. 3).
Dát ies1vuod1at boazodoallolága ovdahistorjjás c1ájehit ahte dasa leat váikkohan ovddit lágat, mat adnojedje c1ielga regulerenláhkan, ja mat mud1ui buktet unnán od1d1asiid, mat gusket boazodoallovuoigatvuod1a priváhtarievttálas1 vud1d1ui. Nu lea fuolakeahttá prográmmajulggas1tusa ﾧ l:s, mii mán1gga dáfus lohpida eambbo, go maid láhka nagoda doallat. Boazodoalloláhkalávdegotti árvalus doarju dán nugo siiddus 27 oidno:
"Ii leat lávdegotti oaivila mielde eahpádus, ahte boazosápmelac1c1aid luondduriggodagaid ávkkástallan orohagain lei ovdal viidát go dat mii lea addon sidjiide gustojeaddji láhkaaddima bokte, ja dat mii lea dál geavadis."
Sáhttá dadjat, ahte jagi 1978 láhka balansere gaskkal sámi vuoigatvuod1aid boarásmuvvan oainnu, mii lei rád1d1ejeaddjin ﾫvigihis ávkkástallanrievtti áigodagasï¾», ja eanet od1d1aáigásat vuoigatvuod1aid dovddasteaddji oainnu. Dát oaidnu lea ain anus geavadis, daningo lei riektegeavat mii álggahii áigodatmolsuma.
Okta ovdamearka mii lea vehá ás1s1i olggobealde, c1ájeha ahte Alimusrievttis lea viidát oaidnu boazodoallolága dulkomis go dus1s1e dat mii guoksá reguleremii. Jagi 1990 Rt. s. 33 gustui guod1ohangeatnegasvuod1a rihkkumii, boazodoallol. ﾧﾧ 20 ja 34, go bohccot ledje vahágahttán párkkaid ja s1iljuid Hammerfeasttas. Obiter dicta-sullasas1 cealkámus1as dadjá 1. jienasteaddji:
"Mun lasihan, ahte konkrehta árvvos1tallamis mii lea doarvái guod1oheapmi boazodoallolága ﾧ 20 mielde, ferte maid váldit vuhtii ahte lea dárbu suodjalit sámi kultuvrra ja boazodoalu sajádaga sámi kulturguoddin."
Dán guovtti duomu man1n1á jagi 1968, leat oz1z1on moadde duomu, mat leat restriktiivabut boazodoalloberos1tumiid ektui. Mun áiggun viidásat gied1ahallat Alimusrievtti golmma guovddás1mearrádusa, mat muhtun muddui leat mannan boazodoalloberos1tumiid vuostá.
Jagi 1979 Rt. s. 1283, ﾫGávvuona-duopmuï¾» gied1ahalai vuoigatvuod1a boazonjuovvansadjái, maid orohaga nr. 26 guod1oheaddjit ledje ásahan juo 1960-logu álgogeahc1en priváhta eatnamii Gávvuonabahtii Finnmárkkus.
Ákkat, maid sámit geavahedje vuod1d1un iez1aset vuoigatvuod1aide, ledje miehtan, passivitehta, geavahus dolos1 áiggi rájes ja árbevirolas1 boazodoalloriekti. Miehtan ja passivitehta vuod1u Alimusriekti ii dohkkehan. Guovddáz1in dás s1attai, sáhttágo vuoigatvuohta njuovvansadjái bealus1tuvvot árbevirolas1 boazodoallorievttis ja oktan geavahusain dolos1 áiggi rájes. AR gávnnahii, ahte leat váilevas1 ja ies1gud1etlágan died1ut das, mo opmodat geavahuvvui ovdalas1 áiggi. li lean dattege dárbu árvvos1tallat boazodoalu viidodaga ja luonddu ies1gud1et áiggis, go lei c1ielggas ahte opmodat gokko njuovvansadji lei, lei dain guovlluin gos boazosápmelac1c1at boazodoallolága vuod1ul sáhttet bargat bohccuiguin. Dán man1n1á gied1ahalai AR sáhttetgo boazodoallovuoigatvuod1at, mat bohtet ovdan jagi 1933 ja jagi 1978 boazodoallolágain, addit vuoigatvuod1a njuovvansadjái oktan dakkár gárddiin man birra dás lei sáhka. Dát mielddisbuvttii viiddis gied1ahallama das makkár áiddiide láhka guoksá, ja ledjego muhtun lágan áiddit gildojuvvon vuovdesuodjalanulbmiliid geaz1il, juoga mii ii leat dál duohtavuohta go álkivuod1a ja ovdáneami geaz1il ostet gárvásit dahkkojuvvon áidásiid, mat sáhttet leat c1ullojuvvon báikkiin gos leat ollu stuorát vuovddit go Finnmárkkus.
Sápmelac1c1at oaivvildedje ahte árbevirolas1 boazodoallovuoigatvuohta nugo dat lei geavahuvvon áiggiid c1ad1a, lei lágain bálddastahtton riektevuod1d1u, ja ahte dán vuoigatvuod1a sáhtii nuppástuhttit dahje viiddidit, nu ahte dat álo heivehuvvui boazodoalu dárbbuide. Mu oainnu mielde, sáhttá dát ﾫerenoamás1 riektediliï¾» gáibádus mii lea namuhuvvon boazodoallol. ﾧ 9.1, mielddisbuktit ahte vuoigatvuod1aid sisdoallu sáhttá earránit boazodoallolága dábálas1 mearrádusain, erenoamáz1it mii gusto riektediliide mat leat boarrásat go láhka. Dát lea maid ovdamearkan dasa ahte konstruktiivalac1c1at s1addá buoremus go gohc1oda sápmelac1c1aid vuoigatvuod1ac1oahki hálddas1anvuoigatvuohtan oktan olles elastisitehtain. Dát gáibida ahte distansere funks1unealla opmodatriektedoahpagis.170
AR cealká viidáseappot iez1as ovtta oaivilis sámiiguin das, ahte jagi 1933-láhka ii atte ollislas1 died1uid sámiid vuoigatvuod1a birra, vaikko dáid vuoigatvuod1ain livc1c1ii erenoamás1 vuod1d1u, nugo geavahus dolos1 áiggi rájes. Dattege oaivvilda AR, ahte jagi 1933 láhka attii ollislas1 regulerema, mii guoksá sámiid oppalas1 vuoigatvuod1aide, ja c1ujuha ﾫMarsfjell-dupmuiï¾». Árbevierru ja geavat sáhtás1edje leat lága geavaheami dáfus dulkonmomeanttat, muhto ii atte AR oaivila mielde makkárge bagadusa dán dáhpáhussii. Viidásat c1ujuhuvvo, ahte jagi 1978 lágas lei maid ulbmil addit ollislas1 regulerema boazodollui. 
Mu oainnu mielde leat guokte áddejumi, mat bohtet vuostálagaid dan dáhpáhusas. Lea áddemis, ahte láhka regulere boazodoalu priváhta ja almmolas1 eatnamiid orohagaid siste, man AR atná vuod1d1un. Baicce áddejuvvo sámiid oaidnu dan láhkai ahte sii ﾫdainna boazodoaluin maid sii leat doaimmahan orohagain dolos1 áiggi rájesï¾», oaivvildit duod1alas1 geavahusa guovlluin dolos1 áiggi rájes mii lea dáhkkojuvvon sihke ovdal ja man1n1á man1it (1884) hálddahuslas1 juohkima orohagaide ja guovlluide. Nappo leat gaz1aldagas historjjálac1c1at háhkkojuvvon vuoigatvuod1at, maid man1it láhkaaddimat eai sáhte rievdadit, dahje main ain juo vuos lea buhtadusrievttálas1 suodjalus. AR diktá vuod1d1olága gaz1aldaga orrut, go ás1s1i mearriduvvo boazodoallolága konkrehtalas1 dulkomiin. Dattege lea c1ielggas, ahte livc1c1ii s1addan váttis buvttehit oainnuin historjjálas1 háhkkojuvvon vuoigatvuod1ain daningo died1ut dolos1 geavaheami birra leat váilevac1c1at.
Sápmelac1c1at ákkastalle maid jagi 1968 guvttiin duomuin. Dáid ii gávnnat AR heivvolaz1z1an dán dáhpáhusas, go dat c1atnasit mearrálas1 opmodagaide ja ráddjejuvvon guovlluide. Dát leat gal oadjebas oapmerievttálas1 geahc1adeamit, muhto sáhttá mearkkas1it, ahte boazodoallu lea ekstensiiva luondduealáhus, mii vuod1d1uduvvá johtimii ja viiddis guovlluid geavaheapmái, ahte dat ii almmá mange haga heive dábálas1 ﾫNorggaï¾» oapmerievttálas1 geahc1ademiide.
Guod1ohanvuoigadahtton olbmot maid c1ujuhedje váras1upmái priváhta eanaoamasteddjiid eanaoamastanduod1as1tusas 1855. Váras1upmi gustui sápmelac1c1aid johtolatvuoigatvuod1aide. AR oaivvildii ahte váras1umi ferte geahc1c1at dalá gustojeaddji eanavuovdinnjuolggadusaid olis. Dál eai galggas1e njuolggadusat mearkkas1it maidege, nu ahte eanaoamasteaddjis livc1c1ii olles oamastanrád1d1ejupmi. Mu oainnu mielde sáhttá seammá bures oaidnit dan láhkai, ahte opmodagaide giddejuvvui boazodoalloservituhtta go stáhta vuvddii daid. Dás man1n1á boahtá gaz1aldat maid ﾫjohtolatï¾» mearkkas1a. Dus1s1e sátnedulkoma mielde galggas1ii mearkkas1it vuoigatvuod1a fievrredit bohccuid guovllu c1ad1a. Dálá boazodoallolágas gied1ahallo vuoigatvuohta ﾧ 10 ﾫorrut, johtit ja johtinsadjiï¾», oktan ja seammá vuoigatvuohtan. Seammá láhkai ii sisdoala láhka makkárge mearreregulerema makkár geavanluohkkái njuovvansadji gullá. Sáhttá leat govttolas1 navdit ahte njuovvan ii sáhte biddjot mearreáigái iige muttuide, muhto eambbo ferte dahkkot njuovz1ilis árvvos1tallamiid mielde. Nu ii leat ge eahpelunddolas1, ahte vuoigatvuohta njuovvansadjái sáhtás1ii c1uovvut johtinvuoigatvuod1aid.
Jagi 1981 Rt. s. 1215, ﾫTrollheimen-duopmuï¾». Ás1s1i gustui guovtti sámi bearras1a boazodollui Trollheimenis ja lagas1 guovlluide. Sáhka lei guovllus, mii lei oktiibuot 1,3 mill. dekára Oppdal, Rennebu, Surnadal ja Sunndal gielddain.
Guovlu lea orohaga olggobealde, muhto lea man1it áiggi regulerejuvvon boazodollui juovlamánu 21. 1984 nr. 101 lága bokte, vai suodjala sámi boazodoalu dáin guovlluin. Lea c1ielggas ahte ﾫTrollheimen-duopmuï¾» lea leamas1 mielde váikkuheamen dán lága ásaheapmái. Sierralága vuod1ul gustojit boazodoallolága mearrádusat nu guhká go dat heivejit. Geavahusdoaibma nugo namuhuvvo boazodoallol. ﾧ 9 nr. 4 ja 5, gc1. ﾧﾧ 13, 14 ja 15, leat dattege c1uldon eret.171
Alimusrievttis gáibidedje sápmelac1c1at, ahte sii leat háhkan boazodoallovuoigatvuod1a historjjálas1 geavahusa, oamastusa dahje geavahus dolos1 áiggi rájes vuod1ul. Dán ás1s1is, nugo eanas1 eará ás1s1iin, ledje biddjon ovdan od1d1a historjjálas1 ja etnologalas1 dutkanbohtosat, mat muhtun muddui bukte od1d1a died1uid máttasamiid historjjálas1 duogáz1a birra dán guovllus. Alimusriekti válljii dattege bidjat loahpalas1 deattu daidda ﾫiskkademiideï¾», maid 1889 Sámekommis1uvdna dagai, váikko vel fuomás1ahttui ahte dat ledje báidnon dalá historjjá áddejumis ja oainnus sámiid ektui. AR ákkastalai dainna ahte Sámekommis1uvnna iskkadeapmi ﾫduod1as1ta stuorra vud1olas1vuod1aï¾».
AR divttii orrut mearkkas1umi, ahte leamas1 sámi árbevierru, mii lea boarrásat go sihke regulerenláhka ja norgga álbmoga geavahus daningo AR gávnnahii, ahte dát árbevierru lea doarvái duod1as1tuvvon. Oamastusmearkkas1upmi gahc1ai váilevas1 gáibádusáigái, go dahkkojuvvui dan vuogi mielde, ahte gáibádus fertii leat loahpahuvvon ovdal boazodoalu gielddusresolus1uvnnat Trollheimenis addojuvvojedje áigodagas 1899-1902. Eahpesihkkaris died1uid geaz1il, ja go aktuála geavaheddjiid máttut johte miehtá guovllu, ii sáhttán duod1as1tit, ahte 20 jagi gáibádusáigi lei loahpahuvvon. AR lea maid restriktiiva riekteovdamanniid geavahussii, ja biehttala dohkkeheamis dán. Geavahuseavttu ii lean dán man1n1á dárbbas1las1 veardidit, muhto AR dahká dattege dan. Sáhttá jurddas1it, ahte AR anii gáibáduseavttuid duod1as1tusfáddán, iige dábálas1 áddejumi mielde, kumulatiivan, nu ahte eai makkárge vuoigatvuod1at vuitojuvvo jus okta eaktu ii gávnnahuvvo ollas1uvvan. 
Mii guoksá geavahussii, de bidjá AR maid restriktiiva oainnu vuod1d1un. C1ujuhit ahte sápmelac1c1at eai leat bargan boazodoaluin miehtá dán stuorra guovllu olles oamastanáiggis. Geavahuseaktu ii leat devdojuvvon daddjo, go; ﾫbohccot duollet dálle bohtet muhtun guvlui. Ferte gáibiduvvot jeavddalut geavahusï¾». Dát lea mu oaivila mielde vuot ain okta ovdamearka das, ahte AR ii váldde vuhtii boazodoalu ekstensiiva hámi. Dat lea justa boazodoalu erenoamás1vuohta, ahte boazo johtá miehtá stuorra s1attohis duoddariid guohtuma man1is.
Gávnnahuvvui maid ahte gáibádus dán dáhpáhusas livc1c1ii rihkkon jagi 1874 gávildanoamastuslaga, go sápmelac1c1aid goad1it ja barttat duoddariin eai duhtadan gáibádusa das, ahte ﾫráhkadusat leat biddjon dohko dávjá geavahussiiï¾».
Dolos1 áiggi rájes geavahus geavahuvvui ággan dus1s1e oassái riidoguovllus. Dát mearkkas1upmi gahc1ai dan oskku gáibádussii, go gávdnojedje died1ut, ahte sápmelac1c1at dáin guovlluin láigohedje guod1ohanvuoigatvuod1aid, dahje ledje guod1ohanlobi soahpan. Dát lea okta dain ás1s1iin, mas sápmelac1c1aid buorre osku buktojuvvui ovdan, dolos1 áiggi rájes geavahusa dahje ﾫhistorjjálas1ï¾» háhkkojuvvon vuoigatvuod1aid oktavuod1as. Nu lea maiddái cealkámus1at báikkálas1 vieruiduvvon vuoigatvuod1a ja govttolas1vuod1a birra.
"Korssjøfjell-duopmu" lea man1imus1 ás1s1i jagi 1988 Rt. s. 1217. Dás lei gaz1aldat boazoguohtunvuoigatvuod1a viidodagas. Boazooamasteddjiin Riast-Hylling ja Essand orohagain ledje dálveguohtumat Femunda orohaga máttaguovlluin. C1uoc1c1uhedje vuosttaz1ettiin, ahte guohtunvuoigatvuohta lei gitta orohaga rájá rádjái, beros1keahttá das makkár geavahus leamas1 dolin, ja dát c1uovui boazodoallolága ﾧ 2:s.
Gaz1aldaga, gii ovddemus1 bod1ii guvlui, ii ane AR erenoamás1 dehálaz1z1an. Orru leamen, ahte AR ii s1at ﾫhirpmástuvaï¾» daid nana historjjálas1 duod1as1tusain, mat biddjojit ovdan dakkár ás1s1iin. AR dus1s1e dás duod1as1ta, ahte ii leat guovttemielalas1vuohta das ahte sápmelac1c1at ledje háhkan vuoigatvuod1a boazodollui guovllus, ovdal jagi 1883 sámelága ásaheami, mii dagai boazoguohtunorohagaid juohkima vejolaz1z1an.
Sápmelac1c1at ákkastalle, ahte boazoguohtunorohatjuogu mielde ásahuvvui hálddahuslas1 geavat mii lei vuod1d1uduvvon áddejupmái ahte guohtonguovlluid ráját ja boazoorohagat leat seammá. Buktojuvvui maid duod1as1tus, ahte dát geavat duod1as lea leamas1. Jus dát ii galggas1e leat mearrideaddjin ies1alddes, lassin vel ákkastallojuvvui ahte ealáhusa vuhtii váldin gáibidii dakkár áddejumi. Dán vuod1ul sáhtás1ii badjánit stuorra eahpesihkkarvuohta, dainna bohtosiin ahte ealáhus manahivc1c1ii ollu eatnamiid.
Eanemus miellagiddevas1 dán ás1s1is lea dattege sápmelac1c1aid subsidiara mearkkas1umit. Dás c1uoc1c1uhuvvui ahte Sámekommis1uvdna ii lean veardidan geavahusviidodaga áiggi doarvái guhkás. Ealáhusa ekstensiiva luonddu geaz1il bohte duod1as1tanváttisvuod1at go galggai duod1as1tit dolos1 áiggiid molsas1uddi geavahusa, mas báhcet unnán luottat. Danne ii sáhttán bidjat seammá garra duod1as1tangáibádusaid dán geavahussii go dábálac1c1at dahkko Norgga rievttis. les1gud1et erenoamás1 dilit fertejit dán oktavuod1as deattuhuvvot, ee. ferte dulkonduogáz1is váldit vuhtii sámiid kultuvrra, oskku, ja ássama. Seammá láhkai, dan ahte dás lea sáhka kultuvrras, mii vuod1d1uduvvá njálmmálas1 diehtosirdimii. Dán geaz1il ii sáhte bidjat nu stuorra gáibádusaid geavahuseavttuide, muhto baicce diktit geavahusa guhkes áiggi c1ad1a buhttet eahpejeavddalas1 geavahusa.
Sápmelac1c1at mearkkas1edje dán ás1s1is, ahte Sámekommis1uvnna evttohus lei boaris ja báidnon dalá oidnui sápmelac1c1aide (vigihis ávkkástallanriekteáigodat), ja ahte kommis1uvdna leamas1 boastut c1oahkkáibiddjon go ii lean oktage sápmelas1 ovddasteaddji mielde.
Alimusriekti bijai dasto mearrideaddji deattu cealkámus1aide, mat bohtet ovdan Sámekommis1uvnna evttohusas (addon 1892), ja Sisriikkadepartementta ﾫalmmuhusasï¾» 1894. Dain boahtá ovdan, ahte orohatjuohkimis ii lean jurdda lihkahallat guod1ohanvuoigavuod1aid viidodaga, nugo dat lei cieggan árbevieru olis dahje geavahusas dolos1 áiggi rájes. Oaivil lei baicce fuolahit ahte sápmelac1c1at s1adde solidaralac1c1at ovddasvástideaddjin orohagaid lobihis guohtumiide. Dás gávnnahii AR ahte orohagaid ásaheames ii leamas1 goassege jurdda reguleret sápmelac1c1aid ja eanaoamasteddjiid priváhtarievttálas1 diliid. Dán dáhpáhusas biddjui gustojeaddji rájá lagabui mearrideamis vuod1d1un, ahte ﾫii galgga juohke soaittáhas geavahus addit boahtteáiggis bissovas1 guod1ohanvuoigavuod1aï¾». Dán rájá vuod1ul mii gessojuvvui, lei addojuvvon eambbo go doarvái, go ﾫealáhus lea oz1z1on guod1ohanvuoigatvuod1a maiddái guovlluide, mat dus1s1e muhtun muddui leamas1 anusï¾».
Nugo oaidná, gahc1c1á guovlluid ollislas1 guod1ohanvuoigatvuohta dábálas1 duod1as1tusárvvos1tallamiidda. Dát dagaha vud1olas1 eahpevissisvuod1a das, gosa boazodoalloriekti gusto, go ii gusto boazogoahtunguovlluide. Mearrideaddji vuoigatvuod1a/ii vuoigatvuod1a momeanta s1addá joatkas1uvvi riekteráhkadeaddji geavahus, mii dan dáhpáhusas gahc1c1á duod1as1tusárvvos1tallamii. Lea c1ielggas ahte eai leat váldán vuhtii erenoamás1 diliid, maid boazodoalloealáhusa ekstensiivvalas1 luondu mielddisbuktá. Seammá láhkai go ii váldo vuhtii, ahte guhkes áiggi geavahus sáhttá vástidit dahje unnidit bistevas1vuod1a ja intensitehta gáibádusaid. Dán livc1c1ii sáhttán dahkat ollislas1 árvvos1tallamiin, mas ovttaskas eavttut leat vihkkehallanmearkan, main lea relatiivvalas1 deaddu.
Buorre oskku gaz1aldat maid ii biddjo ovdan ovttage oassálastiin dán ás1s1is; dása mun máhcan duobbeleappos.
Duopmu lea man1it áiggi adnojuvvon unohassan boazodoalloealáhusa od1d1asitorganiserenbargui. St. died1áhusas nr. 28 (1991-92) atná Rád1d1ehus eahpesihkarvuod1a maid duopmu gud1ii gierdameahttumin.172 Vuod1d1olága áigumus1aid (ﾧ 110a) vuhtiiváldin, Norgga álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aid (ILO-konv. nr. 169) doalaheami vuhtiiváldin, ja maid dárbu c1orgadis hálddas1eapmái ja c1ielggasvuohta boazodolliid ja eará guoskevas1 vuoigatvuod1aguddiid dillái eanas1 oasis riikkas, dagahii dárbbu farggamusat c1ielggadit boazodoalu riektevuod1u. Eahpec1ielga riektedilli livc1c1ii dagahan, ahte riiddut boazodolliid ja eará vuoigatvuod1aoamasteddjiid gaskkas livc1c1e lassánan, juoga mii servodaga beales adnojuvvui oalle unohassan. Maiddái sámepolitihkalac1c1at adnojuvvui dát unohassan, go almmolas1 hálddas1eapmi ja plánen gaskkal boazodoalu ja eará beros1tumiid s1addá váttis.173
Lei dárbu c1ielggadit daid gaz1aldagaid jod1ánit, nu ahte eai s1at sáhttán vuordit Sámi vuoigatvuod1alávdegotti gied1ahallama gaz1aldagain, maid leat guhká juo vuordán. Danin biddjui Stuorradikki ovdii ávz1z1uhus c1oavdit gaz1aldaga, boazodoallolága c1ielggadeaddji rievdademiiguin. Dain mearrádusain, mat oac1c1os1edje priváhtarievttálas1 váikkuhusa, lea deháleamos evttohus rievdadit ﾧ 2. Rievdadusa man1n1á buvttás1ii ﾧ 2 ovdan ahte boazosápmelac1c1aid vuoigatvuod1at ja geatnegasvuod1at, nugo dat leat meros1tallojuvvon lágas, gustojit sámi boazodoalloguovlluide dálá rájáid siste. Diekkár rievdadusa man1n1á ii livc1c1e ﾫKorssjøfjell-ás1s1iï¾» oz1z1on dan bohtosa mii s1attai, daningo dál livc1c1e eanaoamasteaddjit s1addan duod1as1tit, ahte ii leat makkárge boazodoallovuoigatvuohta opmodagas. Livc1c1ii sávahahtti ahte bággolonistanvuod1d1u ﾧ 31 rievdaduvvos1ii, nu ahte das njuolgga boad1ás1ii ovdan ahte stáhtas lea vejolas1vuohta lotnut bákkuin boazodoallovuoigatvuod1aid vejolas1 eatnamiid sámi boazoguohtunguovlluid siste, gos duopmostuolut gávnnahez1z1et, ahte boazodoalloriekti dattege ii leat. Dán man1n1á boahtá maid mearrádus addit lobi rievdadit orohat- ja guohtunrájáid.174
Maiddái muhtun prosessuála rievdadusat evttohuvvojedje. Ee. áigo álggos vuos sihkkut leansmánneárvvos1tallamiid ja bidjat nággogied1ahallama eanamolsunrievtti vuollái.
11.8.3 Sámi geavahus áiggi dáfus - lea go buorre osku eaktun?
Maid buori osku-gáibádus lagabui mearkkas1a, c1ujuhan mun oppalas1 ovdanbuktimii bajábealde. Tønnesena vuolggasadji lea, ahte ii sáhte hilgut sámiid saji vuoigatvuod1aoamasteaddjin go eai leat makkárge riekteáddejumit dahje opinio juris sin geavahusa duogábealde.175 Máinnas1uvvon duomuin ovddit teakstaoasis lea dus1s1e jagi 1981 Rt. s. 1215, ﾫTrollheimen-duopmuï¾», mas eksplisihtalac1c1at deattuhuvvo buorre osku muhtin ás1s1i oasis.
Daid njealje fáktoris geavahus, áigi, osku ja passivitehta rivttes oamasteaddji beales, lea Tønnesena áddejumi mielde gustojeaddji rievtti vuod1ul doarvái, ahte fáktorat áigi ja passivitehta leat mielde, seammás go jearrá, iigo leat mán1gga dáhpáhusas doarvái go duod1as1tit geavahusa guhkes áiggi c1ad1a. Buoremus ovdamearka dás lea go lea sáhka geavahus mii lea leamas1 hui guhkes áiggi c1ad1a. Jagi 1968 Rt. s. 429, ﾫÁlttesjávri II-duomusï¾» bijai Alimusriekti vuod1d1un ahte geavahus lei ﾫhistorjjálas1 áiggi rájesï¾», mii lei ies1alddes c1ielgasit doarvái dán ás1s1is. Maiddái man1it áiggi geavadis leat geavahan ﾫhistorjjálas1 geavahusaï¾» ákka mearrideaddjin.
Jus galgá karakteriseret áigi- ja geavahusmomeanttaid, vuosttamuz1z1an fuomás1a ahte dát duod1aid leat duohtavuod1at, mat sáhttet geahc1c1aluvvot muhtun muddui. Jus livc1c1ii sáhka momeanttaid oamastannjuolggadusaid vuostá bidjamis, sáhtás1ii dadjat, ahte muhtun muddui bistevas1 ja intensiiva geavahus 20 dahje 50 jagi livc1c1ii sáhttán buktit vuoigatvuod1avuoittu. Nuppiiguin sániiguin biddjojit dat dáhpáhusat riekteálggaheami vuod1d1un.176 Lea baicce váddásat gohc1odit osku- ja passivitehtamomeanttaid duohtavuohtan maid sáhttá duod1as1tit. Dát c1ujuhit riekteáddejupmái, mii ovttaskas geavaheaddjis ja geavaheaddjijoavkkuin lea, ja mii lea ies1gud1ege duod1alas1 dili gied1ahallama boad1us. les1gud1et riekteáddejupmi, oktan daid váikkuhusaiguin maid oaz1z1u dagu dahje hilguma bokte, lea muhtun láhkai dáid duod1alas1 diliid meros1tallan psykologalas1 speadjalgovvan.
Nuppe beales geahc1c1alit dahkat dáid siskkáldas áddejumiid duod1as1tanfáddán, vai oppalohkái livc1c1ii makkár nu konkrehtalas1 vuolggasadji, jus s1addá nu ahte oassálastit ja vihtanat dakkár dáhpáhusas galggas1edje geahc1c1alit ﾫbuvttaditï¾» sidjiide sávvojuvvon dahje stuorámus opinio juris ovdamuni. Dát sáhttá dáhpáhuvvat go atná konkrehtalas1 daguid/hilgumiid ovtta dahje nuppi riekteáddejumi boad1usin, ja klassihkalas1 ovdamearkan sáhttet namuhuvvot vuod1d1ogirjji positiiva/negatiiva jáhkehahttivuod1a njuolggadusat.
Dáid erenoamás1 dilálas1vuod1aid vuod1ul, mat c1atnasit sámi geavahandoibmii, rievtti mielde sáhttá várra c1uoc1c1uhit, ahte ii leat vuogalas1 dahje geavatlas1 atnit c1avga dahje absoluhtta gáibádusa oskui sámi geavahusdiliide.177 Dát eanaoamasteaddji ektui, lea ain juo vuos Finnmárkkus dábálac1c1at stáhta. Priváhta eanaoamasteaddjii ektui sáhttet dilit s1addat earaláhkai, gc1. jagi 1981 Rt. s. 1215 ﾫTrollheimen-duopmuï¾».
Nugo namuhuvvui, lea nannoseamos ágga dása guhkes áiggi geavahus, mii boahtá ovdan riektegeavadis, mas ii leat geavahuvvon buori osku-gáibádus nu c1avga, ain juo doppe gos geavahus lea viehka boaris ja stáhta lea eanaoamasteaddji. Okta vejolas1 sivva, manin riektegeavadis ii leat geavahuvvon oskku gáibádus nu c1avga, sáhttá leat ahte eai ane buorre oskku ávkkálas1 duod1as1tanfáddán áiggi dáfus nu guhkás man1ás go dás lea sáhka. Dan sadjái sáhttá navdit ahte leat dulkon dan guhkes, c1uoc1c1utkeahtes geavahusa nu ahte dat lea dáhpáhuvvan almmá mange gilvvu haga dahje relatiivvalac1c1at unnánas1 gilvvuin, nu ahte historjjálas1 áiggis eai leamas1 gilvaleaddji vuoigatvuod1agáibideaddjit maid ektui sáhtii leat buori oskkus. Nubbi aspeakta lea ahte ﾫÁlttesjávre-duomusï¾» orrot geavaheamen sátnelihtu ﾫcieggan geavahusï¾», mii váldojuvvui atnui dás bajábealde namuhuvvon duomuin jagi 1961 ja jagi 1963, stáhta oamastanvuoigatvuohta birra almennetgaskkaide. Dán oaidninsajis orru c1ielgasit eahpelunddolas1 geavahit buori osku-gáibádusa sihke stáhta ektui mii lea stuorra ja mearretmeahttun riektesubjeakta, ja muhtun muddui maiddái olles álbmotjoavkku ektui dahje dan osiid ektui.
Nuppádassii leat c1ielga gáibádusat eaktodáhtolas1 oskui, mii guoksá giddodahkii, eanas1 vuod1d1uduvvon vuod1d1ogirjjiregistrerema oktavuod1as. Dakkár registreren ii leat goassege leamas1 oassin sámi riekteárbevierus, man geavahus lea boarrásat go boarráseamos girjjit. Ollu sápmelac1c1aide lea dál ain amas jurdda suokkardit vuod1d1ogirjjiid dahje geahc1c1alit suodjalit iez1aset geavahusdoaimma dakkár registrerema bokte. Easttan dása eai dárbbas1 leat dus1s1e vuod1d1ogirjji suokkardeami fuobmán, muhto sáhttet maid leat gielalas1 váttisvuod1at. Maiddái eará sosiokultuvrralas1 váttisvuod1at, dávjá muhtun áiggiid garra dáruiduhttinpolitihka geaz1il, sáhttet leat c1uoz1z1ovac1c1at dán oktavuod1as. Dakkár vuhtiiváldimat leat boahtán ovdan riektegeavadis, ee. jagi 1979 Rt. s. 492 ﾫVarfjell-Stifjell-duomusï¾». Ás1s1i guoskkai buhtadussii vahágiid ja guohtuneatnamiid massima ovddas, mat dagahuvvo sápmelac1c1aide go Finnmárkku telekommunikas1uvdnarusttet huksejuvvui. Ás1s1i lei dábálas1 njuolggadusaid mielde boarásmuvvan. Dattege gávnnahii sihke lágamánniriekti ja Alimusriekti, ahte dán ás1s1is ledje erenoamás1 dilálas1vuod1at, mat dagahedje ahte sápmelac1c1aid riektediehtemeahttunvuohta dohkkehuvvui. Momeanttat dán veardideames ledje Finnmárkku eahpec1ielga riektedilit, erenoamáz1it stáhta vuoigatvuohta matrikulerekeahtes eatnamiidda. Erenoamás1 deaddu fertii biddjot sápmelac1c1aid sierra dillái c1earddalas1 unnitloguálbmogin. Dán oktavuod1as c1ujuhuvvui, ahte sin váilevas1 oahppu ja giellaváttisvuod1at leat guhká dagahan hehttehusaid sidjiide gulahallat stuorraservodagain - hehttehusat mat maiddái deattuhuvvojit eará fáktoriid bokte, mat leat c1atnasan erenoamás1 eallindillái.
C1oahkkáigeassun dasa, mii bajábealde lea daddjon, c1ujuhit nana vuod1us1tusat dasa ahte ferte leat várrugas go geavaha c1avges gáibádusa eaktodáhtolas1 oskui sámi luondduriggodagaid guhkes áiggi geavahusa ektui. Dán vuostá sáhtás1ii dadjat, ahte sápmelac1c1aide s1addá álkit go earáide háhkat dakkár vuoigatvuod1aid. Muhto vuolggasadjin lea c1ielggas ahte mii bajábealde lea daddjojuvvon das ahte dolos1 áiggi rájes geavahusa-eavttut leat, vihkehallanmearkan main lea relatiivvalas1 deaddu, de boahtá gustot seammá liberála gáibádus oskui maiddái earáide go sámi vuoigatvuod1agáibideddjiide, mat sáhttet dahkat jáhkehahttin seammá guhkes geavahusa.
11.9 LOAHPPACEALKKA
Váldoloahppacealkka das, mii bajábealde lea geahc1c1aluvvon ovddiduvvot, lea ahte guovllu gustojeaddji riekti ferte harmoniserejuvvot nu ahte dan rievdadusa, maid riektegeavat lea álggahan, buorebut c1uovvu eará riektegáldofáktoriid. Sáhttáhan dadjat, ahte dát vurdojuvvo dáhpáhuvvat Sámi vuoigatvuod1alávdegotti evttohusa bokte. Dan botta (1992), badjána jietna sámi organisas1uvnnain. Gáibádusat leat c1ielgaseappot ja absoluhtabut.
Vuolggasadjin berres1ii leat ahte heaittiha sátnec1oahki ﾫstáhta matrikulerekeahtes eatnamat Finnmárkkusï¾». Dan ortnega sadjái jurddas1uvvo ortnet, mii vuod1d1uduvvá dasa ahte dohkkeha sámi árbevirolas1 guovlluid geavahusa, almmá c1atnaseami boazodollui. Boazodoalus lea stuorra kultuvrralas1 symbolaárvu, muhto dat doaibmá maiddái eiseválddiid regulerenneavvun - dainna lágiin, ahte bidjet boazodoallovuoigatvuod1aid ja sámi vuoigatvuod1aid oktii. Dan sadjái galggas1edje fuolahit ahte sámi guovddás1guovlluid hálddas1eapmi boad1ás1ii sápmelac1c1aid háldui. Dáhpáhuvvá go dat dainna lágiin, ahte ráhkada ﾫvuoigatvuod1asirdimaï¾», vai dáhpáhuvvá go áivve hálddahuslac1c1at; duohtavuod1as dás lea dus1s1e ideologalas1 erohus. Ovddez1is lea c1ájehuvvon ahte lea buoremus go veháziid mielde dahká rievdadusaid.
Deháleamos s1addá ahte sápmelac1c1at oz1z1ot stivrenvuoigatvuod1a siseatnanriggodagaid badjel, maidda sii iez1aset oainnu mielde duod1aid leat vuoigaduvvon.
JUOLGENOHTAT
1.Thuen, s. 11. (ruovttoluotta) 
2.Solem, s. 252. (ruovttoluotta) 
3.Solem, op. cit. (ruovttoluotta) 
4.Lasko, s. 92. (ruovttoluotta) 
5.Bid1ggiidan dáz1a ássan lea duod1as1tuvvon sulluin dálá Romssa-Finnmárkku rájá rádjái 800-1000 áigodagas. ruovttoluotta 
6.Tønnesen, s. 17-18. (ruovttoluotta) 
7.Schnitler, siteren Jebens, s. 627. (ruovttoluotta) 
8.Jebens,TfR:s l984 s. 640. (ruovttoluotta) 
9."Nás1uvdna" dán oktavuod1as máksá died1usge sámit álbmotjoavkun, iige nas1unálstáhtan dahje eará oktavuod1alas1 servodatorganisas1uvdnan, manin muhtimat liikojit dulkot ideologalas1 oktavuod1ain. (ruovttoluotta) 
10.Váttisvuohta Finnmárkku ektui lei ahte dat lei duottar, nu ahte gielas-másealggiprinsihppa ii sáhttán geavahuvvot nugo mud1uid rádjabargguin. (ruovttoluotta) 
11.Sandvik, LoR:s 1980 s. 112-125, s. 117. (ruovttoluotta) 
12.Loahpahuvvui easkka go dálá stáhta matrikulerekeahtes eanaláhka Finnmárkkus bod1ii. (ruovttoluotta) 
13.Sandvik, LoR:s 198 s. 112-125, "Ei forelda lære: Statens umatrikulerte grunn i Finnmark". (ruovttoluotta) 
14.Tønnesen, s. 168. Dát duopmu almmatge ii guoskka erenoamáz1it sámi vuoigatvuod1aide, muhto Finnmárkku-almennegiidda. (ruovttoluotta) 
15.Rådsegn 6, s. 26. (ruovttoluotta) 
16.Andreassen, "Menneskerettigheter og urbefolkning", LoR:s 1992 s. 67-94, s. 68 ja 79-80. (ruovttoluotta) 
17.Láhka b. 9. b. geassemánus 1978 nr. 49. (ruovttoluotta) 
18.Thuen, s. 11. (ruovttoluotta) 
19.Mud1uid sáhttet stuorát olmmos1joavkkut háhkat vuoigatvuod1aid dolos1 vieru bokte dahje almennega geavaheaddjin. (ruovttoluotta) 
20.Dat heivehuvvo omd. go lea sáhka oskku eavttus, go ovdabargguin daddjo "ahte, go ovttaskas olmmos1 lea boahtán diehtit rievttes oktavuod1a, ii leat makkárge mearrideaddji gáibáduseastta" (Rådsegn 6, s.26). (ruovttoluotta) 
21.Duopmu s. 374. (ruovttoluotta) 
22.Evttohusas O XI 1901/1902 daddjo, ahte dát lea dus1s1e "erenoamás1 dilli iige bistevas1 njuolggadus". (ruovttoluotta) 
23.Dáinna bod1ii maid boazoorohatjuohkin, man duogás1 lei dolos1 sámi árbevierru, maid siidaortnega mielde. (ruovttoluotta) 
24.Siterejuvvo Jebensis, s. 670. (ruovttoluotta) 
25.Boazodoalloláhkalávdegotti evttohus 1960, s. 3-7. (ruovttoluotta) 
26.Boazodoalloláhkalávdegotti evttohus, s. 7 ja 26. (ruovttoluotta) 
27.Mearkkas1a, ahte atnet boazoorohagaid muhtunlágan erenoamás1 almennegin. (ruovttoluotta) 
28.Lasko, s. 110. (ruovttoluotta) 
29.Go boazodoallovuoigatvuod1at leat ollislac1c1at regulerejuvvon lágas lea boares miellaguoddu, mii boahtá 1933 boazodoallolágas, geahc1a Rt. 1955 s. 361, Od. prp. nr. 9 (1976-77) s. 42 ja Rt. 1979 s. 1283. (ruovttoluotta) 
30.Earret vud1olas1 olmmos1vuoigatvuod1as. (ruovttoluotta) 
31.Boazodoallol. ﾧ 3. (ruovttoluotta) 
32.NAC1 1984: 18, ee. s. 442 ja 449. (ruovttoluotta) 
33.NAC1 1984: 18, s. 443. (ruovttoluotta) 
34.Brækhus/Hærem, s. 536. (ruovttoluotta) 
35.Anners, s. 192-193. ruovttoluotta 
36.Hafstrøm, girjjis "Samernas vite bok II", s. 7. (ruovttoluotta) 
37.Hafstrøm sitáhta, "Samernas vite bok II", s. 6. (ruovttoluotta) 
38.Rt. 1933 s. 511, "Jacobsen-ás1s1i". (ruovttoluotta) 
39.Falkanger, s. 31 nohta 17, mii c1ujuha Rt. 1985 s. 362 ja Rt. 1986 s. 1122 ovdamearkan dása. (ruovttoluotta) 
40.Andreassen, LoR 1992 s. 67-94, s. 87-88, mas lea sáhka ahte fertejit leat "okto geavahan dahje c1ielgasit eanemusat geavahan". (ruovttoluotta) 
41.Andreassen, LoR 1992 s. 67-94, s. 88. (ruovttoluotta) 
42.Norgga lága mielde iiba sáhte okto spesifikas1uvnna bokte fitnet vuoigatvuod1a opmodahkii, gc1 ee. Brækhus/Hæren, s. 543. (ruovttoluotta) 
43.Lasko, s. 34. (ruovttoluotta) 
44.Kjerschow 1897, s. 195, 1922 s. 42. (ruovttoluotta) 
45.Vuovdevahágat s1addet, go bohccot c1allet c1orvviid muoraide oaz1z1ut eret námiid s1addi c1orvviin eret. (ruovttoluotta) 
46.Man1n1á 1933 lága lei boazosápmelac1c1ain vuoigatvuohta bivdit guliid stáhtaalmennega jávrriin, dallego sii ledje lobálac1c1at bohccuiguin orrumin boazogoahtunorohagas gosa gulle. Man1n1á 1978 lága ﾧ 9,1 lea vuolggasadji, ahte boazodoalloriekti gusto boazoguohtunguovlluide beros1keahttá gii oamasta eatnama. ﾧ 14 regulere dán lagabuid ja manná guhkkelii go jagi 1933 láhka. (ruovttoluotta) 
47.Duopmu, s. 434-35. (ruovttoluotta) 
48.Árvalus addojuvvon skábmamánu 23. b. 1966. (ruovttoluotta) 
49.Erenoamáz1it nugo Brækhus/Hærem hábmeba s. 15-25. (ruovttoluotta) 
50.Láhka, ﾧ 4. (ruovttoluotta) 
51.St. died1áhus nr. 28 (1991-92), s. 84. (ruovttoluotta) 
52.Sámepolitihkalac1c1at lea dát riidu ain c1iekn1alat, go das lea maid sáhka boazodoalu stivrenvuoigatvuod1as. (ruovttoluotta) 
53.St. died1áhus nr. 28 (1991-92), s. 85. (ruovttoluotta) 
54.Tønnesen, s. 170 flg. (ruovttoluotta) 
55.Dahje nu gohc1oduvvon "riekteduohtaás1s1in", mii mearkkas1a dilálas1vuod1aid mat ovttatmanu dagahit vuod1u riektec1uovvoleapmái. (ruovttoluotta) 
56.Nugo maid Tønnesen, s. 169-70 ferte áddejuvvot. (ruovttoluotta) 

Norgga oapmeriekti Sámis - heivemeahttun ás1s1i?
Kritihkalas1 geahc1astat NAC1 1993:34' riektegáldogeavaheapmái 

GUNNAR ERIKSEN0 
Artihkal lea almmuhuvvon girjjis Rætferd 69 1995 s. 66-86. Artihkal lea sámegillii jorgaluvvon ja almmuhuvvon Romssa universitehta Juridihka fakultehta c1álaráiddus nr 39 "Vihtta artihkkala sámerievttis", mii ilmmai 2001:s. Jorgalus lea divvojuvvon 2003:s.
Artihkal gied1ahallá sámiid vuoigatvuod1aid Finnmárkku luondduriggodagaide NAC1 1993:34 vuod1ul, man muhtimat Norgga bajimus1 oapmeriektec1ehpiin leat c1állán. Ás1s1edovdic1ielggadeapmin NAC1 1993:34:ii ferte biddjot stuorra deaddu, ja artihkal moaitá riektejoavkku c1ielggadeami sihke dan, mii guoská riektegáldogeavaheapmái ja gustojeaddji rievtti áddejupmái eamiálbmoga perspektiivvas.
I. ÁLGGAHUS
1.1 Oppalac1c1at daid gaz1aldagaid birra mat gied1ahallojuvvojit
NAC1 1993:34, "Finnmárkku eana- ja c1áhcevuoigatvuod1at ja daid hálddas1eapmi", lei boad1us 12 jagi vuoigatvuod1ac1ielggadeamis, mii guoská Finnmárkku fylkka1 luondduriggodagaid oamastanriektái. C1ielggadeapmi lea guovtteoasát - nubbi ies1 vuoigatvuod1agaz1aldagaid birra ja nubbi dán suorggi siskkabeale hálddahusortnegiid birra. Vulobealde gied1ahallo vuosttas1 oassi.
C1ielggadeami duogáz1is lea dat, ahte Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi hálidii c1ielggadeami Finnmárkku riektedilálas1vuod1ain. Dán barggu várás vuod1d1uduvvui sierra riektejoavku, mii c1ohkiidii Norgga njunus1juristtain. Riektejoavku juohkásii eanetlohkui ja unnitlohkui. Unnitlohkui gulai Alimusriekteadvokáhta Otto Jebens, guhte oaivvildii, ahte sámit ledje vuoigaduvvon luondduriggodagaide ain juo Sis-Finnmárkkus. Dan son vuod1us1ta sierranas cealkámus1aid sihke siskkáldas ja álbmotrievttálas1 gálduiguin, mat leat c1ielggadeamis. Eanetlohku, masa gulle Riektejoavkku 6 eará lahtu, juohkásii muhtun gaz1aldagain guovtti oassái, mas ledje golbma lahtu, earret eará álbmotrievttálas1 gaz1aldagain. Váldoloahppacealkka, mas eanetlohku c1ohkiidii, s1attai liikká negatiivvalas1 danin, go gávnnahuvvui, ahte stáhta lei gustojeaddji lága mielde eaiggát ovddes1 Finnmárkku eatnamii2, mii ii lean c1álihuvvon (matrikulerejuvvon)3.
Mu áigumus1 lea geahc1adit kritihkalac1c1at NAC1 1993:34' riektegáldogeavaheami. Dán vuod1ul válddán ovdan riektegáldogaz1aldaga sihke prinsihpalas1, riektegáldoteorehtalas1 ja praktihkalas1 beliid. Lagat c1ielggadeamit muhtun gaz1aldagaid birra, maid gied1ahalan, addojuvvojit man1n1elis c1uoggás 1.3.
Ovdal go c1ielggadan dán lagabui, válddán vuolggasadjin c1ielggadusa guovddás1eavttu, namalassii riektejoavkku válddi, buohtastahtton mu oaivila mielde - bajit Sámi vuoigatvuod1alávdegotti barggu jod1ihemiin. 
1.2 Sámi vuoigatvuod1alávdegotti ja sierra riektejoavkku váldi
Vuoigatvuod1ajoavku bidjá vissis barggu c1ielggadit iez1as válddi4. Das boahtá ovdan, ahte "gustojeaddji rievtti" mearrideapmi ráddjejuvvo Finnmárkku luondduriggodagaid oamastan- ja geavahanvuoigatvuod1aide. Gustojeaddji rivttiin ádde vuoigatvuod1ajoavku einnostusa (prognosa)5 das, makkár bohtosii Alimusriekti livc1c1ii boahtán, jus livc1c1ii geavahan riektegáldooahpu konkrehta riektegaz1aldagas6.
1.2.1 Sámi vuoigatvuod1alávdegotti váldi
Vuoigatvuod1ajoavku lea ráddjen riektepolitihkalas1 gaz1aldagaid gied1ahallama, ja danin hálidii dus1s1e c1ielggadit gustojeaddji rievtti c1ujuhan dihtii ás1s1iide, main leat eahpádusat ja eahpesihkkarvuod1at7. Dat mielddisbuktá, ahte sirre c1avga gustojeddji vuoigatvuod1a de lege lata, ja nuppe dáfus riektepolitihka de lege feranda. Dán dahká vuoigatvuod1ajoavku iez1as erenoamás1 válddi vuod1ul, mii lea mearriduvvon Sámi vuoigatvuod1alávdegotti c1oahkkimis Donjevuonas, skábmamánu 6.-8. beivviid jagi 1984. Dán vuogi mielde láhppojit dehálas1 ollisvuod1aeavttut Sámi vuoigatvuod1alávdegotti barggus, daningo lávdegotti álgoálgosas1 váldi lei earálágan nugo ovdanboahtá NAC1 1984:18 kap. 2.2.2 c1uoggás 1). Erenoamás1 mearkkas1upmi das, mii man1imus1 lea namuhuvvon ja mii ii leat biddjon vuod1d1un vuoigatvuod1ajoavkku bargui, lea c1uovvovas1:
"C1ielggadus berre oppalac1c1at nuppe dáfus addit gova dálá riekteovdáneamis ja riektedilálas1vuod1as, ja nuppe dáfus fas vud1os1tallon árvvos1tallama das, makkár riektedilálas1vuod1a rievdadusat leat sávahahttit. Lávdegoddi berre addit historjjálas1 c1ilgehusa das, makkár riekteoainnut ja riektenjuolggadusat leat geavahuvvon, mat gusket eana- ja c1áhcevuoigatvuod1aide guovlluin, gos sámit ásset, nu vud1olac1c1at ahte sáhttá c1ielggadit gustojeaddji rievtti ja evttohit od1d1a c1ovdosiid..."
Barggu oppalas1vuhtii gulai, nugo mun áddejin dan dehálas1 oassin vud1os1tallat oppanassiige dákkár barggu álggaheami. Seammá oppalas1 vuolggasadji lea maiddái das, mii lea navdimis eamiálbmogiid bajimus1 riektegáldun, - ILO-konvens1uvdna nr. 169 eamiálbmogiid ja c1eardaálbmogiid birra iehc1anas stáhtain 19898. Dan art. 2 nr. 1 ektui daddjojuvvo, ahte lea eiseválddiid duohken "- johtuibidjat oktiiheivehuvvon ja vuogáidahttojuvvon doaimmaid, mat suodjalit dáid álbmogiid vuoigatvuod1aid". Viidáseappot c1uovvu art. 2 nr. 2 bustáva b):s, ahte dakkár doaimmat galget sisdoallat doaibmabijuid, mat "ovddidit ollislac1c1at daid álbmogiid sosiálalas1, ekonomalas1 ja kultuvrralas1 vuoigatvuod1aid ollas1uhttima ja árvvusatnet sin sosiálalas1 ja kultuvrralas1 identitehta, dábiid ja árbevieruid". 
1.2.2 Lagabuid Riektejoavkku válddi birra
Vuoigatvuod1ajoavkku sierra váldi gárz1z1iduvvui Sámi vuoigatvuod1alávdegotti álgoálgosas1 vuod1u ektui garrasit, go gávnnahuvvui ahte: 
"Ovddes1 áiggiid riektedilálas1vuod1a c1ielggadeamit berrejit ráddjejuvvot dasa, mii dárbbas1uvvo vai sáhttá mearridit, mii dál galgá adnojuvvot gustojeaddji riektin"9.
Dattege lei Sámi vuoigatvuod1alávdegotti álgováldi bajit láidesteapmi riektejoavkku erenoamás1 válddis, go vuoigatvuod1ajoavkku erenoamás1 válddis daddjojuvvui ahte:
"Bargojoavku galgá... dán oktavuod1as bidjat vuod1d1un njuolggadusaid, mat leat addojuvvon lávdegotti válddis".
Riektejoavku dulkui liikká válddis nu, ahte ráddjejedje láidestemiid vuostá, mat ledje Sámi vuoigatvuod1alávdegotti válddis nugo lea geardduhuvvon ja aiddostahtton das bajábealde, go gávnnahuvvui ahte:
"Sámi vuoigatvuod1alávdegotti váldi lea dan dáfus viidásat go riektejoavkku, daningo riekteovdáneamis sáhttá leat mearkkas1upmi od1d1a c1ovdosiid riektepolitihkalas1 árvvos1tallamiidda, vaikko ii mearkkas1ivc1c1ege maidege gustojeaddji riektái"10. 
Mu oainnu mielde lea dat álgoc1albmái vuosteháhku riektepolitihkalas1 geavaheami vuostá, c1ielga geanohisvuohta c1ielggadeamis. Nubbi lea, ahte earuha, mii c1uovvu gustojeaddji rievttis, ja mo riektedil&3225;las1vuohta berre leat man1it áiggis. Eambbo gal eahpidahttá, ahte dát teknihkka álgoc1albmái mielddisbuktá dan, ahte gustojeaddji riekti ii c1adnojuvvo riekteovdáneapmái, nu ahte gustojeaddji rievtti normatiivvalas1 sisdoallu heivehuvvo, dahje dárkilasto od1d1asat oainnuin sápmelac1c1aid ja sámi kultuvrra ektui.
Oppalac1c1at vásihan riektejoavkku iez1as bargodoaimmaid meros1tallama muhtunlágan válddi sirdimin sámiid riekteriektedil&3225;las1vuo&3273;a c1ielggadanbarggu ollisvuod1a ektui. 
1.2.3 Riektepolitihkalas1 deastta geavaheapmi
Mo sáhttá mottiin sániin dadjat, mii riektepolitihkka lea? Mii lea riektepolitihka doaibma, ja mii earuha dan eará politihkas? Jus vuod1d1un bidjá Rossa áddejumi, sáhttá dadjat, ahte rievttis lea alddis ulbmil; dahkat ollisin rievttálas1 vuoiggalas1vuod1a jurdaga. Riektepolitihkka dán mielde lea oahppa, movt sáhttá juksat dán ulbmila11.
Mu oainnu mielde sáhttá riektepolitihkkii gullat nu ollu, ja mun lean dan oaivilis, ahte riektegeavahanproseassas lea lobálas1 geavahit riektepolitihkalas1 ákkastallama. Dat ferte gustot buot diliide, jus dahká dan, mii mán1gga oktavuod1as lea dábálas1: 
- bidjá ovtta dássái riektepolitihkalas1 vuhtiiváldima riektegáldooasi duod1alas1 vuhtiiváldimiin. Duod1alas1 vuhtiiváldimat sáhttet leat iehc1anas1 riektegáldofáktorin, dahje sáhttet leat oassin árvvos1tallamiin man1n1elis riektegeavahanproseassas. Viidáseappot sáhttá hállat riektepolitihkas eanet duohtavuod1alas1 árvvos1tallamin12 go gustojeaddji rievtti dogmáhtalas1 árvvos1tallamin, mas dákkár dilit eai álo adno gullamin gustojeaddji rievtti árvvos1tallamii. Eckhoff ii leat liikká dan vuostá, ahte gullá ás1s1ái árvvos1tallat servodatlas1 váikkuhusaid, maid navdá c1uovvut riektegaz1aldaga vissis c1ovdosis, vaikko das c1uozzilivc1c1iige politihkalas1 nággu dahje eará beros1tusgilvu13.
Árjjalas1 geavaheapmi riektepolitihkalas1 árvvos1tallamiin man1imus1 áddejumis buvttiha mu árvvos1tallama mielde dynamalut riektegeavahanproseassa. Viidáseappot sáhttet riektepolitihkalas1 árvvos1tallamat leat mielde jávkadeamin árbevirolas1 riektegeavaheaddji váttisvuod1a, namalassii dan mii bajábealde lea namahuvvon, ahte dálá riektedilálas1vuohta lea váldooasistis ovddit áiggiid riektedilálas1vuod1aid buvtta dahje od1d1asit buvttadeapmi, mas ii álo gávdno doarvái rabasvuohta servodatdiliid ja oaidnoperspektiivvaid rievdadusaide. Mo dal jo dilli leas1ge, de heive buot juridihkalas1 ákkastallamiiguin váikkuhit mearrádusaide. C1ielga objektiivvalas1 riekteideologalas1 ovdagova geavaheapmi nu, ahte earuha c1ielgasit de lege data ja de lege ferenda, orru dávjá leamin illus1uvdna. Rievttis mannet c1ad1at s1aldit morálii ja politihkkii14.
Álgoc1albmái vuosteháhku riektepolitihkalas1 oainnuide boktá gaz1aldaga, iigo gustojeaddji rievtti c1ielggadeamis váilloge dynamihkka, mii das livc1c1ii sáhttán leat, jus livc1c1ii lean eanet dáhttu c1atnat c1ielggadeami dan riekteovdáneami ektui, mii dál dáhpáhuvvá ja ferte vealtakeahttá maid joatkas1uvvat?
1.3 Viidásat ovdanbuktin
Riektejoavkku mu oainnu mielde menddo baskkes áddejupmi gustojeaddji rievtti doahpagis bohciidahttá man1n1elis mán1ga gaz1aldaga. Mun geahc1adan muhtumiid dain, ja juogán daid guovtti suorgái;
1) Gaz1aldat prinsihpalas1 beros1tumis, movt nannet gustojeaddji rievtti Finnmárkku luondduriggodagaid ektui. Álggos gied1ahalan gaz1aldaga, movt buoremusat galgá gozihit geanohat beali vuhtiiváldima dan ektui, maid mun das gohc1odan guovtti riektekultuvrra gaskasas1 gávnnadeapmin. Das man1n1á válddán ovdan gaz1aldaga sámi riekteáddejumiin.
2) Nuppe dáfus riektegáldoteorehtalas1 gaz1aldagat, ja nuppe dáfus fas gaz1aldagat, main gied1ahallo konkrehtalas1 riektegáldogeavaheapmi. Dás válddán álggos ovdan, maid vuod1d1ol. ﾧ 110 a máksá, ja das man1n1á dajan juoidá álbmotrievtti mearkkas1umi birra, ja geavahan das veahkkin álbmotrievtti od1d1aseamos ja miellagiddeveamos riektegáldu, jagi 1989 ILO-konvens1uvnna nr. 169. Loahpas geahc1an c1ielga riektegáldogeavaheami ovdamearkka, gaz1aldaga sáhttágo doahpaga "cieggan riektedilálas1vuod1at" geavahit dakkár áddejumis, ahte dat duod1as1tivc1c1ii stáhta c1uoc1c1uhusaid das, ahte dat oamasta Finnmárkku eatnamiid. 
II. PRINSIHPALAS1 GAZ1ALDAGAT
2.2 Guovtti riektekultuvrra gávnnadeapmi. Movt váldit vuhtii "geahnohut" beali?
2.2.1 Oanehis historjjálas1 govvádus
Dáz1at ja sápmelac1c1at adnojuvvojit árbevirolac1c1at guovtti sierranas c1earddalas1 joavkun. Nu dahkko danin, go leat dahje leat leamas1 sierra gielat, eallinvuogit jnv. Lea maiddái c1ielggas, ahte sápmelac1c1at ja dáz1at leat hui guhká eallán bálddalagaid viiddis oasis dan guovllus, man mii dan áigge dovdat gonagasriika Norgan. Eallinvugiid erohusaid ja guovlluid viidodaga geaz1il lea navdojuvvon, ahte sápmelac1c1at ja dáz1at leat ovdal eallán ovttas ja ávkkástallan luondduin riidalkeahttá luondduriggodagaid oamasteamis nu ollu go dán áigge. Sverre Tønnesen c1ilge ás1s1i ee. dainna, ahte dáz1at ain juo álgoáigodagas ásaiduvve rittu olggut njárggaide15, nu ahte sáhtás1ii juohkit Finnmárkku siskkit ja olggut avádahkii. Oppalac1c1at sáhtás1ii maiddái dadjat, ahte stuorra guovllut ja eallinvuogi erohusat maiddái dagahedje dan, ahte guovllus guhká leamas1 hui unnán gilvu luondduriggodagain. Erenoamás1 beros1tupmi dán oktavuod1as lea das, maid dal gohc1odit Sis-Finnmárkun, ja eará guovllut, gos eanas1 ássiin lea sámi duogás1. Daid guovlluid sáhttit meros1tallat sámi guovddás1guovlun.
Gávnnadeapmi riektekultuvrraid gaskka nuppástuvai, go gonagasriika Norga dagai soahpamus1aid gránnjáriikkaiguin ja oac1c1ui c1ielga rájáid, ja lihkostuvai oaz1z1ut daid bissovaz1z1an. Finnmárku lei man1imus1 guovlu, gos dat dáhpáhuvai. Schnitlera rádjadutkamat buvttihedje jagi 1751 rádjasoahpamus1a, mas lei dovddus "Lappekodicilla"-lassebeavdegirji mielddusin. Ollislas1 váldi guovllu badjel, maid mii dal dovdat Finnmárkun, attii Norgga hálddas1anvuogádahkii ja maiddái Norgga riektekultuvrii ollu stuorát lihkadansaji go ovdal. Mun oainnán danin jagi 1751 mearkkas1ahtti historjjálas1 rádján, man man1n1á Norgga riektekultuvra lea váldán mearkkas1ahtti lávkki oamasteaddjisajádahkii, maid Norgga stáhta dál c1uoc1c1uha leat alddis16. Dán rájes lea stáhta c1uoc1c1uhan iez1as guovllu eaiggádin juo dolos1 áiggi rájes. Erenoamáz1it jagi 1970 man1n1á lea dilli leamas1 garrasat, go vuod1d1un lea biddjon, ahte opmodatvuovdin Finnmárkku lága vuod1ul ii leat leamas1 almmolas1 eiseválddiid doaibma, muhto privahtarievttálas1 hálddas1eapmi17. Mud1ui dán "riekteráhkadeaddji" áigodagas vuhtto stáhta bealis, ahte sámi vuoigatvuod1at leat ollislac1c1at muddejuvvon geaz1os áiggi gustojeaddji boazodoallolágas muhtunlágan molsas1uddi geavahanvuoigatvuohtan18. Guovddás1eaktun dán oidnui lei, ahte sápmelac1c1at nomádan eai sáhttán háhkat vuoigatvuod1aid. Sin luondduriggodagaid geavaheapmi lea gitta min beivviid rádjái duvdojuvvon gurut beallái vuoigatvuod1aid mihttomálles "vigihis geavahanvuoigatvuohtan". Dán oainnu váikkuhusat leat vuohttimis ain gustojeaddji rievttis. Oppanassiige sáhttá imas1tallat, doaibmágo boazodoallu muhtunlágan pántafán1gan stáhta c1árvvasteamis sámi guovddás1guovlluid birra. Cealkámus1 Nordlándda ja Romssa meahccekomis1uvnna (utmarkskommisjon) duomus ás1s1is 6 ja 7, Ráisa ja Návuotna, celkojuvvon suoidnemánu 5. b. jagi 1991, sáhttá bidjat daid jurdagiid ala, go celkojuvvo:
"Meahccekomis1uvdna hálida loahpalac1c1at fuomás1ahttit, ahte jus boazosápmelac1c1aide addojuvvos1edje vuoigatvuod1at nugo lea c1uoc1c1uhuvvon, das gillás1edje Ráissa ja Návuona báikkálas1 ássit, geain eatnas1iin lea sámi duogás1". (Duomu s. 133)
Áigodat, ovdalgo Norga "válddii badjelasas" Sis-Finnmárkku guovlluid, lea maiddái miellagiddevas1 oppalas1 gova duogáz1in. Dát gusto historjjálas1 duohtavuhtii seammá ollu go rievttálas1 váikkuhusaide, maid sáhttá gávnnahit dan boad1usin. Áigodagas ovdal jagi 1751 lei Sis-Finnmárku oassin oktasas1guovllus, gos sihke Norga ja Ruot1t1a gáibidedje vearu. Stuorra oassi guovllus lei liikká Ruot1a duopmoválddi vuolde, ja Ruot1a duopmárat dolle sierra dikkiid guovllu sámesiiddaide. Dan sáhttá duod1as1tit duopmoc1állosiiguin gitta jahkái 1660, ja eará gálduiguin gitta 1500-lohkui19. Dát duopmoc1állosat duod1as1tit buorre muddui, ahte sápmelac1c1aid vuoigatvuod1at luondduriggodagaide ledje dohkkehuvvon ja gudnejahttojuvvon nu guhká, go guovlu lei Ruot1a duopmoválddi vuolde. Dán duogás1materiála áigodagas ovdal jagi 1751 ii leat riektejoavku doarvái vud1olac1c1at árvvos1tallan, juos váldá vuhtii ahte nu "historjjálas1" dilálas1vuod1at uhccán mearkkas1it dálá riektedilálas1vuhtii. Seammá vuhtto meahccekomis1uvnna geavadis. Ráisa-Návuona duomus celkojuvvo ee. ahte:
"...dat, ahte Davvi-Romssa siskkit oasit ledje gitta jahkái 1751 Ruot1a válddi vuolde, ii nuppástuhte gaz1aldaga moge...Juos lea nu ahte seammá bearras1at leat leamas1 daid guovlluin, maidda ás1s1i guoská juo guhká ovdal jagi 1751, de ii sis dan sivas leat makkárge sierra sajádat vuoigatvuod1aid dáfus". (Duopmu, s. 133-34)
Duohtaás1s1i, ahte sápmelac1c1at ledje vuod1d1udan rievttálas1 dási geavahanortnegiid dáid ovddes1 oktasas1 guovlluide, doarju maiddái Kaisa Korpijaakko nákkosgirjjistis 1989, "Om samernas rättsliga ställning i Sverige-Finland". Su nákkosgirji c1ájeha, ahte Ruot1a eiseválddit meannudedje sápmelac1c1aid vuoigatvuod1aid Ruot1a Sámis sullii 1500-logus gitta 1700-lohkui oamastanriektin. Dad1e bahábut oaivvilda Korpijaakko, ahte seammá ollu go Riektejoavku lea geavahan su nákkosgirjji, lea dat maid geavahan dan seammá olu boastut20.
2.2.2. Riektekultuvrraid gávnnadeapmi
Norgga ja Sámi riektekultuvrrain lei okta dehálas1 erohus. Norgga riektekultuvra vuod1d1uduvai c1állimii ja das lei doarjjan oalle bures ovdánan fápmovuogádat, Sámi riektekultuvrra vuod1d1un fas lei njálmmálas1 riekteáddejumiid árbevierru ovttastuvvan stáhtac1ohkiidusa haga, ja geaz1os áigge fápmovuogádaga doarjaga haga. Lea ies1alddes c1ielggas, ahte bohciidit metodalas1 váttisvuod1at juos ráhkadis1goahtit riekteortnega, mas gievrrat ja c1állimii vuod1d1uduvvi riektekultuvra ii oac1c1os1e menddo ollu válddi. 
Go riektejoavku digas1talakeahttá vállje geavahit Norgga riektegáldooahpu dan doktrinára hámis, mas dat lea, ja go kapasitehta ja máhtu váilli geaz1il gud1d1ojit sámi riekteáddejumit21 guorahalakeahttá, das c1uovvu mu oainnu mielde dat, ahte oaz1z1ut viidásut meros1tallama mielde riektesihkkarvuod1a- ja vuoiggalas1vuod1aváttisvuod1aid. Eará ás1s1i lea, ahte ii oaivvilduvvo leat áigi ja fápmu dutkamus1a dahkamii. Muhto eambbo eahpidahtti lea c1ielggadusa s. 17 cealkámus1, ahte:
"Dan mielde maid Riektejoavkku eanetlohku lea bidjan vuod1d1un, ii leat dasa lassin ies1alddes sihkkar, ahte báikkálas1 spiehkaseaddji geavahanvierut ja riekteáddejumit mannet ovttalágan láhkaásaheami ja riektegeavada ovddabeallái".
Viidáseappot jotko c1oahkkáigeasus s. 245:
"Go man1n1eleappos árvvos1tallojuvvo, mii duohtavuod1as lea juo dáhpáhuvvan, sáhttá jearrat, makkár kultuvrralas1 rámmaid siste dat dahkkojuvvo. Dás mii leat oaidnán dárbbas1laz1z1an bissut dáz1a rámmaid siskkobealde ja doallat vuolggasadjin Norgga riektevuogádaga: Dievaslas1 Sámi riektevuogádaga lea duohtavuod1as váttis bidjat vuod1d1un. Sáhttá várra dadjat, ahte Norgga riektevuogádat muhtin muddui lea jávkadan sámi riektevuogádaga dakkárin, go dat lea leamas1".
Siiddus 259 boahtá vuot ovdan od1d1a eaktu eanetlogu árvvos1tallamii dan dáfus, ahte stáhta lea "oamasteaddji". Dás lea vuohttimis, ahte sápmelac1c1at ja sin eanageavahus eai leat leamas1 "riektehuksejeaddjit" árbevirolas1 dáz1a áddejumi mielde; daddjojuvvo ee. ná:
"Oppalac1c1at c1ájeha gied1ahallojuvvon materiála, ahte eatnamiid geavahus dihto áiggiid ja dihto luondduriggodagaid ektui lea leamas1 oalle viiddis ja friddja. Materiála c1ujuha goit unnán juos ollege dan guvlui, ahte geavaheaddjit livc1c1e atnán iez1aset eatnamiid oamasteaddjin, nu ahte sis livc1c1e lean eanet vuoigatvuod1at go mat dárbbas1uvvojit eallinbirgejupmái ja ealáhussii."
Oaidninsaji mielde, mas mii geahc1c1at guokte riektekultuvrra, main sámi kultuvra lea hui fámuheapmi Norgga riektekultuvrra ektui, sáhttá daid cealkámus1aid áddet dus1s1e dan láhkai, ahte did1olac1c1at válljejuvvo Norgga eiseválddiid oaidnu das, mii adnojuvvo gustojeaddji riektin.
Mu oainnu mielde s1addá c1ielga eavttuid eahpedássedeaddu daid árvvos1tallamiid dáfus, mat galget dahkkot22. Vaikko riektejoavkkus fápmudusas mielde ii leatge gelbbolas1vuohta mearridit, mii galgá gustot boahtteáigái, nugo duopmostuolus lea váldi mearridit, leat duopmostuolu bargoprinsihpat liikkáge muhtun muddui seammáláganat go dat geavahit seammá riektegáldooahpa. Maiddái duopmostuolu mearkkas1upmi riektegeavaheami ideálan lea stuorra symbolalas1 árvu sihke juristtaide ja eanas1 olbmuide, mii ee. boahtá ovdan das, movt riektejoavku ádde gustojeaddji rievtti doahpaga. C1uovvovac1c1as buohtastahtánge proseassain, erenoamáz1it duod1as1tusárvvos1tallanoahpa hárrái.
2.2.3 Goappas1iid beliid galgá gullat, ja goappas1at leat geatnegasat c1uvget ás1s1is
Min riektevuogádaga vuod1d1oprinsihppa lea, ahte goappas1iid beliid galgá gullat ja ahte proseassa vuod1d1un galgá leat duod1as1tangaskkahisvuohta (bevisumiddelbarhet)23. Dallego dákkár duod1as1tangaskkahisvuohta ii leat vejolas1 guhkes áigegaskka dihte, nu ahte beliid ja duod1as1teddjiid muitin lea eahpesihkkar, ja eará duod1as1tusat eai leat sihkkaraston dahje daid ii sáhte od1d1asitráhkadit, sáhttet duod1as1tanárvvos1tallanprinsihpat boahtit geahnohut beali veahkkin. Muhtin dáhpáhusain sáhttá diktit gievrrat beali gillát duod1as1taneahpádusaid c1oavdimis, daningo gievrrat bealli vuosttamuz1z1an livc1c1ii sáhttán sihkkarastit duod1as1tusaid, maiguin doarjut geahnohut beali. Nu lea mu oainnu mielde govttolas1 dahkat, go váldá vuhtii beliid givrodaga eahpedássedeattu. Dát lei ovdan Sámi eanavuoigatvuod1aid stuorra prinsihppaás1s1is Ruot1as - "vearroduottarás1s1is", NJA 1984 s. 1. Boad1us lei dalle, ahte go oassái gaz1aldat leai historjjálas1 duod1alas1 ja rievttálas1 dilálas1vuod1ain, galggai dan dihte árvvos1tallat duod1as1tusaid várrugasvuod1ain24. Seammáláhkai fertes1ii váruhit dadjamis, ahte duod1as1tangeatnegasvuohta gullá dihto beallái25. Liikká buktojuvvojedje ovdan ákkastallamat, mat stuorra deattuin dorjot dakkár oainnu, man mun lean c1ilgen ovddabealde, dán láhkai:
"Mii guoská sápmelac1c1aid boarrásut historjái, bealus1tit dihto sierra dilálas1vuod1at geahc1c1aleami, ovddimustá sápmelac1c1aid eallin sierra earáin ja erenoamás1 eallinvuohki ovttas sámi c1álalas1 gálduid váilumiin. Dan mielde, maid sámi bealli lea ovdanbuktán, ledje sápmelac1c1at ain 1700-logus eanas1in analfabehtat fuolakeahttá mud1ui guhkás ovdánan kultuvrras. C1állosat, maidda c1ujuhuvvo - dábálac1c1at almmolas1 álgokundárat (urkunder) - buktet ovdan olggobeale oaidniid oaiviliid sápmelac1c1aid dilálas1vuod1aid birra; sápmelac1c1aid iez1aset oainnut eai dábálac1c1at boad1e ovdan. Váttisvuod1at bohtet erenoamás1 bures ovdan, go galgá meros1tallat sápmelac1c1aid eallindilálas1vuod1aid ja eanageavahusa duottarguovlluin".
2.2.4 Báikkálas1 riekteáddejumiid sajádat duod1as1teamis
Riektecealkagiid ii dábálac1c1at dárbbas1 duod1as1tit Norgga rievtti mielde, vrd. nággol. ﾧ 191. Liikká sáhttá riekti dohkkehit dakkár duod1as1teami, go gaz1aldat lea báikkálas1 vieruiduvvan vuoigatvuod1as dahje vieris rievttis; riekti sáhttá gáibidit beliid skáhppot dárkilut died1uid. Mun oaivvildan, ahte "ás1s1i" ii leat doarvái bures c1uvgejuvvon, daningo riektejoavku lea guod1d1án dokumenterekeahttá dahje dutkkakeahttá sámiid riekteáddejumiid, lei dal dan galgát dahkat boares olbmuid jearahallamiin dahje ás1s1áigullevas1 gálduid guorahallamiin. 
C1ielggadusa siiddus 17 geahc1c1aluvvo vud1ostallat sámiid riekteáddejumiid dutkkakeahttá guoddima metodalas1 ja geavatlas1, ja dan vuolde resurssaide guoskevas1 gaz1aldagaid26. Deattuhuvvon metodalas1 váttisvuod1ain lea erenoamás1 miellagiddevas1 fuomás1it, ahte doahpaga "riekteáddejupmi" sisdoallu lea gávnnahuvvon problemáhtalaz1z1an. Viidáseappot c1ujuhuvvo ollu vejolas1 "boasttogálduide", erenoamáz1it váttisvuhtii meros1tallat dan, leatgo jearahallon olbmot:
..."buktán ovdan spiehkkaseaddji oaiviliid gustojeaddji rievttis nugo dat boahtá ovdan láhkaásaheamis ja eará materiálain, vai hálletgo sii iez1aset riektepolitihkalas1 sávaldagain."
Lea váttis áddet earáláhkai, go ahte maiddái duopmostuollu rahc1á c1ad1at dáinna váttisvuod1ain. Friddja duod1as1tusaid árvvos1tallamis leat duopmostuolus goittotge ollu vejolas1vuod1at árvvos1tallat duod1as1teaddjicealkámus1aid ja dan mearkkas1umi, mii ovttaskas cealkámus1s1ii biddjo.
Dasa lassin bidjá ILO-konvens1uvdna gáibádusaid riektedoibmii. Art. 2 nr. 2 bustávas a) nannejuvvo, ahte álgoálbmogii galgá sihkkarastit "rivttiid ja vejolas1vuod1aid, maid nas1unála lágat ja láhkanjuolggadusat sihkkarastet eará ássiide". Dán njuolggadusa sáhttá oaidnit oktavuod1as art 8 nr. 1:iin, mii cealká ahte: "Nas1unála lágaid ja láhkanjuolggadusaid geavahettiin dihto álbmoga ektui, galgá doarvái váldit vuhtii sin árbevieruid ja vieruiduvvon vuoigatvuod1aid". Dás ferte c1uovvut, ahte konvens1uvdna geatnegahttá sihke duopmostuoluid ja eará eiseválddiid váldit sámiid vieruid vuhtii. Geavatlas1 váttisvuod1at, maid riektejoavku buktá ovdan vuod1us1tusastis, eai atte vuod1u lohkat, ahte leat " doarvái váldojuvvon vuhtii" sámiid vierut, maidda gullet maiddái riekteáddejumit, mat leat vuod1d1un namuhuvvon vieruide.
Riektegálduid geavaheami vuostá gal sáhttá nágget, ahte dakkár riekteáddejumiide ii biddjo olus deaddu duopmostuolus. Riektegeavadis oidno dávjá, ahte báikkálas1 riekteáddejumit vuoittáhallet objektiivvalas1 rievtti spiehkkaseaddji c1ovdosiidda. Jáhkán goittotge, ahte go riektedilálas1vuod1at leat nuge eahpec1ielgasat, ja riikka oasis, gosa erenoamáz1it riektedilálas1vuod1at gustojit eambbo go eará sajiide, stuorru dakkár riekteáddejumiid mearkkas1upmi. Juohke dáhpáhusas ferte áibbas boastut leat beros1keahttá sámiid riekteáddejumiin. Dan geaz1il lea goittotge s1addan ollu bahc1avuohta sámiid gaskavuhtii. Sámedikki presideanta Ole Henrik Magga logai rahpansáhkavuorustis Sámedikki vuoigatvuod1asemináras Kárás1jogas c1akc1am. 12. b. jagi 1994, ahte:
"Dáid riektegaz1aldagaid meannudeapmi ii goassege s1atta dievaslas1, juos sámiid riekteáddejumit eai váldojuvvo oassin árvvos1tallanvuod1us".
III. RIEKTEGÁLDUID GUOSKEVAS1 GAZ1ALDAGAT
3.1 Vuod1d1ol. ﾧ 110 a ja álbmotrievttálas1 gálduid geavahus, ádden ja deattuheapmi 
3.1.1. Álggahus
Mun oainnán váttisvuohtan, ahte c1álalas1 riektegáldut agiset geaz1il buktet ovdan eiseválddiid oaiviliid sápmelac1c1ain sierra áigodagain. Bijan vuod1d1un, ahte eiseválddit eai leat atnán gánnehahttin gáhttet sámiid kultuvrra, iige dat leat gáhttejuvvonge ovdal áibbas man1imus1 áiggiid. Manan vel guhkkeleabbui ja logan, ahte sosiáladarwinismma olmmos1oainnu27 váikkuhusaid geaz1il leat sápmelac1c1at adnojuvvon nuppi ceahki riikkavuloz1in, mat galget heivehuvvot dahje resosialiserejuvvot Norgga stuorraservodahkii. C1uohte jagi dáruiduhttin- ja assimilerenpolitihkka galggas1ii duod1as1tit dán c1uoc1c1uhusa28 doarvái. Das c1uovvu mu oainnu mielde, ahte ollu c1álalas1 riektegáldut, mat geavahuvvojit, gied1ahallet sámiid kultuvrra dakkár vuogi mielde, mii almmolac1c1at lea gud1d1ojuvvon vuod1d1olága ﾧ 110 a mearrádusain.
3.2 Lagabut vuod1d1olága ﾧ 110 a ja dan mearkkas1umi birra
Vuod1d1olága ﾧ 110 a vuod1ul lea stáhta eiseválddiin geatnegasvuohta lágidit dilálas1vuod1aid dan láhkai, ahte sámiid álbmotjoavku sáhttá sihkkarastit ja ovddidit iez1aset giela, kultuvrra ja servodateallima.
Riektejoavku lohká c1ilgedettiinnis vuod1d1olága ﾧ 110 a mearkkas1umi, ahte dasa nugo mán1gga earáge vuod1d1oláhkanjuolggadussii, mat leat s1addan ﾧ 110 a:s, ii sáhte bidjat c1ielga iige konkrehtalas1 riektegeatnegasvuod1aid. Paragráfa orru buoremusat heivemin gáldun, man vuod1ul ráhkaduvvojit prinsihpat ja njuolggadusat gustojeaddji rievtti áddemii ja geavahussii, ee. c1ujuha riektejoavku, ahte ﾧ 110 a álgoálbmotrievtti oktavuod1as buktá ovdan navdinprinsihpa (presumps1uvdnaprinsihpa). Dainna oaivvilduvvo, ahte Norgga riekti navdojuvvo (presumerejuvvo) vástidit álbmotriektái - dás nu ahte Norga lea deavdán álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aidis sámiide álgoálbmogin29.
Lean gal aiddo ovtta oaivilis das, ahte mearrádusa sátnehápmi dahká váttisin ráhkadit paragráfas gustojeaddji riektegáldooahpa vuod1ul konkrehta riektegeatnegasvuod1aid. Liikká lea nu, ahte ﾧ 110 a:s lea nana váimmus, ja guoddá sisdoalu, man ii sáhte dulkot boastut. Go Stuorradiggi guorahalai njuolggadusa ovdalgo dat nannejuvvui, árvvos1talai ás1s1eságadoalli njuolggadusa sisdoalu ja prinsihpalas1 mearkkas1umi dán láhkai: "Mu oainnu mielde lea dát riekta, daningo vuod1d1oláhkamearrádus hábme prinsihpa nu allagit ja geatnegahtti hámis go min riektevuogádagas lea vejolas1"30.
Gaz1aldat lea dasto, mat prinsihpat sáhttet ráhkaduvvot ﾧ 110 a vuod1ul, ja das leago riektejoavku addán doarvái mearkkas1umi ﾧ 110 a:i árvvos1tallamiinnis. Mu mielas orru, ahte dasa lassin, ahte ﾧ 110 a dovddastuvvo barggu njuolggadussan, dasa ii biddjo nu stuorra mearkkas1upmi. les1 oainnán ﾧ 110 a sihke láhkaásaheami ja riektegeavahusa njuolggadussan. Sáhttá lahkonis1goahtit ﾧ 110 a váibmosa go lohká, ahte das lea positiivvalas1 bealli ja negatiivvalas1 bealli. Mun bijan vuod1d1un, ahte ﾧ 110 a vuod1ul lea eiseválddiin riektegeatnegasvuohta c1uovvut riekteovdáneami, man mielde sámekultuvrii sihke materiála ja ideála bealis addojuvvojit dárbbas1las1 eavttut, nu ahte dat sáhttá joatkas1uvvat árbevirolas1 hámis ja ovdánit viidáseappot. Dán sáhttá ja galgá ollas1uhttit od1d1a láhkaásahemiin, mii lea ﾧ 110 a positiiva bealli.
Viidáseappot bijan vuod1d1un, ahte ﾧ 110 a kulturdoahpagii gullá maiddái sámiid riektejurddas1eapmi. Kultuvrra riektejurddas1eapmi lea mu oainnu mielde okta kultuvrra deháleamos osiin31. Negatiivvalas1 beliin mun fas oaivvildan, ahte ii galgga beare positiivvalac1c1at viggat ovdánahttit rievtti, muhto galgá maiddái did1os1tit láhkaásahanproseassas ja eará doaibmabijuin, main lea riektegeavaheapmi, ahte dálá riektedilálas1vuohta muhtin muddui lea dán áigge juo hilgojuvvon dáruiduhttin- ja oktiisuddadanpolitihka buvtta. Sáhttá kánske atnit ﾧ 110 a riektegeavaheaddji direktiivan dan, ahte dálá riektedilálas1vuod1a galgá áddet dan láhkai, ahte dat vástida ﾧ 110 a vuod1d1ooainnu. Dan vuod1ul, man mielde vuod1d1oláhka lea lex superior dahje alit riekti eará materiála lágaid ektui, sáhttá ﾧ 110 a mu oainnu mielde atnit juogo riekteprinsihppan, mii oaivvilda geavaheaddji njuolggadusa sámi riektegaz1aldagain, dahje muhtinlágan riektestandárdan. Vuosttas oktavuod1as c1uvos1ii ﾧ 110 a:s, ahte go riektegáldofáktoris c1ielgasit vuhtto hilgojuvvon oaidnu sámiid dahje sámekultuvrra ektui, ii galgga dan fáktora juogo váldit vuhtii dahje dan mearkkas1upmi árvvos1tallan- dahje harmoniserenmuttus galgá leat uhcit go eará argumeantagálduid, main lea mán1ggabealagut oaidnu sámeás1s1iin. Nuppi oktavuod1as, rievttálas1 standárddas c1uvos1ii fas, ahte boarrásut riektegáldofáktoriid sisdoallu dulkojuvvos1ii daid oainnuid mielde, mat ﾧ 110 a:s leat sámiid ja sámekultuvrra birra. Goabbá oaidninvuohki válljejuvvo, ii leat nu dehálas1. Dehálas1 lea dás, ahte nana unnitlogu gáhttema vuhtiiváldin gáibida dakkár c1ovdosa. NAC1 1984:18 siiddus 43332 gávnnan muhtin muddui doarjaga dáid oaiviliidda.
Dát ﾧ110 áddejupmi sáhttá leat erenoamás1 áigeguovdil, go jurddas1a boarrásut láhkaásaheami ja riektegeavada váldotendeanssaid "sensurerema", dainhan dávjá adnojuvvo sámiid geavaheapmi muhtunlágan vigihis ávkkástallanvuoigatvuohtan, dahje ain guhkkeleabbui muhtinlágan duottohahtti geavaheapmin (en slags tålt bruk). Skuvlaovdamearkka dás lea Sandvik refereren LoR:s 1980 s. 114. Dás hállojuvvo finánsadepartemeantta evttohusas, addon jagi 1848:
"Albma Finnmárku (dat oaivvilda finnmárkkolas1 almennegiid) lea namalassii dolos1 áiggiid rájes adnojuvvon gonagassii dahje stáhtii gullevaz1z1an, daningo doppe álgoálgosac1c1at lea orron dus1s1e nomádaálbmot, johttisápmelac1c1at, geain eai lean fásta orrunvisttit".
Sandvik c1ujuha viidáseappot, ahte dát cealkámus1 lea váikkuhan earáide, ee. riektedied1aalmmái Fredrik Brandtii, ja ahte dát gáldu lea váikkuhan maiddái man1n1elut riekteásaheapmái.
Mo dakkár kritihkalas1 gáldogoziheami c1ad1aha, lea dasto nubbi ás1s1i. Muhtimin lea áibbas c1ielggas, ahte boares riektegáldu ja dálá áddejumit eai heive oktii, omd. dál heaittihuvvon eanavuovdinnjuolggadusa lassinjuolggadus giela birra. Dás riektejoavku lea nugo mun ádden c1ielgasit hilgon njuolggadusa ja oainnu, mii das lea vuod1d1un. Juos dat ain gulas1ii gustojeaddji riektái, addojuvvos1iigoson dasa mearkkas1upmi? Oaidninsajis, maid mun bajábealde lean geavahan, c1uvos1ii vuod1d1ol. 110 a prinsihpas, ahte dakkár njuolggadusas ii livc1c1e rievttálas1 mearkkas1umi. Eahpec1ielgasut dilálas1vuod1ain sáhttá geavahit eará dulkonfáktoriid go c1ielggada árvo- ja olmmos1oainnuid, mat njuolggadusaid c1álliin ledje. Erenoamáz1it boares láhkaovdabargguin ja boarrásut riektegeavadis sáhttet vuhttot oainnut, mat eai s1at gula dán áigásas1 sámekultuvrra áddemii. Gaz1aldat lea dus1s1e, man ollu ovddes1 jurddas1anvuod1us ain eallá dálá Norgga riektekultuvrras.
3.3 Oktavuohta álbmotriektái. Jagi 1989 ILO-konvens1uvdna nr. 169 
C1ielggadusa siiddus 266 gávnnaha riektejoavku, ahte guovddás1álbmotrievttálas1 njuolggadusat, ON-konvens1uvdna siviila ja politihkalas1 njuolggadusaid birra 1966, ja jagi 1989 ILO-konvens1uvdna nr. 169 leat seammá dásis vuod1d1ol. 110 a:in, dat oaivvilda ahte daid hápmi lea oppalas1 ja njuovz1il. Dan man1n1á meros1tallojuvvo álbmotriekti sekundára riektegáldun, juos buohtastahttá siskkáldas rivttiin, daningo stáhta oamastanvuoigatvuohta Sis-Finnmárkui lei vuod1d1uduvvon, ovdalgo dálá álbmotrievttálas1 ovdáneapmi álggii. Riektejoavkku (sihke unnit- ja eanetlogu) cealkámus1aid álbmotrievtti birra ferte atnit c1ielga lávkin man1osguvlui NAC1 1984: 18' álbmotriektec1ielggadeami ektui33.
Vuod1d1ol. 110 a ektui34 lea ILO-konvens1uvdna od1d1aseamos ja miellagiddeveamos gáldu, daningo dat gied1ahallá álgoálbmogiid eanavuoigatvuod1aid. Konvens1uvnna art. 14 nr. 1 :s nannejuvvo, ahte álgoálbmogiid vuoigatvuod1at oamastit ja eaiggádus1s1at eatnamiid, maid sii árbevirolac1c1at leat rád1d1en, galget dohkkehuvvot. Oamastit ja eaiggádus1s1at (eie og besitte) leat bálddalaston molssaeavttut, mii c1uovvu das go sániid oamastit ja eaiggádus1s1at gaskkas geavahuvvo "ja". Oaivil lei addit vejolas1vuod1a c1oavdit riektegaz1aldaga sierra láhkai sierra riikkain35. 
Dat mielddisbuktá, ahte konvens1uvnna geaz1il sáhttá gustojeaddji rievtti dulkot stuorát heivehanmuniin. Ovdamearka aiddo das lea Nordlándda ja Romssa meahccekomis1uvnna riektecealkámus1 ás1s1is 2/92 - Divttasvuonafealta36. Das nannejuvvui sápmelac1c1aide, geain ledje eanaopmodagat guovllus, oamastanriekti duottarguovlluide sin eatnamiid oktavuod1as. Riektevuod1d1un lei dás konvens1uvnna art. 14 ja impedimeantameros1tallamat.37
Ovddabealde ovdanbuktojuvvon oainnu mielde deavddás1ii nana geavahanvuoigatvuohta konvens1uvnna gáibádusaid. Lea dattege gaz1aldat, leago erohus "nana" geavahanrievtti ja oamastanvuoigatvuod1a gaskkas mearkkas1umi haga vai ii. Joatkagis in ane eahpidahttin, ahte sápmelac1c1at álgoálbmogin guhká leat deavdán árbevirolas1 rád1d1engeavahusa gáibádusaid. Ahte sápmelac1c1ain ii kánske leatge dakkár oktorád1d1en nugo konvens1uvdna eaktuda, ii goit c1uovo álgoteavstta vearbba "occupy" áddemis dan láhkai, ahte rád1d1endilli ferte leat bistán gitta konvens1uvnna nannejupmái. Dad1i mielde ferte leat doarvái, ahte rád1d1ejupmi lea bistán muhtin muddui min jahkec1uod1i bealde38.
Dan mielde c1uovvu konvens1uvnnas, dulkojuvvon vuod1d1ol. ﾧ 110 a vuod1ul nugo bajábealde lean namuhan, ja geavahuvvon sisrievttálas1 riektegálduin, loahppaboad1us ahte sápmelac1c1at oaivvilduvvojit leat háhkan opmodatrievtti, dahje an1kke nana geavahanrievtti daid guovlluide, maid dán áigge sáhttá meros1tallat sámi guovddás1guovlun. Nubbi gaz1aldat lea, sáhttágo konvens1uvnna mearrádusaid iskat njuolgga Norgga duopmostuolus, iige beare nas1unála rievtti "konvens1uvnnalas1vuod1a". Dat sáhttá c1uovvut konvens1uvnna art. 12 dulkomis. Leat an1kke nana vud1os1tallamat dakkár bohtosii.
IV. "CIEGGAN RIEKTEDILIID" DOAHPAGA KRITIHKKA
4.1 Álggahus
Dan mielde, man ollu sadji doahpagii "cieggan riektedilit" lea addojuvvon eanetlogu árvvos1tallamiin oppalas1 vuolggasajiin gitta loahppac1ovdosa rádjái, orru c1ielggas, ahte dan riektevud1d1ui lea biddjon stuorra mearkkas1upmi, vaikko vel dat ii leatge gávnnahuvvon mearkkas1ahttin dan oaivilii, man mielde stáhta lea Finnmárkku ovddes1 c1álikeahtes eatnamiid oamasteaddji. 
Maidbat dát cieggan riektediliid oahppa dasto mearkkas1a? Lea dálán fuomás1eames, ahte instituhtta geavahuvvo seammá cealkagis dahje synonyman viidáseappot dovddus instituhtain, geavaheapmi dolos1 áiggi rájes. Mu ja mán1ggaid earáid oaiviliid mielde leat sámiid vuoigatvuod1at fylkka luondduriggodagaide gitta aiddo dan riektevuod1us39. "Cieggan riektediliid" oahppa meros1tallojuvvo dávjá dolos1 áiggiid rájes geavahusa njuolggadusaid od1asmahttimin, "dahje daid dehálas1 lasáhussan"40. Stuorámus mearkkas1upmi dán vuod1us leamas1 dalle, go giliolbmuid almennetrievttit leat vuoittáhallan stáhta dahje eará oamasteami gáibideddjiid vuostá41. Guovddás1ás1s1i dáin jurdagiin lea, ahte oamastanriekti ii leat eahpiduvvon guhkes áigái. Das c1uovvu dego Brækhus42 fuomás1ahttá, ahte "su (juristta, mu fuom.) juridihkalas1 "instinkta" dadjá sutnje, ahte riektevuogádat ii makkárge dilis botkes1e nu boares ja nana riektedilálas1vuod1aid".
Mu vuolggasadji lea das, ahte stáhta ii leat rád1d1en Finnmárkku eatnamiid dán láhkai, ahte dat livc1c1ii háhkan alcces dievaslas1 priváhta oamastanrievtti guovllu badjel.
4.2 Mii lea geavaheapmi dolos1 áiggi rájes?
Dolos1 áiggi rájes geavaheapmi lea riekteinstituhtta, mii ii leat nannejuvvon lágain, muhto mii liikká eaktuduvvo mán1ggain láhkamearrádusain. Instituhtta lea dovddus boarráseamos áiggiid rájes eanemus láhkavuogádagain. Min kulturbires erenoamáz1it germánalas1 ja romálas1 rievttis, ja maiddái álgoálgosas1 dolos1 dáru (norrøn) rievttis43.
Sáhttá oanehac1c1at lohkat, ahte eatnama dahje eatnamii c1adnon vuoigatvuod1aid guhkit áiggi44 geavahusa45 bokte sáhttá dilálas1vuod1aid mielde oaz1z1ut nannejuvvot oamasteami dahje geavahanvuoigatvuod1a. Dat gáibida dasa lassin, ahte vuoiggalac1c1at lea atnán alddis geavahanrievtti. Dán oaivila galgá vuolggasajis juogadit sihke dat, guhte c1uoc1c1uha iez1as leat rivttiid háhkan, ja dat, guhte massá rievtti, nugo lea celkojuvvon Rt. 1983:s, s. 569, -"guovttebealat áddejupmi vuoigatvuod1ain ja geatnegasvuod1ain". Mu oainnu mielde buot riekteháhkama eavttut dolos1 áiggi rájes geavahusa njuolggadusaid mielde eai oro absoluhtat, muhto orrot eambbo veahkkin árvvos1tallamii, nu ahte daid mearkkas1upmi lea nuppiideaset ektui relatiivvalas146. Das sáhttá c1uovvut, ahte rievttit gárz1ot omd. go geavahus lea bistán guhká ja leamas1 intensiiva, muhto dasa gullevas1 riekteáddejupmi dahje opinio juris lea leamas1 geahnohut.
Dán man1n1á lea c1ielggas, ahte dolos1 áiggi rájes geavaheapmi doaibmá háhkanvuod1d1un rivttiide, mat gullet fásta opmodahkii, dalle go gáibideaddji ii sáhte c1ájehit eará vuod1us1tusa iez1as gáibádussii go jeavddalas1, guhkit áiggi bisti geavahusa.
4.3 Lágat ja kritihkalas1 geahc1astat "cieggan riektediliid" doahpaga birra
Oaivil, ahte stáhta oamasta Finnmárkku eatnamiid c1uovvu eanetlogu ákkastallama mielde das, ahte oaivil dahje riektedilli lea "cieggan". Geavahus dolos1 áiggi rájes, mii bajábealde roavvát lea govviduvvon, gidde fuopmás1umi vuosttamuz1z1an dasa, ahte "sajáiduvvan" sátnelihttu lea eahpec1ielggas. Juo Riektejoavkuge dadjá, ahte háhkan- ja massineavttut leat earáláganat eaige nu dárkilat, go mii guoská oamastussii47. Mu mielas eavttut dasa, mii adnojuvvo sajáiduvvan riektedillin, orrot váilevac1c1at ja eahpec1ielgasat - vaikko vel gaz1aldat leage árvvos1tallama vulosas1 njuolggadusvuogádagas go geavahusas dolos1 áiggi rájes. Nuppi dáfus gal namuhuvvo, ahte dát guokte riektevuod1u leat measta identalac1c1at, ja ahte mán1gii s1addá adnojuvvot dus1s1e terminologalas1 erohus. Dat dávista min suoibu terminologalas1 lundui, mas riektevuod1d1u lea sorjavas1. Muhtimin hállojuvvo "sajáiduvvan geavahusas", muhtimin fas "cieggan riekteáddejumiin" ja namuhuvvojit "cieggan riektedilálas1vuod1at".
Karakteristihkaid molsas1uddama sivva lea viehka muddui oamasteami doaba. Riektejoavku gied1ahallá dan ee. siiddus 263, gos sii vuod1us1tit vuogi mielde, mii mu mielas ii jeage, manne oamasteapmi ii leat stáhta váttisvuohta. Oamasteapmi sáhttá eanetlogu mielde oaivvildit, ahte mii nu hálddas1uvvo fysihkalac1c1at. Mun logas1in, ahte oamastan- ja geavahanrivttiid háhkamis dat mearkkas1a váldonjuolggadusa mielde, ahte lea dakkáras1 hearráivuohta. Sátnelihttu "cieggan riektedilálas1vuod1at", mat vuod1us1tit stáhta eaiggátvuod1a, erohuvvá dahje spiehkkasa dad1e mielde váldonjuolggadusas.
Juos mii geahc1c1at sámiid luonddugeavahusa stáhta geavahusa ektui, leat sápmelac1c1at geavahan luondduriggodagaid dan láhkai, ahte dat an1kke ovdal lea deavdán oamasteami gáibádusaid nugo dat dábálac1c1at meros1tallojuvvo, daningo dat, ahte sii geavahedje duoddariid iez1aset ealáhusas, attii Dánmárku-Norgii vuod1u gáibidit suverenitehta (bajimus válddi) ovdal rádjasoahpamus1a 175148.
Stáhta bealistis vuod1us1ta rievttis háldduiguin (disposis1uvnnaiguin), mat eanemusat leat rievttálac1c1at. Dad1i mielde ii leat daddjon ahte oamastusas, mii váldooassái lea rievttálas1, ii livc1c1e mearkkas1upmi. Leage ovdal gaz1aldat das, leago stáhta rievttálas1 rád1d1ejupmi guod1d1án earáid olggobeallái nu dievaslac1c1at, ahte dat vuod1us1tivc1c1ii oamastanvuoigatvuod1a. Mun dovddan, ahte stáhta hovdema ja sápmelac1c1aid eanageavaheami gaskasas1 gic1c1us stáhta ii leat vuostegeavahusa iige eará disposis1uvnnaid bokte nákcen vuod1us1tit c1ielga priváhtarievttálas1 oamastanrievtti. Sandvik dadjá LoR:s 1980 s.114, ahte sátnelihttu "stáhta c1álitkeahtes eana" s1attai oahpahusas ja hálddahusas, ovdalgo sátnelihttu nannejuvvui lágas. Sandvika mielde ii gávdno eará vuod1d1u, ii láhkamearrádusge, "go dadjat priváhtarievttálas1 atnuiváldin". C1ielgaseamos vuostehágu dakkár "stáhtaoamasteapmái" lea dovddahan ruot1t1elas1 professor ja Alimus Duopmostuolu ovddes1 justitiarus (vástida Norgga Alimusrievtti jod1iheaddji) Bertil Bengtsson. Son c1uoc1c1uha, ahte stáhtas illá lea leamas1 oamasteapmi, ii an1kke dábálas1 oamasteapmi49, ja viidáseappot, ahte: "Sáhttá died1usge jurddas1it, ahte stáhta livc1c1ii háhkan eatnamiid geavahusas bokte dolos1 áiggi rájes, vaikko sápmelac1c1at leatge geavahan eatnamiid; muhto gos gávdno doarjja dakkár rievttálas1 od1d1aráhkadussii?50. Dakkár doarjja Riektejoavkku oainnu mielde lea das, ahte riektedilálas1vuohta lea cieggan. Riektejoavku ferte dalle bidjat vuod1d1un, ahte stáhta rievttálas1 disposis1uvnnat devdet oamasteami gáibádusaid. Mu oainnu mielde sáhttet stáhta disposis1uvnnat leat vuod1d1un eanemustá dábálas1 muddengelbbolas1vuhtii (reguleringskompetanse).
Dasto geahc1c1aluvvo sátnelihtu "cieggan riektedilálas1vuod1at" vud1os1tallan c1ujuhusaiguin riektegeavadii. Dus1s1e smávva oassi dain gied1ahallá stáhta ja priváhta gaskasas1 riidduid. Juos ii hálit njuolgga lohkat ahte ás1s1iin, main leat mielde dus1s1e priváhta oasálac1c1at, ii leat mearkkas1upmi, de fertejit dat an1kke leat dus1s1e ovdamearkan. Viidáseappot sáhttá dus1s1e muhtimiid daid ás1s1iin, mat namuhuvvojit njuolgga gohc1odit boad1usin "cieggan riektedilálas1vuod1ain", mat livc1c1e iehc1anas vuod1us1tussan51.
Eará ás1s1i lea fas, sáhttágo geavahuvvon duopmomateriála deháleamos osiid geavahit, daningo duod1alas1 ja rievttálas1 eavttut, maid vuloz1in dat leat ovddiduvvon, spiehkkasit c1ielgasit Finnmárkku dálá dilálas1vuod1ain sihke historjjálas1, kultuvrralas1, dálkkádatlas1 ja demográfalas1 dilálas1vuod1aid ektui.
Sáhttá maiddái oaidnit cieggan riektedilálas1vuod1at -sátnelihtu muhtin lágan heiveheapmin, mas priváhta háhkan heivehuvvo daid njuolggadusaid mielde, mat gusket geavahussii dolos1 áiggi rájes. Brækhus52 oaivvilda, ahte dalle sáhttá vuolidit "dábálas1" háhkama gáibádusaid daid njuolggadusaid mielde, mat gusket geavahussii dolos1 áiggi rájes. Dego bajábealde lea c1ilgejuvvon, ii dat leat mu oainnu mielde vejolas1, daningo stáhta hovden ii deavdde gáibádusaid, mat dábálac1c1at gullet priváhtarievttálas1 háhkamii.
Dad1e mielde ferte sátnelihtu vuod1d1un leat, ahte rivttiid háhkama eavttut leat heivehuvvon dahje heivehuvvojit ain. Dan ferte dalle vuod1us1tit dainna, ahte go stáhta lea riektesubjeaktan háhkki bealde, de ii gehc1c1ojuvvo dábálas1 karakteristihkkii, mii guoská dábálas1 priváhtarievttálas1 rievttiháhkamii geavahusa vuod1ul, mii leamas1 dolos1 áigge rájes, ja dalle maiddái sirrejuvvo ja geavahuvvo ráinnas, mihtilmas status quo-oassi, mii lea guovddáz1is dakkár riektevuod1uid go oamasteami ja geavahusa dolos1 áigge rájes vuod1us1tusain. Sátnelihtu sisdoalu váimmus1 ferte dad1e mielde leat dilálas1vuohta, ahte illá hálidit gáikkodit bissovas1 dili nu guhkes áiggi man1n1á. Dasa lassin sáhttá namuhit riikka oamastandilálas1vuod1aid bissovas1vuod1a vuhtiiváldima. Dat vuod1us1tuvvo earret eará Rt:in jagis 1963, s. 1163, mas riektejoavku erenoamáz1it buktá ovdan namuhuvvon ákka53.
Go lea sáhka etablerejuvvon dilálas1vuod1aid vuhtii váldimis, de jurddas1uvvo vuosttamuz1z1an ovttaskas olbmo dahje fysihkalas1 olmmos1joavkku suodjaleapmi. Dat c1uovvu jurdagis, ahte riekti dahje buorre rád1d1ejupmi, mas lea gaz1aldat, jeavddalac1c1at lea mearrideaddji ies1 ealáhusvud1d1ui, dahje lea stuorra oassi das. Dakkár duohtavuohta guoská dávjá ovttaskas olbmuide dahje joavkkuide, muhto ii stáhtii. Nuppi gez1iid baicce stáhtas leamas1 oaidnu, ahte dan oamastanriekti Finnmárkku eatnamiidda galggas1ii s1addat ávkin ássiide. Dakkár dáhpáhusas ferte vuod1us1tit lagabui vuhtii váldimiid, maid mielde stáhta vuhtiiváldin ies1alddes vuod1us1ta riektedilálas1vuod1aid bisuheami sápmelac1c1aid ja Finnmárkku eará ássiid goasttádusain. Juos stáhta eaiggátvuod1a vuod1us1tus c1uovvu das, ahte buot buohkanassii oaivvilduvvo buoremussan, ahte stáhtas lea ja galgá leat dakkár sajádat, de galggas1ii árvvos1tallan ja dan vuod1us1tusat leat boahtán ovdan eará hámis go muhtin lágan "gustojeaddji-riekti-hámis".
Nubbi gaz1aldat, mii ihtá man1n1eleappos, lea dilálas1vuod1aid álgoálgosas1 govttolas1vuohta. Dat lea guovddáz1is eanetlogu ákkastallamis, dasgo c1ielggadusas celkojuvvo s. 28:
"Dat, mii oktii leamas1 riekta, ii dárbbas1 leat s1at riekta dál - ii oamastanrievtti ektui iige earáge riektedilálas1vuod1aid ektui. Dat gusto vaikko rievdadusa vuod1d1un ii livc1c1ege ovttajienalas1 soahpamus1, eaige c1ielga bággolonistan- dahje láhkamearrádusat, muhto sáhttá leat s1addan boasttoáddejumiin - juoba boasttoáddejumiin, maid dan áigge lei váttis addit ándagassii".
Muhtin muddui lea nu, ahte status quo vuod1ul dohkkehuvvo dilálas1vuohta vuoiggalaz1z1an, go áigi lea váikkuhan riektedilálas1vuod1aide ja jávkadan álgoálgosas1 rájáid. Dánskalas1 1600-logu láhkagirjjis hállojuvvo "ranshefd" birra lágaid c1uovvu beassanvuohkin54. Jahkec1ud1iid lea oapmeriekteteoriijas digas1tallojuvvon, galgágo gáhttet dan, gii eahpevuoiggalac1c1at lea s1addan oamasteaddjin vai fásta opmodahkii gullevas1 rievtti. Mán1gii lea goit gávnnahuvvon, ahte gánneha gáhttet dili, mii aiddo dalle gusto, erenoamáz1it go vuoigatvuod1at leat mán1gii nuppástuvvan. Dat lea celkojuvvon cealkagiin "suollaga árbejeaddjit sáhttet oamastit", vrd. oamastusl. ﾧ 3. Min dáhpáhusas livc1c1ii várra liigi gohc1odit stáhta suolan, muhto menddo láivi fas gohc1odit dan boasttoáddejupmin. Teoriijas ja riektegeavadis lea ceavzán oaidnu, ahte dovdomearkan, mii guoská geavahussii dolos1 áiggi rájes, justa lea dat, ahte dilálas1vuod1aid álgu sáhttá leat dovdameahttun dahje jávkan historjjá seavdnjatvuhtii, ja ahte sáhttá orrut menddo garas gaikkodit cieggan dili, vaikko oamasteapmi lea leamas1ge álggus eahpevuoiggalas1. Dat gal sáhttá doallat c1ielga priváhtarievttálas1 diliin, go dilálas1vuod1aid duogás1 lea nu eahpec1ielggas, ahte dat c1ielgá dálá oasálac1c1aide easkka proseassas. Min dáhpáhusas lea "roavvát ávkkástalli" stáhta iige miige priváhta olbmuid, ja dili duogás1 lea leamas1 muhtin muddui dovddus álo, danin sáhttá ákkastallat konkrehta dilálas1vuod1aid doarjagiin, ahte dilli ii leat doarvái cieggan. Amma dus1s1e sápmelac1c1at sáhttet c1uoc1c1uhit iez1aset leat leamas1 historjjá sevdnjes gokc1asa vuolde. Teoriijas lea erenoamáz1it Dahl-Hansen TfR:s jagi 1940 artihkkalisttis "Alders tids bruk innen tingsretten" (Geavahus dolos1 áigge rájes oapmerievttis) gied1ahallan nu go ies1 gohc1oda "defensiiva vuhtiiváldimin", mii lea gustojeaddji dili vuhtiiváldin. Dan son c1atná oktii erenoamáz1it oainnuin, ahte passivitehta ii sáhte nuppástuhttit subjektiiva rivttiid. Man1imus1 oainnus, maid Dahl-Hansen c1uoc1c1uha, sáhttet leat mán1ga oaivila, muhto fiks1uvdna "gii orru jaska lea ovtta oaivilis" ii álo doala deaivása.
Dasto gied1ahallagoad1án man1imus1 oasi sátnelihtus "cieggan riektedilit". Nugo lea juo geaz1iduvvon, de ii sáhte stáhta ja sápmelac1c1aid gaskavuod1as ráhkadit maidge c1ielga opinio jurisiid, dahje rivttiid ja geatnegasvuod1aid guovttebealat áddejumiid55. Namuhuvvon riektegeavada eavttut leat nugo lea máinnas1uvvon sierraláganat. li dus1s1e dan beales, ahte dat riikkaoasit, gos váldooassi ássiin ledje dáz1at, ledje dássedeattus dan dáfus, ahte lei oktasas1 riektegiella mainna gulahallat, ja ahte goappas1agat oassálac1c1at dovde riektekultuvrra vuod1d1onjuolggadusaid. Danin ii leat adnojuvvon geavada vuod1ul vuoiggalaz1z1an lohkat, ahte goappas1at bealit leat eanas1 gudnejahttán stáhta oamastanrivttiid. Lea jáhkehahtti, ahte Varfjell-Stifjellduomu56 vuosttasjienasteaddji oaidnu doallá buorebut deaivása, oaidnu man riektejoavkku unnitlohku maid dovddasta, namalassii ahte sápmelac1c1aid ja eiseválddiid gaskkas leamas1 kulturboatkka, mii easkka man1imus1 áiggiid lea veház1iid veház1iid jávkagoahtán.
V. LOAHPPA
Oainnus, ahte gustojeaddji rievtti doaba lea mán1ggabealagut ja njuovz1ilut go maid prognosateoriija riekteideologalas1 ideálii c1áhká, c1uovvu eanetlogu árbevirolas1 riektegálduid áddenvuogis mu mielas nu, ahte sápmelac1c1aid riektegáibádusat áddejuvvojit diakronalac1c1at57. Diakrona riektegeavahussan mun ádden dálá riektedilálas1vuod1a konklus1uvnnaid, mat leat dahkkojuvvon ovddes1 jurddas1anvuogi mielde, mii lea s1addan áibbas eará dilálas1vuod1ain go dálá, iige dad1i mielde nákce doarvái bures fáhtet servodat- ja riekteovdáneami. Buohtalagaid dainna livc1c1ii eambbo synkronalas158 riektegeavahanproseassa, mas árvvos1tallamis geavahuvvojit eambbo dálá politihkalas1 ja sosiálalas1 duohtavuod1at. Dat mielddisbuktá vejolas1vuod1a, ahte ás1s1áigullevas1 duod1alas1 sivat besset váikkuhit dievas mearkkas1umiineasetguin.
Joatkagis sáhttá buohtastahttit albmaboahtimiin, mii riekteteoriijas ja riektesosiologiijas gohc1oduvvo "vuoiggalaz1z1an dahkamin" (rettsliggjøring)59. Buorre ovdamearka lea Álaheajuás1s1i60, mas sihke politihkalas1 ja juridihkalas1 prinsihppagaz1aldagat duohpas1uvve gaz1aldahkan bággolonisteami duohtandahkama lágalas1vuod1as. Go váttisvuod1aid c1oahkki, man buoremusat sáhttá c1oavdit politihkalac1c1at, dahkkojuvvo rievttálaz1z1an, sáhttá seammás rievdadit váttisvuod1a eahpeduod1alaz1z1an, daningo sirdas1uvvan politihkalas1 lávddis rievttálas1 arena ala sáhttá mielddisbuktit sadjásas1 ákkastallamiid ja cuhkiid61. Riektejurddas1eaddji Ragnar Knoph ovdanbuvttii dan c1uovvovac1c1at girjjistis "Rettslige standarder":
"Sii (duopmárat) hohkkohallojuvvojit nu garrasit, ahte illá sáhttet biehttalit "jusifiseremis" váttisvuod1aid, rievdadeames politihkalas1 gaz1aldagaid ja beros1tanárvvos1tallamiid juridihkalas1 dulkonbargun, ja dat ii ovddit c1ovdosiid"62..
Dálá Alimusrievtti jod1iheaddji Carsten Smith oaidná maiddái Alimusrievtti orgánan, man leat báidnán servodaga fápmogaskavuod1at. Son sitere historihkár Jens Arup Seipa cealkámus1a das, ahte politihkalas1 momeanta ii hoigat juridihka c1ihkosii, muhto eallá ies1 juridihkas.63 Bealistis Smith lasiha, ahte:
"Duomut leat aktiivvalas1 mearrádusat, eaige mánát, maid politihkalas1 vilges háigirat leat buktán máilbmái... Juos sáhtás1ii dutkat ás1s1iid lagabut psykologalac1c1at, sáhtás1ii kánske gávnnahit, ahte duomuid mearrádusain leat maiddái lágahis, sadjásas1 ja c1iegus cuohkit. Mas dan diehtá."64
Dan ii galgga eavttuheamit áddet nu, ahte duopmosehtui dahje viidásut áddejumi mielde juristaámmáha metodaohppii livc1c1e mihtilmasat bajábealde namuhuvvon ravddamus1 oainnut. Dehálas1 lea, ahte juristii váikkuha oahppu ja geavat nu, ahte internaliserejuvvojit did1os1keahtes norpmat, dahje juridalas1 ákkastallama did1os1keahtes vuod1d1oeavttut.65 Dan lea Nils Kristian Sundby gied1ahallan nákkosgirjjistis "Om normer" (Norpmaid birra). Su oainnu mielde lea juristasead1u jurddas1anvuogi c1iegus vuod1d1oeavttuin dahkamus1 "gálggain áddet duod1alas1 fápmohálddas1eddjiid jurddas1anvuogi ies1gud1ege áiggis". Dat lea ies1alddes seammá oaidnu, man Ross prognosateoriijainis bealus1ta, vaikko vuod1us1tuvvoge earáláhkai.
Go gehc1c1ojuvvo viidásut perspektiivvain, mearkkas1a eanetlogu oassái negatiivvalas1 loahppacealkka ollu, daningo dan leat ráhkadan c1eahpes olbmot, mat árvvos1tallojuvvojit sakka fágalac1c1at. Gudmund Sandvik dadjá c1uovvovac1c1at dan váikkuhanválddis LoR:s 1980 s. 112-114: 
"Juridihkka gied1ahallá norpmaid. Dat lea geavatlas1 died1a, mii geavahuvvo. li oktage eará servodatdied1a sáhte juridihka láhkai ollas1uhttot ja adnojuvvot geavahusas. Juridihkalas1 jurddas1eapmi ja died1a oaz1z1u dad1i mielde dakkár c1ad1ahanfámu, man mii eará eahpedogmáhtalas1 servodatdutkit illá sáhttit oba govahallatge".
Dan vuod1ul lea mu mielas c1ielggas, ahte eanetlogu loahppacealkka heive bures politihkalas1 signálan, man c1uovusin sáhttá leat, ahte bistevas1 riekteovdáneapmi, mii sihkkarastá sápmelac1c1aide rivttiid c1earddalas1 joavkun dahje báikkálas1 ássin, sáhttá hehttejuvvot od1d1a láhkaásahemiin. Dat c1uovvu navdosis, ahte láhkaásaheaddji dahje eará eiseválddiid rivttiid dohkkeheapmi olggobealde geahc1c1ái orro eambbo "skean1ka", go fuolaheapmi dan ektui, ahte sápmelac1c1at oz1z1ot dohkkehuvvot rivttiid, mat sidjiide gullet álgoálbmogin ja stuorra guovlluid váldogeavaheaddjin sihke duod1alas1 rád1d1endilálas1vuod1aid vuod1ul, mat leat bistán gitta dálá áigái, ja vástideaddji od1d1aáigásas1 unnitloguid gáhttema ja álgoálbmotvuoigatvuod1aid riektejurddas1eami vuod1ul. Dan vuod1ul sáhttá leat váttis fidnet doarvái politihkalas1 doarjaga láhkaásaheapmái dahje eará doaibmabijuide, mat sihkkarastet sápmelac1c1aide vuoigatvuod1aid Sis-Finnmárkku dahje eará guovlluid luondduriggodagaide.
JUOLGENOHTAT
1.Gunnar Eriksen lea Romssa universitehta Riektediehtaga instituhta amanuensa. (ruovttoluotta) 
2.Sámedikki presideanta, Ole Henrik Magga celkkii rahpansártnistis Sámedikki vuoigatvuod1asemináras Kárás1jogas c1akc1amánu 21. beaivvi jagi 1994, ahte Sámediggi ii boad1e váldit c1ielggadeami meannudeapmái -"sivasgo eat deattut dan eanet, go makkárge earáge bargodokumeantta, mii lea ráhkaduvvon Sámi vuoigatvuod1alávdegotti olis". (ruovttoluotta) 
3.NAC1 1993:34, s. 266 (ruovttoluotta) 
4."Stáhtaeana" Finnmárkkus s1attai jagi 1991 "fievrriduvvot" Statsskogii S/F 1.000.000 ovddas. (ruovttoluotta) 
5.Op.cit, s. 16 ff (ruovttoluotta) 
6.Dás c1ujuhuvvo lagabut meros1talakeahttá "juridihkalas1 teoriijii", mii navdimis oaivvilda A. Ross: Om ret og retfærdighed (København 1953), kap. II, s. 41 ff. ruovttoluotta 
7.NAC1 1993:34, s. 24-25. (ruovttoluotta) 
8.Op.cit, s. 25 (ruovttoluotta) 
9.Virggálac1c1at dohkkehuvvon Norggas geassemánu 20. beaivvi jagi 1990. li vel virggálac1c1at dohkkehuvvon Ruot1as iige Suomas. (ruovttoluotta) 
10.NAC1 1993:34, s. 16. (ruovttoluotta) 
11.Op.cit, s. 16. (ruovttoluotta) 
12.Ross, op.cit. s. 417. Sml. T. Eckhoff: Rettskildelære (Oslo 1993), s. 312-14 (ruovttoluotta) 
13.Eckhoff, op.cit., s. 306. (ruovttoluotta) 
14.Eckhoff, op.cit., s. 306 (ruovttoluotta) 
15.T. Eckhoff: Rett, moral og politikk, "Juss, moral og politikk" (Oslo 1989), s.10 Vrd. maiddái J:E: Andreassen Skoghøy: Rett, politikk og moral. Om bruk av politiske og etiske argumenter ved rettsanvendelse og juridisk forskning, TfR 1994, s. 837 ff, erenoamáz1it s. 851-88. (ruovttoluotta) 
16.. Tønnesen: Retten til jorden i Finnmark (Oslo 1979), s. 44. (ruovttoluotta) 
17.Oppalas1 gova historjjálas1 ovdáneami birra - gc1. O. Jebens: "Samenes land - en rettslig realitet? TfR 1982 s. 667ff (ruovttoluotta) 
18.NAC1 1993:34, s. 256-57. (ruovttoluotta) 
19.G. Eriksen: Alders tids bruk (Oslo), s. 109ff. (ruovttoluotta) 
20.NAC1 1993:24, s. 270 ff. S. Tønnesen: Retten til jorden i Finnmark (Oslo 1979), kap. III, s. 103 ff. (ruovttoluotta) 
21.K. Korpijaakko: Logaldallanmánus Sámedikki vuoigatvuod1asemináras Kárás1jogas c1akc1am. 21. b. 1994, s.3: "Vad angår mig själv och hur jag har blivit tolkad i utredningen, så måste jag konstatera, att man på flera viktiga punkter har gett en alldeles fel form till det som lagts fram i min undersökning. Det gäller alltså inte bara en fel tolkning utan en klar forvrängning av min avhandling". (ruovttoluotta) 
22.NAC1 1993:34, s.17. (ruovttoluotta) 
23.Amerihkálas1 rievttis, mii guoská indiánaid eanavuoigatvuod1aide, divvojuvvo dákkár eahpedássedeaddu omd. traktáhtaid dulkonnjuolggadusaiguin. Dulkonnjuolggadusain sáhttá namuhit njuolggadusa das, ahte traktáhtta válljenváttisvuod1aid dahje eahpec1ielggasvuod1aid olis galgá dulkojuvvot indiánaide ovdun, ja ahte vuod1d1un sáhttá bidjat "váibmolád1is" dulkojumi indiánaid ovdun. Dasa lassin sáhttá dievasmahttinnjuolggadus "the reserved rights doctrine" namuhuvvot njuolggadussan, mii njulge oasálac1c1aid gaskasas1 eahpedássedeattuid. Lagabui dás M. Forsnes: Om USA's urbefolknings historiske rettigheter til land, s. 18-21, mas c1ujuhuvvo viidáseappot amerihkálas1 riektegeavadii. (ruovttoluotta) 
24.J. Hov: Rettergang i sivile saker (Oslo 1994), kap.2, s. 61 ff. (ruovttoluotta) 
25.L-N Lasko: Skattefjällsmålet - Högsta domstolens dom. Nordisk Samiskt Institutt (Guovdageaidnu 1992). (ruovttoluotta) 
26.Lasko, op.cit. s. 30 (ruovttoluotta) 
27.Mearkkas1ahtti mearrádussii guod1d1it sámiid riekteáddejumiid guorahalakeahttá orrot leamen juo dahkkojuvvon, sámiid riekteáddejumiid dutkama bohtosat. Mu mielas lea hui eahpidahtti, ahte dutkamus1a bohtosat geavahuvvojit almmustahtekeahttá ies1 dutkamus1a, nu ahte dan empiralas1 ja metodalas1 vuod1u sáhtás1ii árvvos1tallat. (ruovttoluotta) 
28.T. Cramér: Sami Legal Rights Cleansing in Scandinavia. Logaldallan Copenhagen European Regional Conferences, Christiansborg, borgem. 22.b. 1994, s. 6: "Early expressions of the vulgar darwinist attitude towards the Sami are made by professor Gustaf von Düben 1872 and 1873 but it took another decennium to let this then modernistic mode of thinking penetrate the then important educated classes in Scandinavia". Oaidnu sosiáladarwinismma váikkuhusas eiseválddiid oaiviliidda sápmelac1c1aid birra álbmotjoavkun bod1ii ovdan vearroduottarás1s1is (skattefjällsmålet), NJA 1984 s. 1. Alimusriekti biehttalii dievaslac1c1at das, ahte eiseválddiide goasnu livc1c1e váikkuhan dat, dainna ahte: "luohpannjuolggadusaid hábmema vuod1d1un leamas1 sápmelac1c1aid olggus1teapmi álbmotjoavkun". Celkojuvvui, ahte cealkámus1at eai s1at dán áigge gusto mange láhkai. Liikká daddjo loahppacealkagis vehá ártegit, ahte: "Dál eai s1at gávdno ákkat váilevas1 jáhkkimii nu go sáhttá leat leamas1 1880-logus". Lagabut dán bina, gc1. Lasko, s. 114. (ruovttoluotta) 
29.Vrd. omd. C. Smith: Samenes rettslige og politiske stilling i Norge, girjjis "Rettstenkning i samtiden", s. 94, son sitere Johan Sverdrupa cealkámus1a das, ahte sápmelac1c1aid áidna vejolas1vuohta lea ovttastuvvat Norgga nas1uvdnii ("den eneste redning for lappene er å absorberes med den norske nasjon".) (ruovttoluotta) 
30.Konvens1uvnnaide, mat eai leat váldon sisa transformas1uvnnain eaige inkorporas1uvnnain, guoská goalmmát c1ad1ahanvuogi prinsihppa - "riekteharmoniija cealkin". Riektegeavadis lea prinsihppacealkámus1 Rt. 1984 s. 1975, dan birra lea sudja ies1alddes, ahte Norgga láhka nu viidát go vejolas1 galgá eaktuduvvot vástidit traktáhtaide, maidda Norga lea c1atnasan. (ruovttoluotta) 
31.Stuorrd. dil. 1988 s. 3021 (ruovttoluotta) 
32.Seammá guvlui: C. Smith: Samerett - gamle rettskilder og ny rettsdisiplin, girjjis "Rettstenkning i samtiden", s. 163 ja 175-76. (ruovttoluotta) 
33.Geahc1a lagabut duopmostuoluid rollas vuod1d1ol. 110 a' geavahettiin E. Smith: Om "samerettigheter" og rettighetsvern, TfR 1986 s. 338 ff. (ruovttoluotta) 
34.Dán guvlui: O. Jebens: Logaldallanmánus Sámedikki vuoigatvuod1aseminárii Kárás1jogas c1akc1am. 21.b. 1994, s.13 (ruovttoluotta) 
35.Lea almmolac1c1at dohkkehuvvon, ahte vuod1d1olága ﾧ 110 a lea jagi 1966 ON-konvens1uvnna siviila ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid birra art. 27' kodifiseren. (ruovttoluotta) 
36.J. E. Andreassen: Menneskerettigheter og urbefolkning, Lov og Rett 1992, s. 67 ff, ja s. 87 ruovttoluotta 
37.Duopmu celkojuvvon golggotm. 26.b. 1993. Duopmu lea váidojuvvon Alimusriektái (ruovttoluotta) 
38.Impedimeanta: Árvvuhis eana. Impedimeantameros1tallamatriekteprinsihppan geavahuvvo dábálac1c1at eanaoamastusháhkanriidduin (dahje eará háhkanvuod1uin). Vrd. dán oktavuod1as eren. Rt. 1975 s. 508, mas boahtá ovdan, ahte Norgga rievtti impedimeantameros1tallama ovddidii Norgga sierraduopmostuollu "Høyfjellskommisjonen" (Vrd. lága borgem. 8.b. 1908 ja man1n1elut rievdadanlágaid ja heaittihanlágaid). Prinsihppan lea, ahte guovlu man ii leat sáhttán geavahit dan láhkai ahte dainna geavahusain sáhtás1ii háhkat oamastusa alcces, sáhttá guovllu háhkat ovttas ja seammá áigge eará opmodagain, masa guovllu sáhttá oaidnit lunddolas1 oassin. Impedimeanta biddjojuvvo dalle opmodahkii dasa lunddolas1 rádján. (ruovttoluotta) 
39.Andreassen, op.cit. s. 88. (ruovttoluotta) 
40.Geahc1a ee. Tønnesen, op. cit.s. 169 ff. O. Jebens: Logaldallanmánus Sámedikki vuoigatvuod1asemináras Kárás1jogas c1akc1am. 21.b. 1994, s. 2: "Vuolggasadjin ferte dás leat, ahte sápmelac1c1ain lea 2000 jagi bistevas1 geavahus vuod1d1un vuoigatvuod1aidasaset". Vrd, maiddái riektegeavada cealkámus1aid, omd. Rt. 1968 s. 429, Álttesjávri II -duopmu", mas bajit árvvos1tanrievtti vásttolaz1z1an biddjui vuod1d1u, ahte: ..."historjjálas1 áiggi rájes leat guovllu sápmelac1c1at álggahan ja doallan badjin ealáhussii dárbbas1las1 geavahusa". (Duomu s. 438) (ruovttoluotta) 
41.T. Falkanger: Tingsrett (Oslo 1993), s. 50-51. S. Brækhus Lov og rett 1973: "Eiendommsretten til Nordmarksgodset" s. 463 ff. gitta s:i 484. (ruovttoluotta) 
42.Deháleamos duomut leat: Rt. 1937 s. 158, "Follafossduopmu", Rt. 1961 s. 1163, "Dale-duopmu", Rt. 1963 s. 1263, "Vinstra-duopmu", ja Rt. 1991 s. 1311, "Beiarn-Skjerstad-duopmu". (ruovttoluotta) 
43.Brækhus LoR 1973, op.cit. s. 481. (ruovttoluotta) 
44.Dánmárkolas1 rievttis dovddus namain "alderstidshævd" ja Ruot1a rievttis "urminneshävd", vrd. G. Eriksen: Alders tids bruk (Oslo 1993), s. 25-32. (ruovttoluotta) 
45.Man guhká lea relatiivvalas1 gaz1aldat. Riekteteknihkalas1 sivaid geaz1il ferte eaktudit, ahte gáibideaddji an1kke ferte duohtan c1ájehit geavahusa vehá eambbo go 50 jagi man1osguvlui, nu oamastanrievtti háhkanlága ﾧ 8 vuod1ul, mii lea vástideaddji riektevuod1d1u. Leahan liikká mearri das, man guhkás olbmo muitu ollá, nu ahte juohke dáfus sáhttá gáibiduvvot, ahte eai gáibiduvvo duod1as1tusat guhkkelii go c1uohte jagi man1osguvlui. (ruovttoluotta) 
46.Geavahussii sáhttet maiddái c1atnasit ávkkástallama bistevas1vuod1a ja intensitehta gáibádusat. (ruovttoluotta) 
47.Eriksen, op.cit. s. 84. (ruovttoluotta) 
48.NAC1 1993:34, s. 27 (ruovttoluotta) 
49.G. Sandvik: Ei forelda lære: "Statens umatrikulerte grunn i Finnmark": Lov og rett 1980, s. 112 ff, gitta s:i 117. (ruovttoluotta) 
50.B. Bengtsson: Samernas rättigheter till naturresursser i svensk rätt, Institutt for rettsvitenskap, c1álusráidu nr. 13, s.7. (ruovttoluotta) 
51.B. Bengtsson: "Samernas rätt i ny belysning", Svensk juristtidning 1990, s. 138-141. Vrd. maiddái C. Smith: Samerett - gamle rettskilder og ny rettsdisiplin, "Rettstenkning i samtiden", s. 168: "Dat oahppa stáhta ráddjekeahtes oamastanvuoigatvuod1as lea mu oainnu mielde viehka eahpidahtti jurdda". (ruovttoluotta) 
52.Vrd. juolgenohta 38:s namuhuvvon ás1s1iin. (ruovttoluotta) 
53.Brækhus, op.cit. s. 484. (ruovttoluotta) 
54.NAC1 1993:34, s.27 (ruovttoluotta) 
55.A. Taranger: Den norske besiddelsesret indtil Christian IV's Norske Lov, lasáhus TfR:i 1987, s.63. (ruovttoluotta) 
56.Stáhta bealis lea measta mearkkas1meahttun gaz1adit "jáhkaskasvuod1a" (god tro) dahje riektejáhkkiheami. Nu daningo lea váttis govahallat, ahte oktage stáhtavirgealmmái goassige livc1c1ii eahpidan stáhta gelbbolas1vuod1a muddet Finnmárkku diliid. Viidáseappot leamas1 gaz1aldat an1kke vuosttas áigodagas od1d1a nas1unála rájáid bisuheamis, illá dalle gal jurddas1uvvui, ahte guovllu háldui váldin sáhtás1ii leat eahpevuoiggalas1 sápmelac1c1aid ektui. (ruovttoluotta) 
57.Rt. 1979 s. 492. (ruovttoluotta) 
58.T. Mathiesen, Retten i samfunnet (Oslo 1992), s. 119. Diakronalas1 (gr. ovdáneapmi áiggi mielde) áddejuvvo dan láhkai, ahte dihto áiggi riekti adnojuvvo ovddit áigebaji fápmogaskavuod1aid boad1usin. (ruovttoluotta) 
59.Mathiesen, op.cit. s. 123: Synkronalas1 (gr. seammááigásas1). Dainna Mathiesen ádde dihto áiggi riektemearrádusaid seamma áiggi fápmogeavahusa boad1usin. Ovdamearkan son namuha dili, mas duopmostuolu dahje hálddahusa ovttaskas mearrádusat leat báinnahallan "politihkalas1 gaskavuod1ain ja servodaga molsas1uddamiin". Dakkár synkronalas1 váikkuhus jurddas1uvvo dalle, go guorahallojuvvo politihka ja juridihka gaskavuohta, vrd. dainna, mii man1n1eleappos daddjojuvvo "vuoiggalaz1z1an dahkamis". (ruovttoluotta) 
60.Mathiesen, op.cit. s. 180 ff. (ruovttoluotta) 
61.Rt. 1982 s.241. (ruovttoluotta) 
62.P. Ørebech: Om allemannsrettigheter (Vettre 1991), s. 136. (ruovttoluotta) 
63.R. Knoph: Rettslige standarder (Oslo 1948), s. 148. (ruovttoluotta) 
64.C. Smith: "Høyeste rett - et politisk organ?". Rettstenkning i samtiden (Oslo 1992), s. 17. (ruovttoluotta) 
65.Smith, op.cit. s. 17, vrd. J.A. Seip: Jus og politikk, Lov og Rett 1965 s. 396-423, s. 401. (ruovttoluotta) 
66.Geahc1a lagabui: G. Skirbekk: "Juristens sjeleliv: En nøkkel til retten?" Retfærd nr. 64, 17 jahkegeardi 1994 s. 71-75. (ruovttoluotta) 

GIRJJÁLAS1VUOHTA JA GÁLDUT
Andreassen, Jens Edvin [Skoghøy]: Mennneskerettigheter og urbefolkning. Lov og Rett 1992,s. 67. ff.
Bengtsson, Bertil: Samernas rättigheter til naturressurser i svensk rätt. Institutt for rettsvitenskap: C1álusráidu nr. 13/1991.
Bengtsson, Bertil: Samernas rätt i ny belysning. Svensk juristtidning 1990, s. 138 ff.
Brækhus, Sjur: Eiendomsretten til Nordmarksgodset. Lov og Rett 1973, s. 463 ff.
Brækhus, Sjur og Hærem, Aksel: Norsk tingsrett, Oslo 1964.
Cramér, Tomas: Sami Legal Rights Cleansing in Scandinavia. Logaldallanmánus konferánssas Copenhagen European Regional Conference, Christiansborg, borgem. 22. b. 1994.
Dahl-Hansen, Magne: Alders tids bruk innen tingsretten. Tidsskrift for Rettsvitenskap 1940, s. 490 ff.
Eckhoff, Torstein: Rett, moral og politikk, "Juss, moral og politikk", Oslo 1989.
Eckhoff, Torstein: Rettskildelære, Oslo 1993.
Eriksen, Gunnar: Alders tids bruk, Oslo 1993.
Falkanger, Thor: Tingsrett, Oslo 1993.
Forsnes, Marit: Om USA's urbefolknings historiske rettigheter til land. Juridihkalas1 ámmáteksámena sierradutkamus1. Riektediehtaga instituhtta, Romssa universitehta 1995. 
Hov, Jo: Rettergang i sivile saker, Oslo 1994.
Jebens, Otto: Samenes land - en rettslig realitet ? Tidsskrift for Rettsvitenskap 1982, s. 667 ff. 
Jebens, Otto: Logaldallanmánus. Sámedikki vuoigatvuod1aseminára Kárás1jogas c1akc1am. 21. b. 1994.
Knoph, Ragnar: Rettslige standarder, Oslo 1948.
Korpijaakko, Kaisa: Logaldallanmánus. Sámedikki vuoigatvuod1aseminára Kárás1jogas c1akc1am. 21. b. 1994. 
Lasko, Lars-Nila: Skattefjällsmålet - Högsta Domstolens dom. Guovdageaidnu 1992.
Magga, Ole Henrik: Logaldallanmánus. Sámedikki vuoigatvuod1aseminára Kárás1jogas c1akc1am. 21. b. 1994.
Mathiesen, Thomas: Retten i samfunnet, Oslo 1992 (1984).
NAC1 1984:18: Sámiid riektesajádaga birra.
NAC1 1993:34: Finnmárkku eana- ja c1áhcevuoigatvuod1at ja daid hálddas1eapmi.
Ross, Alf: Om ret og retfærdighet, København 1953.
Sandvik, Gudmund: Ei forelda lære: "Statens umatrikulerte grunn i Finnmark". Lov og Rett 1980, s. 112ff. 
Seip, Jens Arap: Jus og politikk. Vástádus professor Andensesii. Lov og Rett 1965, s. 396 ff.
Skirbekk, Gaute: Juristers sjeleliv: En nøkkel til retten ? Retfærd nr. 64, 17 jahkegeardi 1994, s. 71 ff.
Skoghøy, Jens Edvin Andreassen: Rett, politikk og moral. Om bruk av politiske og etiske argumenter ved rettsanvendelse og juridisk forskning. Tidsskrift for Rettsvitenskap 1994, s. 837 ff.
Smith, Carsten: Rettstenkning i samtiden, Oslo 1992.
Smith, Eivind: Om "samerettigheter" og rettighetsvern. Tidsskrift for Rettsvitenskap 1986, s.338 ff. 
Stortingsforhandlinger 1988.
Taranger, Absalon: Den Norske Besiddelsesret indtil Christian V's Norske Lov: Tillegg til Tidsskrift for Retsvidenskap 1897. 
Tønnesen, Sverre: Retten til jorden i Finnmark, 2. prenttehus , Bergen 1979.
Ørebech, Peter: Om allemannsrettigheter, Vettre 1991.

Go Alimusriekti geardduha no Pardon 
Alimusrievtti duopmu Aursund-ás1s1is (Rt. 1997 s. 1608) riekteteoriija ja álbmotrivttiid perspektiivvas.1

Ánde Somby c1állán
Artihkal lea dárogillii almmuhuvvon Retfærd ráiddus 1999:s. Artihkal lea sámegillii jorgaluvvon ja almmuhuvvon Romssa universitehta Juridihka fakultehta c1álaráiddus nr 39 "Vihtta artihkkala sámerievttis", mii ilmmai 2001:s. Jorgalus lea divvojuvvon 2003:s.
1. Álggahus
Golggotmánu 24. b. 1997 - 17 beaivvi dan man1n1á, go su majestehta gonagas Harald V lei galledan Sámedikki, ja rahpanságastis váidalan "dan vearredagu, man norgga stáhta lea dahkan sámi álbmoga vuostá garra dáruiduhttinpolitihkain" - almmuhii goalmmát stáhtaváldi cealkámus1a, mii guoskkai sápmelac1c1aide. Alimusriekti celkkii duomu nu gohc1oduvvon Aursund-ás1s1is (Rt.1997 s.1608).2 
Árvvos1tallanlávdegoddi lea mearridan mu fáddán dadjat juoidá dán ás1s1is riekteteoriija ja álbmotrivttiid vuod1ul.3 Barggu sáhttá dulkot mán1gga láhkai. Dan sáhtás1ii atnit hástalussan c1ad1ahit revisorbarggu riekteteoriija ja álbmotrivttiid vuod1ul, ja ráhkadit revis1uvdnaraportta Alimusrievtti riekteteoriija ja álbmotrievtti rehketdoalus. Dan sáhtás1ii atnit vejolas1vuohtan dubmet Alimusrievtti dahje juoba hábmet váidaga Buotveagalaz1z1ii. Go lávdegoddi dattetge lea atnán mu nákkosgirjji, "Juss som Retorikk", almmolas1 nákkáhallama árvosaz1z1an, válljen mun dattetge dulkot bargobihtá bovdehussan guorahallat duomu dan riekteteoriija vuod1ul, mii duomus ovdanbukto.4 Duomus eai gied1ahallan álbmotriektegaz1aldagaid. Danin lea ráddjejuvvon, makkár fuomás1umiid álbmotrievtti vuod1ul sáhttá buktit. Áiggun dattetge fuomás1ahttit maiddái muhtin ás1s1iid jagi 1989 ilbman ILO-konvens1uvnna 169 vuod1ul. Ovdal dan muitalan oanehac1c1at ás1s1i birra. Loahpas buvttán ovdan riektepolitihkalas1 fuomás1umiid c1oahkkáigeassun. 
2. Aursund-ás1s1i
Gåebrien sijtes (Riast Hyllingen), mii lea Mátta-Trøndelágas, Norggas, lei nággu boazoguohtunvuoigatvuod1ain. Boanddat ja eananeaiggádat ledje ás1s1áskuhttán orohaga, mii lea árbevieruid mielde okta máttimus sámiservodagain. Alimusriekti galggai mearridit, leigo boanddain ja eananeaiggádiin vuoigatvuohta biehttalit boazoeaiggádiid guod1oheames bohccuideaset nákkuvulos1 guovllus ja leigo boazoeaiggádiin vuoigatvuohta guod1ohit ja johtit - mii mearkkas1a geavadis bargat bohccuiguin - Aursunddas. Guovtti ás1s1is lei erenoamás1 mearkkas1upmi dupmui. Vuosttaz1ettiin, leigo 100 jagi boares duomus (Rt. 1897 s. 759) riektefápmu riiddu hárrái, daningo boares duopmu guoskkai stuorámus oassái guovllus.5 Nuppádassii, leigo boazoeaiggádiin vuoigatvuohta bargat bohccuiguin nu gohc1oduvvon dolos1 áiggi rájes geavaheami vuod1ul. 
Alimusrievtti loahppacealkaga mielde boazosápmelac1c1ain ii lean riektevuod1d1u guod1ohit bohccuid nággoguovllus. Okta duopmáriin lei eará oaivilis. Eanetlohku, masa gulle njeallje duopmára, ii mearridan nákku riektegustovas1vuod1a njuolggadusaid vuod1ul. Dat celkkii baicce vehá badjel 100 jagi boares alimusriekteduomu vuod1ul, ahte boazosápmelac1c1at eai sáhte atnit dolos1 áiggi rájes geavaheami riektevuod1d1un bohccuid guod1oheapmái Aursunddas. 
Duopmu bohciidahtii negatiiva reaks1uvnnaid mán1gga sajis. Sámediggi celkkii dievasc1oahkkimisttis 27.11.97 ovttajienalas1 kritihka duomu vuostá.6 Beaivvi ovdal buvttii maiddái Boazodoallostivra, mii lea boazodoalu bajimus hálddas1anorgána, sullasas1 cealkámus1a.7 Norgga Girkorád1d1i kritiserii duomu Girkoc1oahkkimis 1997, ja Sámi Girkorád1d1i c1iekn1udii kritihka c1akc1amánus 1998.8 Juridihka teoriijaid dovdit, professor Jens Edvin A. Skoghøy ja professor Kirsti Strøm Bull leaba maiddái buktán kritihkalas1 cealkámus1aid mearrádusa hárrái.9 
3 ...riekteteoriija vuod1ul...
Dego namuhuvvui ledje guokte ás1s1i guovddáz1is. Nubbi guoskkai dasa galggaigo duomus, man Alimusriekti lea cealkán jagi 1897, leat riektefápmu nákkus, maid ledje c1oavdimin jagi 1997. Gaz1aldat lea miellagiddevas1 proseassarievtti dáfus, ja ee. Skoghøy lea buktán dasa fuopmás1umiid jagi 1998.10 Geahc1c1alanlogaldallan lea almmolas1 dáhpáhus, ja mun navddán ahte riektegustovas1vuohta ii leat nu miellagiddevas1 buohkaide, ahte geavahivc1c1iimet dasa dad1i eanet áiggi dál. Danin in buvtte fuopmás1umiid dan oassái ás1s1is. 
Nubbi gaz1aldat leige dasto Alimusrievtti dulkojupmi das, leatgo boazosápmelac1c1at geavahan guovllu dolos1 áiggi rájes. Juridihkas mii leat hárjánan earuhit duohtaás1s1iid ja láhkadiehtaga, juridihka. Go árvvos1tallat duod1as1tusaid, mii suokkardat man jáhkehahtti duod1alas1 dilli lea dahje ii leat. Riektegeavahusas mii fas suokkardat, gullágo duod1alas1 dilli riektenjuolggadusa vuollái vai ii. Mii sirret nappo duod1as1tusaid árvvos1tallama ja riektegeavaheami, ja dad1i mielde sirret várra maiddái duod1as1tusteoriija ja riekteteoriija.11 
Go mii gied1ahallat ás1s1iid, mat gusket geavaheapmái dolos1 áiggi rájes - lea erohus viehka eahpec1ielggas. Mii fertet meros1tallat, leago miinu (geavadis dávjá geográfalas1 guovlu) geavahuvvon dihto vugiid mielde ja ovdanbuktágo geavahus dihto riektejurddas1eami.12 Leage dávjá dasto smáhkkaás1s1i, gohc1odatgo dan duod1as1tusaid árvvos1tallamin vai riektegeavaheapmin. 
Lean almmuhan, ahte go buvttán ovdan fuomás1umiidan duomu hárrái, áiggun geahc1c1alit geavahit riekteteoriija, maid lean evttohan nákkosgirjjistan "Juss som Retorikk". Evttohusas oaivvildan, ahte juohke "riektegáldu" galgá suokkardallat unnimusat vid1ain sierra vuogádatlas1 lohkanvugiin.13 Iez1an oanehis bottaz1is gied1ahalan oanehac1c1at ovtta lohkanvuogi, namalassii kultuvrralas1 ja sajádatlas1 konteavstta mearkkas1umi riektegeavahussii ja duod1as1tusaid árvvos1tallamii. 
Mu oaidnu vuod1d1uduvvá dakkár jurdagii, ahte gustovas1 riekteteoriija gaskavuod1at sihke kultuvrralas1 ja sajádatlas1 konteavstta dáfus leat eahpec1ielgasat. Mu tesa mielde lea goappas1iin mearkkas1upmi, ja sáhttit lohkat ja dulkot goappas1iid. Lean evttohan od1d1a metodapolitihkalas1 prográmmac1uoggá. Dat sisdoallá, ahte gustovas1 riekteteoriija galggas1ii laktit juridihkalas1 metodii norpma, man mielde riektegáldomateriála galggas1ii árvvos1tallat maiddái dan hárrái, makkár kultuvrralas1 ja sajádatlas1 konteavsttas aiddo dat materiála lea c1oggojuvvon. 
Juo dat, mo Aursund-ás1s1i olis namuhit boazodoalu, lea miellagiddevas1 "case" goappas1iid dáid ás1s1iid ektui. Boazodoallu namuhuvvo c1ad1at ealáhussan - iige sámekultuvrii dehálas1 kulturvuod1d1un. Ás1s1i lea áddemis nu, ahte boazodoalu galggas1ii árvvos1tallat seammá dásis eanas1 ealáhusaiguin. Dan láhkai jávkaduvvo kulturaspeakta, dahje ain juo gud1d1o ovdanbuvttekeahttá. 
Tesa dan hárrái, ahte kultuvrralas1 konteavsttas lea mearkkas1upmi, vuolgá fuopmás1umis ahte ies1gud1et kultuvrrain atnet ies1gud1et informas1uvnna rievtti dáfus relevántan. Leat maid ies1gud1etlágan dulkonlogihkat ja erohusat das, mo ovdanbuktet riekteákkaid. Dat mearkkas1a, ahte maiddái sámi ja dáz1a kultuvrra gaskkas vuhttojit erohusat. Norgga dálá riektekultuvra vuod1d1uduvvá teavsttaide, dulkojumiid vuod1d1un lea deduktiiva logihkka ja riekteákkat ovdanbuktojit od1d1a teakstan, ovdamearkka dihte duopmoteakstan. Sámi riektekultuvra fas vuod1d1uduvvá njálmmálas1 gálduide ja geavadii. Dan gálduid berres1ii várra dulkot narratiiva logihkain. Árbevirolac1c1at dakkár ákkat leatge bohciidan od1d1a muitalussan ja geavadin. 
Kultuvrralas1 konteavstta mearkkas1upmi vuhtto guovtte láhkai Aursund-ás1s1is. Vuosttaz1ettiin lea mearkkas1an veara, mo 1897-duopmu govvida sámi vihtaniid c1ilgehusaid; 
...de meget vage og ubestemte forklaringer, som foreligger om at der muligens et eller andet sted kan ha været en lappekøie indenfor grændserne... 
Mus leat maid alddán sullasas1 vásáhusat dan áiggis, go bargen advokáhtan. Sámi vihtana ja dáz1a duopmostuolu deaivvadeapmi lávii vehá sulastahttit deattána. Sápmelac1c1at ovdanbuktet ás1s1iideaset eanas1 oalle eahpenjuolga. Duopmár soittii jearrat, leigo dihto olmmos1 leamas1 dihto sajis dihto áigge. Sápmelas1 dál soittii dávjá dadjalit: gal han doppe ledje olbmot. Sámegielagii dat mearkkas1a: de lei dat olmmos1 doppe dalle ja dalle. Earáide fas, geat eai máhte sámegiela, orru vástádus eahpec1ielggas ja implisihtta, ja rievttis atnet dakkár c1ilgehusaid eahpemearálaz1z1an. Ja go rievttis, mas juo dadjat álo ledje dárogielat duopmárat, geat dihte duod1ai uhcán sámegiela birra, de rád1d1ejedje dáz1aid áddejumit. 
Nuppádassii kultuvrralas1 konteavstta mearkkas1upmi boahtá ovdan jearaldahkan, leatgo vuoigatvuod1at háhkkon geavahemiin dolos1 áigge rájes. Galgágo vuoigatvuod1aid leat sáhttán háhkat geavahemiin dolos1 áiggi rájes dus1s1e norgga riekteáddejumi mielde - nugo dat lea gárggiidan norgga oapmeriekteteoriijas, mii fas vuod1d1uduvvá norgga boandaservodahkii? Vai galgágo vuoigatvuod1aid leat sáhttán háhkat maiddái sámi riekteáddejumiid vuod1ul? Eanetlogu oaidnu gaz1aldahkii lea, ahte: 
...finner ikke...at reindriftens egenart, reinens natur og næringsvandring og topografiens betydning kan føre til at det her må stilles vesentlig lempeligere krav til rettserverv ved alders tids bruk enn ellers i tingsretten. 15 
Dan vuod1ul sáhttá jearrat, biehttalago duopmu en bloc buot sámerivttiide guoskevas1 ákkastallamis, mii boahtteáiggis de c1uoz1z1ileas1. Sámerivttiid ákkastallamin mun anán dás ákkastallama, mii vuod1d1uduvvá dihtui das, ahte sámi kultuvrra ja dáz1a kultuvrra gaskkas leat kultuvrralas1 erohusat mán1gga suorggis, ja ahte daid kultuvrralas1 erohusaid geaz1il sáhttá muhtumin leat vuohkkasut válljet eará c1ovdosiid, go norgga x- dahje y-riekti mud1ui dagas1ii. Alimusriekti gal cealká oainnuidis dán gaz1aldaga hárrái makkárge erenoamás1 várrejumiid haga. Persovnnalac1c1at in rávves1e geange risikeret vel nuppes kr. 255.307 (+ iez1as ás1s1egoluid) c1ielggadan dihte, leago norgga oapmeriekti ain nu bassi boazodoalu ektui, dahje leago sámerievttis oppalohkái c1ad1amanakeahtes seainni ovddas, go dat boahtá Norgga Alimusriektái. 
Tesa dan hárrái, ahte sajádatlas1 konteavsttas lea mearkkas1upmi, vuod1d1uduvvá dasa, ahte riekteservodaga oainnut dihto gaz1aldagaid hárrái rivdet áiggi mielde. Riekteteoriijas dovdet bures Johs Andenæsa fuopmás1uhttima, ahte oaidnu das, mii adno nuskos1eapmin rán1ggás1tuslága ﾧ 211 pornografiijamearrádusaid mielde, rievdá áiggi mielde.16 Mu tesa mielde dat gusto viidáseappotge. Nu lea sajádatlas1 konteavsttas ollu stuorát mearkkas1upmi go dat, mo mii berret dulkot ovttaskas dadjosiid láhkateavsttain. 
Maiddái Alimusrievtti eanetlohku lea 1997-duomus váldán vuhtii sajádatlas1 konteavstta mearkkas1umi. Sii leat c1ujuhan, ahte riekti lei 1897-duomus áiggi dáfus c1ielgasit lagabus duod1as1tusmateriála. Dan c1uoggás Alimusriekti geavaha doahpaga, mii gied1ahallá lagas1vuod1a duod1as1tusmateriála hárrái. Riekti meaddá dattetge ráddjet ás1s1i, nu ahte dat guoská dus1s1e lagas1vuhtii áiggi dáfus. Sáhtás1ii jearrat ollu earáge dan birra, leigo duod1as1tusmateriálas dárbbas1las1 lagas1vuohta eará beliid hárrái. Rád1d1iigo giela ja gulahallanlogihka dáfus dárbbas1las1 lagas1vuohta? 
Aursund-ás1s1i sáhttá leat ovdamearka das, ahte kultuvrralas1 konteaksta muhtumin lea hui lahkalagaid sajádatlas1 konteavsttain. Sajádatlas1 konteavstta mearkkas1upmi vuhtto eanas1 guovtti ás1s1i hárrái. Vuosttaz1ettiin adnui sámi kultuvra árvvoheabbon go dáz1a kultuvra 100 jagi dassá.17 Dego mun dás vuollelis mottiin ovdamearkkain c1ájehan, lei dan áigge c1ielga ulbmil, ahte sámi kultuvra lei jávkamin ja ahte man1imus1 bázahusaid galggai c1orget eret. Dán áigge fas sámi kultuvra adnojuvvo seammaárvosaz1z1an go dáz1age. 1980-logu loahpa rájes leat juoba julggas1tan politihka, man mielde sámi kultuvrra galgá seailluhit ja ovddidit.18 Nuppádassii lea dovddus, ahte dalá Norgga servodat ii lean nu egalitára go dálá. Gaska stuorráid ja smávváid gaskka lei ollu stuorát. Dasa lassin ledje sámi vihtanat sámegielagat, ja eanas1 sis eai máhttán lohkat eaige c1állit. 
Nuppe gez1iid: sáhttit jearrat, bessego sámi vihtanat c1ilget ás1s1iset sámegillii? Gii dalle dulkui sin? Man ollu sámegiela dulkkat máhtte? Juos sápmelac1c1at eai beassan c1ilget sámegillii, man bures sii máhtte dárogiela? Máhttego sii c1ilget ás1s1iset dárogillii? Guovlluid geavaheapmi lei mohkkás ás1s1i, ja gáibidii vissis unnimus dási dárogielmahtu. Leigo sis dakkár unnimus máhttu? Ás1s1ebáhpárat eai muital dan birra maidege. Alimusriekti ii livc1c1e galgan leat jearakeahttá. 
Sápmelas1 vihtaniid giellamáhttu (dahje giellamáhtu váilun) lea okta bealli ás1s1is. Lea dattetge áigeguovdil jearrat maiddái, sáhttitgo eará ás1s1iid vuod1ul eahpidit, árvvos1talaigo jagi 1897 riekti duod1as1tusaid ja c1ad1ahiigo dat riektegeavada vugiin, mii ii soaitte leat dohkálas1 jagi 1997. Dan hárrái, makkár oaidnu dáz1a servodagas lea sámi kultuvrra hárrái, navddán ovttamielalas1vuod1a rád1d1et das, ahte sámi kultuvra ii leat unnit árvvus dáfus, ja ahte ii leat celkojuvvon, ahte dan berres1ii jávkadit. Go mii dán áigge árvvos1tallat 1897-duomu vuoiggalas1vuod1a, de mun navddán ahte go duopmu vuod1d1uduvai dalá - muhtin muddui rasistalas1 - oidnui sápmelac1c1aid hárrái, de duopmu ii sihkkarit biddjos1e vuod1d1un. Dat bohciidahttá guokte gaz1aldaga, main nubbi lea ahte sáhttitgo eahpidit, ahte rievtti árvvos1tallamat jagi 1897 eai lean riekta. Dárkileappot lea jearaldat das ledjego duopmáriin, mat celke 1897-duomu, ovddalgihtii mearras1uvvan oainnut duod1as1tusaid árvvos1tallamis ja riektegeavadis, mii livc1c1ii c1uohcán ja lean eahpevuoiggalas1 sápmelac1c1aid hárrái. Juos lea vuod1d1u eahpidit, badjána nuppádassii jearaldat, geasa dakkár eahpádusat galggas1edje leat ovdun - 1897-dupmui vai norgga sámepolitihka od1d1a vuod1d1ooidnui. 
1897-ás1s1is ledje deháleamos gaz1aldagat: 
Leigo sámi boazodoallu leamas1 nákkuvulos1 guovllus doarvái guhkes áiggi? 
Leigo sámi boazodoallu leamas1 nákkuvulos1 guovllus doarvái stuorra intensitehtain? 
(Ja lea maid navddehahtti:) leigo dalá boazodoallu doaibma, mii návddas1ii riektesuodjaleami, ja sáhtii dan bokte háhkat vuoigatvuod1aid go dat lei geavahan eatnamiid dolos1 áiggi rájes?
Jearaldagaid guorahalle c1uovvovas1 gálduid vuod1ul: 
Boazosápmelac1c1aid ja boanddaid oasálas1- ja vihtanc1ilgehusat 
Vuolit rievtti mátki eatnamiid geahc1c1at 
Professor Yngvar Nielsena nákkosgirji 
Sámekommis1uvnna c1ielggadeamit
Meannudedjego vihtaniid c1ilgehusaiguin eahpevuoiggalac1c1at, nu ahte dat c1uzii sámi oasálac1c1aide ás1s1is - dan sáhttá árvvos1tallat dan vuod1ul, mo Eva Smith guorahallá vihtanduod1as1tusa diehtogáldun.19 Smith oaivvilda, ahte vihtanduod1as1tussii sáhttet c1atnasit boasttogáldut, main duod1as1tus- ja riektegeavaheaddjit berrejit leat did1olac1c1at. Duopmára ovddalgihtii mearras1uvvan oainnut sáhttet nappo muhtumin hehttet su oaz1z1umis vihtanis died1uid, ja váikkuhit duopmára áddejupmái daid died1uid hárrái, maid son oaz1z1u. Ledjego 1897-duomu duopmáriin ovddalgihtii celkojuvvon oainnut? 1997-duomu eanetlohku duod1as1ta, ahte dilli ii lean dakkár, 1897-duomu sihkkarastimiin, ahte: 
Jeg kan visstnok ikke anse Flertallet af de fra Lappernes Side førte Vidner som lidet troværdige blot af den Grund, at de qva Lapper skulde være interesseret i Spørgsmaalets Løsning. Flertallet af Vidner har vel forsaavidt en nogenlunde lige stærkt fremtrædende interesse hver i sin retning. 20 
Midjiide láhkadovdiide ii várra livc1c1e atnu, juos olbmuid ságaide sáhtás1ii luohttit. Manin sii dárbbas1edje dakkár sihkkarastima dalle? Daningo Bajitrievtti (Overrett, dálá lágamánneriekti, jorg. fuom.) duopmu ás1s1is c1ielgasit cealká, ahte sámi vihtaniidda ii sáhttán luohttit, daningo sii ledje sápmelac1c1at.21 Dálá doahpagiid mielde mii logas1eimmet ahte Bajitrievtti duopmu lei rasistalas1. Vaikko 1897-duomu Alimusriekti ii badjelgeahc1c1ange sápmelac1c1aid nu sakka go vuolit instánssa duopmu, de in dajas1e ahte duomus vuhtto ustitlas1 vuoign1a sápmelac1c1aid hárrái - iige suige miige dássedettolas1 oktavuod1aid oasálac1c1aid hárrái. Mán1ga ovdamearkka c1ájehit, ahte duod1as1tusaid dulkojedje oalle eahpeustitlac1c1at, ja dat c1uzii sápmelac1c1aide. Sápmelac1c1at leat c1ielgasit nagodan duod1as1tit, ahte sii duod1ai leat geavahan guovlluid guohtumin. Jagi 1897 Alimusriekti cealká dan hárrái, ahte: 
...giver dog kun bevis for at Sligt en sjelden Gang kan have fundet sted...22 
Sápmelac1c1at leat c1ielgasit maid bastán duod1as1tit, ahte nákkuvulos1 guovllus leat sámi báikenamat. Bajitriekti mearkkas1a dasa ahte: 
...Forsaavidt der i de paagjældende trakter er lappiske navne, beviser det kun at Lapperne har hat egne Navne ogsaa paa lokaliteter, som fra umindelige tider har vært norske... 23 
Alimusriekti ii namuhan báikenamaid duod1as1tusárvvu duomuin, maid dat celkkii 1897 ja 1997. Mun dajas1in, ahte juos sápmelac1c1ain livc1c1e lean sierra namat báikkiide, mat dolos1 áiggiid rájes leat leamas1 dáz1aid hálddus ja gos sápmelac1c1at leat dus1s1e finadan, de orru gal hui ártet, ahte ovdamearkka dihte Tønsbergas dahje Kristiansandas ii goappásge leat sierra sámegiel namma. 
Mun in nappo leat Alimusrievtti eanetlogu láhkai sihkkar das, ahte namuhuvvon sihkkarastin oktonassii beasttás1ii mis buot min eahpádusaid. Mun oaivvildan, dego eske namuhin, ahte duomu lohkama oktavuod1as berre muitit, makkár vuoign1a dalle rád1d1ii sápmelac1c1aid hárrái. Dat láide min oppalas1 gaz1aldahkii, mii gaskavuod1aid rievttis ja servodagas lea. Mii gal luohpat eahpádusain, juos mii bidjat vuod1d1un luonddurievtti oainnuid ja vuordnut dakkár olbmuid go Grotius, Hobbes, Rousseau ja Kant nammii. Dalle mii sáhttit oaivvildit ja duhtat dasa, ahte: 
... retten må være et produkt av den menneskelige fornuft og derfor universell og uforanderlig. Det som var rett i dag kunne ikke være urett i morgen og det som ble holdt for rettferdig på den ene siden av Rhinen kunne ikke være svindel og forbrytelse på den annen. 24 
li sáhte c1iehkat, ahte nu gohc1oduvvon sosiáladarwinisma ii lean mearkkas1meahttun vuoign1asuorgi jahkec1uod1i molsas1umis. Dalá diehtogirjjit govvidit sápmelac1c1aid vugiin, mii ii olus atte árvvu sidjiide.25 Muhtin teavsttat govvidit njuolga, mo sápmelac1c1at láhttejit go sii leat oasálaz1z1an riektenákkuin - ahte sii eai hála duod1a ja ahte sin jierbmi ii leat nu guhkás ahtanus1s1an go dáz1aid. Lea maid historjjálas1 duohtaás1s1i, ahte norgga servodaga nas1unalistalas1 rávnnjit ledje garrasat dalle. Karlstad-rád1d1ádallamiid áigge (1905) norgga áirras ja ovddes1 gávpeministtar Benjamin Vogt celkkii: 
...Det var et Livsspørsmal at skabe en jordbrugende norsk Befolkning nordpå - men en stor Lappetrafik var en væsentlig Hindring herfor. En national Befolkning - en Befolkning av norske Jordbrugere, der ved sin Næring var knyttet til Bostedet og som hadde en utpreget norsk Nationalfølelse, var det beste Vern mot Faren fra øst...26 
Sosiáladarwinismma ja dáz1a nas1unalismma seaguhus dagahii, ahte lágaid ja njuolggadusaid ásaheaddjit fallehedje sámi kultuvrra. Girkodepartemeanta mearridii jagi 1880 nuppástusguovlluide (overgangsdistrikter) giellainstruvssa. Dan mielde galggai dárogiella leat skuvlagiella ja sámegiella ja kvenagiella sáhtte geavahuvvot aivve fal veahkkegiellan.27 Jagi 1883 mearriduvvui oktasas1 sámeláhka (FellesLappeloven), mii geahnohuhtii boazosápmelac1c1aid riektesajádaga. Jagi 1902 ásahedje njuolggadusaid, maid mielde stáhta eatnamiid sáhtte oastit dus1s1e dat, geat máhtte lohkat ja c1állit dárogiela.28 Sáhttitgo mii leat sihkkarat, ahte sosiáladarwinisma ii vuhtton jagi 1897 duomus? Ragnar Knoph lea c1ujuhan, ahte: 
Også rettens innhold preges av samfunnsforholdene, og veksler med dem. Uttrykt i matematikkens språk er retten derfor en funksjon av samfunnsforholdene. 29 
Juos Knoph c1uoc1c1uhus doallá deaivása, eat sáhte leat válddekeahttá vuhtii, ahte boares duopmu sáhttá leat áiggis buvtta sihke ideologalac1c1at ja dan oainnu dáfus, mii guoská sápmelac1c1aide mielolmmoz1in. 
Nubbi momeanta lea Alimusrievtti iez1as ovdahistorjá, mas dat lea cealkámus1ainis badjelgeahc1c1an sápmelac1c1aid. Aslak Hætta ja Mons Somby duomus celkui: 
De forbrydelser der den 7de og 8de November 1852 forøvedes i Kautokeino, ere for saa vidt verre end et Røvertog af en horde af Vilde , som Gjærningsmændene i nærværende tilfælde havde nydt christelig Undervisning , men lededes saa vel af had og hævntørst som rimeligviis tillige af den blant den laveste klasse i Samfundet over en stor Deel af den civiliserede Verden udbredte higen efter endog med Vold og Magt at nedbryde alle naturlige Skranker mellem sig og de høirestaaende , og derved fremtvinge en Lighed som vilde tilintetgjøre al civilisation. 30 
Mo Alimusriekti meannudii vaikkoba dakkár vuolit dási olbmuid vihtanc1ilgehusaiguin? Alimusriekti veadjá leat jagiid 1854 ja 1897 gaskka doallan siskkáldas c1oahkkima, mas dat mearridii ahte norgga ja sámi beliid fertii meannudit ovttadássásas1vuod1a vuod1ul - "lighed som [ikke] vilde tilintetgjøre al civilisation", ja árvvos1tallat duod1as1tusaid ja c1ad1ahit riektegeavaheami unnimusat dakkár vugiin, mii ii váldde vuhtii ahte sápmelac1c1at eai gullan bajimus1 dási olbmuide - "høierestaaende". In leat gal gullan inge lohkan, ahte Alimusrievttis livc1c1ii lean dakkár c1oahkkin. 
Naba eará materiála, mii Alimusrievttis lei? Nanniigo dahje divustiigo dat vejolas1 ovddalgihtii mearras1uvvan oainnuid, mat dáide bohciidit vihtanduod1as1tusaid bokte. Namuhuvvui ahte Vuolitriekti (Underretten) lei fitnan eatnamiid geahc1c1amin.31 Eatnamiid geahc1adeapmi ii leat guorahallon vuogádatlac1c1at duod1as1tussan, nugo Smith lei dahkan vihtanduod1as1tusain. Juos galggas1 sáhttit árvvos1tallat eatnamiid geahc1adeami, berres1ii vuosttaz1ettiin jearrat, livc1c1iigo geahc1adeapmi sáhttán vástidit jearaldagaide vuoigatvuod1aid háhkamis dolos1 áiggi rájes geavaheami vuod1ul. Eatnamiid geahc1adeapmi lea namuhuvvon oalle oanehac1c1at Vuolitrievtti duomus, ja orru leamen nu, ahte dan oktavuod1as beros1tedje eanetge nuppi dási jearaldagas; makkár rud1alas1 vahágiid boanddat gillájedje go bohccot bálge sin eatnamiin.32 Juos sii livc1c1e áigon c1ájehit, man guhká ja makkár intensitehtain boazosápmelac1c1at ledje geavahan nákkuvulos1 guovllu, sáhttá eahpidit, man ollu sii livc1c1e viison eatnamiid geahc1adeamis. Dasa livc1c1ii dárbbas1uvvon arkeologaid ja dakkár fágaolbmuid ás1s1edovdamus1, geat dovdet boazodoalu. Goappáge died1asuorggi bealis lea sávahahtti, ahte dain livc1c1ii lean stuorát veahkki oaz1z1umis jagi 1997 go jagi 1897. 
Professor Yngvar Nielsena nu gohc1oduvvon viidánanteoriija (fremrykningsteori) ii dáidde leat gied1ahallojuvvon kontradiktoralac1c1at jagi 1897 ás1s1i olis.33 Liikká duomus c1ujuhuvvo Nielsena teoriijai.34 1897 Alimusriektái teoriija duod1as1tii: 
...at maatte gaa ut fra, at det ikke forholder sig som tidligere ofte har været antaget, at Lapperne i disse strøg skulde være de oprindelige Beboere, som af Nordmændene efterhånden trænges tilbage... 35 
Eatnamiid geahc1adeapmi ii guoskan min c1ulbmii nugo viidánanteoriija.36 Dan árvu diehtogáldun lea gitta das, makkár died1alas1 validitehta Alimusriekti sáhtii dasa laktit. Juos teoriija lei nanus died1alas1vuod1as dáfus, dan sáhtii buorebut atnit vuod1d1un ás1s1is, go juos dat dus1s1e c1ájehii dan áiggi vuoin1n1a, goas teoriija ovdanbuktui. Alimusriekti dadjá earret eará Yngvar Nielsena viidánanteoriija duod1as1tusárvvu birra, ahte ás1s1edovdiin leat hui ies1gud1etlágan oainnut.37 Dan mielde eat sáhte álkit dadjat, ahte teoriijas daninassii livc1c1ii nana vuod1d1u died1alas1vuod1as hárrái. 
Dasto smiehttatge fas seamma sullasas1 jearaldagaid, go eske rievtti ja servodaga gaskavuod1a hárrái. Viidánanteoriija bohciidahttá jearaldaga, mii lea diehtaga ja servodaga gaskavuohta. Báidnas1uvvego Nielsena teoriijat dan oainnu vuod1ul, mat dáz1a servodagas ledje sápmelac1c1ain jahkec1uod1i molsas1umis. Juos eat gávnna vástádusa ies1 teavsttas, sáhttit ohcat doppe, gos died1uid almmustahtte. Seamma Nielsen lea fitnan Malmagen sámeleairras, ja lea c1állán artihkkala Aftenpostenii borgemánu 12. b. 1889 - gávcci jagi ovdal min duomu. Lea miellagiddevas1 lohkat, maid Nielsen oaivvildii sámi ja dáz1a kultuvrraid gaskavuod1as ja mo son govvidii Malmagen olbmuid. Kultuvrraid gaskavuod1as son dadjá: 
...Om han just ikke bevidst har disse Tanker, - de blive dog det naturlige Udslag af de Følelser der danner Grundlaget i hele hans Oppfatning af Forholdet mellem hans Race, der viger, og de fastboende Nordmænd of Svenske der representere den seirende Kultur... 38 
Nielsen c1ujuha c1állosisttis dramáhtalas1 muitalussii, maid okta "sámeleairra" nissoniin lei sutnje muitalan. Nisu lei muitalan, ahte su 16 jahkásas1 nieida, guhte lei hejot buohcamin, lei jápmán su gied1aid gaskii. Son lei leamas1 nieiddainis jod1us veahki ohcamin, go fáhkkestaga lei s1addan dálki. Soai eaba beassan robi vuollái, go "bumanden" lei lohkkadan buot lád1uid ja barttaid, nugo ortnet mielde galggai. Dan oktavuod1as lea miellagiddevas1 lohkat Nielsena govvádusa das, mo sápmelac1c1at vásihit morras1a: 
...Hvad vi andre kunne lide, er dog smaat imod hvad der faller disse Naturmenneskers Lod; men til Gjengjeld ser det du som om Sorgen og Erindringen hos dem snarere dunster bort. Vel er det. Thi det maatte dog være forfærdeligt at vandre et helt langt Liv til Ende uden at kunne slippe Erindringen om en Julekveld som den hvorom hin Lappekvinde hadde at berette... 39 
Mii fas suokkardat gaz1aldaga, goabbá dat muitalii faktumdied1uid riektái - died1aalmmái Nielsen vai Nielsen, guhte lei áiggis mánná. 
Sámekommis1uvdna (lappekommisjonen) lea man1imus1 dehálas1 diehtogáldu 1897-ás1s1is. Báinnahallego kommis1uvnna died1ut ovddalgihtii celkojuvvon oainnuiguin, mat c1uhce sápmelac1c1aide. Kommis1uvdna orru eanas1 beros1teamen oainnuin, mat vihkkedallet sápmelac1c1aid beros1tumiid boanddaid beros1tumiid ektui. Dan hárrái kommis1uvdna cealká c1ielgasit, ahte sápmelac1c1at galget addit bearrái eanandoalu beros1tumiide. Kommis1uvdna vuod1us1ta oainnuidis dainna, ahte sápmelac1c1at eai leat nu guhkás ovdánan, ja ahte sii hehttejit nas1unála beros1tumiid ovdáneames. Ná cealká Sámekommis1uvdna árvalusastis jagi 1892: 
...[N]aar man skal veie Lappernes og de fastboendes gjensidige Rettigheder og Forpligtelser mod hinanden, kan man ikke glemme deres Næringsveies forskjellige Vilkaar, og at Jordbrugerens under det flittige og møisommelige kultiverende arbeide ofte er paalagt Tyngsler og Byrder, medens Lappen, hvis Tilværelse vexler mellem Strabadser og Dovenskab, som regel gaar ganske fri for saadanne... 40 
Jagi 1897 árvalusas sii geardduhit ja c1iekn1udit ás1s1i: 
...[I] og med dens [reindriftens] Stilling som historisk Overlevering, der ikke i ringe grad virker som Hemsko paa udviklingen av bedre berettigede og formaalstjenligere Samfundsinteresser, er Grensene for dens Krav givne. Og disse Grenser maa efter forholdets natur blive vigende... 41 
Oppalohkái mii fertet dadjat, ahte dábálas1 vuoign1a Norggas daid áiggiid lei c1ielgasit sápmelac1c1aid vuostá, dallego duopmu celkui jagi 1897. Alimusriekti lei ies1 ovddit duomu olis cealkán badjelgeahc1c1anvuod1ain ás1s1iid, maid dat ii leat goassege jitnosit geassán ruovttoluotta. Ja masa buohkain, geat leat bidjamin eavttuid ás1s1iid meannudeapmái, vuhtto dat seamma. Bajitrievtti duomus lei seamma s1uokn1a, nu maiddái Sámekommis1uvnnas, ja Nielsena c1álus Aftenpostenis govvida girjás vugiin sápmelac1c1aid unnit árvosas1 olmmoz1in. 
Juos geange dain sáhtás1ii buorredáhtolas1vuod1ain atnit duolvameahttumin, de áidna livc1c1ii jagi 1897 Alimusriekti. Livc1c1e gal nana ákkat eahpidit, ahte Alimusriekti lei duod1as1tusaid árvvos1tallamis ja riektegeavadisttis báinnahallan daidda oainnuide, maid dálá norgga servodat gal ii dohkkehivc1c1e, ja maid guovddás1ásahusat nappo eai berre nannet. Nu badjánge jearaldat, geasa vejolas1 eahpádusat galget leat ovdun. Mu oainnu mielde ás1s1is bohtet ovdan njeallje molssaeavttu: 
Alimusriekti sáhtás1ii geavahit vejolas1vuod1a c1ielggadit riektelágádusa rolla dáruiduhttinpolitihka ektui, sii sáhtás1edje bivdit ándagassii sámi álbmogis vejolas1 rasismma geaz1il, mii lea sáhttán dáhpáhuvvat riektelágádusa olis, ja sii sáhtás1edje c1ájehit mo riikka alimus duopmostuollu válddás1ii vuhtii, ahte vuod1d1ooainnut sámepolitihka hárrái leat rievdan. 
Alimusriekti sáhtás1ii leat c1ielggatkeahttá vássán áiggi eksplisihtalac1c1at - ja árvvos1tallat baicce ovdanbuktojuvvon duod1as1tusaid ollislas1vuod1a ektui ja friija vuod1u alde. Boares duomu sáhtás1ii maid atnit momeantan dakkár oppalas1vuod1a árvvos1tallamis. Dan molssaeavttu válljii duopmár Matningsdal, gii lei unnitlogus. 
Alimusriekti sáhtás1ii maid atnit boares duomu gustovaz1z1an, ja ásahit standárdda, man mielde ii galgga nu álkit sáhttit spiehkastit Alimusrievtti jagi 1897 duod1as1tusárvvos1tallamis. Dan válljii duopmár Rieber-Mohn dahkat. 
Alimusriekti sáhtás1ii sierra cealkit eksplisihtalac1c1at, ahte dat bealus1ta jagi 1897 duomu. Dan molssaeavttu válljii eanetlohku, masa gulle duopmárat Lund, Schei ja Holmøy.
4...álbmotrievtti geahc1c1anguovllus...
Alimusrievtti duopmu ii guoskkahan álbmotrievtti ákkaide.42 
Ás1s1i lea bohciidahttán jearaldaga das, mo galgá dulkot ILO-konvens1uvnna nr. 169 artihkkala 14 nuppi c1uoggá, mii gied1ahallá álgoálbmogiid geavahanvuoigatvuod1aid. 
Mearrádusa mielde lea nu, ahte juos álgoálbmotjoavku lea geavahan guovllu iez1as ealiheapmái ja árbevirolas1 ealáhusaidis vuod1d1un, vaikko sis ii livc1c1ege duod1alas1 rád1d1envuoigatvuohta dasa, de sis dattetge lea vuoigatvuohta oaz1z1ut alcceseaset dohkkehuvvot geavahanvuoigatvuod1a guvlui. 
Lea c1ielggas, ahte sápmelac1c1aid atnet álgoálbmotjoavkun konvens1uvnna mearkkas1umis. Lea maiddái c1ielggas, ahte boazodoallu deavdá árbevirolas1 ealáhusaide ásahuvvon gáibádusaid. 
Dalle s1addáge jearaldat, leago ILO-konvens1uvnna mielde riekta geavahit dábálas1 standárdda, go árvvos1tallat leatgo eatnamat geavahuvvon dolos1 áigge rájes - nugo oapmerievttis dahkko, vai galggas1iigo ILO-konvens1uvnna vuod1ul geavahit eará standárdda, mii heives1ii buorebut. Dego eske namuhin, Alimusrievtti eanetlohku hilggui sierra evttohusa das, ahte boazodoalu eanangeavahusa berres1ii árvvos1tallat heivvolut standárdda mielde. Mu mielas eatnamiid geavahusa, maid ILO-konvens1uvdna gáhtte, galggas1ii meros1tallat dakkár vugiid, intensitehta ja bistevas1vuod1a mielde, mat árbevirolas1 geavaheami geahc1c1anguovllus orrot jierpmálac1c1at ja dárbbas1lac1c1at.43 Go ás1s1is leat dus1s1e beros1tan das, leatgo sápmelac1c1at geavahan eatnamiid dolos1 áiggi rájes dáz1a oapmerievtti mielde, de mun in oainne ahte livc1c1e ovdanbuktán daid fáttáid, maid ILO-konvens1uvnna dulkon livc1c1ii bohciidahttán. Danin lea váttis ovdánit dad1i guhkkelii go dus1s1e oanehac1c1at cealkit, ahte nugo ás1s1i dál lea, de ii sáhte dan árvvos1tallat earáláhkai, go ahte das leat rihkkon ILO-konvens1uvnna. 
5...riektepolitihkalas1 hástalus...
Riektepolitihkalas1 árvvos1tallamis, maid dás man1n1á dagan, válddán vuod1d1un guokte fuopmás1umi. Vuosttas1 fuopmás1upmái gullá nuppe dáfus, ahte mán1ga dehálas1 servodatásahusa Norgga servodagas leat jitnosit dovddastan morálalas1 ja politihkalas1 ovddasvástádusaset duolbmamiin, mat dahkkojedje sámiid vuostá dáruiduhttima namas. Nu lea dahkan vuod1d1olaga ásaheaddji, mii vuod1us1tii Vuod1d1olaga ﾧ 110a earret eará dainna, ahte: 
Bestemmelsen må betraktes i historisk sammenheng. Den fastslår i forpliktende form at tidligere tiders assimilasjonspolitikk skal være fraveket for godt. Den fastslår samtidig at statsmyndighetene i de kommende tider skal må treffe de tiltak som samfunnsutviklingen gjør nødvendig for at den samiske folkegruppes språk, kultur og samfunnsliv (livsform) skal bli sikret og få utviklingsmuligheter. 44 
Vuod1d1olága ásaheaddji celkkii maiddái juoidá das, maid mearkkas1a, go ás1s1i ovdanbukto vuod1d1olága mearrádusas: 
En grunnlovsbestemmelse formulerer et ansvar i den mest høytidelige og forpliktende form vår rettsorden kjenner. En sameparagraf i grunnloven vil derfor representere den prinsippielt sett sterkest mulige understrekning av de norske myndigheters ansvar for at den samiske kultur skal opprettholdes og gis utviklingsmuligheter. 45 
Maiddái láhkaásaheaddji doarju cealkámus1a ja das leat maid sullasas1 prográmmajulggas1tusat earret eará jagi 1987 sámelága láhkamotiivvain. Lean ovdal namuhan su majestehta gonagas Harald V ándagassii bivdima. Norgga stáhtaministtar finai Sámedikkis guovvamánus 1995, ja son dajai vuosttamuz1z1an, ahte: 
Samer og nordmenn har gjennom generasjoner levd side om side innenfor det som i dag utgjør staten Norge. Vi er klar over at denne sameksistensen til tider har vært vanskelig, særlig for samene. I dag kan vi bare beklage mye av det som har skjedd i tidligere tider. 46 
Maiddái ásahusat, mat eai leat nu guovddáz1is stáhta apparáhta ektui, leat bivdán ándagassii. Ovddabealde namuhuvvon mearrádusas, mas jagi 1997 Girkoc1oahkkin buvttii ovdan jearaldagaidis Aursund-ás1s1i duomu hárrái, sii bivde iez1aset bealis ándagassii dan vahága ovddas, maid sii leat dagahan sámi kultuvrii. Mun navddán, ahte eanas1 ándagassii bivdimat c1ujuhit daguide, mat leat dahkkon áigodagas 1858-1958. Ovddes1 sámedikkepresideanta Ole Henrik Magga lea namuhan áigodaga sápmelac1c1aid historjjá sevdnjes jahkec1uohtin.47 
Nubbi bealli vuosttas1 fuopmás1umis fas guoská Norgga Alimusriektái. Alimusrievtti ovdaolmmos1 (justitiarius) Carsten Smith lea gal bastilis jirpmiinis, elegánta sátneválljemiiddisguin ja án1giris beros1tumiinis leamas1 mávssolas1 veahkkin sámi kultuvrra ja servodaga veajuiduhttimis dakkárin, man hárrái dáz1a ja sámi servodagat dál orrot leamen ovtta oaivilis. Lea gal nu, ahte okta duopmár lei sierra oaivilis. Dattetge lea nu, ahte Alimusriekti cealká jienasteami bokte, iige nappo leat veháge s1iegat go dan vearrámus ossodat. Bajil orru, ahte Aursund-ás1s1i livc1c1ii lean Alimusriektái ereliiggánis buorre vejolas1vuohta bivdit ándagassii meattáhusaid, mat riekteapparáhta olis leat dahkkon. Nuppi láhkai go buot earáin, de ii Alimusrievttis gusto leat mihkkege, man ovddas bivdit ándagassii. 
Nubbi fuopmás1upmi lea, ahte eará jurisdiks1uvnnaid alimus duopmostuolut, maiguin dáz1a Alimusrievtti lea lunddolas1 buohtastahttit, leat c1ájehan buoret soabadanvuoin1n1a. Kanáda alimusriekti ovdanbuvttii oainnus man1imustá dovddus Delgamuukw-duomu oktavuod1as, mas nuppi gez1iid go Aursund-duomus, deattuhedje tekstuálahis duod1as1tusaid (njálmmálas1 ja geavada duod1as1tusaid).48 Maiddái Austrália Alimusriekti c1áhkkii dovddus Wik-ás1s1is ovtta Austrália álgoálbmogii mearkkas1ahtti saji.49 Dáid mearrádusain fertejedje sihke Kanáda ja Austrália alimusrievttit c1ielggadit historjjálas1 gaskavuod1aideaset dan vuogi ektui, mo riekteapparáhta doaimmai kolonisas1uvdnaproseassas. Norgga Alimusrievtti fas lea váttis dulkot earáláhkai, go ahte dat ii leat gávdnan, man ovddas bivdit ándagassii. 
Maid mii de galgat jurddas1it dán guovtti fuopmás1umi hárrái? Daid sáhttá juogo atnit buorre od1asin dahje ii dattetge beare buorre od1asin. Dat leat buorit od1d1asat juos dat muitalit midjiide, ahte dan botta go masa juo dadjat buot eará norgga ásahusat c1ad1ahedje ás1s1iid, maid sii man1n1á leat gáhtan - riekteapparáhta doalahii oainnus. Od1d1asat leat maiddái buorit, juos dat c1ájehit ahte go Kanáda ja Austrália riekteapparáhtat leat fuomás1an, ahte sii fertejit c1ielggadit historjjálas1 gaskavuod1aideaset ovddes1 riektegeavadiid hárrái, de norgga riekteapparáhta hárrái ii lean dárbu dahkat dakkár c1ielggadeami. 
Hui heittogin gal s1addet od1d1asat, juos dat muitalit midjiide, ahte buot eará mávssolas1 servodatásahusat Norggas leat juo nu ovdánan dán áigge, ahte sáhttet c1ielggadit gaskavuod1aideaset vássán áiggi ektui - earret Alimusrievtti. Heittogat dat leat maiddái, juos dat c1ájehit midjiide, ahte Norgga Alimusrievttis ii leat dakkár ies1oaidnu iige duostilvuohta go mii sihke Austrália ja Kanáda Alimusrivttiin lea ovdamearkkaid c1uovggas. 
Mo mii de dulkot Alimusrievtti láhttema Aursund-ás1s1is? Dat juogo muitala midjiide, ahte giinu luohkás lea oad1d1án dan botta, go norgga sámepolitihkas lea s1addan od1d1a paradigma, ja ahte sii njulgestaga leat vahágis meaddán báhc1it (vahátbáhc1inteoriija). Juos lei sáhka vahágis, de massit mii oasi dan luohttámus1as, mii mis sáhttá ja berre leat Alimusriektásamet. C1ulbmii gal livc1c1ii álki gávdnat c1ovdosa. Giinu galggas1ii beare fállat Alimusriektái joatkkakurssa, man lohkamus1s1an livc1c1ii od1d1asut, dáz1a sámepolitihkka, sámi historjá ja sámi kulturoahppa. 
Nubbi vuohki geahc1astit ás1s1i lea fuomás1it, ahte oalle mán1gasat Alimusrievttis vuostálastet ovdaolbmo (justitiarius). Go ovdaolmmos1 lea nu c1ielgasit c1ájehan, ahte son doarju sámi kulturealáskahttima, dihto subkultuvrrat sáhttet geavahit sápmelac1c1aid vuostá bahádáhtolas1 mearrádusaid vuohkin c1ájehit, ahte sii leat opposis1uvnnas (c1ájehandárbbu teoriija).50 Juos c1ájehandárbbu teoriija gusto, de dat geahnohuhttá Alimusrievtti autoritehta ain eanet. Dalle lea nappo gaz1aldat Alimusrievtti bearas1váttisvuod1as. Juos nu lea dilli, fertet doaivut, ahte Alimusrievtti bearas1 gulahallagoahtá gaskaneaset - nu ahte sámeriekti ii s1at báz1ahala. 
Goalmmát vuohki dulkot ás1s1i lea, ahte boares jiehtanas lea man nu siva geaz1il hárdas1uvvan norgga sámepolitihka man1imus1 áiggiid od1asmahttimiid geaz1il. Jiehtanas lea nu eddon, ahte dat masa ealáska doarrut vuod1d1onjuolggadusaid alde, ja dat c1uoz1z1ila vuod1d1olága ásaheaddji, láhkaásaheaddji, rád1d1ehusa ja majestehta vuostá (vuod1d1onjuolggadusdoarruma teoriija). Juos doarrun vuod1d1onjuolggadusaid alde leas1 álgimin, lea unnán maid sáhttit dahkat - earret mievz1z1astit geahc1c1at mo - ja man haddái - vuod1d1onjuolggadusrievtti jiehtanasat fas birgehallagohtet gaskaneaset. 
Das fuolatkeahttá, mo ás1s1i galggas1 dulkot, orru lossat geardduhit mu iez1an ávz1z1uhusa, ahte sápmelac1c1at berres1edje guktii smiehtastit, ovdalgo sii geahc1c1aladdagohtet ás1s1iideaset norgga riektevuogádagas. Seamma oktavuod1as ferten maid imas1tallat, go dehálas1, sámepolitihkalas1 birrasat, Sámedikki hálddahus njunnos1is, barget nu án1girit dan ovdii, ahte Sis-Finnmárkui ásahuvvos1ii dábálas1, dáz1a sundegoddi. 
Juolgenohtat
1.Fáddá lei mearriduvvon juridihka doavttergráda geahc1c1alanlogaldallamin. Logaldallen fáttás guovvamánu 26. b. 1999. Nubbi geahc1c1alanlogaldallan - man fáttá bessen ies1 válljet, lei: Go gonagas bivdá ándagassii; rievttálas1 implikas1uvnnat das, go gonagas bivddii sápmelac1c1ain ándagassii dáruiduhttinpolitihka geaz1il? (ruovttoluotta) 
2.Gonagas doalai sáhkavuorus golggotmánu 7. b. 1997 Sámedikki rahpandilálas1vuod1as.(ruovttoluotta) 
3.Dát teaksta lea ovdal prentejuvvon vehá eará hámis Retfærd-áigec1állaga geassemánu nummiris 1999. Geahc1c1alanlogaldallan ja artihkal gullet girjjálas1vuod1a sierra stiillaide. Geahc1c1alanlogaldallan gáibida njálmmálas1 giela, artihkal ii nuge. Artihkal gáibida c1avgavuod1a, iige geardduhemiid. Lean gal muhtun muddui hábmen dán teavstta, go dat galgá almmustuvvat artihkalin, muhto lean geahc1c1alan doalahit teavsttas nu njálmmálas1 giela go vejolas1. Dan lean dahkan vai geahc1c1alanlogaldallama vuoign1a seaillos1ii nu bures go vejolas1. Giittán professor Tore Bråthena teavstta lohkamis ja ollu buriin rávvagiin. Giitosat maiddái professoriidda Asbjørn Kjønstad ja Kristian Andenæs, geat leaba buktán oainnuideaskka teavstta hárrái. Mu politihkka dáinna teavsttain lea, ahte dan galgá dad1istaga sáhttit rievdadit (danin lea mávssolas1 bidjat dasa beaivemeari), ja sávange buohkaid buktit mearkkas1umiid teavstta hárrái.(ruovttoluotta) 
4.Ánde Somby, Juss som Retorikk, nákkosgirji, geigejuvvon golggotmánu 16. b. 1998 Romssa universitehtii juridihka doavttergrada árvvos1tallamii, dohkkehuvvon almmolas1 nákkosdilálas1vuod1as od1d1ajagimánu 22. b. 1999, dohkkehanlávdegoddái gulle Alimusrievtti duopmár Jens Edvin Skoghøy, professor Hanne Petersen ja professor Juha Pöyhönen. (ruovttoluotta) 
5.Duopmu lea almmustahtton Rt. 1897:s, 759. s. Duomus lei gaz1aldat das, oz1z1otgo Aursundda boanddat buhtadusa dan ovddas, go bohccot ledje guhton sin niittuin. Lei jearaldat, leigo boazosápmelac1c1ain vuoigatvuohta guod1ohit bohccuideaset guovllus vai ii, ja mearrádusas fertejedje váldit beali, ledjego sápmelac1c1at háhkan guod1ohanvuoigatvuod1a geavahemiin dolos1 áiggi rájes. Alimusrievtti loahppacealkámus1a mielde sápmelac1c1ain ii lean dakkár vuoigatvuohta, nu sii fertejedje máksit buhtadusa boanddaide.ruovttoluotta 
6.Sámedikki dievasc1oahkkima mearrádus 48/97. (tilbake) 
7.Boazodoallostivrra mearrádus 38/97.(ruovttoluotta) 
8.Jagi 1997 girkoc1oahkkima mearrádus KM 13/97 ja Sámi Girkorád1i mearrádus SKR 20/98.(ruovttoluotta) 
9.Jens Edvin A. Skoghøy, Tvistemål Oslo 1998 s. 757 ja Kirsti Strøm Bull, Lov og Rett 1998 s. 321 ja Boazodoallood1d1asiin 1998/2 s. 13 ja viidáseappot(ruovttoluotta) 
10.Jens Edvin A. Skoghøy, Tvistemål Oslo 1998 s. 757 ja s. 818(ruovttoluotta) 
11.Nákkosgirjjistan lean implisihtalac1c1at eahpidan daid sirrema, muhto in ane dárbbas1laz1z1an ákkastallat sirrema vuostá dás.(ruovttoluotta) 
12.Oppalas1 geahc1astat eavttuin, mat gusket vuoigatvuod1aid háhkamii geavaheami vuod1ul dolos1 áigge rájes, ja suokkardallan, mo dat geavadis váikkuhit sámi vuoigatvuod1aid gáibideddjiide, geahc1a Gunnar Eriksena Alders tids bruk: en analyse av teori og rettspraksis, Oslo 1993.(ruovttoluotta) 
13.Vihtta lohkanvuogi leat sárggastuvvon Ánde Somby nákkosgirjjis Juss som Retorikk, Romsa 1998, goalmmát oassi, ja váldu lea: 
Gii lea ráhkadan argumeantta? 
Mii lea argumeantta ulbmil? 
Mo argumeanta bukto ovdan? 
Gos ja goas argumeanta buktojuvvui ovdan? 
Geasa argumeanta lei oaivvilduvvon? 
(ruovttoluotta) 
14.Rt. 1897 s. 759- s. 762(ruovttoluotta) 
15.Rt 1997 s. 1608-s.1617(ruovttoluotta) 
16.Johs Andenæs, Alminnelig strafferett 3. preanttus 1989 s. 112(ruovttoluotta) 
17.Illustreret Norsk Konversations Leksikon, Kristiania 1909, 3. oasi spálttain 213-214 lea oalle girjás govvádus "Finner"-sáni vuolde. Maiddái Jorden og dens beboere - En geografisk Familiebog, Kristiania 1883, mas leat guokte oasi, govvida "Lapperne" vugiin, mii ii gal c1ábbut sápmelac1c1aid.(ruovttoluotta) 
18.Miessemánu 17. b. 1814 Vuod1d1olaga ﾧ:s 110a daddjo miessemánu 2. b. 1987 lasáhusa man1n1á, ná: Lea stáhta eiseválddiid ovddasvástádus láhc1it dili nu ahte sámi álbmot sáhttá sihkkarastit ja ovddidit gielas, kultuvrras ja servodateallimis.(ruovttoluotta) 
19.Eva Smith, Vidnebeviset en vurdering av afhøringsmetoder og vidneforklaringer, København 1986, II kapibttala 6. bihttá.(ruovttoluotta) 
20.Rt. 1897 s. 759-s. 761 (ruovttoluotta) 
21.Rt. 1897 s. 759 - s 766 ja 767 De vitnene som er ført fra samisk side benevnes som kontravidnene har 2det til 5te og 7de samt 9de Vidne. Der Samtlige undtagen det sidste er Lapper. Deretter følger en kort sjanblonmessig gjengjvelse av det de har forklart. Når det derimot gjelder bøndenes vitner, blir de både plassert i tid og rom. Det fremkommer at 8de vidne, hvis Barndomshjem ligger kun ï¾½ à 1 Mil fra disse steder, 9de vidne har under sin tjenestetid hos Iver Kuraas Fader fra 1843 til 49 bade Sommer og Vinter...Deres vitneforklaringer blir gjengitt forklaring for forklaring. Til sist kommer Overretten med en slags forsikring om at vitnene har vært uhildede. Vurdert opp mot hverandre fremstår de samiske vitnene som vage skygger av Lapper; mens bøndenes vitner utstyres med identitet og dermed en menneskelighet. (ruovttoluotta) 
22.Rt. 1897 s. 759 - s. 761. (ruovttoluotta) 
23.Rt. 1897 s. 759- s. 766. (ruovttoluotta) 
24.Birger Stuevold Lassen, Knophs Oversikt over Norges Rett 10. preanttus 1993 s. 2.(ruovttoluotta) 
25.Ovdamearkka dihte 17. c1uoggás namuhuvvon diehtogirjjit c1ájehit dan c1ielgasit. (ruovttoluotta) 
26.Sitáhta lea váldon girjjis Samefolket i historien, Einhart Lorenz, Oslo 1981 s. 76.(ruovttoluotta) 
27.Instruksa gustui álgoálggus dus1s1e Romsii, muhto viiddiduvvui ng. oahpaheaddjiinstruvssa bokte riikkaviidosaz1z1an golggotmánu 12. b. 1888. Oppalas1 geahc1astaga dalá skuvlasuorggi dáruiduhttinpolitihkkii ovdanbuktá Leif Eriksen, Pedagogen 1979 nr. 3 s. 6 rájes. (ruovttoluotta) 
28.Miessemánu 22. b. 1902 láhka stáhta eatnamiid geavaheami ja vuovrruheami birra Finnmárkkus (Lov om avendelse av og bortforpagtning av Statens Jord i Finmark av 22. mai 1902) ja njuolggadusat (dohkkehuvvon gonagaslas1 resolus1uvnnain suoidnemánu 7. b. seamma jagi) celket ﾧ l:s litra c: "Avhendelse maa kun skje til Norske Statsborgere [...] som kan tale, læse og skrive det norske Sprog og benytter dette til Dagligig Brug." (ruovttoluotta) 
29.Birger Stuevold Lassen, Knophs Oversikt over Norges Rett 10. preanttus 1993 s. 2(ruovttoluotta) 
30.Rt. 1854 s. 145 -155 Sáhttá eahpidit earuhiigo Alimusriekti dán oktavuod1as doahpagiid luohkká ja rássa nugo dálá gielas dahkat. Duopmoteavstta vuod1ul Alimusriekti orru geavaheamen doahpagiid synonyman.(ruovttoluotta) 
31.Rt. 1987 s. 1608-1616 (ruovttoluotta) 
32.Rt. 1897 s. 759-770 (ruovttoluotta) 
33.Yngvar Nielsen Lappernes Fremrykning mot syd i Trondhjems stift og Hedemarken amt, Geografisk selskaps årbok 1891.(ruovttoluotta) 
34.Rt. 1897 s. 759 - 761 c1ujuha Rt. 1892 s. 411 :i. Alimusriekti vuod1us1tii 1892-duomu Nielsena teoriijain. 1897-duomu c1ujuhus lea namuhuvvon dan oktavuod1as, ahte dalle gáibidedje hilgut ás1s1i vajot, geahc1akeahttá ás1s1i Alimusrievttis (ex officio). Lea navddehahtti, ahte gáibádusa vuod1us1tedje dainna, ahte Nielsena teoriija lei nu dovddus, ahte ás1s1i ii livc1c1e oppanassiige gánnehan váldit ovdan Alimusrievttis.(ruovttoluotta) 
35.Rt. 1897 s. 759- s. 761 (ruovttoluotta) 
36.Nielsena viidánanteoriija mielde sápmelac1c1at leat boahtán nákkuvulos1 guvlui easkka man1it áiggis. Dat livc1c1ii dáhpáhuvvan dan man1n1á, go dáz1at juo ledje ásaiduvvan dohko. Nielsen vuod1us1ta dan negatiiva duod1as1tusain; go son ii leat oz1z1on sápmelac1c1ain died1uid sámi hávddiid hárrái, mat livc1c1e boarrásut áiggis  iige maiddái sámi báikenamaid hárrái. Lea dattetge fuomás1an veara, ahte sápmelac1c1at leat jagi 1897 lihkostuvvan cealkit (mearkkasteapmi 23) riektái, ahte nákkuvulos1 guovllus leat sámi báikenamat. Dad1i mielde ii oro s1at Nielsena negatiiva duod1as1tusas leamen coakci, ja su teoriija vuod1d1un lei juo jagi 1897 dus1s1e dat, ahte sutnje eai lean c1ájehan hávdesajiid. Dat, ahte Nielsenii eai lean c1ájehan mákkarge hávdesajiid, sáhttá c1uovvut mán1gga ás1s1is. Soaitá leat nu, ahte guovllus eai lean hávddit, gosa Nielsena livc1c1ii sáhttán oahpistit, muhto sápmelac1c1at vedjet maid ies1gud1et lágan sivaid geaz1il hálidan leat c1ájetkeahttá hávddiideaset dáz1a dutkiide. Louise Bäckman lea dutkan sámiid árbevirolas1 jurddas1anvuogi jápmiidáimmu hárrái, ja son lea c1ujuhan, ahte hávddit ledje bassit, dat ledje garra tabuvuloz1at (Sájva : föreställningar om hjälp- och skyddsväsen i heliga fjäll bland samerna Stockholm 1975 s. 7, 18 ja 104). Lea maid vejolas1, ahte máttimus sápmelac1c1at eahpidedje dáz1a dutkiid eanet go davit sápmelac1c1at. (ruovttoluotta) 
37.Rt. 1997 s. 1608-1617 (ruovttoluotta) 
38.Aftenposten borgemánu 12. b. 1889 s. 1 (ruovttoluotta) 
39.Aftenposten borgemánu 12. b. 1889 s. 1(ruovttoluotta) 
40.Indberetning fra den ved kongelig Resolution av 12te Juli 1889 til undersøgelse af Lappeforholdene i Hedemarkens, Søndre og Nordre Trondhjems Amter anordnede kommision s. 33, nubbi spálta.(ruovttoluotta) 
41.Indberetning avgitt 1904 s. 196. (ruovttoluotta) 
42.Advokáhta Erik Keiserud, Oslos, lágastii boazosápmelac1c1aid ás1s1i. Háles1tin suinna telefovnnas guovvamánu 19. b. 1999 ja son muitalii dalle munnje, ahte lágasteamis (prosedyras) ledje ákkastallan álbmotrievtti vuod1ul, muhto ahte dat ii lean váldoás1s1i doppe.(ruovttoluotta) 
43.Seamma guvlui maiddái NAC1 1997:5 Urfolks landrettigheter etter folkeretten og utenlandsk rett - bakgrunnsmateriale for Samerettsutvalget s. 37. (ruovttoluotta) 
44.NAC1 1984:18 Sámi vuoigatvuod1aid birra s. 432 nubbi spálta. (ruovttoluotta) 
45.NAC1 1984:18 Sámi vuoigatvuod1aid birra s. 445 vuosttas1 spálta. Oaidnu geardduhuvvui vel Innst. S. nr. 147 :s Innstilling fra utenriks- og konstitusjonskomiteen [det norske Stortingets] angående forslag fra Stein Ørnhøi, Einar Førde, Mons Espelid, Ragnhild Queseth Haarstad, Halgrim Berg og Hans Olav Tungesvik til ny ﾧ 82 i Grunnloven, alternativt endring av grunnlovens ﾧ 98 eller ny ﾧ 110a (samiske Rettigheter) s. 2. Oaidnu buktojuvvui maid ovdan mán1gga Stuoradikki sáhkavuorus digas1tallamis dan oktavuod1as, go dohkkehedje vuod1d1olága mearrádusa. Earret eará ás1s1esátnejod1iheaddji Jan Petersen dagai dan, Stortingets forhandlinger 1987/88 s. 3021.(ruovttoluotta) 
46.Norgga stáhtaministtar Gro Harlem Brundtland sáhkavuorru, maid son doalai guovvamánu 21. b. 1995 Sámedikkis. (ruovttoluotta) 
47.Ole Henrik Magga refererejuvvo Aftenpostenis, lávvardaga guovvamánu 3. b. 1996. (ruovttoluotta) 
48.Duopmu, maid Kanáda Alimusriekti celkkii juovlamánu 11. b. 1997 Delgamuukw v. British Columbia -ás1s1is, almmustahtton Supreme Court Reports (SCR) 1997 3 oasis, interneahttac1ujuhus: http://www.droit.umontreal.ca/doc/csc-scc/en/pub/1997/vol3/html/1997scr3_1010.html (ruovttoluotta) 
49.Austrália Alimusrievtti duopmu juovlamánu 26. b. 1996b ás1s1iin B8/1996 ja B9/1996 The Wik Peoples v The State of Queensland & Ors; The Thayorre People v The State of Queensland & Ors, almmustahtton High Court of Australia Bulletin 1996 No.9 1. oasis, interneahttac1ujuhus: http://www.austlii.edu.au/au/cases/cth/high_ct/unrep299.html (ruovttoluotta) 
50.Logaldallamis, maid Alimusrievtti ovdaolmmos1 doalai Sámediggái guovvamánu 27. b. 1997, son dajai earret eará, ahte "Samerettens oppgave er å skape et så sterkt rettsvern for samisk kultur at den kan leve videre her i Norden. Vi vet at det gjelder være eller ikke være for en kultur - med alt den har samlet i seg av et folks liv gjennom århundrer og av et folks visjoner for fremtiden. Mot dette blekner de fleste andre saker i vårt lands kulturpolitikk." (Sámerievtti ulbmil lea ásahit sámi kultuvrii nu nana riektesuodjalusa, ahte dat seailu Davviriikkain. Mii diehtit ahte lea sáhka kultuvrra seailumis dahje jápmimis - ja buot das, mii lea c1oggon álbmoga eallimis jahkec1ud1iid áigge ja das, mii álbmoga vis1uvnnain lea boahtteáiggi hárrái. Eanas1 ás1s1it min riikka kulturpolitihkas orrot hui ivnneheamit go buohtastahttá dainna.) (Carsten Smith, Loven og Livet, Oslo 1996 s. 234) (ruovttoluotta) 

Álgoálbmotkonvens1uvnna mearkkas1upmi sápmelac1c1aid eana- ja luondduriggodagaide guoskevas1 vuoigatvuod1aide 

Professor dr. juris Jens Edvin A. Skoghøy c1állán
Artihkal vuod1d1uduvvá vuoigatvuod1aseminára logadallamii, maid Sámi dutkamiid guovddás1 lágidii Romssa universitehtas cuon1ománu 10. - 11. b. 1997 ja Romssa universitehta riektediehtaga instituhta/Juridihkalas1 fakultehta 10 jagi ávvudeamis cuon1ománu 12. b. 1997.

Artihkal lea dárogillii almmuhuvvon girjjis "Stat, politikk og folkestyre. Festskrift til Per Stavang", 1998. Artihkal lea jorgaluvvon sámegillii ja almmuhuvvon Romssa universitehta Juridihka fakultehta c1álaráiddus nr 39 "Vihtta artihkkala sámerievttis", mii ilmmai 2001:s. Jorgalus lea divvojuvvon 2003:s. 
1. Álggahus
Álgoálbmogiid eana- ja luondduriggodagaide guoskevas1 vuoigatvuod1aságastallamis lea jagi 1989 ILO-konvens1uvdna nr 169 guovddáz1is; das lea sáhka álgoálbmogiid ja c1eardaálbmogiid birra iehc1anas stáhtain (álgoálbmotkonvens1uvdna). Dán konvens1uvnna Norga dohkkehii geassemánu 20. beaivvi jagi 1990 ja dat bod1ii fápmui dán riikkas c1akc1amánu 5. beaivvi jagi 1991, geahc1a konvens1uvnna art. 38.
Álgoálbmotkonvens1uvdna definere álgoálbmogiid álbmotjoavkun, gud1et leat orron guovllus ovdal stáhta ásaheami dahje ovdalgo guoskevas1 guovlu lahttuduvvui stáhtii, geahc1a art. 1, nr 1 bustávva b. li leat eahpádus, ahte sápmelac1c1at adnojit álgoálbmogin dán konvens1uvnna mielde. 
Mu artihkkala fáddá lea álgoálbmotkonvens1uvnna mearkkas1upmi sápmelac1c1aid eana- ja luondduriggodagaide guoskevas1 vuoigatvuod1aid hárrái. Dás badjána vuosttaz1ettiin gaz1aldat, makkár vuoigatvuod1at álgoálbmogiin leat dán konvens1uvnna mielde. Nuppádassii badjána gaz1aldat, movt dat vuoigatvuod1at, maidda konvens1uvdna guoská, sáhttet ollas1uhttojuvvot. 
Áiggun iez1an artihkkalis bidjat váldodeattu dasa, makkár vuoigatvuod1aid dát konvens1uvdna addá álgoálbmogiidda. Gaz1aldaga, man láhkai vuoigatvuod1at sáhttet ollas1uhttojuvvot, áiggun oanehac1c1at gied1ahallat dán artihkkala loahpageahc1en. 
Jagi 1995 sámi vuoigatvuod1alávdegoddi nammadii álbmotriektejoavkku c1ielggadit álbmotrievttálas1 gaz1aldagaid sámiid eana- ja luondduriggodagaide guoskevas1 vuoigatvuod1aid hárrái Finnmárkkus ja guorahallat vuoigatvuod1aid ovdáneami eará riikkain. Mun ledjen dán joavkku miellahttun. Dat, maid buvttán ovdan artihkkalis, vuod1d1uduvvá buorre muddui álbmotriektejoavkku c1ielggadeapmái. 
Earret mu, álbmotriektejoavkkus ledje direktevra, cand. jur. Asbjørn Eide (jod1iheaddji), professor, cand. jur. M.C.J., S.J.D., Gudmundur Alfredsson, kánturhoavda, cand. mag. Sven Roald Nystø ja dutki, cand. philol. Steinar Pedersen. Álbmotriektejoavkku c1ielggadeamis lei ILO-konvens1uvnna oassi, mii guoská álgoálbmogiid eanavuoigatvuod1aide, mu váldoovddasvástádussan (c1ielggadeami c1uokkis 3.3). 
Álbmotriektejoavku buvttii iez1as c1ielggadeami c1akc1at 1996: NAC1 1997: 5 "Álgoálbmogiid eanavuoigatvuod1at álbmotrievtti ja olgoriikkaid rivttiid mielde". Sámi vuoigatvuod1alávdegotti Finnmárkku evttohusa hábmemis - NAC1 1997: 4 "Sámi kultuvrra luondduvuod1d1u" - lea leamas1 sámi vuoigatvuod1alávdegottis vejolas1vuohta ávkkástallat álbmotriektejoavkku c1ielggademiin. 
2. Muhtun váldooainnut
Vuod1d1ooaidnu, masa ILO-konvens1uvdna vuod1d1uduvvá, lea ahte go stáhta ásahuvvo guvlui, gos ássá eará álbmotjoavku go dat, geat rád1d1ejit stáhtac1ohkiidusas, dahje go lea muhtun guovlu, gos ássá eará álbmotjoavku, mii lahttuduvvo stáhtii, geatnegahtto stáhta lágidit dili dan láhkai, ahte álbmotjoavku sáhttá bissut álbmotjoavkun ja beassá doalahit ja ovdánahttit iez1as kultuvrra eavttuidis mielde. Dán oassin stáhta geatnegahtto ee. fuolahit, ahte dákkár joavku oaz1z1u eana- ja luondduriggodagaide guoskevas1 vuoigatvuod1aid, mat dávistit sin árbevirolas1 geavahussii. 
Álgoálbmotkonvens1uvnna mearrádusaid dulkomis ferte váldit vuhtii, ahte konvens1uvdna buktá ovdan dus1s1e unnimus gáibádusaid. Jus muhtun stáhta dáhttu addit stuorát vuoigatvuod1aid álgoálbmogiidda go daid, mat c1uvvot konvens1uvnnas, konvens1uvdna ii hehtte dahkamis dan.1 Gáibádusat, maid álgoálbmotkonvens1uvdna bidjá, leat "vuod1d1un" daid vuoigatvuod1aide nu, ahte álgoálbmogiin lea vuoigatvuohta oaz1z1ut daid dohkkehuvvot, iige "rohpin". 
Nuppe beales ferte fas álgoálbmotkonvens1uvnna dulkomis geahc1c1at, ahte konvens1uvnna ollas1uhttindoaimmaid ies1vuohta ja viidodat "galgá mearriduvvot heivehanmuniin, nu ahte dat váldet vuhtii ies1gud1ege riikka erenoamás1 diliid", geahc1a konvens1uvnna art. 34. Dát mielddisbuktá, ahte detáljjat man láhkai konvens1uvdna ollas1uvvá, sáhttet molsas1uddat riikkas riikii. Doalahuvvogo konvens1uvdna mearriduvvo dainna, devdojitgo konvens1uvnna unnimusstandárddat vai eai. 
Seammás ferte dattege muitit, ahte art. 34 njuolggadusaid ii sáhte geavahit nu viidát. Mearrádusat eai atte vejolas1vuod1a spiehkastit konvens1uvnnas eaige garvit konvens1uvnna, muhto addet vejolas1vuod1a dahkat unnit teknihkalas1 heivehemiid konvens1uvnna praktihkalas1 c1ad1aheamis. 
ILO-konvens1uvdna nr 169 álgoálbmogiid birra lea c1állojuvvon en1gelas- ja fránskkagillii. Konvens1uvnna art. 44 mielde galgá sihke en1gelas- ja fránskkagiel konvens1uvdnateavsttain leat seammá lágalas1vuohta. 
3. Makkár eana- ja luondduriggodagaide guoskevas1 vuoigatvuod1aid leat stáhtat geatnegahtton dohkkehit álgoálbmogiidda ILO-konvens1uvnna nr 169 vuod1ul?
ILO-konvens1uvnna nr 169 mearrádusat álgoálbmogiid vuoigatvuod1ain eatnamiidda ja eará luondduriggodagaide gávdnojit vuosttaz1ettiin konvens1uvnna art. 14:s ja art. 15:s. 
Konvens1uvdna sirre "rights of ownership and possession"ja nuppe dáfus "right to use". Diet dajaldagat leat guhkes ja viiddes s1iehtadallamiid bohtosat. Dat, maid mun áiggun lagabuid gied1ahallat vuolábealde, lea sáhttágo "rights of ownership and possession" praktihkalas1 sivaid geaz1il jorgaluvvot "oamastanvuoigatvuohtan", "right to use" fas jorgaluvvot "geavahanvuoigatvuohtan". 
Konvens1uvnna art. 14 nr 1 vuosttas c1uoggá mielde lea álgoálbmogiin vuoigatvuohta oaz1z1ut oamastanvuoigatvuod1aset dohkkehuvvot dus1s1e eanaguovlluide, maid álgoálbmogat leat rád1d1en ("the lands which they traditionally occupy"). Jus álgoálbmogat eai leat okto rád1d1en guovllu, muhto leat geavahan guovllu iez1aset birgejupmái ja árbevirolas1 doaimmaidasaset ("lands not exclusively occupied by them, but to which they traditionally had access for their subsistence and traditional activities"), de sis ii leat vuoigatvuohta oaz1z1ut oamastanvuoigatvuod1a guvlui dohkkehuvvot, muhto sis lea vuoigatvuohta oaz1z1ut dohkkehuvvot geavahanvuoigatvuod1a dasa, geahc1a art. 14 nr 1 nuppi c1uoggá. Dat gusto ee. nomáda álbmogiidda, mat eai oro fásta ovtta sajis, muhto johtet báikkis báikái eaige rád1d1egoad1e mange dihto guovllu badjel, geahc1a art. 14 nr 1 goalmmát c1uoggá. 
Maid dajahus "rád1d1et" (occupy) sisdoallá, ferte vuosttaz1ettiin mearriduvvot ulbmilgeahc1ademiid vuod1ul. 
Art. 14 mearrádusaid ulbmil lea, ahte árbevirolas1 geavahus galgá dohkkehuvvot ja dasa galgá addit rievttálas1 stáhtusa. Vai livc1c1ii govttolas1, ahte muhtun álgoálbmotjoavku oaz1z1u oamastanvuoigatvuod1a muhtun guvlui, ferte álgoálbmoga guovlu leat leamas1 geavahusas doarvái viidát, ja álgoálbmot ferte leat geavahan guovllu viidábut go earát. 
Álbmotriektejoavkku evttohussii lea biddjon vuod1d1un, ahte jus muhtun álgoálbmotjoavkkus leamas1 muhtun muddui bissovas1 ássan guovllus, ja sii leat leamas1 seammás áidna geavaheaddjin doppe, de devdojuvvojit dábálac1c1at gáibádusat, mat leat biddjon oamastanvuoigatvuod1a dohkkeheapmái. Jus earát maid leat geavahan guovllu, dalle ferte álgoálbmoga geavahus leat leamas1 viidát earáid geavahusa ektui.2
Ovdalgo álbmotriektejoavku nammaduvvui, lei Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi nammadan riektejoavkku c1ielggadit Norgga rievtti. Evttohus dán riektejoavkkus (NAC1 1993:34 "Eana- ja c1áhcevuoigatvuod1at ja daid hálddas1eapmi Finnmárkkus") bidjá Otto Jebens vuod1d1un, ahte sámi álbmoga Sis-Finnmárkku (eanas1 oasit Guovdageainnu ja Kárás1joga gielddas ja Deanu gieldda bajit oassi) geavahus lea leamas1 doarvái viiddis dan ektui, ahte sámi álbmot sáhttá art. 14 nr 1 vuosttas c1uoggá vuod1ul gáibidit oamastanvuoigatvuod1a guvlui.3 Álbmotriektejoavku lea cealkán iez1as leat ovtta oaivilis dáinna áddejumiin. Seammás lea álbmotriektejoavku dadjan, ahte gávdnojit maid eará guovllut, maid sámi álbmot lea geavahan dan láhkai, ahte sápmelac1c1at leat juksan oamastanvuoigatvuod1a guovlluide.4 Muhto dán gaz1aldaga ii leamas1 álbmotriektejoavkkus vejolas1vuohta gied1ahallat lagabuidda.5 Daidda guovlluide, maid sápmelac1c1at leat dolos1 rájes juo geavahan birgejupmái ja árbevirolas1 doaimmaide, muhto maidda sii eai sáhte gáibidit oamastanvuoigatvuod1a dohkkehuvvot, daidda sis lea vuoigatvuohta - art. 14 nr 1 nuppi ja goalmmát c1uoggá mearrádusaid mielde - oaz1z1ut geavahanvuoigatvuod1aset dohkkehuvvot.
Vuoigatvuod1a, man álgoálbmogat leat vuoigadahtton oaz1z1ut dohkkehuvvot daidda guovlluide, maid sii leat árbevirolac1c1at rád1d1en, lean mun dan rádjái gohc1odan "oamastanvuoigatvuohtan". Nugo mun lean c1ujuhan bajábealde, konvens1uvnnas geavahuvvo moalkás dajahus "rights of ownership and possession" ("oamastan- ja hálddas1anvuoigatvuohta" dahje "oamastan- ja rád1d1envuoigatvuohta"). Okta gaz1aldat, man birra lea digas1tallojuvvon, lea maid dát gaz1aldat mearkkas1a.
Go ILO-konvens1uvnnas nr 169 álgoálbmogiid birra geavahuvvo dajahus "rights of ownership and possession" dan sadjái go dajahus "right of ownership", mii lea geavahuvvon ovdal ILO-konvens1uvnnas álgoálbmogiid ja c1eardaálbmogiid birra - ILO-konvens1uvnnas nr 107, mii lea ILO-konvens1uvnna nr 169 álgu - de nu lea dan dihte, go ILO-konvens1uvnna nr 169 mielde ii galgga leat absoluhtalas1 gáibádus, ahte álgoálbmogiidda galgá addot formála giddodatvuod1d1u oamasteaddjin daidda guovlluide, maid badjel sii árbevirolac1c1at leat rád1d1en. Eanas1 álgoálbmogiidda lea duohtavuohta deháleamos, iige dat, mii almmolas1 registeriin c1uoz1z1u.
Konvens1uvnna ovdabargguin boahtá ovdan, ahte ILO-konvens1uvdna nr 169 ii vuod1d1uduva formála, muhto funktionála oamastanvuoigatvuod1a doahpagii, mii mearkkas1a, ahte oamastanvuoigatvuohta ii adnojuvvo ovttaskas vuoigatvuohtan, muhto dat lea sierra rád1d1ejumiid submi.6 Dat leat duogáz1in dasa, ahte konvens1uvnnas ii geavahuvvo dajahus "the right of ownership" ovttaidlogus, muhto "rights of ownership and possession" eanetlogus.7 Mearrideaddjin dasa, devdojuvvojitgo konvens1uvnna oamastan- ja hálddas1anvuoigatvuod1a dohkkehangáibádusat, ferte danin leat addojuvvogo guoskevas1 álgoálbmogii duod1alas1 vuoigadahttin doaimmahit buot dahje deháleamos duod1alas1 rád1d1ejumiid, mat dábálac1c1at gullet oamasteaddjái.
Cealkámus1s1ii, maid Justisdepartemeanta attii dan oktavuod1as go guorahallojuvvui, galggaigo Norga dohkkehit ILO-konvens1uvnna nr 169, lei biddjon vuod1d1un, ahte "nannosit suodjaluvvon geavahanvuoigatvuohta" sáhttá duhtadit daid gáibádusaid, maid konvens1uvdna bidjá "rights of ownership and possession" dohkkeheapmái daidda guovlluide, maid álgoálbmogat árbevirolac1c1at leat rád1d1en.8 Mu áddejumi mielde dát oaidnu ii sáhte leat riekta. ILO-konvens1uvnna nr 169 s1iehtadusain bijai Norga mán1gii ovdan evttohusa, ahte konvens1uvdna galggai bidjat "geavahanvuoigatvuod1a" (right of use) ovttadássásaz1z1an "oamastanvuoigatvuod1ain". Dát evttohusat hilgojuvvojedje dattege, go áddejuvvui ahte dat geanohuhttá álgoálbmogiid vuoigatvuod1aid ILO-konvens1uvnna nr 1079 vuod1ul. Loahpas Norga vuollánii dáinna c1uoggáin, ja dan sadjái gávdnui kompromissac1oavddus, mii lea art. 14 nr 1 nuppi ja goalmmát c1uoggá10 mearrádusain. Dán duogáz1a ektui lea viehka c1ielggas, ahte ILO-konvens1uvnna nr 169 gáibádusat eai devdojuvvo juos guovlluide, maid álgoálbmogat leat rád1d1en, oz1z1ot sii dohkkehuvvot geavahanvuoigatvuod1a.11 Dakkár guovlluide leat álgoálbmogat vuoigadahtton oaz1z1ut vuoigatvuod1a duod1alas1 ávkkástallamii, mii vástida dasa, mii oamasteaddjis lea. Álbmotriektejoavku lea maid bidjan dán vuod1d1un.12 
Guovlluide, maidda álgoálbmotjoavkkus ii leamas1 olgguldas, duod1alas1 rád1d1ejupmi, muhto maid sii leat geavahan birgejupmái ja árbevirolas1 ealáhusaide, sis lea vuoigatvuohta oaz1z1ut geavahanvuoigatvuod1a ("right of the peoples conserned use") dohkkehuvvot, geahc1a art. nr 14 nr 1 nuppi c1uoggá.
Sámi vuoigatvuod1alávdegotti riektejoavkku evttohusas (NAC1 1993: 34) bidjá eanetlohku vuod1d1un, ahte art. 14 nr 1 nuppi c1uoggá mearrádusaid mielde "lea eanet sáhka vejolas1vuod1as ... geavahit" guovlluid, maid álgoálbmogat árbevirolac1c1at leat geavahan go "formála vuoigatvuod1as".13 Dát oaidnu ii sáhte leat riekta.14 Konvens1uvnna ovdabargguin boahtá ovdan, ahte go geavahanvuoigatvuod1a mearrádus lea sirrejuvvon sierra mearrádussan, earuhan dihte geavahanvuoigatvuod1a ja nuppi dáfus fas oamastan- ja hálddas1anvuoigatvuod1aid ("to distinguish beetween the right of use and the rights of ownership and possession").15 Maiddái dain dáhpáhusain, mat gied1ahallojit nuppi c1uoggás, ferte danin leat c1ielgasit sáhka stáhta geatnegasvuod1as dohkkehit formála vuoigatvuod1aid álgoálbmogiidda ("usufruct" dahje "the right of use").16 
Man viiddis geavahanvuoigatvuod1a álgoálbmogiin lea vuoigatvuohta oaz1z1ut dohkkehuvvot, lea gitta geavahusas mii lea leamas1. Álgoálbmotjoavkkuin lea vuoigatvuohta oaz1z1ut árbevirolas1 geavaheami rievttálac1c1at dohkkehuvvot.
Ii oamastanvuoigatvuod1a iige geavahanvuoigatvuod1a dohkkeheami eaktun sáhte leat, ahte dilálas1vuohta ferte leat bisson seammáláganin dassáz1ii, go konvens1uvdna dohkkehuvvui guoskevas1 stáhtas. Konvens1uvnna ovdabargguin boahtá ovdan, ahte konvens1uvnnas geavahuvvo cealkka "traditionally occupy", ii ge dus1s1e "occupy", ee. buktin dihte ovdan, ahte vuoigatvuod1aid konvens1uvnna vuod1ul dohkkeheami eaktun ii leat, ahte geavahus lea bistán gitta dálá áigái.17 Jus muhtun álgoálbmot lea aiddo massán rád1d1ejumi guovllu ektui, de das ii galgga c1uovvut vuoigatvuod1a massin. Sihke oamastanvuoigatvuod1a ja geavahanvuoigatvuod1a dohkkeheapmái ferte leat doarvái, ahte geavahus mii c1uoc1c1uhuvvo vuoigatvuod1aid vuod1d1un lea leamas1 anus min c1uohtejahkái.18 
4. Mo vuoigatvuod1asubjeakta galgá definerejuvvot?
ILO-konvens1uvnnas álgoálbmogiid birra, namuhuvvo vuoigatvuod1asubjeakta "guoskevas1 álbmogin" ("the peoples concerned"), geahc1a art. 14, 15 ja 16. Dás badjána gaz1aldat, mo konvens1uvnna vuoigatvuod1avuod1u subjeakta galgá definerejuvvot. Galget go vuoigatvuod1at hábmejuvvot (1) oktasas1 vuoigatvuohtan buot guoskevas1 álbmotjoavkku miellahtuide vai (2) ovttaskas olbmo vuoigatvuohtan?
ILO-konvens1uvnnas nr 107 ja ILO-konvens1uvnna nr 169 vuosttas árvalusain lei c1ielgasit aiddostahtton, ahte álgoálbmogiid oamastanvuoigatvuohta sáhttá organiserejuvvot guoskevas1 álbmotjoavkku miellahtuide juogo kollektiiva oamastanvuoigatvuohtan dahje individuála oamastanvuoigatvuohtan ("the right of ownership, collective or individual, of members of the populations concerned").19 Nu guhká go doaba "ownership" geavahuvvui oktonassii, lei dárbu aiddostahttit, ahte vuoigatvuohta, man álgoálbmogiin lea vuoigatvuohta oaz1z1ut dohkkehuvvot, sáhttá leat kollektiiva, iige dárbbas1 leat individuála. Man1n1á go "ownership" cealkagii lasihuvvui cealkka "possession", sihkkojuvvui dárbbas1meahttumin aiddostahttin, ahte vuoigatvuod1at sáhttet leat oktasac1c1at dahje individuálat.20 Dan man1n1á ferte adnojuvvot c1ielggasin, ahte konvens1uvnna doahpagiin "guoskevas1 álbmot" ii leat oaivil c1oavdit gaz1aldaga, mo konvens1uvnna vuoigatvuod1avuod1u subjeakta galgá definerejuvvot. Dát gaz1aldat ferte c1ovdojuvvot eará vuod1uin.21
Mearrideames, mo vuoigatvuod1asubjeakta galgá definerejuvvot, ferte vuolggasadjin leat, makkár olmmos1joavku leamas1 geavaheaddjin dan geavahussii, mii lea vuod1d1un vuoigatvuod1aide. Jus guovlu ii leamas1 juhkkojuvvon, muhto álgoálbmotjoavkku lahtut lea oktasac1c1at geavahan dan, c1ujuha dat dasa, ahte vuoigatvuod1a ferte geahc1c1at oktasas1 vuoigatvuohtan.
Nubbi dehálas1 momeanta árvvos1taladettiin, mo vuoigatvuod1asubjeakta galgá definerejuvvot, leat guoskevas1 álgoálbmotjoavkku árbevierut ja riekteáddejupmi, geahc1a art. 8 ja maid art. 17.
Mud1ui ferte deattuhit, maid guoskevas1 álgoálbmotjoavku ies1 háliida, geahc1a art. 6. Dát deattuhuvvo maid konvens1uvnna ovdabargguin. Das boahtá ovdan, ahte sáhttá diktit guoskevas1 álbmoga ies1 mearridit, makkár vuoigatvuod1a hámi háliidit ("it could be left to the peoples concerned to determine their own preferential form of land holding and ownership").22 
Dan geavahusa vuod1ul, mii lea leamas1, ja daid árbevieruid ja riekteáddejumiid vuod1ul, mat leat, ii sáhte dulkot daid vuoigatvuod1aid, maid sápmelac1c1ain lea vuoigatvuohta oaz1z1ut dohkkehuvvot eatnamiidda ja eará luondduriggodagaide Finnmárkkus individuála vuoigatvuohtan, muhto sámi álbmotjoavkku miellahtuid oktasas1 vuoigatvuohtan.
Vaikko vel sámi álbmotjoavku oaivvilduvvoge riektesubjeaktan, sáhttet ovttaskas olbmot dahje joavkkut, main leat rievttálas1 beros1tumit ás1s1i bohtosii, dattege váidit vuoigatvuod1arihkkuma ás1s1ec1uoc1c1áldahttima bokte, geahc1a álgoálbmotkonvens1uvnna art. 12 vuosttas c1uoggá, vrd. nággolága ﾧ 54.23
5. Galgágo vuoigatvuod1aid sirret c1earddalas1vuod1a vuod1ul?
ILO-konvens1uvdna álgoálbmogiid birra suddje dus1s1e álbmotjoavkkuid, mat devdet gáibádusaid navdot álgoálbmogin dahje c1eardaálbmogin dán konvens1uvnna vuod1ul, geahc1a konvens1uvnna art. 1. Eará álbmotjoavkkut, mat ásset stáhtain, main leat álgoálbmogat dahje c1eardaálbmogin, eai sáhte geavahit álgoálbmotkonvens1uvnna mearrádusaid. Dát gusto vaikko vel álgoálbmogat dahje c1eardaálbmogat ellet bálddalagaid eará álbmotjoavkkuiguin.
Dán man1n1á ferte biddjot vuod1d1un, ahte álgoálbmotkonvens1uvdna ii cakka dan, ahte vuoigatvuod1a guoddi biire ráddjejuvvo c1earddalas1vuod1a eavttuid vuod1ul. Eará gaz1aldat lea, gáibidago konvens1uvdna dán. Sáhttetgo omd. dat vuoigatvuod1at, mat gullet álgoálbmogiidda konvens1uvnna vuod1ul, hábmejuvvot "guovlovuoigatvuohtan", mat addojit meros1tallojuvvon guovllu ássiide beros1keahttá c1earddalas1vuod1a duogáz1is, vai galgágo servodaga eará miellahtuid guod1d1it vuoigatvuod1aid olggobeallái?
Dát gaz1aldat ferte hábmejuvvot earáláhkai geavahanvuoigatvuod1aid hárrái nuppe dáfus ja oamastanvuoigatvuod1aid hárrái fas nuppe dáfus.
Jus muhtun álgoálbmotjoavkkus lea vuoigatvuohta oaz1z1ut dohkkehuvvot geavahanvuoigatvuod1a vissis guvlui, dat ii mielddisbuvtte, ahte sis lea vuoigatvuohta oaz1z1ut dohkkehuvvot sierranas eksklusiiva vuoigatvuod1a geavahanávkkástallamii, mas leamas1 sáhka. Mearrideaddjin dasa, addojuvvogo vuoigatvuohta guovllu álbmogii beros1keahttá c1earddalas1vuod1as, ferte danin leat, sihkkarastágo dakkár ortnet doarvái guoskevas1 álgoálbmoga vejolas1vuod1aid seailluhit ja ovdánahttit iez1aset eallinvuogi ja kultuvrra. Dát lea sorjavas1 das, man valljái vuoigatvuod1a resursavuod1d1u lea. Jus resursavuod1d1u lea doarvái stuoris nu, ahte sihke álgoálbmotjoavkku ja eará álbmoga miellahtut sáhttet ávkkástallat resurssaiguin, de álgoálbmotkonvens1uvdna ii cakka dan, ahte álgoálbmotjoavku ferte juogadit geavahanvuoigatvuod1aidis earáiguin.
Oamastanvuoigatvuod1a ektui ferte dát gaz1aldat leat earálágan. Go eavttut, maid konvens1uvdna bidjá vai álgoálbmot oaz1z1u dohkkehuvvot oamastanvuoigatvuod1a muhtun guvlui, leat devdojuvvon, lea álgoálbmotjoavkkus vuoigatvuohta oaz1z1ut duod1alas1 vuoigadahttima c1ad1ahit buot dahje eanas1 duod1alas1 rád1d1ejumiid, mat dábálac1c1at leat oamasteaddjis. Vuolggasaji hehtte dat, ahte álgoálbmogiid sáhttá geatnegahttit juogadit dakkár vuoigatvuod1aid guovllu eará ássiiguin.
Dat ahte álgoálbmotkonvens1uvdna hehtte geatnegahttimis álgoálbmotjoavkku juogadit earáiguin oamastanvuoigatvuod1a, man sis leat vuoigatvuohta oaz1z1ut dohkkehuvvot, ii gusto ollislac1c1at. Konvens1uvnna art. 34:s boahtá ovdan, ahte konvens1uvdna galgá c1ad1ahuvvot "heivehanmuniin ja nu ahte váldo vuhtii juohke riikka erenoamás1 dilli" ("in flexible manner, having regard to the conditions characteristic of each country"). Nugo nuppi c1uoggás bajábealde lea namuhuvvon, addá dát mearrádus vejolas1vuod1a dahkat uhcit teknihkalas1 heivehusaid konvens1uvnna geavatlas1 c1ad1aheamis.
Dain osiin Finnmárkkus, main sápmelac1c1ain lea vuoigatvuohta oaz1z1ut oamastanvuoigatvuod1a dohkkehuvvot, lea ássiid c1ielga eanetlogus sámi duogas1. Muhto vaikko vel c1ielga eanetlohku ássiin c1ohkiidage sápmelac1c1ain, ásset maid eará álbmogat go sápmelac1c1at dáin guovlluin. Jus dat oassi álbmogis, main ii leat sámi duogás1, galggas1ii gud1d1ojuvvot vuoigatvuod1a guoddi biirre olggobeallái, sáhtás1ii dat dagahit riidduid. Dasa lassin sáhttá leat oalle eahpec1ielggas ja váttis dadjat, gii lea sápmelas1 ja gii fas gullá eará álbmotjovkui.
Nugo dilli lea Finnmárkkus, de álgoálbmotkonvens1uvdna ii hehtte addimis oamastanvuoigatvuod1a, man sápmelac1c1ain lea vuoigatvuohta oaz1z1ut dohkkehuvvot, guovllu buot ássiide c1earddalas1 duogáz1is beros1keahttá. Dát maid sáhttá dahkkojuvvot dan láhkai, ahte vuoigatvuod1at addojuvvojit vuod1d1udussii dahje eará iehc1anas riektesubjektii, mii hálddas1a guovllu vuoigatvuod1aid ássiid ovddas. Muhto eaktun dasa ahte oamastanvuoigatvuod1a, man sápmelac1c1ain lea vuoigatvuohta oaz1z1ut dohkkehuvvot, sáhttá bidjat báikkálas1 ássiide dahje iehc1anas riektesubjektii, mii hálddas1a vuoigatvuod1aid báikkálas1 álbmoga ovddas, ferte leat ahte riektesubjeavttas, masa vuoigatvuod1at biddjojuvvojit, ferte leat stivra, man stivramiellahtiiid eanetlogu nammadit sámi orgánat. Jus stivramiellahtuid eanetlogu nammadit sámi orgánat, ferte várra leat nu, ahte sámi álbmotjoavkkus lea doarvái oamastanrád1d1ejupmi vai álgoálbmotkonvens1uvnna sáhttá geahc1c1at ollas1uvvan. Muhto seammás ferte dadjat, ahte dat leat unnimus eavttut dasa, ahte dákkár ortnet livc1c1ii álgoálbmotkonvens1uvnna mielde. Jus stivramiellahtuid eanetlogu eai nammat sámi orgánat, s1addá vuoigatvuohta nu láivin, ahte ii sáhte lohkat sápmelac1c1aid leat oz1z1on oamastanvuoigatvuod1a guvlui dohkkehuvvot.
6. Sáhttágo bealus1tit Finnmárkku eatnamiid oktasas1 hálddas1anortnega ovttas Sámi vuoigatvuod1alávdegotti eanetlogu árvalusain?
Sámi vuoigatvuod1alávdegotti Finnmárkku árvalusas (NAC1 1997:4 "Sámi kultuvrra luondduvuod1d1u") lea eanetlohku evttohan, ahte Finnmárkku eatnamiid oamastanvuoigatvuohta sirdojuvvos1ii hálddas1eaddji orgánii - Finnmárkku eanahálddahussii - man stivrras beali nammada fylkkadiggi ja nuppi beali fas Sámediggi.24 Mu oaivila mielde galgá Finnmárkku eatnamiid oktasas1 hálddas1anortnega vuod1d1un leat sirdinoaidnu, man mielde sápmelac1c1at sirdet oasi Sis-Finnmárkku vuoigatvuod1aineaset earáide ja oz1z1ot ruovttoluotta oasi Olggut-Finnmárkku vuoigatvuod1ain - gaz1aldat lea muhtinlagan lonuhallamis. Dán oainnu lea maiddái álbmotriektejoavku geavahan vuod1d1un.25
Álgoálbmotkonvens1uvnna art. 17 nr 2 mielde addá konvens1uvdna vejolas1vuod1a nas1unála láhkaásaheapmái mearridit, ahte eana- ja eará luondduriggodagaid vuoigatvuod1aid, maid álgoálbmot lea vuoigadahtton oaz1z1ut dohkkehuvvot konvens1uvnna vuod1ul, sáhttá sirdit earáide. Dán mearrádusa c1uovvu goittotge, ahte álgoálbmogis ferte vuos jearrat rád1i, ovdalgo dákkár sirdimii addojuvvo vejolas1vuohta. Vai vuoigatvuod1aid, maid álgoálbmogat leat vuoigadahtton oaz1z1ut álgoálbmotkonvens1uvnna vuod1ul, sáhtás1ii sirdit earáide, ferte maiddái eaktudit, ahte giinu álgoálbmoga beales, geas lea gelbbolas1vuohta hálddas1it vuoigatvuod1a, c1állá soahpamus1a dan birra.
Dás c1uovvu ahte vai ortnet, man mielde Finnmárkku eanahálddas1eamis fuolahivc1c1ii orgána, man miellahtuin beali nammada Sámediggi ja beali Finnmárkku fylkkadiggi, livc1c1ii dohkálas1 lonuhallanprinsihpa mielde, galgá vuosttaz1ettiin gáibidit, ahte sápmelac1c1ain jerrojuvvo rád1d1i, háliiditgo sii konvens1uvnna mearridan álgoálbmotvuoigatvuod1aideaset sirdojuvvot earáide. Orgána, mas lea gelbbolas1vuohta addit sápmelac1c1aid beales cealkámus1aid ás1s1is, lea Sámediggi. Juos stáhta vuos lea jearran rád1i Sámedikkis ja dasto háliida c1ad1ahit ortnega Finnmárkku eatnamiid oktasas1 hálddas1eamis, ferte nuppádassii dahkat soahpamus1a orgánain, mas lea gelbbolas1vuohta disponeret sámi álbmotjoavkku beales oamastanvuoigatvuod1a, man sápmelac1c1at konvens1uvnna vuod1ul leat vuoigadahtton oaz1z1ut dohkkehuvvot. Das, maid ovdal lean dadjan, boahtá ovdan, ahte eana- ja eará luondduriggodagaid vuoigatvuod1at, mat sápmelac1c1aide gullet álgoálbmotkonvens1uvnna vuod1ul, galget adnojuvvot sámi álbmoga miellahtuid kollektiiva vuoigatvuohtan. Das c1uovvu, ahte Sámediggái dahje sápmelac1c1aid eará ovddasteaddji orgánii sáhttá addit gelbbolas1vuod1a meannudit vuoigatvuod1aás1s1iid sápmelac1c1aid beales. Dál Sámedikkis váilu dákkár gelbbolas1vuohta. Vai Sámediggi sáhtás1ii hálddas1it eana- ja luondduriggodagaid vuoigatvuod1aid sápmelac1c1aid beales, galgá Sámediggi vuos oaz1z1ut dakkár gelbbolas1vuod1a, ja dasto galgá Sámediggi meannudit disposis1uvnna sápmelac1c1aid ovddas. Juos ii dahkkojuvvo soahpamus1 orgánain, mas lea gelbbolas1vuohta hálddas1it oamastanvuoigatvuod1aid, maid konvens1uvdna sihkkarastá sápmelac1c1aide, ii Finnmárkku eatnamiid oktasas1 hálddas1anortnegii sáhte laktit guovlluid, maid oamastanvuoigatvuohta gullá konvens1uvnna vuod1ul sápmelac1c1aide.
Sámi vuoigatvuod1alávdegotti unnitlohku - masa ee. gullá Sámi vuoigatvuod1alávdegotti ságadoalli, sundi Thor Falch - lea evttohan, ahte gielddat mat háliidit sáhttet ovttastuvvat sierra sámi eanahálddahussii.26 Unnitlogu evttohusa mielde galgá Sámediggi nammadit Sámi eanahálddahusa stivrra eanetlogu. Dan vuod1ul, maid lean c1uoggás 5 lohkan, galgá unnitlogu evttohus deavdit álgoálbmotkonvens1uvnna gáibádusaid.
7. Mo álgoálbmogat sáhttet fidnet vuoigatvuod1aideaset luondduriggodagaide dohkkehuvvot? 
Geatnegasvuod1at, maid álgoálbmotkonvens1uvdna bidjá Norgii, eai leat dus1s1e politihkalac1c1at, muhto maiddái vuoigatvuod1alac1c1at. Konvens1uvnnain Norgii biddjo álbmotvuoigatvuod1alas1 geatnegasvuohta addit sápmelac1c1aide vuoigatvuod1aid, mat sidjiide gullet konvens1uvnna vuod1ul. Dáidda geatnegasvuod1aide raporta- ja váiddaortnega mielde gusto riikkaidgaskasas1 ILO siskkáldas gozihus, mii lea ráhkaduvvon 1919 ILO-traktáhta vuod1ul.
ILO-traktáhta art. 22 mielde galget miellahttostáhtat juohke jagi raporteret organisas1uvdnii doaibmabijuid, maid sii leat c1ad1ahan ILO-konvens1uvnna ollas1uhttima oktavuod1as. Daid raporttaid gied1ahallá ee. ás1s1edovdilávdegoddi, mii sáhttá buktit gaz1aldagaid ovttaskas stáhtaide ja dahkat mearkkas1umiid dasa, man láhkai konvens1uvdna lea ollas1uhtton. Ás1s1edovdilávdegoddi buktá dan man1n1á, go lea mannan c1ad1a árvalusa, ás1s1i Riikkaidgaskasas1 bargokonferánssa gozihanlávdegoddái. Juos stáhta gávnnahallá muhtin ILO-konvens1uvnna rihkkumis, sáhttá ás1s1i gied1ahallot Riikkaidgaskasas1 bargokonferánssas, mii lea ILO alimus orgána.
ILO-konvens1uvnnaid rihkkuma sáhttá maiddái buktit ovdan ILO-orgánaide váidimiin. Váidaga sáhttet buktit miellahttostáhta dahje bargiid dahje bargoaddiid organisas1uvnnat, geahc1a ILO-traktáhta art. 24 ja art. 26 ja c1uovvovas1 artihkkaliid. ILO-traktáhtta ii atte váidinvuoigatvuod1a ovttaskas olbmuide iige álgoálbmotjoavkkuide. Dat lea oktavuod1as dainna, ahte ILO lea bargoriekteorganisas1uvdna. Dad1i mielde go ILO-orgánat iez1a sáhttet váldit ovdan konvens1uvnna rihkkumiid, ii geavadis mearkkas1 nu ollu, ahte álgoálbmotjoavkkuin ii leat váidinvuoigatvuohta.
Riikkaidgaskasas1 ILO siskkáldas, ILO-traktáhttii vuod1d1uduvvi goziheami lassin sáhttá ILO-konvens1uvdna maiddái gozihuvvot ás1s1ec1uoc1c1áldahttimiin nas1unála duopmostuoluin.
Álgoálbmotkonvens1uvnna art. 12 vuosttas c1uoggá mielde galgá álgoálbmogiin ee. leat vejolas1vuohta ás1s1ec1uoc1c1áldahttimii nas1unála duopmostuoluin ovttaskas olmmoz1in dahje ovddasteaddji orgánaid bokte, nu ahte sin vuoigatvuod1at gáhttejuvvojit effektiiva vugiin ("shall be able to take legal proceedings, either individually or through their representative bodies, for the effective protection of these rights"). Norgga rievtti vuod1d1un lea álgoc1uoggás dualisttalas1 vuod1d1ojurdda, gc1. ee. Alimusrievtti duomu cuon1ománu 10.b. jagi 1997 ás1s1is 1 nr 24/1997 (Bálkálávdegotti ás1s1i). Dat boktá gaz1aldaga, leago álgoálbmogiin álgoálbmotkonvens1uvnna art. 12 vuosttas c1uoggá vuod1ul gáibádus oc1c1odit dus1s1e nas1unála riektenjuolggadusaid geahc1c1aluvvot nas1unála duopmostuoluin, vai sáhttetgo álgoálbmogat dán mearrádusa vuod1ul maiddái gáibidit nas1unála duopmostuoluin geahc1c1aluvvot, makkár vuoigatvuod1at sis leat álgoálbmotkonvens1uvnna vuod1ul.
Vaikko Norgga riekti vuod1d1uduvváge álgoc1uoggás dualisttalas1 vuod1d1ojurdagii, lea guhká leamas1 dohkkehuvvon, ahte Norgga rievtti galgá presumeret nu ahte dat heive álbmotrivttiide, gc1. omd. R.t. 1984 s. 1175, 1994 s. 1244 ja Alimusrievtti duomu cuon1om. 10. b. 1997 ás1s1is 24/1997 (Bálkálávdegotti ás1s1i).27 Riikkaidgaskasas1 konvens1uvnnaid ektui dát vuod1d1ojurdda lea deattuhuvvon vel garraseappot Vuod1d1olága ﾧ 110 c vuosttas bihtá mearrádusain, mii nanne ahte stáhta eiseválddit galget gudnejahttit ja sihkkarastit olmmos1vuoigatvuod1aid "paaligger Statens Myndigheter at respektere og sikre Menneskerettighederne". Go Norgga riekti galgá presumerejuvvot nu ahte dat heive Norgga álbmotvuoigatvuod1alas1 geatnegasvuod1aide, ii geavadis leat miige mearkkas1umiid, geatnegahttágo álgoálbmotkonvens1uvnna art. 12 stáhtaid dohkkehit ás1s1ec1uoc1c1áldahttimiid njuolga konvens1uvnna mearrádusaid vuod1ul vai ii. Presums1uvdnanjuolggadusa vuod1ul lea álgoálbmotkonvens1uvnna mearrádusain juohke dáhpáhusas stuorra mearkkas1upmi riektegáldofáktorin, go Norgga duopmostuoluin gied1ahallojit, makkár vuoigatvuod1at sápmelac1c1ain leat Norgga riektenjuolggadusaid mielde. Jearaldat, sáhttetgo sápmelac1c1at mannat ás1s1ec1uoc1c1áldahttimii njuolgga konvens1uvnna mearrádusaid vuod1ul, boad1ás1ii ee. vel lassin, juos Norgga láhkaásaheaddji eiseválddit did1olac1c1at barggas1edje dihto c1ovdosa ovdii beros1keahttá das, mii c1uovvu Norgga álbmotvuoigatvuod1alas1 geatnegasvuod1ain.
ILO-konvens1uvnna nr 169 art. 12 vuosttas c1uoggá mearrádus lea njuolga viiddiduvvon ILO-konvens1uvnna nr 107 art. 10 nr 1 mearrádusas. ILO-konvens1uvnna nr 107 art. 10 nr 1 mielde galget álgoálbmotjoavkkut leat "erenoamáz1it gáhttejuvvon eahpeás1s1álas1 ovddalgihtii doalahemiid c1ad1ahemiin", ja sii galget "sáhttit ovdánit rievttálac1c1at nu, ahte sáhttet effektiiva vugiin gáhttet vuod1d1ovuoigatvuod1aideaset" ("be able to take legal proceedings for the effective protection of their fundamental rights"). ILO-konvens1uvnna nr 169 rád1d1ádallit bohte juo áigá ovtta oaivilii dan hárrái, ahte ii lean makkárge dárbu máinnas1it sierra eahpeás1s1álas1 ovddalgihtii doalahemiid c1ad1aheami, ja ahte mearrádusa galggai hábmet od1d1asit nu, ahte dat gáibidivc1c1ii álgoálbmogiid gáhttema nu ahte sin vuod1d1ovuoigatvuod1at eai geavahuvvos1e boastut, ja ahte álgoálbmogiin galggas1ii leat vuoigatvuohta ás1s1ec1uoc1c1áldahttimii gáhtten dihte vuod1d1ovuoigatvuod1aideaset albmaláhkai ("should be specially safeguarded against the abuse of their fundamental rights and should be able to take legal proceedings for the effective protection of these rights").28 Man1n1eleappos rád1d1ádallamiin viiddiduvvui mearrádusa geavahanviidodat ain eambbo. Argentiinná evttohusa mielde sihkkojuvvui ráddjehus "vuod1d1ovuoigatvuod1ain" ("fundamental rights") dainna vuodus1tusain, ahte buot vuoigatvuod1arihkkumat vahágahttet álgoálbmoga ("the violation of any rights is damaging to these peoples/populations").29 Nugo mearrádus dohkkehuvvui, das daddjo ahte álgoálbmogat "galget gáhttejuvvot nu ahte sin vuoigatvuod1at eai geavahuvvo boastut ja sis galgá leat vejolas1vuohta ás1s1ec1uoc1c1áldahttimii duopmostuoluin ovttaskas olmmoz1in dahje ovddasteaddji orgánaid bokte, nu ahte sii fidnejit albma gáhttema vuoigatvuod1aidasaset" ("shall be safeguarded against abuse of their rights and shall be able to take legal proceedings, either individually or through their representative bodies, for the effective protection of these rights").
Álbmotriektejoavkku árvalusa vuod1d1u lea dan duogáz1is, ahte álgoálbmotkonvens1uvnna art. 12 vuosttas c1uoggá galgá áddet nu ahte dat geatnegahttá stáhtaid dohkkehit, ahte álgoálbmogat galget sáhttit mannat ás1s1ec1uoc1c1áldahttimii nas1unála duopmostuoluin geahc1c1alahttin dihte, leatgo vuoigatvuod1at, mat sis leat konvens1uvnna mielde, rihkkojuvvon.30 Geas livc1c1ii gelbbolas1vuohta dákkár ás1s1ec1uoc1c1áldahttimii, ferte c1oavdit rievttálas1 beros1tusaid dábálas1 prinsihpaid vuod1ul, geahc1a álgoálbmotkonvens1uvnna art. 12 vuosttas1 c1uoggá, vrd. nággolága ﾧ 54.
8. C1oahkkáigeassu
ILO álgoálbmotkonvens1uvnna (nr 169) vuod1ul gullá álgoálbmogiidda oamastanvuoigatvuohta daidda guovlluide, maid sii leat hálddas1an. Meros1tallamii, leago álgoálbmot hálddas1an guovllu, lea doarvái ahte sii leat ássan guovllus oalle bissovac1c1at, ja juos sii eai leat okto hálddas1an guovllu, fertejit sii leat geavahan guovllu eanet go earát. "Oamastanvuoigatvuohtan" ferte oaivvilduvvot vuoigatvuohta duod1alas1 geavahussii, mii vástida geavatlac1c1at dasa mii oamasteaddjis lea.
Guovlluide, maid álgoálbmot ii leat vissis unnimus meari veardde hálddas1an, muhto maid sii leat árbevirolac1c1at geavahan, sáhttet sii gáibidit geavahanvuoigatvuod1aset dohkkehuvvot. Geavahanvuoigatvuohta galgá vástidit dan geavahussii mii lea leamas1.
Vai álgoálbmot sáhttá gáibidit vuoigatvuod1aid konvens1uvnna vuod1ul, galgá geavahus, man vuod1ul vuoigatvuohta gáibiduvvo, leat leamas1 anus ain dán jahkec1uod1i bealde.
Mearridettiin, mo galgá meros1tallat geaidda konvens1uvnna vuod1ul gullet priváhtarievttálac1c1at vuoigatvuod1at, ferte vuostámuz1z1an oaivvilduvvot guovllu geavahus, álgoálbmotjoavkku árbevierut ja riekteáddejumit, ja dat maid álgoálbmotjoavku ies1 sávvá.
Álgoálbmotkonvens1uvdna ii sáhte hehttet geavahanvuoigatvuod1aid, maid álgoálbmot lea vuoigadahtton oaz1z1ut dohkkehuvvot, hábmejuvvomis "guovlovuoigatvuohtan", mat addojuvvojit sierra meros1tallojuvvon guovllu ássiide beros1keahttá c1earddalas1vuod1as. Juos álgoálbmotjoavku lea vuoigadahtton oaz1z1ut oamastanvuoigatvuod1as dohkkehuvvot, ferte vuolgit das ahte álgoálbmotjoavkku ii sáhte bágget juohkit vuoigatvuod1aidis guovllu eará ássiiguin. Muhto dát ii mana eavttuid haga. Finnmárkku osiin, maidda sápmelac1c1at leat vuoigadahtton oaz1z1ut oamastanvuoigatvuod1aideaset dohkkehuvvot, ásset dál earátge go sápmelac1c1at. Meros1tallan, gii lea sápmelas1 ja gii ii, lea maiddái eahpec1ielggas. Dainna duogáz1in ii dárbbas1 leat álgoálbmotkonvens1uvnna vuostá, juos oamastanvuoigatvuod1at maid sápmelac1c1at leat vuoigadahtton oaz1z1ut dohkkehuvvot, addojuvvojit guovllu báikkálas1 ássiide beros1keahttá c1earddalas1vuod1as, dahje addojuvvojit iehc1anas riektesubjektii, mii hálddas1a vuoigatvuod1aid guovllu ássiid ovddas. Oamastanvuoigatvuohta, maid sápmelac1c1at leat vuoigadahtton oaz1z1ut dohkkehuvvot, sáhttá biddjot báikkálas1 ássiide dahje vuod1d1udussii, mii hálddas1a vuoigatvuod1aid báikkálas1 ássiid ovddas dus1s1e juos riektesubjeavttas, masa vuoigatvuod1at addojit, lea stivra man eanetlogu nammadit sámi orgánat.
Go álgoálbmogis lea jerrojuvvon rád1d1i, sáhttá álgoálbmogii nas1unála láhkamearrádusaid bokte addit vejolas1vuod1a sirdit vuoigatvuod1aid, maid sii leat vuoigadahtton oaz1z1ut dohkkehuvvot álgoálbmotkonvens1uvnna vuod1ul, earáide geat eai gula álgoálbmogii. Lea jearaldat, sáhttágo bealus1tit ortnega, man olis Finnmárkku eatnamiid hálddas1eapmi addojuvvo orgánii, mas beali nammada Sámediggi ja nuppi beali fas Finnmárkku fylkkadiggi, dainna ahte dat, maid sápmelac1c1at dáhpejit go earát besset oassálastit daid eatnamiid hálddas1eamis, maidda sápmelac1c1at leat vuoigadahtton oaz1z1ut oamastanvuoigatvuod1aset dohkkehuvvot, buhtaduvvo dainna, ahte sii besset mielde hálddas1it Finnmárkku eará eatnamiid. Go álgoálbmogii sáhttá addit vejolas1vuod1a sirdit vuoigatvuod1aid, maid sii leat vuoigadahtton oaz1z1ut dohkkehuvvot, eará olbmuide, geat eai gula álgoálbmotjovkui, sáhttá dohkkehit Finnmárkku eatnamiid oktasas1 hálddas1anortnega, juos orgána, mas lea gelbbolas1vuohta rád1d1et vuoigatvuod1aid sámi álbmoga beales, miehtá dákkár ortnegii, mud1ui ii.
Juos Norgga lágat dahje vuod1d1uduvvon riekteáddejumit leat konvens1uvnna gáibádusaid vuostá, lea stáhta geatnegahtton rievdadit láhkaásaheami. Konvens1uvnna sáhttá maiddái áddet dan láhkai, ahte dat gáibida ja addá álgoálbmogiidda vejolas1vuod1a iskkadit ás1s1ec1uoc1c1áldahttimiid nas1unála duopmostuoluin, devdetgo vuoigatvuod1at, mat sis leat, nas1unála rievtti vuod1ul gáibádusaid, maid álgoálbmotkonvens1uvdna bidjá.
Juolgenohtat
1.Geahc1a ILO's guide to ILO Convention No 169 on Indigenous and Tribal Peoples, prepared by Manuela Tomei and Lee Swepston (Geneve 1996), s. 1. (ruovttoluotta) 
2.Geahc1a NAC1 1997: 5 Álgoálbmogiid eanavuoigatvuod1at álbmotrievtti ja olgoriikkaid rivttiid mielde s. 35. (ruovttoluotta) 
3.Geahc1a NAC1 1993: 34 s. 73. (ruovttoluotta) 
4.Geahc1a NAC1 1997: 5 s. 35. (ruovttoluotta) 
5.Geahc1a lagabuid dáid gaz1aldagaid birra c1állagis, maid Otto Jebens ja Johan Albert Kalstad leaba c1állán 30.09.92 Gieldadepartementii. ruovttoluotta 
6.Geahc1a erenoamáz1it International Labour Conference, 76th session, 1989, Report IV (2A), s.34-36. (ruovttoluotta) 
7.Geahc1a International Labour Conference, 76th session, 1989, Report IV (2A), s.34-36, ILO's guide to ILO Convention No. 169 s. 18 ja ILO'a ás1s1edovdilávdegotti jagi 1995 observas1uvdnacealkámus1a Norgga konvens1uvnna ja ILO-ávz1z1uhusaid geavahusa birra s. 37, vrd. Norgga stáhta sáttagotti raporttain, mii váldojuvvui mielddusin oktan Sd.prp nr 102 (1989-90 s. 16 ff. s. 25-26.) (ruovttoluotta) 
8.Geahc1a Sd.prp. nr 102 (1989-90), s. 5-6. (ruovttoluotta) 
9.Geahc1a International Labour Conference, 75th session, 1988, Report VI (2), s. 46 ff. ja International Labour Conferencc, 76tb session, 1989, Report IV (2 A), s. 36, vrd. s. 35. (ruovttoluotta) 
10.Geahc1a International Labour Conference, 76th session, 1989, Report IV (2 A), s. 36, vrd. s. 35 vrd. Norgga stáhta sáttagotti raporttain, váldojuvvon mielddusin oktan Sd.prp. nr 102 (1989-90), s. 16 ff. s. 26:s. (ruovttoluotta) 
11.Nu maiddái L. Hannikainen: The Status of Minorities, Indigenous Peoples and Imigrants and Refugee Groups in Four Nordic States, Nordic Journal of International Law 1996 s. 1 ff s. 54. (ruovttoluotta) 
12.Geahc1a NAC1 1997: 5 s. 36-37. (ruovttoluotta) 
13.Geahc1a NAC1 1993: 34 Finnmárkku eana-ja c1áhcevuoigatvuod1at ja daid hálddas1eapmi, s. 57. (ruovttoluotta) 
14.Geahc1a NAC1 1997: 5 s. 37.(ruovttoluotta) 
15.Geahc1a International Labour Conference, 76 th session, 1989, Report IV (2 A), s. 36. Geahc1a maiddái International Labour Conference, 75Ih session, 1988, Report VI (2), s. 48.(ruovttoluotta) 
16.Geahc1a ILO's guide to ILO Convention No. 169 s. 19.(ruovttoluotta) 
17.Geahc1a International Labour Conference, 75th session, 1988, Report VI (2), s. 48 ja International Labour Conference, 76th session, 1989, Report IV (2 A), s. 35, vrd. s. 36.(ruovttoluotta) 
18.Geahc1a NAC1 1997: 5 s. 50.(ruovttoluotta) 
19.Geahc1a International Labour Conference, 75th session, 1988, Report VI (1), s. 123.(ruovttoluotta) 
20.Geahc1a International Labour Conference, 75th session, 1988. report VI (2), s. 49. (ruovttoluotta) 
21.Geahc1a NAC1 1997: 5 s. 40. (ruovttoluotta) 
22.Geahc1a International Labour Conference, 75th Session, 1988, Report VI (2), s. 49. (ruovttoluotta) 
23.Gáibádusaid birra, maid Norgga riekti bidjá ás1s1ec1uoc1c1áldahttimii vai galgá sáhttit ás1s1ec1uoc1c1áldahttima bidjat ovdan, geahc1a lagabuid J. E. Andreassen [Skoghøy]: Søksmålbetingelser, saksbehandlingsprinsipper og partens rådighet om sakens gjenstand, Jussens Venner 1994 s. 1 ff. siiddus 64 ff. ja J. Hov: Rettergang i sivile saker, 2. deaddileapmi (Oslo 1994), s. 164 ff. eará c1ujuhusaiguin. (ruovttoluotta) 
24.Geahc1a NAC1 1997: 4 "Sámi kultuvrra luondduvuod1d1u" s. 80 ff, vrd. s. 463 ff. ja s. 547 ff. (ruovttoluotta) 
25.Geahc1a NAC1 1997: 5 s. 41 ff. (ruovttoluotta) 
26.Geahc1a NAC1 1997: 4 "Sámi kultuvrra luondduvuod1d1u" s. 80 ff., vrd. s. 499 ff. ja s. 555 ff. (ruovttoluotta) 
27.Geahc1a dárkileappot NAC1 1993: 18 Láhkaásaheapmi olmmos1vuoigatvuod1aid birra s. 46 ff., vrd. ee. C.A. Fleischer: Folkerett, 6. utg. (Oslo 1994), s. 258 ff., J. E. Helgesen: Teorier om "Folkerettens stilling i norsk rett" (Oslo 1982), s. 107-108, C. Smith/L. Smith: Norsk rett og folkeretten, 2. utg. (Oslo 1982), s. 207 ff., L. Ravlo: Grunnlovens ﾧ 110 c, presumsjonsprinsippet og motstridslæren, Jussens Venner 1997 s. 195 ff. ja J. Aall: Rettergang og menneskerettigheter (Oslo 1995), s. 70 ff. viidásut c1ujuhusaiguin. (ruovttoluotta) 
28.Geahc1a International Labour Conference, 75th Session, 1988, Report VI (1), s. 37, International Labour Conference, 75th Session, Report VI (2), s. 107 (árvalusa c1uokkis 24) ja International Labour Conference, 76th Session, 1989, Report IV (2A), s. 28 (art. 12 árvalus). (ruovttoluotta) 
29.Geahc1a International Labour Confercnce, 76th Session, 1989, Report IV (2A), s. 28, vrd. s. 29 ja International Labour Conference, 76th Session, 1989, Report IV (2B), s. 12 (art. 12 árvalusa). (ruovttoluotta) 
30.Geahc1a NAC1 1997: 5 s. 48-49. (ruovttoluotta)