Åa rjelsaemien gïelen orremes normeremh ¶ Åarjelsaemien gïelen dïejvesedåehkie lea normeremeaamhtesh goerehtalleme guktie löönemebaakoeh galka tjaeledh jih guktie dejtie sojjehtidh. Dïejvesedåehkie lea nännoestamme normeremh dååhkasjehtedh guktie lea raeriestamme. ¶ Vuelelen maahta fijlesne vuejnedh magkeres baakoeh leah normeremine sjeahtasovveme. ¶ Åarjelsaemien gïelesne orre normeremh leah dorjesovveme löönemebaakojne. ¶ Daesnie sopstestimmie substantijvi jih adjektijvi bïjre maj -hk-tjoeje, jih guktie jeatjah löönemeabaakoeh leah normeremine sjeahtasovveme baakoen gietjien gaavhtan. ¶ Europaraerie Ministeremoenehtse Ministeremoenehtsen raeriestimmie RecChl(2006)4 guktie Sveerje europan njoelkedassine laantebielie- jallh unnebelåhkoegieline edtja barkedh. (Dååhkasjehteme ministeremoenehtsasseste 974:en mubpietjåahkosne rihkeden 27 b.n 2006) Ministeremoenehtse, latjkes goh 16 arikelinie europa njolkedassesne laantebielie-jallh unnebelåhkoegieline, mejtie ratifikasjovnedirregem aajhtese mejtie Sveerje goevten 9 b.n 2000 seedthsuvvi, mejtie maehtelesmoenehtsen reektehtsem dååhkasjehteme guktie sveerje njolkedassen mietie barka, mejtie vuartesje daam reektehtsem tjaalasovveme laavenjassij mietie mah Sveerje altese mubpie reektehtsinie seedtin, lissielaavenjassh sveerjen reeremistie, laavenjassh åårganijste åådtjeme jih tjåangkojste mah laaken mietie Sveerjesne buektiehtamme jih dovne laavenjassj mejtie maehtelesmoenehtse åådtjeme gåessie barkijesijjieh guessiestehteme, eavadamme sveerjen reeremi tjilkeme sisvegen bijre ekspertemoenehtsen reektehtsinie, sveerjen reeremh raeriestamme ekspertemoenehtsem goltelidh jih voestes säjjan biejedh daam: 1. ¶ Raeriestimmieh buektiehtidh Tjilkemistie såemie jih åarjelsaemiengielij bijre dan ¶ gaavhtan reeremedajvh stueremdidh såemien jih åarjelsaemien gielide jih dovne sjiere laakem buektiedidh laantebielie- jallh unnebelåhkoegielide jih naasjovne reeremem tsegksovvedh barkoem vaaksjodh. 2. ¶ Bööremes råajvarimmine aelkedh guktie ööhpehtimmie åadtjodh laantebielie- jallh ¶ unnebelåhkoegieline jih viehkiehtidh daaletje tjomperh jih viertietjomperh luejtedh jih sjiere soejkesjem buektiedidh jijnjebh lohkedäjjah åadtjodh jih jille-ööhpehtimmiem buektiehtidh laantebielie- jallh unnebelåhkoegieline. 3. ¶ Daaletje hammoeh sjiehtedidh ööhpehtämman laantebielie- jallh unnebelåhkoegieline ¶ Sveerjen barkose njolkedassen mietie, dam darjodh kvalitetem bueremdidh jih ietnie“-ööhpehtimmiem åadjodh jih bööremes barkedh guktiengiele ööhpehtimmiem åadtjodh. 4. ¶ Varke jeatja jih orre råajvarimmieh barkedh åarjelsaemien gielem vaarjelidh. ¶ Öörneme policym biejesovvedh jih åårgane råajvarimmieh vaeltedh njaalmelth jih ¶ tjaalelth gielh skraejriehtidh nuhtjedh saemie, såemie jih meänkieli gosse dööpmestovline jih reeremenie bieljelidh. ¶ Skraejriehtidh jih/ jallh geehpebe darjodh gosse jih /jallh unnemes aktem plaeriem ¶ buektiedidh saemien gielesne jallh meankielisne. 7. ¶ Råajvarimmieh vaeltedh daajroem jih guarkoem stueremdidh laantebielie- jallh ¶ unnebelåhkoegielij bijre sveerjen eektievuekesne. ¶ EN-n ietniengïele-biejjie 21. b. goevten jïh EN-n gaskanaasjovnen gïelejaepie 2008 ¶ 21. b. goevten lij EN-n ietniengïelen-biejjie. Seamme aejkien UNESCO åehpiedehti EN-n gaskannasjovnen gïelejaepiem. 7000 gïelh gååvnesieh abpe eatnemisnie jïh bijjelen bielie daejstie maahta haajpanidh. Guktie darjodh ihke gïelh ij haajpedh? ¶ Jåvva Todal lij barkeme Svahken sijtesne åarjelsaemien gïelem jealajehtedh. Daesnie Jåvva Todalen lohketalleme gïelebarkoen bïjre jïh guktie Saemien-foente maahta meatan årrodh daennie gïelebarkosne. “Gåessie gïelen evtiedimmiem stuvrie vihties politihken ulmien vööste, dle gïele-soejkesjimmie gohtjesåvva. Saemiedigkie gïele-soejkesjimmine joe barka, jïh byöroe dejnie barkedh. Gïele-soejkesjimmesne gååvnesieh korpuse-soejkesjimmie, daltese-soejkesjimmie jïh leereme-soejkesjimmie” . Lohketallemistie, ohtje gïele-soejkesjimmien bïjre: Korpuse-soejkesjimmie lea gosse pryövoe gïelem tsevtsedh. Säjhta gïele-evtiedimmiem stuvredh vihties otnjegasse. Sïejhme barkoe gïele-evtiedimmesne evtiedidh orre baakoejiehtesem gïelesne. Daltese-soejkesjimmie lea mubpie åesie gïele-soejkesjimmesne. Daltese-soejkesjimmie galka gïelen daltesem siebredahkesne tsevtsedh. Dihte mij eadtjohkasse gååske, lea guktie unnebelåhkoe-gïele saemien-gïelen tsiehkiem bueriedidh. Leereme-soejkesjimmie lea gåalmede åesie gïelesoejkesjimmesne. Åesie gïehtele guktie låhkoem stueriedidh almetjijstie mah maehtieh gïelem sopstestidh. Unnebelåhkoe-gïelesne lea öövre vihkeles man stoere låhkoe daejstie håålehkijstie, men vihkelåbpoe lea man båeries jallh noere almetjh leah dåehkesne mij maahta gïelem. Dannasinie lea daerpies noerh gïelem lierieh. Lea noerh gïeh gelkieh gïelem buektedh båetije biejjide. Sopstestidh maam saemien-foente maahta barkedh: Betnegh gelkieh gïele-soejkesjämman. Gïele-soejkesjimmesne lea danbien daerpies darjomh dåarjedidh mah gïehtelieh guktie saemien-gïelem lieredh dejtie nööremeside. Daennie dajvesne Saemien-foente tjuara dagkeres darjomh dåarjedidh mah eah riekte gååvnesh staaten jïh tjïelten dïedtense. Gårroeh bielesne gååvnese svaalhtesem Jåvvan abpe tjaalegasse. ¶ Dahkoesoejkesje ¶ Dahkoesoejkesje saemien gïelide ¶ LULESAMISK ¶ Dahkoesoejkesje ¶ Dahkoesoejkesje saemien gïelide ¶ LULESAMISK ¶ sisvege ¶ Åvtebaakoe .................................................................................................................................................................................................8 vijries jïh guhkiesmïeresne barkoe saemiej gïelide .................................................................................................................. 10 ¶ Politijhken våarome ............................................................................................................................................................ 11 ¶ Reaktelds våarome ............................................................................................................................................................. 12 ¶ Dïedte saemien gïelh gorredidh .................................................................................................................................... 14 ¶ saemiedigkien barkoe saemien gïeline ..................................................................................................................... 14 ¶ Öörneme barkoen mietie jïh gïeteldssoejkesjen dåeriedimmie ........................................................................ 16 Daenbiejjien tsiehkieh saemien gïelide ....................................................................................................................................... 17 ¶ goerehtimmieh saemien gïelij bïjre ............................................................................................................................ 19 ¶ Maanajgïerth jïh maadthööhpehtimmie ................................................................................................................... 19 Dååjretimmieh gïeleskreejrehtimmmiNe jeatjah laantide10 ................................................................................................ 21 ¶ Uvtelasse orre laake nasjovnellen unnebelåhkoej jïh onnelåhkoej gïelij bïjre sveerjesne ..................... 24 ¶ Ulmieh, haestemh, guhkiesmïeresne strategijh jïh råajvarimmieh ¶ LïeReDh: ¶ Ööhpehtimmiem tjïrkedh noerhte-, julev- jïh åarjelsaemiengïelesne gaajhkine daltesinie .................................... 25 saemie maanajgïertefaalaldahke ................................................................................................................................................... 26 ¶ Råajvarimmie 1. Bïevnesh maanajgïertefaalaldahkem saemien maanide tseegkedh .................................... 27 ¶ Råajvarimmie 2.Maahtoe- evtiedimmie gïelem vuartesje ......................................................................................... 28 ¶ Råajvarimmie 3.Pedagogijhken viehkieviertieh eevtiedidh .................................................................................... 29 Maadthööhpehtimmiefaalaldahke saemiengïelesne ............................................................................................................. 29 ¶ Råajvarimmie 4. Kaarhtedimmie learohkij vierhtie dimmiem saemienööhpetimmeste .................................. 31 ¶ Råajvarimmie 5. Learoesoejkesjij bïhkedimmieh ........................................................................................................ 32 ¶ Råajvarimmie 6. Gïehtjedimmie tjïeltijgujmie jïh fylhketjïeltigujmie tjïrrehtimmien reakta ööhpehtæmman saemiengïelesne ................................................................................................................................. 32 ¶ Råajvarimmie 7. Maajehööhpehtimmien viermievïerhke ......................................................................................... 32 ¶ Råajvarimmie 8 . ................................................................................................................................................................... 33 ¶ ektiebarkoe sveerjine saemienööhpehtimmien ...................................................................................................... 33 ¶ Råajvarimmie 9 . Ektiebarkoe Såevmine saemienööhpehtimmien bïjre .............................................................. 33 saemiej learoevierhtieh ..................................................................................................................................................................... 33 ¶ Råajvarimmie 10. Saemien learoevierhtieh – produsjovne, distribusjovne jïh jarkoestimmie ....................... 33 ¶ Råajvarimmie 11. Bïevneshråajvarimmieh reaktaj jïh tjælloej saemienööhpehtæmman .............................. 34 voeneskuvlh ........................................................................................................................................................................................... 34 gïeleööhpehtimmie jïh alfabetisereme geervide ..................................................................................................................... 35 ¶ Råajvarimmie 12. 5-jaepiej geerveööhpehtimmieprovgramme saemiengïelesne ........................................... 35 ¶ Råajvarimmie 13. Kaarhtedidh vijremem ietnegïeleanalfabetisme jïh daarpoe ööhpehtimmiem saemiengïelesne geervide .................................................................................................................................................. 36 ¶ Råajvarimmie 14. Alfabetiseremeprovsjekte geervide Tromsesne ......................................................................... 36 Jïllebe ööhpehtimmie jïh skreejreme ............................................................................................................................................ 37 ¶ Råajvarimmie 15. Saemien lohkehtæjja ööhpehtimmie ........................................................................................... 38 ¶ Råajvarimmie 16. Skreejremevåaromem kaarhtedidh jïh daarpoem saemiengïeleldh lohkehtæjjide kaarhtedidh ................................................................................................................................................ 38 ¶ Råajvarimmie 17. Skreejremeråajvarimmieh saemien lohkehtæjjaööhpehtæmman jïh lohkehtæjjaööhpehtæmman saemien faagegievlesne ............................................................................................ 38 ¶ Råajvarimmie 18. Skreejremekampanje Finnmarkesne – neakoesbarkoe ........................................................... 38 ¶ Råajvarimmie 19. Bielie loh kemelöönemistie vadtasåvva ........................................................................................ 38 ¶ Råajvarimmie 20. Vijrebeööhpehtimmie saemiengïelesne lohkehtæjjide ........................................................... 38 ¶ Råajvarimmie 21. Kuvsjh jïh lohkemh ............................................................................................................................. 39 Jeatjah gïeleråajvarimmieh ............................................................................................................................................................... 39 ¶ Råajvarimmie 22. Joekoen råajvarimmieh gïele-eevtiedimmiem åarjelsaemien jïh julevsaemien dajvine tjïrkedh ...................................................................................................................................................................... 39 ¶ Råajvarimmie 23. Åarjelsaemien gïelebiesie ................................................................................................................. 39 ¶ Råajvarimmie 24. Eevtiedimmieprovsjekte Noerhte-Trøndelagen fylhketjïeltesne ........................................... 39 ¶ Råajvarimmie 25. Luvlesaemien gïelem jïh kultuvrem skreejrehtidh ..................................................................... 40 ¶ Råajvarimmie 26. Pihtesaemiengïelem jïh kultuvrem skreejrehtidh ..................................................................... 40 ¶ NUhTJeDh: ¶ Jienede byjjes faalaldahkh saemiengïelesne utnijidie gaajhkine siebredahkeareninie .............................................. 41 saemielaaken gïelenjoelkedassh .................................................................................................................................................... 42 ¶ Råajvarimmie 27. Saemielaaken gïelenjoelkedassh tjïrrehtidh ............................................................................... 43 ¶ Råajvarimmie 28. Saemielaaken gïelenjoelkedassh gïehtjedidh ............................................................................ 43 saemiengïeleldh barkijh byjjes reeremisnie ............................................................................................................................... 43 ¶ Råajvarimmie 29. Toelhkeööhpehtimmie jïh autorisasjovne toelhkide ............................................................... 44 Baenhtsesnebeavna-dïenesje .......................................................................................................................................................... 45 Maanavaarjelimmie ............................................................................................................................................................................. 45 ¶ Råajvarimmie 30. Vijrebeööhpehtimmiem vuartasjidh ............................................................................................ 45 ¶ Råajvarimmie 31. Gïehtjedimmieöörnegem njoelkedassine .................................................................................... 46 starne- jïh såjhtoedïenesjh ................................................................................................................................................................ 46 ¶ Råajvarimmie 32. Toelhkedïenesjh starnesijjine ......................................................................................................... 48 ¶ Råajvarimmie 33. Gïehtjedimmie ..................................................................................................................................... 48 ¶ Råajvarimmie 34. Seammaleejns dïenesjh julev- jïh åarjelsaemien dajvine ........................................................ 48 ¶ Råajvarimmie 35. Byjjes paehperh jarkoestidh ............................................................................................................ 48 ¶ Råajvarimmie 36. Jiehteghbaakoehgærja starne- jïh såjhtoedïenesjimmesne utnedh ................................... 49 ¶ Råajvarimmie 37. Baeniestarnen bïjre bievnedh ........................................................................................................ 49 ¶ Råajvarimmie 38. Baeniestarnem kaarhtedidh ........................................................................................................... 49 Barkoe- jïh jearsoesvoetereereme ................................................................................................................................................. 49 ¶ Råajvarimmie 39. Bïevnesh saemiengïelesne NAV:esne ............................................................................................ 50 ¶ Råajvarimmie 40. Utnijegïehtjedimmieh ...................................................................................................................... 50 gærhkoen dïenesjh saemien gïelesne ......................................................................................................................................... 50 ¶ Råajvarimmie 41. Dåarjoeh bijbelenjarkoestæmman ............................................................................................... 51 ¶ Råajvarimmie 42. Saemien åålmege åarjelsaemien gïeledajvesne ...................................................................... 51 ¶ Råajvarimmie 43. Jarkoestimmie/sjïehtedimmie teeksth gyrhkesjæmman ....................................................... 51 skaehtieetate .......................................................................................................................................................................................... 52 ¶ Råajvarimmie 44. Skaehtieetate – vijredamme faalaldahke saemiengïelesne .................................................. 52 Krimijnalesåjhtoe .................................................................................................................................................................................. 52 ¶ Råajvarimmie 45. Saemiengïeleldh roestegåetiebarkijidie skreejredh ................................................................. 53 ¶ Råajvarimmie 46. Beadtasovvemetsiehkieh tjïrrehtimmie ....................................................................................... 53 ¶ Råajvarimmie 47. Krimijnalesåjhtoejarnge maahtojne saemien gïelen jïh kultuvren bïjre ............................. 53 sekretarijate tsalloeraerie ................................................................................................................................................................... 53 ¶ Råajvarimmie 48. Saemien gïele tsalloeraerine .......................................................................................................... 54 Politije .................................................................................................................................................................................................... 54 ¶ Råajvarimmie 49. Jienedamme gïele- jïh kultuvreguarkoem politijesne ............................................................. 54 ¶ Råajvarimmie 50. Dah saemien gïelh elektronijhken programmevaarese ......................................................... 54 ¶ Råajvarimmie 51. Saemieh skreejredh Politijejïlleskuvlese ...................................................................................... 54 vaarjelimmie ........................................................................................................................................................................................... 55 ¶ Råajvarimmie 52. Bïevnesh voestesgesdïenesjen bïjre ............................................................................................... 55 ¶ Råajvarimmie 53. Bïevnesh jïh bæjkoehtimmieh Vaarjelimmien lïerehtimmiebarkoej bïjre ...........................55 Reerenassen åtnoe saemien gïelide .............................................................................................................................................. 55 ¶ Råajvarimmie 54. Reerenassen paehperh saemiengïelesne jienedamme åålmehtehtedh ............................. 55 ¶ Råajvarimmie 55. Reeremetermh .................................................................................................................................... 56 ¶ Råajvarimmie 56. Saemien laakejarkoestimmiem dåhkasjehtemeöörnege ....................................................... 56 saemien gïele jïh iKT ........................................................................................................................................................................... 57 ¶ Råajvarimmie 57. Saemien gïele byjjes registerisnie – krievemh staaten etatide .............................................. 57 gïeleteknologije ................................................................................................................................................................................... 58 ¶ Råajvarimmie 58. Saemien riektestjaalmedirregh ...................................................................................................... 58 saemien baakoegærjah ..................................................................................................................................................................... 58 ¶ Råajvarimmie 59. Kaarhtedimmie jïh evtiedimmie saemien baakoegærjah ...................................................... 58 ¶ vUeJNeDh: ¶ saemien gïele vååjnesasse byjjes tjiehtjelisnie .......................................................................................................................... 60 saemien sijjienommh jïh skilth saemiengïelesne...................................................................................................................... 61 gaavnedimmiesijjieh .......................................................................................................................................................................... 62 ¶ Råajvarimmie 60. Saemiengïeleldh gaavnemesijjieh maanide jïh noeride ......................................................... 62 gaskeviermie ......................................................................................................................................................................................... 63 Medija .................................................................................................................................................................................................... 63 ¶ Råajvarimmie 61. Saemien avijsh – jienede åtnoem julevsaemien jïh åarjelsaemien ...................................... 64 ¶ Råajvarimmie 62. Avijse Snåsningen: Avijsesæjtoeh åarjelsaemiengïelesne ....................................................... 64 ¶ Råajvarimmie 63. Åarjelsaemien medijejarnge ........................................................................................................... 65 Kultuvre – filme, teatere, lidteratuvre, gærjagåetie ................................................................................................................. 65 ¶ Råajvarimmie 64. Åesiesöörneme saemien lidteratuvridie ....................................................................................... 66 ¶ Daarpoe dotkeme- jïh maahtoe- evtiedimmie ........................................................................................................................... 67 ¶ Råajvarimmie 65. Dotkememaahtoem bigkedh åarjelsaemien jïh julevsaemien gïelesne ............................. 68 ¶ Råjvarimmie 66. Dotkeme- jïh faage/vierhtiehjarnge ................................................................................................ 68 saemien statistihke ...............................................................................................................................................................................69 ¶ 8 ¶ Dej minngemes luhkiejaepiej tjïrrh lea råajvarimmieh aalkeme juktie saemiengïelh tjïrkedh jïh evtiedidh jeenjh suerkine siebredahkesne. Jeenjh dejstie råajvarimmijste hijven juhtieh, jïh dejstie saemiengïelh tjerkebe posisjovnem siebredahkesne åadtjoeji. såemies saemiendajvine lea saemiengïele aarkbiejjien gaskesadtemegïele. evtiedimmie fïerhten almetjen gïelemaahtoste iemeles sjædta gosse fïerhtenbeajjetje ektieåtnoe jeatjah gïeleutnijgujmie. Daah dajvh leah vihkeles vierhtieh saemiengïelen evtiedimmien åvteste Nöörjesne. seamma-aejkien jïjnjebe gïeleguedtijh jaameme goh reakasovveme, joekoen saemiengïelen reeremedajven ålkoelisnie. eenje vaenie saemiengïeleldh barkijh byjjes jïh privaten sektovrinie. Dïhte lea dan gaavhtan daerpies saemiengïelide tjïrkedh. ¶ Reerenasse sæjhta dan dahkoesoejkesjen tjïrrh våaromem bïejedh vijries jïh guhkiesmïeresne barkoen åvteste saemiejgïelide sektovrij jïh reeremedaltesij dåeresth. Ulmie lea våaromem bïejedh juktie jearsoes båetije biejjiej saemiengïelide Nöörjesne. Julevsaemien jïh åarjelsaemien dajvine lea gïeletsiehkie joekoen aejhteme. Dïhte lea dan gaavhtan daerpies mijjieh joekoen barkoem dejtie gïelide darjodh guktie julevsaemiengïelem jïh åarjelsaemiengïelem tjïrkedh goh jielije åtnoe-, gaskesadteme- jïh maahtoegïelh aaj båetije boelvide. ¶ Jeenjh departementh leah gïetelds-soejkesjinie barkeme. Mijjen lij dialoge saemiedigkine jïh gïeteldssoejkesjem sïemedi konsultasjovnij tjïrrh. Mijjieh libie aaj ovmessie lehkeste jiehtesh åådtjeme. ¶ gïeteldssoejkesjen åejviefokuse lea våaromem bïejedh juktie låhkoem iedtjeles saemiengïeleutnijigujmie jieniedidh. Daate galka råajvarimmiej tjïrrh darjodh juktie saemiengïelen ööhpehtimmiem maanajgïertesne jïh maadthööhpehtimmesne tjïrkedh, dorjesåvva jeenjh arenah tseegkedh gusnie saemeste jïh tjerkebe barkedh saemiengïeleldh ööhpehtæmman jïh ööhpehtæmman saemiengïele faagegïevlesne skreejrehtidh. ¶ stuerebe åvtemieren tjïrrh saemiengïelem byjjes sektovrinie reerenasse sæjhta fïerhten almetjen nuepiem tjïrkedh guktie maahta guarkasovvedh jïh saemiengïelesne guarkadidh. Manne gujht daajram jeenjh demtieh dah eah maehtieh dej reaktam saemiestidh nuhtjedh gosse byjjes reereminie jïh starnesåjhtojne gaskesadtedh – juktie ij oktegh maehtieh dejtie saemiengïelesne viehkiehtidh. Daate evtiedimmie tjoerebe jarkedh ektine barkojne. ¶ Manne dan geerjene juktie reerenasse revidereme nasjovnalebudsjedtesne lea evtiedamme jieniedidh dåarjoeh saemiedægkan juktie Lavangen tjïelte ¶ Åvtebaakoe ¶ Reerenasse gïjren 2008 St.bïev.nr.28 (2007-2008) Saemiepolitihken åvteste buektieji. Bïevnese vadta vijrie vuesiehtimmiem vihkelommes haestemh reerenassen politihken åvteste saemien siebredahkine. Bïevnese vuesehte saemiengïelij tsiehkieh aejhteme. Reerenasse dan gaavhtan nænnosti gïeteldssoejkesjem saemiengïeliej åvteste darjodh. ¶ 9 maahta saemien gïelen reeremedajvese båetedh golken 1. 2009. ¶ saemiedigkien giehtjelimmieh saemiengïelen jïh saemielaakan gïelenjoelkedassh tjetskeme vuesehte aaj ennje jeenjh haestemh gååvnesieh åvteli saemielaaken gïelenjoelkedassij nænnoestimmieh ellies tjïrrehtidh. Maahta aaj daarpoeh saemielaaken gïelenjoelkedassh vuartjasjidh tjoevkesisnie mijjen internasjovnalen åeliedimmieh. Reerenasse sæjhta dan våaromisnie tjïrrehtimmiem saemielaaken gïelenjoelkedasside darjodh. ¶ gosse saemiengïelem byjjes tjiehtjelinie vååjnesasse jeenjebe bïejedh vaajtelibie dah saemiengïelh gelkieh jaksoes gaajhkidie årrodh. Ulmie lea dah saemiengïelh gelkieh vieksiesvoetem siebredahkesne årrodh, jïh dejtie gïelide tjiehtjele vadtasåvva guktie gaajhkh siebredahken-areninie evtiedidh. ¶ Tjïelkes munnjien jeenjh barkoeh saemien bieleste darjoeji juktie saemiengïelem tjïrkedh dovne fuelhkesne, byjressiebredahkesne, maanajgïertine jïh maadthööhpehtimmesne, saemien gïele- jïh kultuvrejarngine, jïh saemien åårganisasjovnine jïh institusjovnine. Dïhte vihkeles saemieh eadtjohkelaakan saemiestieh. ¶ Barkoe juktie saemiengïelem tjïrkedh krievie guhkiesmïeresne jïh jaabnan barkoem jeenjemes sektovresuerkine, jïh tjuara prosessem tïjjesne årrodh. gïeteldssoejkesje buerkeste dan gaavhtan aaj jeenjh guhkiesmïeresne ulmieh reerenassen barkoej åvteste dah saemiengïelh tjïrkedh båetije aejkien. Dah ulmieh sijhtieh våaromem årrodh vijrebe evtiedimmien åvteste råajvarimmeste soejkesjeboelhkesne. ¶ Dag Terje Andersen ¶ Dag Terje Andersen Foto:scanpix ¶ «Gïeteldssoejkesjen åejviefokuse lea våaromem bïejedh juktie låhkoem iedtjeles saemien gïeleutnijigujmie jienedidh...» ¶ 10 ¶ Biejjies ulmie Reerenassen politihke samiej gïelide våaromem darjodh juktie jearsoes båetije biejjiej saemien gïelh Nöörjesne – noerhtesaemiengïele, julevsaemiengïele jïh åarjelsaemiengïele. vihkeles ulmie lea gïeleutnijh jienedieh. Daate krievie vijries jïh guhkiesmïeresne barkoem gaajhkine siebredahkesuerkine. ¶ Reerenasse sæjhta barkoesoejkesjeboelhkesne våaromem darjodh tjerkebe barkedh dah saemien gïelh ovmessie siebredahkesuerkine – joekoen lïerehtimmie, ööhpehtimmie, byjjes dïenesjimmie- jïh håksoevadteme, jïh åtnoe jïh vååjnesasse saemiengïelem byjjes tsiehkine. Jis gïelij båetije biejjieh jearsoes sjïdtieh voestegh tjoevere gïelij statush evtiedidh, jïh aaj vååjnesasse gïelij reaktah mah gååvnesieh dovne gïeleutnijidie jïh reeremidie ovmese daltesinie. saemien gïele tjuara gaajhkine areninie nuhtjedh gusnie saemieh gaavnedieh jïh råekieh, dan gaavhtan vihkeles saemiej gïelij arenidie jïh gaavnedimmiesijjide gïehtjedidh. ¶ Jearsoes båetije biejjieh saemien gïelide aaj fïerhten saemien jijtse saemiengïelen maahtoem tjïrkedh jïh evtiedidh, gïelem nuhtjedh, jïh dan gåhkese guktie maahta saemiengïelem båetije boelvese vedtedh. ¶ Jearsoes båetije biejjiej saemien gïelide dellie tjoevere aaj tjïelth jïh byjressïebredahkh vaarjelidh jïh åtnoem saemiengïeline dej dajvine jieniedidh, buerie tsiehkieh skaepedidh saemien gïelen ööhpehtimmide maanajgïertine, maadthskuvline jïh jåerhkeskuvline, jïh buerie tsiehkieh darjodh saemiengïelen ööhpehtimmide eejhtegidie jïh jeatjah geerve almetjidie. Aaj byöroeh byjresïebredahkh vuartasjidh jïh sijjieh skaepiedidh gusnie maanah, noerh jïh geervh maehtieh saemiestidh jïh tjïeltij faalaldahkh saemide saemien gïelen jïh kultuvren våaroemisnie. skilth saemiengïelesne tjïelten gåetiej ålkoelisnie jïh dej sisnie jïh gelliengïelide geajnoeskilth öövtiedieh saemiengïelh byjressïebredahkesne vååjnesasse jïh vuesiehtieh saemiengïelem gååvnese. ¶ Jearsoes båetije biejjiej saemien gïelide dellie tjoevere tjerkebe barkedh julev- jïh åarjelsaemiengïelide, juktie dah maehtiejægan jielije gïelide aaj båetije biejjien årrodh. Juktie barras årroeh jïh vaenie saemieh dan jeenjebelåhkoen almetjij muhteste dejnie dajvine, dej tjïertij lea joekoen dåeriesmoere skreejrehtimmiebarkojne. Joekoen daennie åarjelsaemiendajvesne. Åarjelsaemieh jïh julevsaemieh leah unnebelåhkoeh saemien siebredahkesne. Dan gaavhtan daerpies gaajhkh giej leah dïedte saemiengïelide joekoen barkoem darjodh dejtie gorredidh. ¶ Barkoe luvle/skoltesaemiengïeline jïh pihtesaemiengïeline tjuara byjres jïh raastijbijjies gïeleprovsjekth aelkedh mah daaletjen tsiehkiem dejtie gïelide jåerkieh. Daen biejjien ij leah realistihken dejtie gïelide vuartasjidh goh jielije gïelh ovmese siebredahkensuerkide seammalaakan goh noerhte-, åarjel- jïh julevsaemiengïelide. ¶ viJRies Jïh gUhKiesMïeResNe BARKoe sAeMieJ gïeLiDe ¶ 11 ¶ Reerenassen barkoe saemien gïelijgujmie Nöörjesne lea dah bijjies ulmieh: ¶ Politijhken våarome ¶ Reerenassepartijij politihken våarome – Soria Moriabæjhkoehtimmie – ulmie jeahtasovveme saemie- politihkem uvtiedidh mij galka abpe saemien åålmegem dïenedh guktie saemiengïele, kultuvre jïh siebredahkejielije gelkieh vihties båetije biejjiej Nöörjesne årrodh. ¶ St.bïevnesisnie nr. 28 (2007-2008) Saemiepolitihke Reerenasse jeahteme saemiengïele galka jielije gïelem årrodh. galka maehtedh gaajhkine siebredahkeareninie saemiestidh jïh saemiengïelen åtnoe byjjes tjiehtjelisnie galka jienedidh. stoerredigkiebïevnese aaj jeahta saemiepolitihken haestemh gïelide jïh kultuvridie tjoelmedin tjuara loevenidh byjjesen dïedtem gorredidh dejtie gieh saemiestieh dej jarnges bueriefaalaldahkij sïjse goh starne, syjhteme jïh ööhpehtimmie. voestegh tjoevere iedtjeles politihkem jis saemiengïeleldh jïh kulturen perspektijvem bïejedh byjjes dïenesjinie jïh faalaldahkine. ¶ St. bïevnesisnie nr. 25 (2007-2008) Ulmieh jïh mïelh reerenasse våaroemem vuesehte guktie ellies gïelepolitihkem haamode. elliesperspektijve gïeledïjresne vuesehte jearsoes båetije biejjiej saemien gïelide gorredidh aaj bielie bijjieöörneme gïelepolitijhken dïedteste. Lissine jarnges saemiepolitijhken hasteme årrodh lea dan gaavhtan barkoe saemien gïelide aaj sïejhme gïelepolitijhken haesteme. ¶ saemiengïelh, jïh joekoen unnebe saemiengïelh, leah jeenjebe aejhteme tsiehkesne goh daaroen nasjovengïeleste. gïelejaame lea darhkan dejtie unnemes saemiengïelide aajhtoe. Mohte aaj noerhtesaemiengïele rijhkigaskem tsiehkesne aaj gohtjesovvi aejhteme gïelem. Jis gïelejaamen vööste barkedh dellie krievie tjerkebe jïh jeenjh ålman jïh systematijhkeles barkedh. gïelebïevnesisnie tjåådtje Reerenasse sæjhta barkedh våaroemem biejedh orre saemien gïelepolitijhkese strategijen jïh ellies perspektijvinie saemien gïelide jïh siebredahkem. Daate gïeteldssoejkesje lea bielie dehtie barkoste. ¶ St. bïevnesisnie nr 23 (2007-2008) Gïelh pruvvieh bigkieh jeahtasåvva råajvarimmieh elliesvoeten gïeleööhpehtimmiepolitihke jielijeguhkie jïh gelliegïeleldh perspektijvesne. Maanajgïerte lea bööremes arena gïeleskreejresråajvarimmieh maanatjidie. Departemente vuajna daarpoeh dïrregij kvalitetem vierhtiedidh jïh aaj vuekieh gïelekaarhtedimmiem jïh gïeleskreejehtimmiem vierhtiedidh guktie nuepie sjædta hijven praksisem evtiedidh. vijrebe jeahtasåvva saemiengïelh maadthööhpehtimmesne, jïh deepartemente vuajna dïhte goh haestemem learohkij individuellen reakta saemiengïelelïerehtæmman tjïrkedh, g.j. kvalisiferijen lohkehtæjjah gaavnedh jïh geehteste buerie saemien learoevierhtieh sjïdtieh evtiedidh jïh dorjesovvedh. ¶ Departemente sæjhta maajhööhpehtimmiefaalaldahkem evtiedidh jïh daamtaj learohkij reaktajgujmie saemiengïeleööhpehtæmman saarnodh. ¶ stoerredigkiebïevnese jeahtasåvva gïelefaagh universitetinie jïh jïlleskuvline. saemiengïeleldh lohkemh jïh saemiengïeleldh lohkehtæjjaööhpehtimmieh lea vihkeles gosse saemien gïelide jïh kultuvridie Nöörjesne gorredidh jïh evtiedidh, jïh aaj rijhkij raastij dåaresth. Joekoen vihkeles vuartasjidh dah unnebe saemien gïelh, julevsaemiengïele jïh åarjelsaemiengïele, jïh stoerredigkiebïevnesisnie ¶ 12 vuesehte barkoem lohkijh dejtie ööhpehtimmide skreejrehtidh, tjuara vuaptan dejtie årrodh gaajhkh dej institusjovninie giej lea dïedte dïsse. ¶ St. bïevnesisnie nr. 31 (2007-2008) Kvalitete skuvlesne reerenasse jeahtasåvva dïhte daerpies voestes sæjjan bïejedh evtiedimmiem jarnges maadth maahtoeh aarehke uvtemesth biejesovvedh. guktie systematijhken dåeriedimmie fïerhtem learohkem tjïrkedh dej voestes jaepiej departemente sæjhta obligatorijen kaarhtedimmiem darjodh lohkemedaajromistie 1.-3. daltesinie. ¶ Departemente sæjhta stinkes systemem aatskadidh vijrebasse ööhpehtimmie lohkehtæjjide. staate ööhpehtimmiesijjide maaksa lohkehtæjjalåhkoem jïh tjïeltide faalaldahkem vadta dejtie lohkemesijjide utnedh. Masterööhpehtimmie skuvlejuhtietimmiem gaajhkide orre rektovridie daajrohte. staate lohkemesijjiej åvteste Maaksa. ¶ Reerenasse sæjhta vijrebasse systemem evtiedidh kvalitetenvierhtiedimmiem jïh bïhkedimmiem skuvlide jïh skuvleaajhteridie joekoen haestemijgujmie prioriteredh. ¶ St. bïevnesisnie nr. 11 (2008-2009) Lohkehtæjja – råalle jïh ööhpehtimmie saemien lohkehtæjjaööhpehtim- mien sjïere ållermaehteme. Reerenasse uvtede jeenjh råajvarimmieh våaromem bïejedh guktie skreejrehtimmie saemien lohkehtæjjaööhpehtæmman jienede jïh råajvarimmieh guktie jeenjesh saemiengïelem lohkedh aktem dejstie faagijste dej nöörjen lohkehtæjjaööhpehtimmesne. stoerredigkiebïevnesisnie aaj vuesehte dïhte lea daerpies lihkebe ektiebarkoe institusjovnij gaskem mejtie ööhpehtimmiem aktem dejstie saemien gïelijste faelieh, juktie dagkeres ektiebarkosne lea ov-utnemen nuepieh. ¶ Reaktelds våarome ¶ Jeenjh gaskerijhkij konvensjovnij unnebelåhkoej jïh aalkoealmetjij bïjre leah nænnoestimmieh gïelevaarjelimmiej bïjre. iLo-konvensjovne nr. 169 jeahta gaskem jeahtjebem artihkelisnie 28 ”edtja råajvarimmieh darjodh juktie åvtanimmiem jïh åtnoem gorredidh jïh evtiedidh dej åålmegij aalkoegïelh”. Aaj EN:en konvensjovne sivijlen jïh politijhken reaktaj bïjre vuesehte guktie Nöörjen barkoe saemiengïelide galka årrodh. vijrebe jeahtasåvva eN-bïehkedimmie aalkoealmetjij reaktaj bïjre j.b. gïeleldh reaktah iemiealmetjidie. ¶ Dïhte europeijen pakte regijovnen- jallh unnebelåhkoegïelh (european Charter for Regional or Minority Languages) lij mïeredamme jaepien 1992 europaraereste dejnie ulmine unnebelåhkoegïelh vaarjelidh, guktie europijen kultuvre gorrede ektine jïh gellienlaaktje kultuvre. Pakte nasjovnalstaath åeliede stinkes råajvarimmieh tjïrrehtidh regijovnalen- jïh unnebelåhkoegïelh gorredidh, guktie dah vååjnesasse sjïdtieh dovne politihkesne, laakevedtemisnie jïh aarkbiejjietjisnie. Boelhke ii paktesne jeahta jeenjh vihkeles ulmieh jïh prinsibph gosse dej staatij plikth unnebelåhkoegïeli vaarjelimmiem tjïrkedh. Boelhke iii Unnebelåhkoegïelepaktesne jeahta jeenjh dijpemh jïh veele njoelkedassh mej stinkes plikth reeremidie ovmessie suerkine, g.j. ööhpehtimmesne, reaktaöörnegisnie jïh byjjesreeremisnie. Nöörjen åvteste lea bolhke iii noerhtesaemiengïelem dijpeme. Dan mænngan snåasen tjïelte jïh Divtasvuodnan tjïelte reeremedajvese saemien gïelide böötigan Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente sæjhta vierhtiedidh jis åarjelsaemien jïh julevsaemien aaj edtjijægan bolhke iii paktesne dijpedh. ¶ Nöörje dan gåalmede reekteme njoktjen 2005 vadtasovvi. europaraerieresolusjovne Nöörjen dåariedimmien Unnebelåhkoegïelepakte jaepeste 2007 vadta stinkes juvnehtimmieh dejtie båetije tsiehkide: ¶ europaraerien ekspertemoenehtse sïevedi julevsaemiengïele joe lea saajrohts tsiehkine. Åar ¶ 13 jelsaemiengïelen bïjre ekspertemoenehtse jeahta daate gïele lea joekoen saajrohts tsiehkine jïh dan gaavhtan daarpesje dallegh råajvarimmieh jis gïele galka Nöörjesne jieledh. Daarpoeh lea ulmieriekteme dåarjoe jïh innovatijven vaestiedassh åarjelsaemiengïelen joekoen tsiehkine sjïehtesjidh. Moenehtse sïevede man vihkeles sveerjen reeremidie ektesne barkedh åarjelsaemien tsiehkieh dåarjodh. ¶ Nöörjen njealjeden reekteme lij giesien 2008 gaervies. europaraerie ij ennje dam gïetedallh suehpeden 2009. ¶ Nasjovnalen laakevedtemisnie tseegkie Maadth- laaken § 110a pliktem staatese tsiehkiejvåaroemem bïejedh guktie saemien åålmege maahta ”dej gïelem, dej Kultuvrem jïh dej siebredahkejielemem tjïrkedh jïh evtiedidh”. Daate jeatjebem gaskem våaroemisnie dorje saemielaaken åådtji orre kapihtele 3 gïelij bïjre jaepien 1990. Dah njoelkedassh tsiengelen 1. 1992 dijpesovvin jïh leah 17 jaepiej tjïrrh juhteme. ¶ saemielaaken § 1-5 jeahta saemien jïh daaroen lægan mïrrestalleme gïelh, jïh dah edtjieh mïrrestalleme årrodh njoelkedassij mietie saemielaaken kapihtele 3. Muvhth njoelkedassh saemiengïelen reeremedajvh dijpieh, jïh muvhth eah leah geografijen raedtieh. Muvhth njoelkedassh joekoen tjïeltide dijpieh, jïh muvhth aaj staaten jïh regijovnalen reeremidie dijpieh. Laake jeahta jeatjeben gaskem laakh jïh njoelkedassh joekoen iedtjh abpe jallh bielieh saemien åålmegistie, edtja åarjelsaemiengïelese jarkoestidh. ¶ saemielaaken gïelenjoelkedassh vedtieh otnegidie gïeleldh reaktah gosse ovmese byjjes organidie gaavnedieh. Dïhte lea njoelkedassh jarkoestidh, bæjkoehtimmieh jïh goerh saemiengïelese, reakta vaestiedassh saemiengïelesne, væjranamme åtnoe saemiengïelesne reaktaöörnegisnie, væjranamme reakta saemiengïelem utnedh starne- jïh sosijalesuerkesne, individuellen gærhkods faalaldahkh, reakta ööhpehtimmiepermisjovnese jïh reakta saemiengïeline ööhpehtæmman. ¶ Saemiengïelen reeremedajve leah tjïelth Karasjohke, goevtegeajnoe, Nesseby, Porsangere jïh Deatnu Finnmarkesne, Kåfjorde Tromsesne, Divtasvuodna Noerhtelaantesne jïh snåase Noerhte-Trøndelagesne. Lavangen tjïelte Tromsesne lea ohtseme sæjhta saemien gïelen reeremedajven meatan årrodh. ¶ Dan mænngan daajroehtamme snåasen tjïeltem jïh Divtasvuodnan tjïeltem lea saemielaaken gïelenjoelkedassh væjradamme aaj åarjelsaemiengïelem jïh julevsaemiengïelem dæjpa. Destie båata tjïelth jïh regijovnalen jïh staaten reeremh dan bielem reeremedajveste maam dej gïelh dæjpa, lea dïedte laaken njoelkedassij mietie tjïrrehtidh dej gïelide. Laakh jïh njoelkedassh mej lea joekoen iedtjh abpe jïh bielieh saemien åålmegistie edtja saemiengïelese jarkoestidh. ¶ Njoelkedassh saemielaaken gïelekapihtelisnie lea maam unnemes krievie. Destie båata gaajhkh byjjes åårganh haestede saemiengïelij utnijh krööhkestidh, jïh aaj laaken njoelkedassh jïh reeremedajven raedtiej ålkoelisnie. hijven reeremevuekie jeahta tjaaleldh bieljeldimmieh saemien gïelesne, saemien gïelesne vaestede, aaj gosse ij laaken mietie leah plikte dejtie. ¶ Dïhte reaktan våarome ööhpehtimmie saemien gïelesne lægan saemielaake jïh ööhpehtimmielaake. ¶ 14 ¶ Dan mænngan saemiengïelereeremedajve væjradi aaj tjïelth åarjelsaemien jïh julevsaemien dajvine, dellie jiehtege ”saemien gïele” noerhte-, åarjel- jïh julevsaemiengïeline guarkedh. seamma definisjovne lea ööhpehtimmielaakesne (§6-1). saemienlaaken § 3-8 aaj jeahta ”fïeren guhten lea reakta ööhpehtæmman saemien gïelesne”. Daate dovne saemieh jïh daatjh dæjpa. ¶ Jeatjah voernges laakh lea laake maanajgïertide mij tjïelten dïedtiem debreldahta faalaldahkem saemien maanide öörnedh lea presisereme. Dåapmestovlelaake vuesehte saemielaaken njoelkedasside gosse saemien gïelen åtnoem dæjpa. sijjienommelaake galka tjïrkedh saemien sijjienommh nasjovnalen laakevierhken mietie jïh aaj gaskirijhkij latjkoeh jïh konvensjovnh. starnelaakevedteme tjoehpedæsta tsiehkiem starnedïenesjen barkoej, barkijij jïh starnedïenesjen utnijij gaskem. starnereaktaj vuajnoste krieveme lea guarkoes bïevnesh seamma man gïelenjoelkedassh jiehtieh, jïh dïenesjefaalaldahke saemien gïelesne lea vihkeles aaj destie daarpoe rïektes jïh darpies goerehtimmie jïh gïetedimmie, vuartesjh vuesiehtimmien gaavhtan pasientereaktalaakese. ¶ Dïedte saemien gïelh gorredidh ¶ gaajhkh byjjes båarkarimmiej leah dïedte saemien gïelen utnijidie krööhkestidh dej barkoej sisnie suerkiedïedteprinsibpen mietie. gaajhkh byjjes åårganh saemienjoelkedassh saemielaaken kapihtele 3 dijpesuvvieh, dej leah dïedte dah njoelkedassh saemielaakesne dåeriedidh. Dïhte lea råajvarimmieboelhkesne destie gïetedimssoejkesjistie lihkebe goerehtamme dïedtetsiehkiej åvteste j.g. ööhpehtimmiej- jïh starnesuerkine. ¶ saemiedigkien lea jïh galka dan lea joekoen voernges sijjie barkojne saemien gïelesne. Nöörjen reeremh eah maehtieh bijjies dïedtem saemien gïelesne saemiedægkan juhtedh. Dïhte åålegh lea staaten dïedte daerpies rammatsiehkiej muhteste juktie saemien gïelh maehtieh vaarjelidh jïh evtiedidh. ij saemiedigkie maehtieh oktegh årrodh dïedtine juktie våaromem bïejedh saemien gïelij eevtiedæmman. Dan vijrebe eevtiedimmie saemien gïelem barkoem ovmessie aktöörh daarpesjieh, gusnie aaj tjïelth jïh fylhketjïelth lea voernges sijjie. ¶ Barkoe- jïh ektiedimmiedepartementen lea ektiedimmiedïedte reerenassen saemiepolitihke. gïelen doedtelimmie sïejhme eevtiedimmen muhteste saemien kultuvre, jielemh jïh siebredahke lea dan voernges. Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente lea dan gaavhtan dej minngemes luhkiejaepiej miedtie aalkeme ovmessie råajvarimmieh saemien gïelese. Destie Barkoe- jïh ektiedimmiedepartementen voernges sijjie barkojne saemien gïelem tjïrkedh jïh evtiedidh, dïhte formellen dïedte saemielaaken gïelenjoelkedassh gærhkoe- jïh gærhkoedepartemensteste Barkoe- jïh ektiedimmiedepartementese jåhta. Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente dan mænngan gïehtjede tjïrrehtimmiem njolkedassijste saemielaaken kapihtele 3. Dan mietie Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente åådtje dïedtem ektine bïejedh dåeriedimmiem Nöörjen åelieh unnebelåhkoegïelepakten mietie. Kultuvre- jïh gærhkoedepartementen lea goh gïelepolitijhken dïedteles faagedepartemente dïhte bijjies dïedte ellies jïh suerkiebijjiedijpeme gïelepolitijhke. ¶ ij saemielaaken gïelenjoelkedassh prijvaten båarkarimmide dijpieh. Dej minnngemes jaepiej læjhkan vööjnimh muvhth åårganisasjovnh jïh eantemh leah saemien gïelem åtneme, vuesiehtimmien gaavhtan nommh, byjjehtsh, bïevnesh gaskeviermesne jïh tjaaleginie. Muvhth aaj saemiengïeleldidie barkoem vedtieh saemien åesiestæjjah gïetedidh. Reerenasse veanhta daate iemeles destie saemien gïele tjerkebe årrodh. ¶ Saemiedigkien barkoe saemien gïeline ¶ saemielaaken mietie § 3-12 Saemien gïelebarkoen öörneme galka saemiedigkie barkedh vaarjelimmien jïh vijrebe eevtiedimmien muhteste saemien gïelide Nöörjesne. vijrebe laakesne tjåådtje saemiedigkie fïrhten njealjeden jaepie reektehtimmiem gånkese dorje saemien gïelij tsiehkiej bïjre Nöörjesne. ¶ saemiedigkie fïerhten jaepien vierhtieh beaja mah maahta ovmessie råajvarimmide saemien gielh ¶ 15 tjïrkedh jïh evtiedidh Nöörjesne vedtedh. Jaepien 2009 lea mahte 60 mill. kråvnah. Dah vierhtieh tjïeltide jïh fylhketjïelide saemiengïelen reeremedajvesne juhtieh, gïelejarngidie jïh ovmessie provsjektide. Jaepeste 2008 aaj bieliem mestie saemieåålmegen fåanteste ¶ 1 ¶ gïele-evtiedimmieråajvarimmide. Dan lissine saemiedigkie gïetede dåarjoeh maanajgïertefaalaldahkie, learoevierhtide jïh stipendide. ¶ Dåarjoe tjïeltide/fylhkentjïeltide saemielaaken gïelenjoelkedassh reeremedajvine jaapetjen olkese maeksedh njoelkedassij mietie. Dah dåarjoeh edtjieh guektiengïeleldh tjïeltij jeanadamme maaksoeh dåarjodh. saemiedigkie edtja dåarjoej åtnoem gïetjedidh, jïh tjïelth/fylhketjïelth fïerhten jaepien saemiedægkan reektedieh. Jaepien 2009 lea 42,75 mill kråvnah. saemiedigkie sæjhta vadtemenjoelkedassh revideredh gosse 2010 jaepien budsjettem gïetede. ¶ saemidigkien Nöörjesne lea gïeleståvre mij lea rååresjimmie åårgane gïeleldhfaagen gyhtjelassine saemiedigkieraaran. gïeleståvroen lïhtsegh noerhtesaemien, julevsaemien jïh åarjelsaemien dajvijste. Lïhtsegh noerhtelaantij åårganasse saemien gïelemoenehtse (sgM) veeljie lihtsegistie gïeleståvrosne. sgM lea saemien parlamentarijen raerie mïeredammeåårgane gyhtjelassine mejnie saemien gïelem dijpieh, jïh edtja saemien gïelh dovne njaalmeldh jïh tjaaleldh evtididh jïh åvtanidh. Dan lissine saemien gïeleraerie laantij gïeleåårganidie, jïh jeatjidie bïevnese. ¶ saemiedigkien laavenjassh terminologijen jïh saemien gïelem normeredh sgM:en ektine barkedh. sgM:en laavenjasse lea g.j. termh dåhkasjehtedh jïh saemien gïelem normeredh. sgM:n leah golme termedåehkieh, akte noerhtesaemiengïelesne, akte åarjelsaemiengïelesne jïh akte julevsaemiengïelesne jïh dej lihtsegh lea faagealmetjh dejstie golme saemiedigkijste jïh gïelealmetjh dejstie ovmessie gïeledajvijste. Aaj normeridie lea sgM gïeletdåehkieh mïsse gïelefaageldh maahtoem raastij bijjelen. gïelefaagen barkoe eejnegen abpesaemien daltesisnie/noerhtijlaantij daltesisnie. ¶ saemiedigkien baakoedaatabaanghke, Risten.no, man sisvege muvhth saemien terminologije. saemiedigkie Barkoe- jïh ektiebiejemedepartementine jïh Maahtoedepartementine ektesne barka “Divvun” – korrektuvreprovgrammem saemien gïelide evtiedidh (vuartesjh råajvarimmie 58). ¶ saemiedigkie sijjienommhkonsuvlenth nommehte jïh åtnoem saemien sijjienommeijgujmie bïhkede jïh sijjienommhlaakem reerie. saemiedigkien daelie golme nommekonsuvlenth gieh edtjieh rååresjidh guktie saemien sijjienommh Nöörjesne galka tjaeledh. Nommehkonsuvlentij dïedte noerhte-, julev- jïh åarjelsaemien gïeledajvidde. ¶ Jaepien 2009 10 saemien gïelejarngh åadtjoeh dåar- joeh saemiedigkeste. gïelejarngij funksjovne lea saemien gïelem jïh kultuvrem skreejrehtidh, gorredidh jïh tjïrkedh. Laavenjassine ööhpehtimmieråajvarimmieh saemien gïelesne, kultuvrisnie jïh jielemisnie evtiedidh jïh tjïrkedh jïh aaj saemien kultuvren bïjre bïevnesidh. gïelejarngh ovmessie kuvsjh öörnin v.g. saemien stååkedimmiegïeline, saemien ööhpehtimmie tjïeltij barkijidie jïh vätnoekuvsjh. gïelejarngh leah aaj gaavnedimmiesijjieh saemien åålmegidie dajvesne, jïh dan gaavhtan vihkeles institusjovne edtja saemien gïeliem tjïrkedh jïh eevtiedidh. ¶ saemiedigkie dåarjoeh saemien maanajgïertide vad- ta mej leah njoelkedassij mietie jeahta maanajgïerte saemien gïelem jïh kultuvrem bigkie. saemiedigkien leah aaj dåarjoeh gïeleööhpehtæmman maanese nöörjen maanajgïertine, vuartesjh råajvarimmebielesne daennie gïetedimmiesoejkesjisnie. saemiedigkie jaapetjen viermievïerhketjåanghkoem öörnie ovmessie dåehkide barkijstie saemien maanajgïertine, v.g. dah åejvieh, gïelebarkijh jïh almah gieh berkieh maanajgïertesne. saemiedigkie dåarjoeh vadta learoevierhtide saemien maanajgïerten maanide sjiehtedamme. Jeenjh learoevierhtiej jïh ¶ 1 ¶ Fåante lea tseegkeme stoerredigkien budsjettemïeredimmine ruffien 16.-n 2000 mejnie kollektijven kompensasjovne gïelen jïh kultuvrellen dassemh jïh vaejvieh maam aerebi aejkien daaroestimmiepolitijhke lea saemien åålmegaase dorjeme. Fåanten ulmie lea råajvarimmieh dåarjodh mah saemien gïelem jïh kultuvrem tjïrkedh jïh skreejrehtidh. ¶ 16 saemiedigkien rollen bïjre ööhpehtimmiesuerkesne, vuartesjh råajvarimmiebealan. ¶ saemiedigkie dåarjoeh learohkidie saemien gïele faagegïevlesne jåarhkeskuvlesne vadta. Dan lissine lea saemiedigkie stipendh jollebe ööhpehtæmman tseeg- keme, g.j råajvarimmiebealan. ¶ Bievnesh/bïhkedimmie reaktaj bïjre: saemiedigkie åådtje jeenjh gyhtjelassh åålmegijstie mah reaktah fïerhten almetjen lea gosse byjjes reeremasse gaavnede. voestes lea gyhtjelasse mij reakta ööhpehtimmie saemien gïelesne, jïh gusnie fïerhte learohke dam reaktam åådtje. seamma gyhtjelasse båata eejhtegijstie gieh edtjieh dej maanah maanajgeartan jïh sijhtieh maana åådtje dan maanajgïertefaalaldahkem dan gïelese jïh kultuvrasse sjïehtede. ij saemiedigkien leah formellen reereme tjïeltide / skuvle- jïh maanajgïerteaajhteridie instrueredh, mohte maahta dejtie bïhkedidh guktie dah maehtieh dej barkoem åårganiseredh maanajgïertesne jïh ööhpehtimmiem skuvlesne. saemiedigkie aaj eejhtegidie bïevnese guktie dah maehtieh tjoelmh loevenidh. ¶ saemiedigkie aaj åådtje gyhtjelassh reaktaj bïjre dïenesjimmiejgujmie starnefaalaldahkesne, rektafaalaldahkesne jïh gærhkosne, jïh aaj gyhtjelassh toelhkemen birje ovmessie tsiehkesne. ¶ Jeenjh tjïelth jïh institusjovnh saemiedigkiem böörieh bïevneshtjåanghkoem öörnedh, lohkemh jïh seammasåårts saemien gïeline. Dan lissine jïjnjh bïevnesh jïh bïhkedimmieh tjaaleldh jïh telefovnine vadta. Tjïelth, skuvlh, maanajgïerth jïh gïelejarngh leah dejtie gieh daamhtaj saemiedigkiem bieljelieh. saemiedigkie aaj tjaelijh, medija jïh jeatjah gïeleutnijh bïhkede v.g. terminologijen, sijjienommij bïjre jïh guktie maahta saemien gïelem tjïrkedh jïh evtiedidh ovmessie institusjovnine. ¶ saemiedigkie lea sïemedammelatjkoem tjaaleme Finnmarken, Tromsen, Noerhtelaanten fylhketjïeltijgujmie, jïh sïemedammelatjkoem jeenjh fylhketjïeltijgujmie åarjelsaemien dajvesne. Dah latjkoej leah g.j. intensjovne saemien gïelem jïh kultuvrem tjïrkedh. ¶ saemiedigkien konkreten åssjelh barkojne gïetedimmiesoejkesjinie vååjnesaasse råajvarimmiebealan gïetedimmiesoejkesjisnie. ¶ Öörneme barkoen mietie jïh gïeteldssoejkesjen dåeriedimmie ¶ Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente barkoen åvtehke gïeteldssoejkesjinie saemien gïelem. gïeteldssoejkesje lea saemiedigkien ektesne dorjeme jïh jeatjah departementij gujmie. ¶ saemiedigkiepresidente jïh barkoe- jïh ektiedimmieministere dennie bieliejaapetjen konsultasjovnetjåanghkosne suehpeden 2008 siemedigan barkoe gïetedimssoejkesjinie dallegh aalka, jïh reerenassen jïh saemiedigkien barkoe saemien gïelesne ektiedeminie. Dah gaskesadtigan jïh sopstalligan abpe tïjjem barkojne gïeteldssoejkesjem berkigan, jïh minngemes konsultsjovnstjåanghkoeh lin dovne reeremen jïh politihken daltesinie njoktjen 31. jïh voerhtjen 17.-n 2009. ¶ Prosessinie barkojne gïeteldssoejkesjem saemien gïelem evtiedidh lij Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente tjåanghkojne orreme fylhkemanniejgujmie, fylhketjïeltijgujmie, tjïeltijgujmie, skuvlijgujmie, institusjovnijgujmie, gïelejarngijgujmie, jeatjah saemien gïelebyjreskigujmie jïh dotkemebyjreskinie. Departemente lea aaj jeenjh tjaaleldh lahtesimmieh åådtjeme, dovne byjjes barkarimmijste, åårganisasjovnijste jïh almetjistie. ¶ gïeteldssoejkesje edtja 5 jaepiej juhtedh. Fïerten departementen mij lea tjaalasovveme goh dïedteles råajvarimmide lea dïedte dam tjïrrehtidh, dan nualan guktie råajvarimmieh åårganiseredh jïh maeksedh. Barkoe- jïh ektiebïejemedepartemente sæjhta dåeriedimmiem ektiedidh jïh ulmiej jïh råajvarimmiej evtiedimmie gïetedimssoejkesjisnie soejkesjeboelhken mietie. saemiedigkine gaskesadta guktie barkoe jåhta, jïh jis daerpies konsultasjovnh saemiedigkine tjïrrehte. ¶ Tjïrrehtimmie jïh råajvarimmiej dijpemh gïetedimssoejkesjinie buerkiestamme galka jaapetjen budsjetteuvtelasside sjïehtedidh jïh guktie stoerredigkie dejtie gïetede. Ulmie lea jaapetjen statusereektesh darjodh. ¶ 17 saemien såevmien-ugrijen gïeletjïertese govlesåvva. Nöörjesne, sveerjesne, såevmesne jïh Russlantesne saemeste. Luhkie ovmessie saemien smaareh-tjïerth vuj gïelh gååvnesieh, jïh gïeleraasth rijhkeraastij dåeresth juhtieh. goerehtimmie maam saemien jieleme- jïh goerehtimmiejarnge jaepien 2000 ¶ 2 ¶ darjoeji saemie gïeleraaran, desnie aervedi saemien gïeleutnijh medtie 25 000. Medtie bielie dejtsie dovne soptsestieh, luhkieh jïh tjaelieh saemien gïelesne, mearan dah jeatjah saemiestieh. geerve jiehtedh man gellieh dah ovmessie gïelh saemiestieh, mohte noerhtesaemiengïele lea tjïelkes jeenjemes vijriedahkesne dejstie saemien gïelijste Nöörjesne. Julev- jïh åarjelsaemiengïelij muhteste lea vaeniehkåbpoe goh tåvsene utnijh. Dan vaenesh gieh luvlesaemien/skoltesaemien jïh pihtesaemien daenbijjien Nöörjesne. ¶ Dïhte luvlesaemien/skoltesaemien dajve lea daenbiejjien Åarjel-varangeren tjïeltesne. Noerhtelaantij saemien gïelemoenehtesten mietie lea vaenesh almetjh Nöörjesne giej luvlesaemien/skoltesaemien ietniegïeline saemiestieh. Jeenjemes luvlesaemieh/ skoltesaemieh såevmesne jïh Russlaantesne årroeminie, gusnie ennje saemiestieh. Norhtesaemiengïele voesteges Finnmarken jïh Tromsen fylhkine soptsestieh, jïh tjïeltine Tjeldsund jïh evenes Noerhtelaantesne. Julevsaemien gïeledajve Nöörjesne lea Noerhtelaanten fylhkesne mij saltenvoene åarjeste jïh Ballangen tjïeltese noerhtelisnie. Divtasvuodne tjïeltesne leah jeenjemes julevsaemiengïeleldh utnijh. Pihtesaemien byjreske daenbiejjien lea joekoen jarnges tjïeltine saltdal, Beiarne jïh bielieh Bodø:ste jïh Fauske:ste. Åarjelsaemien gïeledajve Nöörjesne saltvaereste noerhtelistie eengerdaalan hedmarkesne åarjese jïh desnie jïjnjh onne voenh. ¶ DAeNBieJJieN TsiehKieh sAeMieN gïeLiDe ¶ 2 ¶ goerehtimmie saemien gïelen åtnoem. saemien jielemh- jïh goerehtimmiejarnge. Deatnu, golken 2000. ¶ 18 ¶ UNesCo:en rööpses læstosne aejhteme gïelide ¶ 3 ¶ lea noerhtesaemiem aejhteme gïeline gohtjesovveme, mearan åarjel- jïh julevsaemien lea joekoen aejhteme gïelh gohtjesovveme. Luvlesaemien/ skoltesaemien, pihtesaemien jïh upmejesaemien leah nåhkedamme gïelh gohtjesovveme. Man gaavhtan åarjelsaemien gïele joekoen aejhteme gïeline gohtjesåvva dïsse dah gieh åarjelsaemien jeenjemes saemiestieh lea aahka- gon aajjaboelve. Dan vaenie maanah gïelem lierieh, jïh vaenebe iedtjeles gïeleutnijh. Man gaavhtan julevsaemiengïele aejhteme vaenie maanah gïelem lierieh jïh dan vaenie iedtjeles gïeleutnijh. Nööremes gïeleutnijij onne maahtoe saemiengïelesne jïh sijhtieh skandinavijen gïelem soptsestidh. ¶ saemien tjerkebe lea dajvine gusnie lea ovtsööpkeme kontinuitetem orreme saemiengïeline ektiebarkeme- jïh gaskesadtemegïeline. Daate voesteges dej noerhtesaemien dajvine gïelereeremedajvesne saemien gïelesne Finnmarkesne. Dej dajvine leah jeenjh maanah gieh gåetesne saemiestieh akten gïeleldh vuj guektiegïeleldh saemien-daaroen/jeatjah gïelh mah eah leah saemiengïele. saemien lea jeenjesh aarkbeajjetjen ektiebarkeme- jïh gaskesadtemegieline daejnie dajvine. saemien lea aaj vååjnesasse byjreskedajvesne tjerkebe goh jeatjah saemien dajvijste. Dah saemiengïeleldh byjreskh lin jïh leah vihkeles sijjieh kultuvrellen jih gïeleldh kontinuiteten åvteste ellies saemien siebredahkesne. ¶ Noerhtesaemien dajvesne lea mearoesaemien jïh markasaemien dajvh joekoen saajrehts daaroedimmiedïedtese. Jeenjh dejstie dajvijste lea gïelemålsomeprosesse guhkie jåhteme. Tjuara aerviedidh saemien gïele ennje unniedeminie dejnie dajvine, gosse lea vaenie maanah gieh gåetesne saemiestieh. gosse kontinuitetem gaarvani gïeleldh boelveste boelvese jåhteme destie båata jeenjh dejstie mearoesaemien jïh markasaemien smaarehtjïerth gaarvaneminie. Minngemes jaepiej lea iedtjeles kultuvrellen jïh gïeleldh skreejrehtimmiem orreme jeenjh mearoesaemien dajvine jïh markasaemien dajvine. gosse Kåfjord tjïelte saemiengïelen reeremedajvesese meatan lij lea dan vihkeles saemien gïelen evtiedimmie dennie dajvesne. gosse julevsaemien jïh åarjelsaemien gïelh dej leah minngemes luhkiejaepiej tjïrrh muvhtene evtiedimmiem orreme. Maanajgïerth gusnie åarjelsaemien jïh julevsaemien åejviegïeline lea tseegkeme jïh jeenjebe learohkh åarjel- jïh julevsaemiengïelesne ööhpehte. Læjhkan tjuara jiehtedh saemien gïele viesjies sijjiem dejnie dajvine. Dan vaenie gïelesiebredahkh gååvnesieh dejnie dajvine gusnie saemiengïele lea vååjnoes bielie aarkbeajjetjen ektiebarkeme- jïh gaskesadtemegïeline jïh vaenieh fuelhkieh gieh gåetesne saemiestieh. gosse kontinuitetem gaarvani saemiengïele aarkbeajjetjen gïeline destie båata jeenjh maanah jïh noerh gieh ööhpehtimmiem saemien gïelesne åadtjoeh eah gaavnh saemien goh ektiebarkemegïeline ij gåetesne jïh ij byjressiebredahkesne. Destie båata oktegen evtiedimmie baakoedaajroe jïh dan damtesh gïelem maehtedh. ¶ NoeRhTeeURoPANiNsTiTUDTe hUMBoLDTUNiveRsiTeTesNe BeRLiNisNie vihtesjimmieprovsjekten åvtehke pihte- jïh saemiengïelide (Ume and Pite saami Documentation Project). Provsjekten ulmie lea daaletjen baakoelæstoeh öörnedh, åenehks grammatijhken buerkiestimmieh, transkripsjovnh båeries vuarhkeme tjoejh jïh morfofonologijhken alternasjovnh tjaalege dej guaktaj saemien gïeline. Dïhte lea 10-15 almetjh gieh pihtesaemiengïelem saemiestieh, jïh jeenjemes dejstie sveerjesne årroeminie. Nöörjesne lea salten pihtesaemien siebre stiftelsem tseegkeme man nomme Duoddará ráffe. stiftelsen ulmie lea pihtesaemien gïelem, kultuvrem jïh identitetem evtiedidh pihtesaemiendajvesne. stiftelse sæjhta pihtesaemien jarngem evtiedidh. ¶ 3 ¶ http://www.helsinki.fi/~tasalmin/europe_report.html ¶ 19 ¶ Luvle- jïh pihtesaemien byjreskijstie iedtjh vuesiehtieh skreejrehtimmiem dovne luvlesaemien jïh pihtesaemien. Luvlesaemien/skoltesaemien lea tjerkebe gïeleldh byjreske såevmien bielesne. Pihtesaemien gïeleutnijh lea dan vaenie dovne sveerjen bielesne. ¶ Goerehtimmieh saemien gïelij bïjre ¶ Reektemisnie guektiengïelijvoete tjïeltine saemiengïelen reeremedajvesne Tjïelten- jïh regijovnaldepartemente jaepien 2002 ¶ 4 ¶ tjaaleme, dellie vööjnie stoerre joekehts reeremedajven sisnie gaskem jeatjaben man gellieh tjïeltenbarkijh saemiestieh: Karajohkesne jïh guovdageajnosne medtie 80 pst., Deatnosne 48 pst, Nessebyesne 40 pst., Kåfjordesne 26 pst. jïh Porsangerisnie 21 pst. ¶ vuartasjimmiem saemielaaken gïelenjoelkedassijste Noerhten saemie institudte darjoeji maam Kultuvre- jïh gærhkoedepartemente lij laavenjasse-åejvie jaepien 2007 ¶ 5 ¶ vuesiehti jeenjemes byjjes åårganh mah dijpieh saemielaaken gïelenjoelkedassh eah laakan krieveme ellies dijpieh. Dan gaavhtan ij åålmege saemiengïelen reeremedajvesne reaktah åadtjoeh tjïrrehtidh saemien gïelen åtnose byjjes åårganidie gaskesadta gïelenjoelkedassij mietie. Dan gaavhtan Tysfjorden tjïelte jïh snåasen tjïelte aaj ligan reeremedajvese meatan gosse goerehtimmiem tjïrrehtamme, dellie annjebodts ij naan låhkoe gååvnesh man gellieh barkijh dennie tjieltine saemiestieh. ¶ Aaj saemiedigkien gïelegoerehtimmieh vuesiehtin saemien gïelen åtnoem byjjes etatine tjåanghkan vuartasjamme lea onne ¶ 6 ¶ , mohte tendense vuesehte saemien jeenjebe tjïelten barkarimmieh saemiestieh goh staaten jïh fylhkentjïelten båarkarimmieh. saemiedigkien goerehtimmie jaepien 2008 vuesehte ij leah stoerre jeatjadehtemh saemien gïelen åtnoem dejnie dajvine gusnie goerehtamme enn aerebe goerehtimmijste. ¶ Maanajgïerth jïh maadthööhpehtimmie ¶ Jaepien 2008 lin 41 saemien maanajgïerth Nöörjesne medtie 950 maanah. Jeenjemes dejstie Finnmarkesne. samien maanajgïertij låhkoeh lea seammalaakan dej minngemes jaepiej. saemien maanah nöörjen maanajgïertesne maehtieh faalaldahkem saemiengïeleööhpehtämman åadtjodh. Daate faalaldahke lea minngemes jaepiej jïenedamme. Jaepien 2008 åadtjoejin 19 nöörjen maanajgïerth saemien maanajgujmie dåarjoem saemiengïeleööhpehtæmman. ¶ MaaNah saeMieN MaaNaJgïertiNe 2002-2008. ¶ gaaltije: saemiedigkie ¶ skuvlejaepien 2008-2009 leah 1043 learohkh ööhpehtimmie saemiengïele voestesgïeline, mearan 1474 åadtjoeh ööhpehtimmiem saemiengïele mubpien gïeline (2 jallh 3). ¶ 7 ¶ Jeenjemes dejstie learohkijstie, 2239, åadtjoeh noerhtesaemiengïelen ööhpehtimmiem. Dejstie leah 997 noerhtesaemiengïele voestesgïeline. 77 learohkh åadtjoeh julevsaemiengïelen ööhpehtimmiem; dejstie 27 julevsaemiegïele voestesgïeline, mearan 101 learohkh åarjelsaemiengïelen ¶ 4 ¶ Maaksoeh guektiengïelenvoeten veadaldihkie tjïeltesne jïh fylhketjieltesne. Reektese barkoedåaehkeste. Tjïelte- jïh regijovnalendepartemente suehpeden 2002. ¶ 5 ¶ evalueringe saemielaaken gielenjoelkedassh . sámi instituhtta, 2007 ¶ 6 ¶ saemiedigkie edtja fïerhten njealjeden jaepien gïelegoerehtimmie tjïrrehtidh. v.d.. saemielaaken § 3-12. goerehtimmieh gååvnesieh www.samediggi.no ¶ 7 ¶ gaaltije: Maadthskuvlen bïevneseöörnege (gsi) ¶ 20 ööhpehtimmiem åadtjoeh. Dejstie 19 learohkij åarjelsaemiengïele voestes gïeline. ¶ ohtje jeatjahdehteme jis doen skuvlejaepiem mohtede. Dillie lin 1027 learohkh gieh åadtjoejin ööhpehtimmiem saemiengïele voestes gïeline, mearan 1515 åadtjoejin ööhpehtimmiem saemiegïele mubpie gïeline (2 jïh 3). skuvlejaepesne 2007-2008 lin 2354 ööhpehtimmiem noerhtesaemiengïelesne, dejstie 984 voestesgïeline. 79 learohkh åadtjoejin ööhpehtimmiem julevsaemiengïelesne; dejstie 25 julevsaemingïele voestesgïeline. 109 åadtjoejin ööhpehtimmie åarjelsaemien, dejstie 18 voestesgïeline. ¶ Jåerhkeskuvlen ööhpehtimmesne lij skuvlejaepien 2006-2007, 285 learohkh jallh barkoelearohkh giej lin ööhpehtimmiem saemiengïelesne ¶ 8 ¶ . Jaepeste 2005/05 unnedi, dellie 305 learohkh jïh barkoelearohkh lin ööhpehtimmie saemiengïelesne. saemien ööhpehtimmie jåarhkeskuvline tjïjhtje fylhketjïeltine jïh golme privaten skuvline. Jeenjemes learohkh/barkoelearohkh Finnmarkesne (139) jïh Tromsesne (92) jïh Noehtelaantesne (38, dejstie 23 noerhtesaemien, 11 julevsaemien jïh njieljie åarjelsaemien) mearan oslosne jaepien 2007 lin golme jïh Akershusesne akte gie åadtjoeji saemien ööhpehtimmiem. hedmarkesne, Åarjel-Trøndelagesne jïh Noerhte-Trøndelagesne åarjelsaemien ööhpehtimmie, gusnie göökte, göökte jïh gaektsie learohkh. ¶ saemien taalh soptsestin 1 – lahtesamme statistihkem 2008 Faageldh analysetjïerteste saemien statistihke ¶ 9 ¶ vuesehte taalide maadthskuvlelearohkh saemien faagegievlesne lin guektien gïerth stuerebe sjïdteme dej 17 minngemes jaepiej 1990-2007. Daate sïevede jienedamme iedtjh saemiengïelen ööhpehtimmie maanide. seammaseents sïevede faageldh analysetjïerte dej gööktij minngemes jaepiej ellies tjåanghkan learohkelåhkoe saemiengïeline unnede – 3055:ste skuvlejaepien 2005-2006 2542:se skuvlejaepien 2007-2008. Dam maahta buerkiestidh faagesoejkesje ”saemien gïele jïh kultuvre” jaepien 2006 gaarvani, mohte faageldh analysetjïerten mïelen mietie tjuara mubpiengïelen tsiehkieh joekoen digkiedidh. gosse saemien voestesgïeline dæjpa faageldh analysetjïerte vuesehte maahta taatjem jakesedh man gellieh maehtieh saemiengïele voestesgïeline daenbeajjetjen faalaldahken jïh öörnegen mietie. ¶ gosse åarjelsaemien gïelem dæjpa lea learohkij låhkoe vaenedamme 123:ste jaepien 2005-2006 105:se jaepien 2008-2009. Låhkoe learohkh åarjelsaemien voestesgïeline lea njieljien gïerth jienedamme dah minngemes luhkieakte jaepiej. ¶ gosse julevsaemien dæjpa lea learohkij låhkoe unnedamme 88:ste skuvlejaepien 2005-2006 79:se jaepien 2008-2009. Låhkoe learohkh julevsaemien voestesgïeline lea jienedamme 18:ste 25:se luhkien jaepien. gosse staaretjïelth dæjpa lea jienedimmie 415 prosente 17 jaepiej mietie. ¶ 8 ¶ saemiej låhkoe soptseste i. lahtestimmie statistihkem 2008. saemien jïlleskuvle, reektese 2/2008samiske tall forteller 1. Kommentert statistikk 2008. samisk høgskole, rapport 2/2008. ¶ 9 ¶ st.bïev. nr.28 (2007-2008) saemiepolitihke ¶ Learohkh saeMieNgïeLiNe MaadthskuvLesNe 2002-2008. ¶ gaaltije: gsi ¶ 21 veartenisnie gellieh tåvsenh gïelh gååvnesieh, dam jearohks guktie gïelem guarkedh, mearan ajve medtie gööktetjuetie staath gååvnesieh. Dan gaavhtan jeenjemes veartenengïelh eah leah jeenjebelåhkoe gïelh staatesne. Jeenjemes dejstie gïelijste mej eah leah jïjtse staate, leah aejhteme gïelh. Jis naemhtie jiehtedh gïelemålsome sjïdteminie unnebelåhkoegïeleste staaten jeenjebelåhkoe gïelese fuelhkidie jïh byjrreskinie mejtie unnebelåhkoengïelem utnin. gosse ij unnebelåhkoegïele boelveste boelvese gåetesne guhkiem juhtieh, vaenesh gïelem maanabaeleste utnieh. Jis gïelemålsomem sjïdteminie vuastalimmehts, minngeme ij naan gïeleutnije gååvnesh. ¶ Buerkiestimmie dïsse gïelemålsomasse mijjieh gaavnebe jeenjemes unnebelåhkoegïelh leah aerpievuekien vueliestatusegïelh. Daajbaaletje sïejhme dej gïelij utnijh leah guektiegïelhutnijh, dovne ietniegïelem jïh staaten jeenjebelåhkoegïelem maehtieh. guektiengïelij eejtegh maehtieh gïelem veeljedh mejnie maanajgujmie gåetesne utnedh. sïejhme lea gïele man lea vueliehkommes statuse dasseme, jeenjemes tsiehkesne unnebelåhkoegïele. ¶ uNesCos kaarhte aeJhteMe gïeLh ¶ skreejrehtimmie ¶ Aejhteme unnebelåhkoegïelesiebredahkesne gååvnese faamoeh mah vaajtelieh gïelemålsomem dåastoehtidh unnebelåhkoegïeleste jeenjebelåhkoegïelese. Dah gieh dam vaajtelieh, ussjedieh ij guektiengïelevoete edtjh restiedimmiestadujume årrodh gïeleste gïelese. guektiengïelevoete edtja boelveste boelvese juhtedh. Juktie dam tjïrkedh tjuara unnebelåhkoegïelen statusem lutnjedh jeenjemes siebredahkesuerkine jïh naemhtie darjodh buerebe veeljemem almetjidie sjædta. ¶ 10 ¶ Kapihtelem lea Jon Todal tjaaleme, saemiej jïlleskuvle. ¶ DÅÅJReTiMMieh gïeLesKReeJRehTiMMMiNe JeATJAh LAANTiDe ¶ 10 ¶ 22 ¶ NAAN giLLe BoeLviJ MieTie LeA TJUeTieh gïeLh gAARvAMMe. UNesCo rihpesti elektrovnijen versjovnem åårganisasjovnen atlase aejhteme gïelh gosse internasjovnellen ietniegïelebïejjien lij goevten 21. 2009. Daate elektrovnijen dïrregh faelieh orrestimmie bïevnesh bijjelen 2500 aejhteme gïelh veartenisnie, jïh maahta dam staerididh jïh orre bïevnesh dïsse biejedh maam utnijh lissiehtieh. Atlasinie maahta ohtsedh gellien ovmessie kriterij mietie, jïh dah aejhteme gïelh lea öörneme vïjhte daltesinie: ov-vihties gïelh, defintijve aejhteme gïelh, eensi aejhteme gïelh, joekoen aejhteme gïelh jïh jaame/nåhkehdamme gïelh. www. unesco.no ¶ Jis gïelemålsome lea dan guhkie båateme ihke ij gåeredh jallh geerve eejhtegidie gïelem maanide vedtedh, maanajgïerte jïh skuvle vihkelåbpoe gïeledomeninie sjïdtieh jïh dejtie maahta barkedh gosse unnebelåhkoegïelij statusem tjïrkedh. Dïhte barkoe aejhteme unnebelåhkoegïelh tjïrkedh jïh gïelemålsomem jarkedh, maehtebe gïeleldh skreejrehtimmiem gåhtjodh. 1960- jïh 1970-låhkoej raejeste jïh daanbaaletjen raajan mijjieh libie jeenjh gïeleldh skreejrehtimmiejåhtemh veartenen bïjre jarkan vuajneme. ¶ Numhtie lea skreejrehtimmie aejhteme unnebelåhkoegïelijiste lea bööremes tsiehkieh ræjhkoe jïh demokratijen siebredahkesne. Aarebi jïh beagkoes vuesiehtimmie gïeleskreejrehtimmiste Jille-europesne læjhkan lea maam dillie lij giefies staate. Frïjjedorjemen mænngan stoerrebritanniaste 1920-låhkosne dellie dïhte orre irsken staate seahkari irsk-gælijengïelen skreejrehtimmiem. gåetiegïeline irsken gïele onne unnebelåhkoe dam 1920-låhkosne utnin, mohte goh symbovle irsken staatese dellie gïele gaajh vihkeles reeremidie. Aerebi lij irskegïele jeenjebelåhkoegïele såålesne, mohte jïlleprestisjegïele englaantengïele lij irskem våålese deadteme minngemes ajve naan dajvine gåetiegïeline utnin. Dïhte byjjes politihke dan noere irsken staatesne jeehti irskegïele edtji skreejrehtidh gåetiegïelese irijidie abpe laantesne. idtji dïhte gåeredh, mohte irskegïelen sijjie ööhpehtimmiesystemisnie lea daen biejjien jeenjh gieh maehtieh irskegïelem soptsestidh. Minngemes jaepiej irskegïeleldh maadthskuvlh mej leah gïelelaavkomehaemesne jeanadamme. Dan gïeleldh raaran skuvline lea buerebe goh aerpievuekien irskeööhpehtimmeste. ¶ irskegïele læjhkan ij leah daamts juktie eah dah staath sïjhth aejhteme unnebelåhkoegïelem darjodh staaten båetije åejviegïelese. ¶ vuesiehtimmieh skreejrehtimmeste ¶ Dah saemien politihken jïh gïelefaagen byjreskh leah joekoen ektesne barkeme golme gïelesiebredahkijgujmie ålkoelaantesne. voesteges lea guhkiem tradisjovne gïeledaajroen barkoe jeatjah såevmienugrijen gïelesiebredahkigujmie. Mubpien lea saemien politihkerh 1970-låhkoste jeatjah iemiealmetjigujmie abpe veartenistie ektesne barkeme. gåalmeden lea saemien institusjovnh 1990-låhkoen raejeste muvhth gïelepedagogijhkeds ektiebarkoem sjisjneldh gïeleunnebelåhkoejgujmie europesne dorjeme, sjisjneldh unnebelåhkoeh mah eah jïjtje jiehtieh dah leah iemiealmetje. ¶ Daesnie galka neebnesovvedh naan vuesiehtimmieh skreejrehtimmie iemiealmetjinie jïh sjisjneldh europeijen unnebelåhkojne. ¶ Vuesiehtimmie iemiealmetjegïelem skreejrehtidh iemiealmejti gaskem lea joekoen kruanalaanten almetjh jïh maōrijenh Aotearoesne/New Zealaantesnie jeenjh dorjeme guktie dej gïelide tjïrkedh, jïh Kruanalaantesne maahta inutegïele jallan aejhteme gïelem gåhtjodh. Kruanalaantegïele muvhten aejkien daanskegïeleste aejhteme, jïh maōrigïele Aotearoesne/New Zealaantesne ennje aejhteme jeenjebelåhkoegïele englaanten gïeleste. ¶ 1980-låhkosne maanajgïertejåhteme bööti maōrialmetjinie Aotearoesne/New Zealaantesnie. Maōrigïele lea polynesijen gïele maam soptsestin aotearoesne/New Zealaantesnie åvteli englaanten almetjh doekoe böötin. Maanajgïertejåhteme vaajteli ¶ 23 maōrikultuvrem jïh maōrigïelem nööremes maanide vedtedh. Dïhte lij gosse dan vaenie maanah gïelem gåetesne govlin. Jeenjemesh gïeh maōrigïelem meehtin lin dillie båarasåbpoe goh vïjhteluhkien jaepien båeries, jïh englaanten gïele aarkgïeline jeenjemesh maōrifuelhkieh utnin, mohte ij lin gaajhkesh. ¶ Aotearoesne /New Zealaantesnie sïjhtin nööremes maanah dej voeres almetjigujmie giej maōrigïele ietniegïeline, dah galkin ektesne årrodh. Dam tjïrrehtin orredarjomh maanajgïertine maam gåhtjoejin Te Khanga Reo. Te Kōhanga Reo lea maōri jïh lea ”gïelebiesie”. gïelebiesesne edtji ajve maōriem soptsestidh, jïh dah voereh gieh maōristin edtjin desnie årrodh jïh barkedh jïh gïeleldh åvteguvvieh maanide årrodh. ¶ Maam gïelebïesine Aotearoesne/New Zealaantesnie dorje, ij lij dan orre. Jeatjah sijjieh veartenisnie lin aerebi dovne gïelebiesiemaanajgïerth jïh gïelelaavkomeskuvlh. Dïhte mij lij orre dej gïelebiesiejgujmie dah dan vuekesne iemiealmetjigïelem buakteme man lij dan vuelie statuse jïh lij dan viesjehke siebredahkesne goh maōri. Joekoen lij gïelebiesieh aaj aerpievuekien kultuvrem aaj maanajgujmie juekin. ¶ Te Kōhanga Reo dan hijven sjïdtji, jïh ålvas jeenjh maōrimaanah lin aalkovistie 1980-låhkoen gïelebiesiemaanajgïerte orreme. Dan mænngan lij aaj skuvlesystemem bigkeme gusnie maōri ööhpehtimmiegïeline utnieh skuvlefaagine. Maanah gïelebiesiemaanajgïerteste maahta desnie aelkedh, jïh dej göökte gïelh eevtidieh jïlleskuvledaltesasse. Aaj jïlleskuvlh gååvnesieh mah maōrim utnieh. ¶ Aaj hawaii:sne jåhtemem gååvnese maam seammahaemesne systemem dorjeme goh Aotearoesne/ New Zealaantesnie. Båeries (englaanten gïelen åvteli) gïele hawaii:sne aaj polynesijen gïele. hawaii:en jåhteme ij leah dan vijries goh dïhte Aotearoesne/ New Zealaantesnie. ¶ Jåhteme Te Kōhanga Reo lea vihkeles vuesiehtimmie orreme jeatjah iemiealmetjidie gosse sïjhtin gïelem skreejrehtidh. Maōrijh (gieh ræjhkoes jïh demokratijen staatesne årroeminie) aaj leah iedtjeles lïhtsegh iemealmetjikonferasninie jïh gïelekonferasinie gusnie dah bïevnesin dej barkoej bïjre gïelem skreejrehtidh. Te Kōhanga Reo lea dan gaavhtan beagkoes jeatjah iemiealmetjinie. ¶ Vuesiehtimmie europeijen unnebelåhkoegïelem skreejrehtidh Aaj Jillie-europesne jeenjh sjisjnelds gïelh gååvnesieh mah leah seamma tsiehkesne goh saemiengïele skandinavijisnie, mohte dah gïeletjïerth eah iemiealmetjem gåhtjesåvva. Dejstie gïelijste leah vuesiehtimmien gaavhtan baskijegïele jïh katalanijengïele tjïrkeme spanijisnie Franco-regimen mænngan 1970-låhkosne. stoerrebritannijisnie lea 1960-låhkoen mietie stoerre barkoem dorjeme kymrijegïelem skreejrehtidh Walesinie, jïh dan mænngan aaj gælijegïele skottlaantesne. Mearan skotsk-gælijen gïele lea vaejvie tsiehkesne, maahta jeahtasovvedh skreejrehtimmiem Walesinie hijven jåhta. Dovne skotsk-gælijen jïh kymrijegïele lea keltijen gïelh, mohte dej leah lingvistihken vuekesne stoerre joekehts jïh eah dah sinsitniem guarkah. gåabpah gïelh lea aejhteme englaanten gïeleste. ¶ Kymrije lea aerebi abpe Walesinie soptsestamme, jïh åvteli englaanten almetjh stoerrebritanniasse böötin, lij vijrebe dajvesne soptsestamme. gosse jaepien 1901 almetjh ryökni dellie bieliem Walesinie kymrijem soptsestin. Uktsieluhkie jaepiej mænngan, jaepien 1991, lij 19 pst. walijsiste gïelem meehtin. Dah taalh vuesiehtieh vijries gïelemålsomem orreme jïh dah gieh englaanteste doekoe juhtien eah lin meatan. ¶ 1960-låhkoste almetjh gieh kymrijen båetije biejjiej seahkarin, iedtjeles kampanjem gïelem skreejrehtidh dorjeme. voestes lij gæmhpoe gïelem vååjnesasse bïejedh (vuesiehtimmien gaavhtan kymrijen sijjienommh geajnoeskiltine jïh kaarhtine), dan mænngan reaktide gïelem utnedh gaajkine siebredahkesuerkine. Medijen gïele lij aaj gæmhpoedajve, vuesiehtimmien gaavhtan lea jïjtse kymrijegïeleldh Tvkanalem tseegkeme. ¶ gaajhkh lin vihkeles unnebelåhkoegïelen statusem bijjenidh jïh aaj gïelemålsomem kymrijste eenglaanten gïelese gåetide dåastoehtidh. Mohte dïhte stoerre gæmhpoe lij skuvlesne. Kymrijeggïele lea daenbiejjien obligatorijen faage gaajhkide maadthskuvlesne Walesinie. Dejtie learohkidie mah eah kymrijegïelem gåetesne soptsestidh, lea nuepie ovmessie haemijste ¶ 24 gïelelaavkomeskuvlem veeljedh, gusnie kymrijegïele lea ööhpehtimmiegïele naan, jallh gaajhkh, faagine. ¶ Dah stoerre vierhtieh mah kymrijegïelem Walesinie provhkeme, destie buerebe sjïdti. Jis almetjiryökneme gaaltijinie åtna, dellie vuajna taalem kymrijeutnijh lea voestes aejkien tjuetie jaepesne aalkeme jienedidh. Almetjiryöknemisnie jaepien 2001 lij 21 pst. mah jeehtin dah kymrijegïelem maehtieh. Jis gïelen båetije biejjiej vuajna lea joekoen vihkeles dej noerij gaskem lea prosentenvuekesne jeenjebe goh gaskegenerasjovnisnie gieh maehtieh kymrijegïelem soptsestidh. Dïhte lij eevtiedimmie maam meehti vuejnedh joe almetjiryökneminie jaepien 1991. ¶ Kymrijegïelen tjijreme Walesinie ij maehtieh jeatjah vuekesne buerkiestidh goh dïhte iedtjeles skreejrehtimmiebarkoste båata jïh voerkes byjjes gïelerååresjeminie. ¶ Boelveste boelvese vierhtieh ¶ goh vuesiehtimmeh aejhteme gïelh lea daesnie neebnesovveme irskengïele, kruanalaantengïele, baskijengïele, katalnijengïele, maōri, hawaii, skotskgælijengïele jïh kymrijengïele. gaajhkine gïelesiebredahkine lea iedtjeles skreejrehtimmiebarkoem dorjeme. ovmessie tsiehkieh, jïh ij oktegh dååjrehtsistie maehtieh saemiengïelese mekanijhken vuekesne darjodh. Mohte ektine gaajhkide dejtie gïelesiebredahkide lea skreejrehtimmiebarkosne gïelem maanajgïertine jïh skuvline vihkeles utnin. gïelebiesiemaanajgïerth jïh gïelelaavkomeskuvlh leah jarnges. vååjnesasse jïh statusem lutnjedh galka tjïrkedh eejhtegh jåerhkedh unnebelåhkoengïelem maanide vedtedh. Maanajgïerth jïh skuvlh gelkieh gïelem vedtedh gosse eejhtegh dam sijhtieh, mohte eah maehtieh. ¶ Uvtelasse orre laake nasjovnellen unnebelåhkoej jïh onnelåhkoej gïelij bïjre Sveerjesne ¶ Sveerjen reerenasse tsiengelen 29.-n biejjien 2009 orre uvtelassem laake nasjovnellen onnelåhkoej jïh onnelåhkoegïelij bïjre Laakeraaran vedti. Uvtelassen sisvege leah dah åejvietsiehkieh saemie gïelen bïjre: ¶ saemien gïelen, meänkieli jïh såevmien gïelen reeremedajve galka vijriedidh. saemien gïelen reeremedajve 13 tjïeltide vijrede – Arvidsjaur, Berg, härjeldalen, Lycksele, Malå, sorsele, storuman, strömsund, Umeå, vilhelmina, Åre, Älvdalen jïh Östersund. Aarebistie lin Arjegplog, gällivare, Jokkmokk jïh Kiruna reeremedajvesne. ¶ Laakeuvtelassen sisvege njoelkedassh reaktide såevmiengïelem, meänkieliem jïh saemiengïelem utnedh reereminie jïh dåapmestovline. Aaj laakenuvtelassen sisvege nænnoestimmieh såevmien gïelen, meänkielien jïh saemiengïelen bïjre maanajgïertine jïh voeresehåksojne. ¶ gosse maanajgïerth dæjpa tjïelte galka faaledh åelide mejtie gihtjedh sijjiem maanajgïertesne gusnie abpe jallh bielieh darjoemistie lea såevmiengïelesne, meänkielesne jallh saemiengïelesne. ¶ gosse voeresehåksoeh dæjpa uvtese jeatjahdehtemem sosijaldïenesjelaakesne man sisvege tjïelte galka barkedh barkijh gååvnesieh gieh maehtieh såevmiengïelem, meänkieliem jallh saemiengïelem gusnie daerpies gosse voeresh hoksedh. ¶ geajnoevierhke åådtje barkoem jienedidh sov barkoem onnelåhkoejgïeleldh sijjienommh vuesiehtidh. staaten jïh tjïeltij reeremh haestesåvva onnelåhkoegïeleldh sijjienommh vaarjelidh jïh unnebelåhkoegïelide vååjnesasse mïerhkemen jïh skiltemen tjïrrh. ¶ Reeremedajven vijredæmman såevmiengïelem, meänkieliem jïh saemiengïelem 50 milljovnh kråvnah dejtie tjïeltide staatedåarjominie åadtjoeh. göökte saemien gïelejarngh tseegkesuvvieh åarjelsaemien dajvesne, Luvlieluspesne jïh Dearnesne. ¶ saemiedigkie sveerjesne åadtjoeji barkoem reeremasseste gïelegïetegærjam jaepien 2008 tjïeltide jïh reeremidie tjaaleme www.samediggi.se/4009. Ulmie gïelegïetegærjine lea saemien gïelem vååjnesasse jïh saemiengïelemaahtoem barkijidie jienedidh, jïh aaj åålmegen saemiengïeleåtnoem jienedidh gosse reeremidie gaskesadta. gïelegïetegærjesne stinkes uvtelassh guktie maahta saemiengïelem tjïelten daltesisnie barkedh, haemieh gïeleprogrammidie jïh gïeteldssoejkesjh. Aaj desnie goerh gosse gïeletsiehkiem goerehtalleme. ¶ 25 ¶ Ulmieh, haestemh, guhkiesmïeresne strategijh jïh råajvarimmieh ¶ LïeReDh: ¶ Ööhpehtimmiem tjïrkedh noerhte-, julev- jïh åarjelsaemiengïelesne gaajhkine daltesinie ¶ Fuelhkie lea vihkeles arena våaromem biejedh maanan gïeleldh ïevtiedämman. Jeenjh saemien maanah åadtjoeh aalkuvistie saemiengïelem ietniengïeline – jeenjh saemien maanah aaj åadtjoeh göökte ietniengïelh, saemiengïele jïh gïele mij ij leah saemiengïele, daamtemes daaroengïele. Naan eejhtegh eah saemesth jïh dan åvteste eah maehtieh maanide saemiestidh saemiengïelem ietniengïeline. ¶ saemiej gïeleskreejremisnie lea gïelebarkoe mij maanajgïertine jïh skuvline joekoen vihkeles v.d. kapihtele gusnie jeatjaj laantij gïeleskreejremem dååjrehtallin. gïelebiesiemaanajgïerth jïh gïelelaavkoemeskuvlh leah jarnges. Maanajgiertij jïh skuvlij lea vihkeles laavenjasse gïelem maanide vedtedh gosse eejhtegh sïjhtieh maanah saemiestidh, mohte eah maehtieh saemiestidh. ¶ Maanajgïerte lea vihkeles maanah gelkieh maehtedh buerie saemien ektiebarkoegïelem evtiedidh. Dajvesne gusnie ij saemiengïele leah ektiebarkoegïele lea joekoen vihkeles våaromem biejedh maanaj saemiengïeleldh evtidæmman maanajgïertesne. Dan gaavhtan vihkeles våaromem biejedh guktie faalaldahkem saemien maanajgïerth tjïrkedh jïh aaj kvalitete maanajgïertesne noerhte-, julev- jïh åarjelsaemiengïelij dajvine jïh dovne stuerebe staarine. ¶ Ööhpehtimmie saemiengïelesne abpe skuvletïjjen tjïrrh saemien maanaj maahtoem saemien gïelesne evtiede jïh dejtie ryöjrehtidh saemien sïebredahkesne meatan årrodh goh elliesvierhties gïeleutnijh. Ulmie lea faalaldahkem tjïrkedh maadthööhpehtimmie saemien gïelesne gaajhkide giej leah reakta dovne noerhte-, julev-, jïh åarjelsaemiengïelesne. Ööhpehtimmie galka buerie kvalitetevierhtiemminie bigkedh. Buerie saemien learoevierhtieh lea vihkeles dan mïeresne. ¶ Kvalitete ööhpehtimmesne jïh buerie bïevnesh saemienööhpehtimmien faalaldahkij bïjre aervede lea buerie tsevtseme mestie man gellieh gieh saemiengïelem veeljedh ellies skuvletïjjesne. ¶ vååjnoes goh relatijven jeenjh saemien learohkh gaarvanieh maanajgïerten jïh skuvlen gaskem, maanadaltesen jïh noeredaltesen, jïh maadthskuvlen jïh jåerhkeskuvlen gaskem. Reektehtimmie ektiebarkoeprosjektistie Nöörjen maanaj-ierieguedtije ¶ 26 jïh sveerjen jïh såevmien maanaj-ierieguedtijh gaskem Reakta laavenjjassese jïh govleldehtemasse saemiej maanide jïh noeride jaepeste 2008, vuese- hte dovne learoevierhtiehtsiehkie, lohkehtæjjine jïh skuvleåvtohken vuajnoe leah vihkeles faktovrh mestie maahta bïhkedidh man gaavhtan dan jeenjh ööhpehtimmeste gaarvanieh. våaromem tjïrkedh skreejrehtimmiem ööhpehtæmman barkojde gusnie saemiengïeleldh maahtoem daarpesjieh, lea vihkeles learohkij buerie faalaldahkh saemienööhpehtimmiem ellies skuvletïjjen tjïrrh. ¶ gosse sjiehtesje guktie eejhtegh jïh jeatjah maanan bïjre åadtjoeh nuepiem saemiengïelem lïeredh seammasienten goh maanah saemiengïelem lierieh maanajgïertesne jïh skuvlesne, maahta maanam dan gïeleööhpehtimmesne dåarjodh. gaavnemesijjieh byjressïebredahkine jïh staarine gusnie iemeles saemiestidh aaj sjyöhtehkevoete juktie saemiengïele iemeles ektiebarkoegïelem sjædta. ¶ skreejrehtimmie jillebe ööhpehtæmman noerhte-, julev- jïh åarjelsaemiengïelesne jïh jeatjah ööhpehtæmman gusnie daerpies saemiengïelen maahtoe, lea vihkeles ihke maahtoevåaromem bigkedh saemiengïelesne siebredahkesne jïh juktie barkoevedtijh edtjieh maehtedh saemiegïeleldh barkijh skreejrehtidh giej lea hijven saemiengïelen maahtoe. Dah noerh byöroeh bïevnesinie jïh maahtojne dah nuepieh maam saemiengïelen ööhpehtimmie vadta, skreejrehte guktie ööhpehtimmiem saemien gïelesne veeljedh. vijresåbpoe vihkeles hijven jïh bueriesoejkesjamme faalaldahkh jïllebe ööhpehtæmman noerhte-, julev- jïh åarjelsaemiengïelesne. ¶ saemielaaken § 3-8 jeahta gaajhkij lea reakta saemiengïelen ööhpehtæmman. Ulmie lea, maahta gaajhkide faaledh dejtie gieh saemiengïelen ööhpehtimmiem sijhtieh – noerhtesaemiengïele, julevsaemiengïele jïh jallh åarjelsaemiengïele. ¶ Daate edtja vuesiehtidh dan båetije evtiedimmie daennie suerkesne ¶ • Öörnedh guktie jeenjebh maanah åadtjoeh saemien maanajgïertefaalaldahkem ¶ • Öörnedh guktie aareh gïeleskreejreme maanajhtieh åadtjoeh saemiengïelen ööhpehtimmiem ¶ • Öörnedh guktie joekoen barkoe julevsaemiem darjodh ¶ • Öörnedh hijven rammatsiehkieh saemienööhpehtimmesne ¶ • Öörnedh hijven kvalitetem saemien ööhpehtimmesne ¶ • Learohkidie skreejrehte juktie saemien noeredaltesinie jïh jåerhkeskuvlesne jåerhkedh ¶ • Learoevierhtieh saemien ööhpehtimmesne tjïrkedh ¶ • Öörnedh guktie jeenjebh saemiengïeleldh aarhskuvle- jïh lohkehtæjjah ööhpehtidh ¶ • Öörnedh guktie mænngan- jïh vijrebeööhpevlesne jïh skuvlesne ¶ • Öörnedh guktie aelhkies faalaldahkem gaavnedh saemiengïeleööhpehtimmie maanide, noeride jïh geervide ¶ • Geerveööhpehtimmiefaalaldahkem tjïrkedh noerhte-, julev- jïh åarjelsaemiengïelesne ¶ • Nuepieh fuelhkiedåeriedimmesne tjïrkedh ööhpehtimmesne noerhte-, julev- jïh åarjelsaemiengïelesne ¶ saemie maanajgïertefaalaldahke ¶ Tjïeltij dïedte saemien maanaj maanajgïertefaalaldahkem tjïrkedh gusnie dej gïele jïh kultuvre nænnoestidh, lea presisereme maanajgïertelaakesne § 8: ”Tjïelten dïedte lea saemien maanide maanajgïertefaalaldahkem saemien dajvesne saemien gïeline jïh kultuvrinie årrodh. Dejnie jeatjah tjïeltine edtjieh dah tsiehkieh ryöjrehtidh juktie saemien maanah maehtieh dej gïelem jïh kultuvrem tjïrkedh jïh evtiedidh.” Maanajgïertelaaken § 2 vuesehte maanajgïerte edtja saemien maanaj gïelem jïh kultuvrem krööhkestidh: ”saemien maanajgïertesne voestegh tjoevere barkijh årrodh gieh saemien gïelem jïh kultuvrem demtieh. ¶ Daenbiejjien ovmessie saemien maanajgïerth gååvnesieh. Jeenjh maanajgïerth utnieh saemiengïelem aarkbeajjetjengïeline. Jeatjaj leah dovne saemiengïele jïh daaroengïele goh åtnoegïele jïh naan ajve daaroegïele. Jeenjh daaroen maanajgïertij lea jïjtsh saemien goevtesh. Aaj fuelhkiemaanajgïertij lea saemiengoevtese/gåetie. Maanaj saemiengïelen ¶ 27 maahtoe lea ovmessie daltesienie seamma maanajgïertesne lea haesteme barkosne saemiengïelem nænnoestidh. ¶ Rammasoejkesje maanajgïerten sisvege jïh barkoe jeahta ”(..) saemien maanah daarpesjieh dåarjoem dej gïelem jïh kultuvrem gorredidh jïh evtiedidh seamma gusnie laantesne dah årroeminie.” ¶ saemiedigkie dåarjoeh vadta Maahtoedepartementen budsjetteste dåarjojde saemien maanajgïertide, pedagogijhken learoevierhtide, gïeleööhpehtimmide jïh bïevnesh-, evtiedimie- jïh bïhkedimmiebarkojde saemien maanajgïertine jïh maanajgïertine saemien maanajgujmie. saemiedigkie ektine fylhkemaennijgujmie barka maanajgïertesuerkesne. saemiedigkie lea strategijen soejkesjem saemien maanajgïertide 2008-2011 dorjeme. saemiedigkien ulmie lea saemien maanajgïerth åvtese buektedh gusnie saemien gïelen jïh kultuvren evtiedimmiem jarngesne årrodh. saemiedigkie sæjhta dan gaavhtan dan soejkesjeboelhkesne barkoe uvtemesth biejesåvva saemien gïelem tjïrkedh, maanaj reaktajgujmie, ektiebarkojne ovmessie gieh meatan, maahtoelutnjeminie jïh viermietseegkeminie, pedagogijhken viehkievierhtine, skreejrehtimminie, dotkeminie jïh bïevnesimmine jïh bïhkedimminie. saemiedigkie sæjhta daam boelhkem vuartasjimmiem darjodh dåårjoste saemien maanajgïertide. ¶ Fylhkemaennie maanajgïertepolitihkem aatskede staaten dåarjoeh reeredh, laavenjassh maanajgïertelaaken mietie jïh tjïeltide bïhkedidh. Fylhkemaennie evtiedimmiebarkoem tjïeltine jïh maanajgïertine ektiedidh jïh eevtjedh jïh saemiedigkie ektine barkedh saemien maanajgïertekonferaansh öörnedh. Fylhkemaennie reaktide jïh faalaldahkide bïevnese, g.j. maanajgïertefaalaldahke saemienmaanide. ¶ Maahtoedepartemenen lea bijjemes dïedte kvalitetem evtiedidh jïh maanajgïertesektovren ståvroem jïh finasieremem. Departemente saemiedægkan vierhtieh vadta kap. 231, påaste 50. Departemente saemiedigkien ektesne barka råajvarimmidie reerenassen strategijh maahtoe-evtiedimmiem jïh skreejrehtimmiem maanajgïertesuerkesne darjedh. ¶ Råajvarimmie 1. Bïevnesh maanajgïertefaala tseegkedh ¶ Reaktah jïh faalaldahkh saemien maanide bïevnese: Byöroe buerebe bïevnesh maanajgïertefaalaldahkh saemien maanide vadtasovvedh, dovne maanide saemien maanajgïertesne jïh aaj saemien maanide nöörjen maanajgïertesne. Maahtoedepartemente edtja saemiendigkien ektesne barkedh eejhtegidie, tjïeltide jïh maanajgïerteaajhteridie bïevnese saemien maanaj reaktajgujmie jïh magkerh faalaldahkh jïh dåarjoeöörnegh mah gååvnesieh. ¶ MáRKoMáNáK sAeMieN MAANAJgïeRTe lea prijvahten maanajgïerte skånlaante ÅarjelRomssesne. Maanajgïerte várdobáiki saemien jarnge Maanajgïerten lea 18 elliesbiejjiesijjieh jïh 3,2 barkoesijjieh. Maanajgïerte maanide evenesen tjïelteste, skånlaanten tjïelteste jïh Tjeldsunden tjïelteste sijjieh faala. vaenie dejstie maanijste lea saemiengïele gåetiegïeline. Måedtie maanijste saemiengïelem guvlieh gosse fuelhkieh saemiestieh, v.g. aajja gon aahkah. Jeenjebh barkijh gieh saemiestieh daarpesji ihke aarkebiejjegen saemiestimmiem gåvla. Prosjektebarkije, gie lij desnie golme biejjieh våhkosne, lea saemiestamme, saemiengïelesne laavlome jïh stååkedamme, ovmessie teemah goh rïekseghvïjreme jïh gööleme jïh jeatjah teemah gusnie saemien gïele jïh kultuvre lij åejvieteema. Aaj lij spïelem eadtjelgovvemesysteijgujmie åtneme. Dah maanah saemiengïeleldh byjresinie orreme jïh aaj jeajtah byjresinie gusnie saemiengïeleldh sopstallestimmieh leah vååjnesasse. Dah barkijh maanajgïertesne leah vuajneme guktie åvtese jåhta. Prosjekten tjïrrh lea aaj jeenjedamme spesialpedagogijhken maahtoem evtiedi guektiengïelijvoeten maahtoe barkijinie. ¶ 28 gaajhkide tjïeltide bïevnese: saemiedigkie sæjhta bïhkedimmiem darjodh joekoen dåarjoem saemien maanajgïertide, jïh dan sïjse bïevnesh faalaldahkine nöörjen maanide saemien maanajgïertesne. Departemente galka bïhkedimmiem distribueredh. ¶ Departementen, fylhkemaenniej jïh saemiedigkien ektiedïedte tjïeltide jïh maanajgïerteaajhteridie haestedh maanajgïertefaalaldahkem saemien maanide tseegkedh. Dïedte: Maahtoedepartemente jïh Saemiedigkie Tïjjeperspektijve: 2009 ¶ Råajvarimmie 2. Maahtoe- evtiedimmie gïelem vuartesje ¶ stoerre haesteme saemiengïeleldh maanajgïertebarkijh skreejrehtidh. Maahtoedepartemente lea jïjtse Strategije aarhskuvlelohketæjjah maanajgeartan skreejrehte 2007-2011, råajvarimmiesoejkesjh fïerhten jaepien. strategijesne sïevede ”maanajgïertine saemien maanajgujmie lea daerpies barkijh gieh saemiestieh”. Aaj St. biev. nr. 23 (2007-2008) Gïelh pruvvieh bigkieh daarpoeh tjiertestidh ihke saemien maanajgïertine jïh maanajgïertine saemien maanajgujmie barkijh gååvnesidh gieh saemiengïelem jïh kultuvrem demtieh. ¶ Maahtoedepartemente sæjhta barkoem tjïrkedh ihke jeenjebh aarhskuvlelohkehtæjjah maanajgïertide skreejrehtidh, dovne saemiengïeleldh aarhskuvlelohkehtæjjah, v.d. råajvarimmieh st. bïev. nr. 23. ¶ Maahtoedepartemen lea jïjtse maahtoestrategijem Maahtoe maanajgïertesne – strategije maahtoeevtiedimmiem maanajgïertesuerkesne 2007-2010 aalkeme. Lea tjierkedamme samien maanah tjuara dåarjoeh åadtjodh dej gïelem gorredidh. Maahtoedepartementen vierhtieh maahtoe-tseegkemasse. Maanajgïerteaajhterh maehtieh staaten maahtoevierhtieh ohtsedh tjïeltij tjïrrh. vihkeles tjïelth jïh privaten maanajgïerteaajhterh saemien maanajgïertide jïh maanajgïertide saemien maanide skreejrehtidh dejtie vierhtide ohtsedh, joekoen gïelesuerkesne. ¶ Maahtoedepartemente sæjhta vierhtieh bïejedh eevtiedæmman barkijij gïelemaahtoem saemien maanajgïertesne jïh maanajgïerth saemien maanajgujmie. Departemente sæjhta saemiedigkien ektsne råajvarimmieh tseegkedh. ¶ Jis hijven gïeleööhpehtimmiem vedtedh voestegh tjoevere dah barkijh saemien maanajgïertine maehtedh saemiengïelem jïh saemiestidh. vihkeles maanajgïerteaajhterh dej barkijidie nuepieh vedtieh saemiengïeleldh maahtoem åådtjodh. gïele lea kultuvreguedtije jïh jarnges gosse saemien vierhtieh jïh maahtoem vijrebe guedtedh. Maanajgïerteaajhterh tjuerieh iedtjeles ohtsedh barkijidie gieh saemiestieh gosse barkijh ohtsedh. Joekoen vihkeles dah barkijh hijven maahtoem utnieh ovmessie tradisjovnen darjomij bïjre jïh maehtieh baakoeh jïh jiehtegh lïerehtidh mah leah iemeles ovmessie tsiehkine. Jis eah barkijh maahtoem utnieh, maanajgïerte byöroe vierhtiedidh jeatjah vierhtieh ålkoelistie veedtjedh. Aaj daerpies maanajgïerte våårhkehke jïh dan leah tjïelkes ulmieh guktie gïeleskreejrehtimmine barkedh. Mah vuekieh utnieh, g.j. byjresken tsiehkieh jïh dajven gïeletsiehkie sinsitniem jearohks. Daerpies maanajgïerth jaabnan dej jïjtsh barkoem saemien gïeleööhpehtimmine vierhtedieh. Dah maanajgïerth byöroeh saemien gïelem vååjnesasse biejedh, dovne jïjtsh paehperh jïh skilth. ¶ guektiengïelevoete lea gåabpatjahkem gïelem dan hijven fuamahkahta guktie gåarede. guektiengïeleldh maanajgïertine/goevtesinie gusnie dovne saemiestidh jïh daaroestidh, barkijh tjuerieh ovmessie strategijh nuhtjedh, vuekieh jïh prinsibph guktie maanaj guektiengïeleldh vuarkoem evtiedidh, guktie eah dah eejnegen daarosth goh gaskesadtemegïele jis dah jeatjah daaroestieh jallh saemie- jïh daaroestieh ¶ 11 ¶ . ¶ Daerpies hov leah evtiedimmiebarkoem jïh haemieevtiedimmiem gïeleööhpetimmide saemien ¶ 11 ¶ Øzerk/Juuso: 1999: Pedagogijhken åssjelsgærja guektiegïelij maanajgïertie s.27. ¶ 29 maanajgïertesne jïh maanajgïertinie saemienmaanajgujmie. ¶ Dïedtijh: Maahtoedepartemente, Saemiedigkien ektesne jïh fylhkemaennieh Tïjjeperspektijve: 2009-2010 ¶ Råajvarimmie 3. Pedagogijhken viehkieviertieh eevtiedidh ¶ vaenie pedagogijhken viehkievierhtieh saemien maanide jïh saemien maanajgïertide sjïehtesjamme gååvnesieh mah maehtieh gïelebarkoem maanajgïertesne dåarjodh. Mestie rammesoejkesje maanajgïerten sisvege jïh laavenjassh båetieh, Maahtoedepartemente lea ovmessie teemagærjetjh dorjeme; dovne teemagærjetje saemienkultuvrem maanajgïertesne. gærjetjh lea gaajhkide maanajgïertide laantesne seedteme. Jaepien 2009 mietie galka aaj gærjetjem gïelebyjrese jïh gïeleskreejrehtimmine darjodh. gærjetje saemiengïelese jarkoestidh. Maahtoedepartemente aaj galka gïelesoejkesjem maanajgïerten sisvege jïh laavenjassh julev- jïh åarjelsaemiengïelese jarkoestidh. Lissine departemente sæjhta tjoejefïjlem darjodh noerhtesaemiengïelen jarkostamme rammesoejkesjistie. Departemente sæjhta aaj vierhtiedidh seammaleejns åarjel- jïh julevsaemiengïelesne. ¶ saemiedigkie Maahtoedepartemenetinie ektiebarka bïhkedimmiem orrijidh maam edtja vuesiehtidh mah maehtieh maanajgïerten sisvege årrodh gosse saemien gïele- jïh kultuvre-eevtiedimmiem dijpedh. ¶ ektiebarkoe jïh aktemïere maanajgïerten jïh skuvlen gaskem lea vihkele guktie saemien maanah edtjieh åadtjodh aktemïerem gïeleöövtiedimmesne dååjrehtidh. Maahtoedepartemente sæjhta åadtjodh bïhkedimmiem ”voeresistie nööremasse. ektiebarkoe jïh aktemïere maanajgïerten jïh skuvlen gaskem” julev- jïh åarjelsaemiengïelese jarkoestidh. Bïhkedimmie maahta vihkeles dïrregh årrodh tjïrkedh barkoem guktie saemien maanah jïh eejhtegh dååjrehtieh hijven restiedimmiem dej göökti institusjavne gaskem. ¶ Maahtoedepartemente edtja bïhkedimmieviehkievierhtieh darjodh gïeleskreejrehtimminie eejhtegidie maanajgujmie riektemaaksoeaalterisnie. Departemente sæjhta åadtjodh viehkievierhtide noerhtesaemiengïelese jarkoestidh, dan mænngan julev- jïh åarjelsaemiengïelese. ¶ Maanajgïertide, maanajgïerteaajhteridie jïh tjïeltide goh maanajgïertereereme, lea vihkeles bïevnesh jaksoes mïeresne maam maahta gïelebarkojne maanajgïertesne skreejrehtidh jïh skreejredh. Maahtoedepartemente sæjhta våaromem biejedh bïevnesh- jïh dååjrehtallemeseejjeme hijven gïeleevtiedimmiebarkojne (aaj ovmessie gïelelaavkomeprosjekth) departementen jïjtse viermiesæjtosne, bïevneshprievine jïh jeatjah sjiehteles kanalij tjïrrh bïevnesh tjïeltide jïh maanajgïertide haasene. ¶ Dïedtije: Maahtoedepartemente Tïjjeperspektijve: 2009 jïh 2010 ¶ Maadthööhpehtimmiefaalaldahke saemiengïelesne ¶ Maahtoedepartemente edtja öörnedh juktie laakevadteme jïh guktie dam utnedh lea åålmehreaktelds rammij sisnjelen, jïh iedtjeles juridijhken jïh politijhken åelieh meala mah Nöörje lea iLo-konvensjovnine nr. 169 vaalteme jïh eN-bæjhkoehtimmien bïjre unnebelåhkoeåålmegen reaktah reaktaåtnosne. ¶ Dïhte lea ööhpehtimmielaake mij maadthskuvlen jïh jåerhkeskuvlen ööhpehtimmiem stuvrie. Ööhpehtimmielaake § 6-2 joekehtsem dorje maadthskuvlendaltesisnie suerkien gaskem mij lea gïelereeremedajven sisnie jïh gïelereeremedajven ålkoelisnie. gïelereeremedajven sisnie lea gaajhkide maadthskuvlen aalterinie reakta ööhpehtæmman saemiengïelesne. gïelereeremendajven ålkoelisnie lea veenemes luhkie learohkh tjïeltesne gieh sijhtieh reakta ööhpehtæmman saemiengïelesne dan guhkiem veenemes govhte learohkh tjïertesne. Dajvh mah leah saemiengïelereeremedajven ålkoelisnie saemiej maadthskuvlen aalterinie reakta ööhpehtæmman ajve saemiengïelem åadtjoeh. Dah tsiehkieh gusnie ij maehtieh lohkehtæjja klaassetjiehtjelisnie ööhpehtidh, laakevedtije ¶ 30 rihpese ”molsehthlaakan haemieh ööhpehtimmide”. Daate lea v.g. maajhööhpehtimmie. ¶ Ööhpehtimmielaaken § 6-3 leah nænnoestimmieh saemienjåerhkeööhpehtimmien bïjre. Daesnie tjåådtje ”saemieh jåerhkeskuvlen ööhpehtimmesne lea reakta ööhpehtæmman saemiengïelesne.” gusnie ij maehtieh dam fïerhten skuvlesne vedtedh maahta v.g. maajhööhpehtimmiem nuhtjedh. Lissine nænnoestimmie jeahta ” såemies skuvlh edtjieh ööhpedagkere ööhpehtimmiem faaledh.” ¶ Dïedte saemien ööhpehtimmide lea jeenjide juakeme. ¶ saemiedigkie learoesoejkesjh saemien gïelesne maadthskuvlen jïh jåarhkeskuvlen ööhpehtimmesne jïh learoesoejkesjh joekoen saemien faagide jåarhkeskuvlen ööhpehtimmesne, jïh saemiedigkie aaj njoelkedassh vadta sisvegen bïjre nasjovnen learoesoejkesjinie § 2-3 jïh § 3-4:n mietie, mejtie stillieh ööhpehtimmien bïjre saemien åålmegij, gïelij, kultuvrij jïh siebredahkejielemij bïjre v.l. ööhpehtimmielaake § 6-4. saemiedigkie jïjtsh evtiedimmieh dorje, jïh darjohte jïh aalka råajvarimmieh dan jïjtsh politihken våaromen nelnie suerkesne. saemiedigke læjhkan mïrrestalleme konsultasjovnepartere staaten reeremidie jïh gåabpegh tjuerieh ohtsedh siemes vaestiedassh. ¶ Learohkh giej lea joekoen reakta ööhpehtæmman saemiengïelesne, maahta maadth- jïh jåarhkeskuvlen ööhpehtimmesne veeljedh dah 4 kombinasjovnh learoesoejkesjistie daaroen- jïh saemiengïelesne: ¶ saemiengïele ¶ Daaroengïele ¶ 1. Learoesoejkesje saemien voestes gïeline – saemien 1 ¶ Learoesoejkesje daaroen learohkidie saemien voestes gïeline ¶ Learohkij reakta frijjevaalteme ööhpehptimmie jïh viehtiedimmie daaroen lïhkesgïele. ¶ 2. Learoesoejkesje saemien voestes gïeline – saemien 1 ¶ Learoesoejkesje daaroen (nasjovnale) göökte voestesgïelh. Learohkij reakta frijjevaalteme ööhpehtimmeste jïh vierhtiedimmeste daaroen lïhkesgïelesne ¶ 3. Learoesoejkesje saemien mubpien gïeline – saemien 2. Daltese 1-10 ¶ Learoesoejkesje daaroen (nasjovnale) ¶ Learohkij reakta frijjevaalteme ööhpehtimmeste jïh vierhtiedimmeste daaroen lïhkesgïelesne ¶ 4. Learoesoejkesje saemien mubpien gïeline – saemien 3. Daltese 1-7 ¶ Learoesoejkesje daaroen (nasjovnale) ¶ Learohkij reakta frijjevaalteme ööhpehtimmeste jïh vierhtiedimmeste daaroen lïhkesgïelesne ¶ 31 ¶ Learohkidie giej saemien voestes- vuj mubpiengïeline ij leah obligatorijen ammesgïeline/gïeleldh gïengelobpese maadthskuvlesne jïh ammesgïeline ööhpehtimmie jåarhkeskuvlesne, mohte dah maehtieh dam krievedh jïs dam sijhtieh. skuvleaajhtere maahta aaj faaledh ööhpehtimmiem saemiengïelesne Learoesoejkesje ammesgïeline. Learohkh gieh åadtjoeh ööhpehtimmiem Learoesoejkesje ammesgïeline, eah leah frijjevaalteme ööhpehtimmeste jïh vierhtiedimmeste daaroen lïhkesgïelesne. ¶ Ööhpehtimmie daaroen jïh saemien tjuara ektesne vuartasjidh juktie daaroenfaage ”vadta” tæjmoeh saemienfaagese. Dah faagh saemien jïh daaroen leah jijnjh ektie-elementh, jïh dan gaavhtan vihkeles lihke ektiebarkoe dej göökti faagij gaskem, v.d. ulmide learoesoejkesje saemiengïele voestesgïeline jïh ulmide learoesoejkesje daaroen learohkidie giej saemien voestesgïeline. ¶ Rååresjimmieh jïh åårganiseremh ööhpehtimmie daaroen jïh saemien lea haestemh skuvlide jïh skuvleaajhteridie, joekoen dejtie skuvlide saemiengïelen reeremedajven ålkoelisnie. Dïhte edtja årrodh nænnoestamme tæjmoelåhkoen mietie jïh dåhkasjehteme learjoesoejkesjidie, seammaleejns reakta sjïehtesjamme ööhpehtæmman, m.d. Ööhpehtimmielaaken § 1-3, galka evtiedidh. ¶ Rååresjimmieh jïh sjïehtedimmieh ööhpehtæmman lea haestemh lohkehtæjjide. Fïerhten jaepiedaltesisnie maahta learohkh årrodh gieh saemiestieh, learohkh gieh maehtieh saemiengïelem jïh learohkh gieh eah maehtieh saemiestidh, mohte sijhtieh dam lïeredh. Ööhphtimmie galka gaajhkidie sjïehtedidh. ¶ Saemien låhkoeh soptseste 1 – lahtestimmieh statistihke 2008 Faagen analysetjïerteste saemien statistihke tjåådtje unniedimmie learohkijlåhkoe saemiengïelesne lea mubpiengïelefaagese båateme jïh dan gaavhtan maahta dah tsiehkieh digkiedidh joekoen mubpiengïelefaagem. Daennie digkiedimmesne tjuara vuartasjidh learohkij ellies barkoem jïh skuvlij jïh lohkehtæjjaj tsiehkieh ööhpehtimmiem sjïehtedidh learohkidie. Dah tsiehkieh mah tjuara digkiedidh jïh vierhtiehtidh lea g.j.: - Learoesoejkesje jïh tæjmoelåhkoem daaroen (voestesgïeline) learohkh saemien mubpiengïeline - guktie ööhpehtimmiem åårganiseredh jïh rååresjidh - guktie ööhpehtimmiem saemiengïelesne maeksedh - viehkievierhtieh lohkehtæjjide (bïhkedimmieh j.n.v.) ¶ Öörnegem byöroe vuartasjidh. Byöroe vuartasjidh guktie learoesoejkesje jïh tæjmoelåhkoeh daaroen jåhta. Dan våaromisnie byöroe sjïehtedimmiem digkiedidh. ¶ Tjïelth jïh fylhkentjïelth jaapetjen dåastoehtin mïerhkeme dåarjoe saemienööhpehtæmman, j.n.j ööhpehtimmie voestes- jïh mubpien gïeline. Dah dåarjoeh edtjieh öövtiedidh maeksedh juktie saemiengïeleööhpehtimmie vadtasåvva saemien learohkidie maadthskuvlesne jïh jåerhkeskuvlesne. Dåarjoe edtja aaj öövtiedidh lohkehtæjjaj maahtoem tjïrkedh saemien gïelesne jïh kultuvrisnie. Tjïeltij jïh fylhketjïeltij dïedte lea ööhpehtimmiem vedtedh saemiengïelesne dejtie learohkidie giej ööhpehtimmielaaken mietie reakta ööhpehtæmman saemien gïelesne. Dåarjoeöörnegem lij vierhtiedamme Ööhpehtimmiedirektorateste jaepien 2008 jïh reektehtimmie destie lea daelie Maahtoedepartementesne vierhtedeminie. Departemente lea guhkiem govleme dåarjoen stuaradahkem klååkemh. Maahtoedepartemente sæjhta dam vierhtiedidh gosse jaapetjen busjedteprossesijgujmie barkedh. Tjuara sïevedidh learohkij reakta lea stinkes seamma man dåarjoen stuaradahke jïh dah tjïelth tjuerieh ektesne barkedh juktie hijven faalaldahke vadtasåvva guktie ööhpehtimmien ulmieh jaksa. ¶ Råajvarimmie 4. Kaarhtedimmie learohkij vierhtiedimmiem saemienööhpetimmeste ¶ guktie st.bïev.nr. 28 (2007-2008) saemiepolitihke, lea vaenie maahtoe maam skuvleaarkebiejjien deahpede jeenjh suerkine. J.g. vuajna ellies learohkelåhkoem gie saemiengïelem veelji lea vaeni ¶ 32 damme Maahtoelutnjemen mænngan, mohte syökemh saemien lohkedh fylhkij gaskij joekehtedtieh. Ööhpehtimmiedirektorate sæjhta kaartedimmiem darjodh juktie buerebe våaromemaahtoem åadtjodh guktie dah learohkh dej reaktah ööhpehtæmman saemiengïelesne åadtjoeh, jïh guktie dah learohkh jïjtsh ööhpehtimmiem vierhtiedieh. Destie j.g. båata stuerebe våaromem åådtjadh jis såjhtsh jeatjahdimmieh saemienööhpehtimmesne tjuara darjodh juktie dïhte maahta buerebe learohkij ööhpehtimmiedaarpoeh dåastoehtidh. ¶ Dïedtije: Ööhpehtimmiedirektorate Tïjjeperspektijve: 2009 ¶ Råajvarimmie 5. Learoesoejkesjij bïhkedimmieh ¶ Bïhkedimmieh edtjieh haemiedidh guktie dah vuesiehtieh guktie maahta dååjrehtidh hijven sjïehtedamme ööhpehtimmiem. Bïhkedimmie learoesoejkesjidie faagh ij edtjh ellies årrodh abpe learoesoejkesjinie, mohte vuesiehtimmieh vadta guktie ööhpehtimmiem rååresjidh jïh tjïrrehtidh jïh guktie learohkh maahta ovmessie daltesinie vierhtiehtidh. Bïhkedimmieh byöroeh vedtedh stinkes vuesiehtimmieh guktie maahtoeulmide stinkes sisvegem vadta gaajhkh daltesinie jïh vuesiehtimmieh progresjovnine gaajhkh daltesij gaskem. ¶ Bïhkedimmieh LM-06s:se haemede seammavuekine goh bïhkedimmieh LK06:se, d.m.j. laavenjassij mietie prievesne Maahtoedepartementeste Ööhpehtimmiedirektoratese. ¶ Bïhkedimmie edtja dåarjodh ööhpehtimmiem saemien jïh daaroen åårganiseredh guktie learohkh åadtjoeh dam ööhpehtimmiem krievemen mietie laakij jïh njoelkedassij mietie. Bïhkedimmie saemien voestesgïeline jïh saemien mubpiengïeline byöroe uvte bïejedh. Ööhpehtimmiedirektoraten lea åejviedïedte bïhkedimmieh darjoeh, saemiedigkien ektine. ¶ Ulmie lea bïhkedimmie saemien voestesgïeline jïh saemien mubpiengïeline galka riejries årrodh 15.05.2010. Barkoe dej jeatjajgujmie nænnoeste saemiedigkien jïh Ööhpehtimmiedirektoraten ektesne. Dïedte: Ööhpehtimmiedirektorate Saemiedigkien ektesne Tïjjeperspektijve: 2010-2012 ¶ Råajvarimmie 6. Gïehtjedimmie tjïeltijgujmie jïh fylhketjïeltigujmie tjïrrehtim saemiengïelesne ¶ Ööhpehtimmiedirektorate jïh fylhkemaennieh gïehtjedieh tjïeltij tjælloeh jïh learohkij reaktah ööhpehtimmielaaken mietie. Daate aaj ööhpehtimmiem saemien gïelesne dæjpa. Maahtoedepartemente lea gihtjeme jis Ööhpehtimmiedirektorate jaepien 2009 gïehtjedimmiem tjïrrehte guktie tjïelth jïh fylhketjïelth saemien learohkij reaktah ööhpehtimmielaaken mietie dåarjoeh, aaj learohkij learoevierhtide. saemiedigkie galka gïethjedimmiebarkosne mealtan årrodh. ¶ Dïedtije: Ööhpehtimmiedirektorate/fylhkemaennieh Tïjjeperspektijve: 2009-2014 ¶ Råajvarimmie 7. Maajehööhpehtimmien viermievïerhke ¶ Jeenjh tjïelth ektesne berkieh ööhpehtimmie saemien gïelesne maajehööhpehtimmien viehkine. Fylhkemaenniej barkoe viermievïerhkine lohketæjjide gieh maajehööhpehtimmine berkieh byöroe eevtiedidh, jïh byöroe regijovnalen tjåanghkoeh lohkehtæjjide öörnedh jïlleskuvlijgujmie ektesne barkedh. Dïhte edtja viermievïerhkem tseegkedh lohketæjjide gieh maajehööhpehtimmine saemien gïelesne berkieh. Ööhpehtimmiedirektorate sæjhta barkoem dejnie viermievïerhkine tseegkedh. ¶ Dïedtije: Ööhpehtimmiedirektorate/Fylhkemaennieh/ jïlleskuvlh Tïjjeperspektijve: 2009-2010 ¶ 33 ¶ Råajvarimmie 8. Ektiebarkoe Sveerjine saemienööhpehtimmien ¶ Tjaktjen 2005 jïh gïjren 2006 bieljelin sveerjen jïh nöörjen departementh mej saemien ööhpehtimmien dïedte åarjelsaemien maadthskuvleööhpehtimmiem raastedajvine digkiedidh. eah saemien maanaj sveerjesne leah seamma reakta goh saemien maanaj Nöörjesne. Dah learohkh åadtjoeh faalaldahkem saemien ietniegïeline, mohte ij leah learoesoejkesjh saemien learohkidie eevtididh. Dellie lij g.j. mïeredamme gåbpatjahkh laanth edtjigan dah nuepieh goerehtidh jïh såajhtsh dåeriesmoerh mah njoelkedassine gååvnesieh gosse ektiebarkoe maadthööhpehtimmine raastij bijjelen. Tjïelkes lea jurisdisksjovnedåeriesmoerem gååvnese mij ij naan aelhkie vaestiedassem gååvnesh. Dïhte j.g. mij laantide edjta reeremem utnedh gosse raastij bijjelen ööhpehtidh, muvhth tsiehkine ov-sieme laantij gaskem ööhpehtimmiefaalaldahken bïjre jïh/vuj maaksemem faalaldahkide tjualma. haestemh barkose orre saemiekonvensjovine bieljeldi. ¶ vihkeles maehtedh ektesne barkedh raastij dåeresth, joekoen gosse ööhpehtimmiem jïh eevtiedimmiem åarjel- jïh julevsaemiengïelide dæjpa. Maahtoedepartemente sæjhta sveerjem bieljelidh jïh vihth digkiedidh mah nuepieh dej leah gosse vaestiedassh gaavnedh maam learohkidie gåabpatjahkine laantine hijven årrodh. ¶ Dïedtije: Maahtoedepartemente Tïjjeperspektijve: Gïjren 2009 ¶ Råajvarimmie 9 . Ektiebarkoe Såevmine saemienööhpehtimmien bïjre ¶ ektiebarkoe såevmine lea skuvlide sirmesne jïh Utsjohkesne orreme ektine ööhpehtimminie göökth våhkosne. sæjhta dam ektiebarkoem jåerhkedh. Lissine byöroe soejkesjem maajhööhpehtimmiem buerebe sjïehtedidh ektiebarkojne raastij dåeresth gaajhkh saemien gïeline ¶ Dïedtije: Ööhpehtimmiedirektorate/Fylhkemaennieh Noerhtelaantesne, Tromsesne jïh Finnmarkesne. Tïjjeperspektijve: 2009 ¶ saemiej learoevierhtieh ¶ saemiedigkien lea dej ealamadtjen stillemh maam disposisjovnesne staaten budsjetten tjïrrh saemien learoevierhtide, diedte dej vierhtieh gïetede jïh rammen sisnie evtiedidh. ¶ ennje vaenie learoevierhtieh åarjel-, julev- jïh noerhtesaemiengïelesne mah leah evtiedamme Maahtoelutnjeme – saemien mietie. Aktem haestemistie learoevierhtietjaelieh gaavnedh jïh eah dam skuvleste vaeltieh. Saemiedigkien strategijen soejkesje learoevierhtieöövtiedæmman 2009-2012 lea learo- evierhtieseahkarimmieh dorjeme åarjel-, julev- jïh noerhtesaemiengïelesne mestie lea maanajgïerteste jïh skuvleste dajvine båateme. guktie tjïrkedh learoevierhtieh fïerhten learoehkasse båetieh, strategije lea dah learoevierhtieh edtjieh namhtah årrodh. saemidigkie lea aalkeme pilotprovsjekte Tysfjorden tjïeltesne, gusnie ulmie lea Drage skuvlem eevtiedidh vierhtieskuvlese learoevierhtie-eevtiedimmie julevsaemiengïelesne. Dah dååjrehtsh daestie pilotprovsjektijste maahta nuhtjedh jïh vierhtieskuvlh dovne åarjel- jïh noerhtesaemien dajvine evtiedidh. ¶ Råajvarimmie 10. Saemien learoevierhtieh – produsjovne, distribusjovne jïh jarkoestimmie ¶ vaenie saemien learoevierhtieh vååjnesisnie orreme ovmessie tsiehkine. Laavenjasse Maahtoedepartementeste lea Ööhpehtimmiedirektorate ektesne Fylhkemaennie Finnmarkesne barkeme kaarhtedimmine mah learoevierhtieh gååvnesieh noerhte-, julev- jïh åarjelsaemiengïelesne mah maehtieh Maahtoelutnjeme – Saemien utnedh, jïh aaj mah learoevierhtieh mah fååtesieh ovmessie faagine jïh daltesinie. Kaarhtedimmie vuesehte ennje stoerre daarpoe saemien learoevierhtieh Maahtoelutnjeme – Saemien sjïehtesjamme. ¶ gïjren 2009 ektiebarkoedåehkiem nommedahta mij galka uvtiedidh råajvarimmieh mah maehtieh radtjoestidh eevtiedimmiem saemien learoevierhtieh. ¶ Dïedtije: Saemiedigkie/Ööhpehtimmiedirektorate Tïjjeperspektijve: Dåehkie gïjren 2009 tseegkie ¶ 34 ¶ RØRossAeMieN DAJvesNe lea lihke ektiebarkoem evtidamme institusjonij gaskem mej dïedte saemien ööhpehtimmiem, destie båata mahte ij oktegh learohkh saemiengïelen ööhpehtimmiem orrijh, maadthööhpehtimmesne. skuvlij ektesne Aajege saemien gïele- jïh maahtoejarnge dïhte saemien learohke abpe maadthööhpehtimmien tjïrrh, jïh learohkh dåerede maanjgïerteste maadthskuvlese jïh maadthskuvleste jåerhkeskuvlese. skuvlh, eejtegh jïh learohkh åadtjoeh raerieh, bïhkedimmieh jïh bïevnesh reaktaj, ööhpehtimmiefaalaldahkij, gïeleveeljemen, tæjmoejuakaldahken jïh fagen tæjmoerååresjimmien bïjre. ¶ Råajvarimmie 11. Bïevneshråajvarimmieh reaktaj jïh tjælloej saemienööhpehtæmman ¶ Dïhte galka barkohte/våaromem bïejedh buerebe bïevnesh reaktaj jïh tjælloej bïjre saemien ööhpehtæmman, jïh aaj saemien learoevierhtieh. Bievnesh edtjieh fylhketjïeltide, tjïeltide, eejhtegidie jïh learohkidie årrodh. Bïevnesisnie galka sïevedidh skuvleaajhtere, gosse learohkh skuvlen sïjse vaeltedh, byöroe bïevnesh learohken bïjre veedtjedh jis learohke edtja saemiengïeleööhpehtimmiem utnedh. Daate dæjpa dovne gosse skuvlem aelkedh, gosse skuvlem målsodh jïh gosse ovmessie daltesij gaskem ööhpehtimmesne juhtedh. Dagkerh bïevnesh aaj geerveööhpehtæmman årrodh. ¶ Bïevnesh byöroe vearman sjïehtesjidh, jïh tjaaleginie. Bïevnesh edtjieh naemhtie saemien dajvide joekedehtedh. ¶ Dïedtije: Ööhpehtimmiedirektorate/Fylhkemaennieh/ Saemiedigkie Tïjjeperspektijve: Mïetsken 2009 ¶ voeneskuvlh ¶ sijjieh mah gåhtjoesuvvieh raedtine nöörjen tsiehkesne, leah daamhts saemien voerngedajvh jïh hijven arenah saemien gïelem, kultuvrem jïh siebredahkenjielemem gorredidh. Maadth- jïh jåarhkeskuvlh tjuerieh Maahtoelutnjeme – saemien tjïrrh vedtedh kvalitetelds hijven ööhpehtimmiem man våaroemisnie saemien gïele, kultuvre jïh siebredahkejielemh. voeneskuvlij lea, dej lihkesvoete jielije saemien siebredahkese jïh aerpievuekien jielemidie, buerie nuepieh dagkerh ööhpehtimmiem darjodh. Ööhpehtimmie jïh byjjenimmie saemiengïeleldh byjreskinie vadta buerie nuepieh fïerhten learohke dan saemien gïelem evtiedidh iemeles åtnoegïelese. Dïhte aaj aelkebe vierhtiehalmetjh gaavnedh jïh utnedh byjreskesiebredahkesne ööhpehtæmman gosse skuvle lea byjreskesiebredahkesne. ¶ voeneskuvlh orrijin, dovne noerhte-, julev- jïh åarjelsaemien dajvine, destie maahta negatijven gïeleeevtiedæmman årrodh dejnie saemien siebredahkine jïh aaj abpe saemien siebredahkesne. Jis voeneskuvlem orrije dellie almetjh maehtieh voeneste juhtedh. Daate smaave saemiengïeleldh siebredahkh aajhta mah leah vihkeles gosse saemien gïelem gorrede. Jis destie juhtedh dellie dïhte båetije boelve dan lihkesvoete jïh maahtoe byjreskesiebredahken, eatnemen jïh aerpievuekien jielemij bïjre dassanieh jïh terminologijen dïsse sjïehtesjamme. ¶ Dïhte lea tjïeltij jïh fylhkentjïeltij diedte byjjes skuvlestruktedh. Reeransse ij maehtieh jiehtiedh guktie skuvlestruktuvre tjïeltine jïh fylhketjïeltine galka årrodh, daate bielie tjïelten jïjtjestuvremisnie. seamma aejkien aaj tjïeltij jïh fylhkentjïeltij dïedte gaskirijhken latjkoen mietie saemiej muhteste. Jis dej bïjre vuarkoes årrodh dellie geervebe voenenskuvlh orrijidh saemien dajvine jïh ij maehtieh dam darjodh åvteli dam goerehtidh. Daate lea aaj vuesiehtimmie aamhtese mejnie saemiedigkie saemielaaken mietie byöroe åadtjodh dan mïelesne jiehtedh. gukt’ amma tjïeltij dïedte lea hijven sjïehtesjamme ööhpehtimmiefaalaldahkem, aaj saemien gïelesne, dejtie skuvlide gosse learohkh juhtieh. såemies aejkien maahta aaj byjres tsiehkieh darjodh nuepiem kvalitatijven buerebe faalaldahkem saemien gïelesne stuerebe skuvlesne. Daate tjura byjreskinie vierhtiehtidh. ¶ 35 sKReeJRehTiMMiePRovsJeKTe eLgÅesNe Jaepien 2001 saemiedigkie eelki 5-jaepiej skreejrehtimmieprovsjektem elgå bæjjanimmiejarngesne engeldaelesne. skreejrehtimmieprovsjekte lij maanajgïertesne åårganisereme åssjalommeste maanah edtjieh saemiengïelem lïeredh iemeles jïh aarkbeajjetjen gïeleåtnoen tjïrrh. Maanaskuvlesne maanah åadtjoejin åarjelsaemien ööhpehtimmiem, jïh aaj ööhpehtimmiem jeatjah faagide åarjelsaemiengïelesne. gosse provsjekte orriji dellie dah maanah meehtin aarkbeajjetjen saemien gïelem guarkedh. Dah aaj meehtin vaestiedidh jïh soptsestalledh saemiengïelesne. saemiedigkie sæjhta dan mïeresne daejnie gïetedimssoejkesjinie reerenasse edtja vierhtiehtidh mïerhkeme dåarjoem voeneskuvlide vedtedh mah ööhpehtimmiem saemien gïelesne vedtieh. Reerenasse ij vïenhth dïhte sjïehtedimmie, mohte vuesehte Barkoe- jïh ektiebiejemedepartemente lea eevtiedamme lihkebe ektiebarkoem Ks:ine jïh saemiedigkine saemiepolitihken bïjre tjïeltine, gusnie aaj tjieltij mïerenænnoestimmieh saemien faalaldahkide maahta teemam årrodh. ¶ Gïeleööhpehtimmie jïh alfabetisereme geervide ¶ gosse maadthööhpehtimmie geervide, reaktam vierhtede ööhpehtæmman saemiengïelesne ovmese vuekesne enn maanaj jïh noerij åvteste. Jis geerve almetjh edtjieh ööhpehtimmiem saemiengïelesne, lea iemeles dah leah saemieh, jïh sïejhme byöroe jååhkesjidh gosse geerve saemie ööhpehtimmiem saemiengïelesne krievedh jïh maadthskuvleööhpehtimmiem daarpesjidh. ¶ saemielaaken § 3-8 reaktaj bïjre ööhpehtæmman saemien gïelesne jiehtedh. Daate ij leah seammalaakan goh dah reaktah mestie ööhpehtimmielaakeste båetieh, jïh dåajvoehtimmieh dïsse njoelkedassese tjåådtje g.j. ”Reaktan meitie gaajhkem maehtieh krievedh relevante geerveööhpehtimmiem tjïrrehtidh saemien gïelesne ietniegïeline dej dååjrehts njoelkedassij mietie geerveööhpehtimmien muhteste”. ¶ ij leah jïjtse dåarjoe ööhpehtæmman saemien gïelesne geervide. Dah åasah tjuerieh tjïeltij jïh fylhketjïeltij mïerij sisnie maeksedh, jïh faalaldahkem sjiehtedidh lea fïerhten tjïelten/fylhketjïelten dïedte. Dan gaavhtan vihkeles dah uvte bïejieh ööhpehtimmievierhtieh njoelkedassij jïh ööhpehtimmiedaarpoej mietie. ¶ Dah gieh geerveööhpehtimmiem sijhtieh, tjuerieh jïjtje dej ööhpehtimmiedaarpoeh bieljelidh. Ööhpehtimmie namhtah jïh edtja dååjrehts learoesoejkesjh dåerididh. ¶ Tjïelth/fylhketjïelth maehtieh lohkemesiebridie vedtedh barkoem ööhpehtimmiem vedtedh dovne maadthskuvlen jïh jåarhkeskuvlen ööhpehtimmien suerkesne. Ööhpehtimmie edtja dellie aaj namhtah lihtsegidie årrodh. Jis lohkemesiebrieh vedtieh ööhpehtimmiem maadthskuvlen jïh/jallh jåarhkeskuvlen ööhpehtimmien suerkesne jïh ij leah latjkoem tjïeltine jallah fylhketjïeltine, dellie kuvsjemaaksoe kreavasåvva. Aaj kuvsjemaaksoem vaalta gosse lohkemesiebrieh åårganiserieh kuvsjh jeatjah faagesne jïh aamhtesinie, j.g. saemiengïelesne. ¶ göökte saemien lohkemesiebrieh, saemien lohkememoenehtse jïh Mearoesaemien lohkemesiebrie, giej åejvieulmie barkedh saemien gïelesne jïh kultuvreaerpesne ööhpehtidh. ¶ Råajvarimmie 12. 5-jaepiej geerveööhpehtimmie- provgramme saemiengïelesne ¶ saemiedigkie jïh saemien jïlleskuvle lea latjkanamme latjkanimmiem eevtiedimmien jïh tjïrrehtimmien 5-jaepiej saemien geerveööhpehtimmieprovgramme gaajhkh saemien gïeledajvine. ¶ 36 geerveööhpehtimmieprovgrammen ulmietjïerte lea gaajhkh saemieh gieh eah saemiesth vijries geografijen dajvesne. Dah råajvarimmieh leah joekoen dejtie gusnie daaroestimmiepolitihke jeenjemes arhki. ¶ geerve saemieh åadtjoeh ööhpehtimmiefaalaldahkem noerhtesaemiengïelesne, julev- vuj åarjelsaemiengïelesne. Ulmie lea saemieh edtjieh dej gïelem bååstede vaeltedh jïh saemiengïelem lutnjedh gosse jeenjebh saemiestieh. gaajhkh saemiengïelevoengh edtjieh dejnie barkedh. Destie båata saemien gïelejarngh, tjïelth jïh jeatjah gïelevoengine edtjieh lihkes ektiebarkedh. saemien jïlleskuvle dïedtem åådtje praktijhkeles tjïrrehtimmie prosjektine. Råajvarimmie saemiedigkeste maeksedh vierhtieh saemieåålmegen fåanteste. ¶ Dïedte: Saemiedigkie Tïjjeperspektijve: 2009-2014 ¶ Råajvarimmie 13. Kaarhtedidh vijremem ietnegïegeervide ¶ saemiedigkie faala, saemiej jïlleskuvle ektesne, saemienööhpehtimmiem geervide vïjhtejaepiej ööhpehtimmieprovgrammen tjïrrh. guktie jeenjh daajroem åådtje daarpoej bïjre sæjhta Maahtoedepartemente Barkoe- jïh ektiebiejemedepartementen ektesne goerehtimmiebarkoem aelkedh man ulmie gïehtjedidh man gellieh ietniegïeleanalfabeth gååvnesieh (d.m.j. almetjh gieh saemiestieh, mohte eah lohkh jïh tjaelieh saemiengïelesne) saemien åålmegisnie. goerehtimmie aaj gïehtjede saemieh giej viesjieh jallh ij naan saemien gïelemaahtoe. ij ulmie leah ellies kaarhtedimmiem man gellieh almetjh dan tjïertij sisnie, mohte goerehtimmie edtja vedtedh guvviem destie, jïh ööhpehtimmiedaarposte vierhtiedimmiem vedtedh. ¶ Bïevneste goerehtimmie-/dotkemelaavenjassem mïeresne akte aktebielie jaepievïerhke. saemiedigkie böörie barkose mealtan årrodh. Dïedtije: Maahtoedepartemente/Barkoe- jïh ektiedsie aalka goerehtidh) ¶ Råajvarimmie 14. Alfabetiseremeprovsjekte geervide Tromsesne ¶ Tromsen fylhketjïelte sæjhta alfabetiseremeprovsjekten aelkedh geervide fylhkesne. Provsjekten ulmie lea dah lïhtsegh edtjieh skreejrehtidh dej maahtoem saemiengïelesne formaliseredh, guktie dah maehtieh dovne tjaaleldh jïh njaalmeldh saemiestidh. Ulmie lea lohkemejarngh vïjhte, govhte ovmessie sijjieh Tromsen fylhkesne kuvsjh tjïrrehtidh. Provsjekte sïemelatjkosne saemiedigkien jïh Tromsen fylhketjïelten gaskem neebnesåvva. ¶ Aaj edtja viermiesijjiem rihpestidh gusnie provsjektelihtsegidie gusnie dej lea nuepie gïelem frïjjes utnedh, jïh jeatjajgujmie jïh provsjekteåvtehkinie gaskesadtedh. ¶ Dïedtije: Tromsen fylhkentjïelte Tïjjeperspektijve: 2009-2012 ¶ 37 sAeMieDigKie LeA sTiPeNDeM jïllebe ööhpehtæmman tseegkeme. Ulmie lea jijnjebh gieh saemiestieh skreejrehtidh ovmessie faagesuerkine. Jaepien 2009 jïllebe ööhpehtimmiem seahkare saemien gïelen learoevierhtiepedagogijhke, aarhskuvle- jïh åålmegh lohketæjjalearohkh giej lea saemien faagegïevlesne, jïllebe ööhpehtimmie åarjel-, julev- vuj noerhtesaemien gïelesne gusnie åarjelsaemien jïh julevsaemien jïllemes seahkare, vijrebe ööhpehtimmie voeresehåksosne, jïh vijrebe ööhpehtimmie åvtesbarkoen jïh rehabiliteringen sisnie saemien maanaj jïh noerij psykosovsijalen vaejvieh. Jis jïjnjebh stipendeöörnegem ohtsieh goh miere ryöhkoe dellie dah vierhtieh ohtsedæjjide juekedh. ¶ NoeRhTeLAANTeN FyLhKeTJïeLTe sæjhta skreejrehtidh maahtoem saemien gïelesne jienedidh g.j. maehteles faagebarkijh giej saemien gïelemaahtoe ovmessie barkoesuerkine. Fylhketjïelte gïeleööhpehtimmie stipendh vadta ihte almetjh skreejredh saemien gïelesne ööhpehtidh. stipene maahta ohtsejidie saemien gïelem lohkedh universiteten- jïh jïlleskuvledaltesisnie jïh ohtejidie saemien gïeleööhpehtimmine jåehkeskuvlesne barka. ¶ Jïllebe ööhpehtimmie jïh skreejreme ¶ Daarpoe lea dotkemem jïh lohkemem saemiengïelesne tjïrkedh. saemiej jïlleskuvle lea voernges institusjovne saemien dotkemeveartenisne, jïh mij aarebi lij Noerhte saemien institudtine goh dotkemegoevtese. Universitete Tromsesne lea åådtjeme dan nasvjonellen dïedtem saemien dotkemen jïh ööhpehtimmien åvteste Nöörjesne. Jarnge saemien lohkeme Universitete Tromsesne barka universiteten tjåanghkanimmie dotkeme- jïh ööhpehtimmiebarkarimmie gosse saemien jïh iemiealmetjhrelatereme tsiehkieh. stinkes provsjektij tjïrrh jarnge aalka jïh jåhta jïjste dotkemem, jïh initieredh jïh ektieididh faagij dåeresth dotkeme- jïh ööhpehtimmieektiebarkoem. ¶ Jïlleskuvle Bodøsne vadta lohkemefaalaldahkem julevsaemien gïelesne lihtsine åålmegh- jïh aarhskuvlelohketæjjaööhpehtimmiem vuj goh vijreööhpehtimmiefaalaldahkem. Jïlleskuvle Noerhte-Trøndelagesne lea seammaleejns nasjovnalen dïedte åarjelsaemiengïelem lohkehtæjjaööhpehtimmiekontekstesne. ¶ saemiedigkie lea tjuevtjiedamme tjuara faalaldahkem tjïrkesovvedh dejnie jïlleskuvline seamma man vaenie lohkijh gieh sijhtieh lohkemem åarjel- vuj julevsaemiengïelesne tjïrrehtidh. ij gåessie edtja jeenjh lohkijh dejnie faalaldahkine, jïh dïhte dan vihkeles joekoen dejtie smaave gïelide saemiengïeleldh maahtoem gååvnese. ¶ Ööhpehtimmieinstitusjovnij lea autonomije gosse dæjpa mah lohkemefaalaldahkh mah aelkieh jïh guktie faalaldahkh åårgansieredh. Maahtoedepartemente sæjhta dej institusjovnijgujmie ektesne mah lohkemem saemien gïelesne faelieh vuartasjidh barkoe- jïh dïedtejuakemem dej gaskem, jïh sæjhta initieredh lihkebe ektiebarkose dej institusjovnij gaskem jïh aaj ektiebarkoe jeatjah institusjovnijgujmie dej dajvine gusnie maahta daarpoe lohkemem saemiengïelesne. ¶ Ööhpehtimmieinstitusjovnh maahta syökedh åadtjodh kvoth nænnoestidh, g.j. saemien ohtsijij åvteste, gosse ovmessie lohkemasse ohtsieh. Universitete Tromsesne, jïlleskuvlh Finnmarkesne jïh Lillehammerisnie jïh veterinærejïlleskuvlen leah kvoth saemien ohtsijidie naan lohkemidie. ¶ 38 ¶ Råajvarimmie 15. Saemien lohkehtæjja ööhpehtimmie ¶ Jis dan daerpies fleksibilitetem jaksa byöroe saemiej jïlleskuvle frïjje årrodh båetije nasjovnelle mïeresoejkesjistie dan sov maadthskuvlelohkhehtæjjaööhpehtimmie. Departementen ulmie sov faamoem saemiej jïlleskuvlese delegeredh gosse struktuvrem jïh tseegkemem orre lohkehtæjjaööhpehtimmie saemien gïelesne. Dïhte lea bijjies nasjovnalen njoelkedassh gåhkoem jïh åejviekomponenth tseegkemisnie (faage, pedagogijhke, lïereme j.n.v.) maam aaj edjta saemien maadthskuvlelohkehtæjjaööhpehtimmiem dijpedh. ¶ Dïedtije: Maahtoedepartemente Tïjjeperspektijve: 2009-2012 ¶ Råajvarimmie 16. Skreejremevåaromem kaarhtedidh jïh daarpoem saemiengïeleldh lohkehtæjjide kaarhtedidh ¶ Dïhte lea daerpies råajvarimmieh tseegkedh guktie skreejremem saemiengïeleldh lohkehtæjjah tjïrkedh. Departemente sæjhta skreejremevåaromem kaarhtedidh samien jïllebe ööhpehtæmman jïh daarpoem saemiengïeleldh lohketæjjide. Dïhte lea aaj daerpies daatam gaavnedh lohkehtæjjagaptjemem saemien skuvline dej saemien dajvij ålkoelisnie. ¶ Dïedtije: Maahtoedepartemente Tïjjeperspektijve: 2009-2012 ¶ Råajvarimmie 17. Skreejremeråajvarimmieh saem saemien faagegievlesne ¶ Lohkehtæjjaööhpehtimmie saemiengielesne lea vuelie skreejreme. Dïhte lea daerpies lissie incitamentem juktie iedtjem jienede saemien lohkehtæjjaööhpehtæmman ohtsedh jallh saemien faagegievlesne nöörjen lohkehtæjjaööhpehtimmesne. skreejremeråajvarimmieh byöroe rååresjidh jïh tjïrrehtidh dej institusvjonijgujmie lohkemh faelieh, jïh lea bööremes maahtoe dej byjreskijgujmie gustie iemeles lohkijh skreejredh. Departemente skreejremeråajvarimmidie viertide vadta. ¶ Dïedtije: Maahtoedepartemente Tïjjeperspektijve: 2009 ¶ Råajvarimmie 18. Skreejremekampanje Finnmarkesne – neakoesbarkoe ¶ saemiej jïlleskuvle, saemiedigkie, Ks Finnmarke, Jïlleskuvle Finnmarkesne jïh fylhkemaennie Finnmarkesne leah skreejremekampanjem aalkeme jeenjh lohkijh skreejredh dejtie göökte lohkehtæjjaskuvlide. Kampanjen nomme ”Neakoesbarkoe/gollevirgi”. http://www.hifm.no/drommejobben ¶ Dïedtije: Fylhkemaennie Finnmarkesne Tïjjeperspektijve: Tsiengelen 2009-ruffien 2009 ¶ Råajvarimmie 19. Bielie loh kemelöönemistie vadtasåvva ¶ Jaepeste 2009 lij öörnemem tseegkeme lohkijidie gieh såemies lohkehtæjjaööhpehtimmieh orrijin g.j. mastereprovramme lohkehtæjjaööhpehtimmie gïeline vuj realfaagine, juktie dah bielieh lohkemelöönemistie vadtasuvvieh. Departemente sæjhta vierhtiedidh seammaleejns öörnegem dejtie gieh veenemes 60 lohkemetsiehkieh saemiengïelesne lohkedh bieliem maadthööhpehtimmesne lohketæjjine. ¶ Dïedtije: Maahtoedepartemente Tïjjeperspektijve: 2009- 2012 ¶ 39 ¶ Råajvarimmie 20. Vijrebeööhpehtimmie saemiengïelesne lohkehtæjjide ¶ strategijen mietie Maahtoe kvalitetide – vijrebeööhpehtimmie lohkehtæjjide, lohkemefaalaldahke vadtasåvva 60:an lohkemetsiehkieh golme saemien gïeline saemiej jïlleskuvlesne, Jïlleskuvle Bodøsne jïh Jïlleskuvle Noerhte-Trøndelagesne. Dïhte edtja guhkiem åvteli aelkedh tjïelkes årrodh gåessie faalaldahkem aalka. Lohkemefaalaldahkh lea voesteges lohketæjjaj ulmietjïertese, mohte aaj maahta rihpes årrodh jeatjide kvalisifijeren ohtsedæjjide. ¶ Dïedtije: Maahtoedepartemente Tïjjeperspektijve: 2009-2012 ¶ Råajvarimmie 21. Kuvsjh jïh lohkemh ¶ Departemente sæjhta kuvsjh jïh lohkemh saemien gïelesne dåarjodh ovmessie daltesinie mah åårganiserieh saemiej jïlleskuvlen, jeatjah lohkehtæjjainstitusjovnij jïh saemien gïelejarngij ektesne öörnedh. ¶ Dïedtije: Maahtoedepartemente Tïjjeperspektijve: 2009-2012 ¶ Jeatjah gïeleråajvarimmieh ¶ Råajvarimmie 22. Joekoen råajvarimmieh gïelejulevsaemien dajvine tjïrkedh ¶ Åarjelsaemien jïh julevsaemien lea saajrohts tsiehkine jïh daarpesjægan råajvarimmieh mah leah rïekte dejtie joekoen daarpojde tjuevtjede dejnie siebredahkine. Dïhte maahta årrodh råajvarimmieh vierhtiehjarngide tjïrkedh jïh tseegkedh åarjelsaemien gïelide, nuepieh geerveööhpehtimmie jïh fulhkievåaromeööhpehtimmie julev- jïh åarjelsaemien gïelesne jïh byjresken jïh regijovnalen gïelearenaj maanide, noeride jïh geervide tjïrkedh. Dïhte vihkeles åarjelsaemien jïh julevsaemien siebredahkh jïjtsh dej daarpoeh gïelem tjïrkedh defineredh. Dan gaavhtan vierhtieh gååvnesieh provsjektide mah maehtieh julev- jïh åarjelsamien gïelebyjreskidie tjïrkedh. Barkoe- jïh ektiedimmiedepartementen ulmie lea Fylhkemaennie Noerhtelaantesne dam reejredh. ¶ Dïedtije: Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente/Fylhkehkesne. ¶ Råajvarimmie 23. Åarjelsaemien gïelebiesie ¶ Fylhkemaennie Noerhtelaantesne jïh saemieskuvleståvroe sveerjesne lea ektesne provsjektesoejkesjem dorjeme åarjelsaemien gïeliebiesie. Ulmie lea åarjelsaemiengïele goh gïeline skreejrehtidh, tjïrkedh jïh eevtiedidh. Provsjekten ulmietjïerte gaajhkh learohkh gieh åadtjoeh ööhpehtimmiem åarjelsaemiengïelesne skuvlesne Nöörjesne daltesh 6.-9. jïh sveerjen bielesne 5.-8. Dan lissine galka dah eejtegh learohkidie giej meatan dåaradallemem åadtjodh. Dah gieh leah mealtan lohkehtæjjine, giejnie aelkedh jïh giejnie eadtjaldehtedh provsjekten mietie aaj åadtjoeh nuepiem faagen gïenglåbpose gusnie lea aevhkie provsjektasse. voesteges gïelebiesie lij Mihtesne jaepien 2008. gïelebiesien lij 70 lihtsegh. Barkoe- jïh ektiebiejemedepartemente lea provsjekten mealtan årrodh maeksedh jaepien 2008 jïh sæjhta dam vijrebe provsjektem dåarjodh. ¶ Provsjekte lea soejkesjamme göökte gïelebiesieh jaepesne golmen jaepien. ¶ Dïedtije: Fylhkemaennie Noerhte-laantesne Tïjjeperspektijve: 2008-2011 ¶ Råajvarimmie 24. Eevtiedimmieprovsjekte NoerhteTrøndelagen fylhketjïeltesne ¶ Noerhte-Trøndelagen fylhketjïelte lea jaepeste 2008 saemiengïelen reeremedajvesne jïh sæjhta jaepien 2009 3-jaepiej eevtiedimmieprovsjektem tseegkedh åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem eevtiedidh jïh tjïrkedh. Provsjekte sæjhta diedtedh ööhpehtimmiem ¶ 40 ektine öörnesovvedh. Provsjekte edtja ektiedimmien modellh ööhpehtimmesne evtiedidh 13-jaepiej skuvleöörneme jïh jïllebe ööhpehtimmie, jïh råajvarimmieh evtiedidh gusnie gïele jïh kultuvremaahtoe ektesne vååjnoeh. ektiebarkoepartnerh provsjektesne lea snåase tjïelte jïh jeatjah aktørh maadthööhpehtimmesne jïh jïllebe ööhpehtimmesne. Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente provsjektem dåårje. ¶ Dïedtije: Noerhte-Trøndelagen fylhketjïelte Tïjjeperspektijve: 2009-2012 ¶ Råajvarimmie 25. Luvlesaemien gïelem jïh kultuvrem skreejrehtidh ¶ Luvlesaemien Neidenisnie lea aalkeme barkedh 3-jaepiej provsjektine man ulmie skoltesaemiengïelem jïh kultuvrem skreejrehtidh jïh tjïrkedh raasten bijjelen ektiebarkojne luvlesaemieh/ skoltesaemieh Nöörjesne, såevmesne jïh såajhtsh Russlaantesne. gaskesadtemem lea tseegkeme jïh ektiebarkoe dej ovmessie byjreski, åårganisasjovnij jïh institusjovnij gaskem såevmesne jïh Nöörjesne juktie aelkedh ektine gïele- jïh kultuvreråajvarimmieh juhtedh jaepeste 2009. Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente dam maaksa. ¶ Dïedtije: Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente Tïjjeperspektijve: 2008-2010 ¶ Råajvarimmie 26. Pihtesaemiengïelem jïh kultuvrem skreejrehtidh ¶ Pihtesaemien Nöörjesne lea onne tjïerte jïh pihtesaemien gïele jïh kultuvre tjarki tjevredh. Pihtesaemieh leah minngemes luhkiejaepien aalkeme barkedh pihtesaemiengïelem jïh kultuvrem skreejrehtidh. Lea daerpies råajvarimmieh luvliesaemiengïelem aelkedh seamma haemine. Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente sæjhta dan gaavhtan vierhtidh råajvarimmide pihtesaemiengïelem jïh kultuvrem skreejrehtidh. Byögkeles råajvarimmieh sijhtieh aelkedh pihtesaemiejgujmie, árran julevsaemien jarngine jïh saemiedigkine gaskestalledh. Aelkeste åvteprovsjektine jaepien 2009. ¶ Dïedtije: Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente Tïjjeperspektijve: 2009-2011 ¶ 41 ¶ NUhTJeDh: ¶ Jienede byjjes faalaldahkh saemiengïelesne utnijidie gaajhkine siebredahkeareninie ¶ gïele eevtede jïh gorrede gaskesadteminie jïh ektiebarkosne jïh gosse dam utnedh. gïelh mah eah utnieh unnede. Jïjnjh saemieh saemiestieh, mohte eah maehtieh saemiengïelem tjaeledh jïh lohkedh. Faatoes maahtoem saemiengïelem tjaeledh faatoes saemien terminologijem dorje gåajhtsede buerebe daaroestidh. Destie båata saemiengïelem vaenede daaroengïelen muhteste jïh aarkbeajjetjen daarpoe saemiestidh unnede. Jis gïelem tseegkie lea daerpies jaabnan dajvide vijrede gusnie gïele daerpies jïh aevhkies gaskestallemasse dovne aarkbeajjetjen, barkoe tsiehkesne jïh byjjesreeremem gaavnede. Daate krievie vuarkoesåbpoe sjædta gosse saemiengïelem utnedh dovne almetje, saemien byjressiebredahkh, saemien barkoesijjieh, saemien institusjovnh jïh reeremij åtnoe saemien gïelesne. ¶ Tjerkebe ööhpehtimmie saemiengïelesne jïh jienedamme saemiengïelem åtnoe byjjes jïh privaten areninie ektesne maehtieh synergie-effektem vedtedh mestie maahta saemien gïelem tjïrkedh aarkbeajjetjen jïh jienede guarkoem åtnoevierhtiem saemiengïelem maehtedh. saemiengïele lea daenbiejjien jeenjh vuekesne privatisereme jïh vaejvie gaavnedh. vuesiehtimmien gaavhtan leah vaenie saemien teeksth gaskeviermesne. vaenie gærjabovrh saemien gærjah duekieh jïh vaenie gærjagåetine åådtje saemien gærjah löönedh. saemiengielen åtnoem tjïrkedh lea dan gaavhtan vihkeles saemien teeksth jïh saemien lidteratuvrh jeenjebh areninie gååvnesidh. ¶ Jeenjemes saemiengïelehåålehkh daenbijjien funksjovnellen guektiengieleldh daaroen-saemien. Dah gieh aktengïeleldh saemien gåetine bæjjanieh daarjoengïelem lierieh skuvlesne, voelpijstie jïh siebredahkesne. Jilhts jeenjh vååjnoeh daaroestieh jïh saemiestieh seamma hijven, lea saemien læjhkan dïhte gïele maam bööremes gaskesadtieh. ¶ Reakta saemiengïelem utnedh gosse byjjesreeremasse gaavnede lea mahte vihkelommes reaktah saemide goh åålmege. gosse saemielaaken gïelenjoelkedassh daajroehtieh, dellie tjuevtjedi reakta saemiengïelem utnedh voesteges tjuara desnie gusnie daarpesje tjïelkes jïh veele soptsestidh jïh guarkoe maam jeahtasovvedh. Desnie lea starnedïenesje jïh reaktareereme voerngesne, juktie gïeleldh gaskesadtemebiehteme lea joekoen vaejvie dejtie gieh dam dijpieh. ¶ Reerenasse meala dïhte lea vihkeles guektiengïeleldh siebredahkem tseegkedh gusnie daate gåårede, jïh lea positijve vihth saemiengïelen reeremedajve vijrede. ¶ 42 saemielaaken gïelenjoelkedassh åålmegidie vedtieh gïeleldh reaktah gosse byjjresreeremidie gaavnedieh. Dïhte dæjpa jarkoeste njoelkedassh, bïhkedimmieh jïh sjeemah saemiengielese, reakta vaestiedassem saemiengïelesne åådtje, vijrede saemiengïele åtnoem reaktareeremisnie, vijrede reaktah saemiengïelen åtnoe healso- jïh sosijalensuerkesne, oktegs gærhkoen dïenesjimmieh, reakta ööhpehtimmiepermisjovnese jïh reakta saemiengïelem ööhpehtimmie. saemielaaken gïelenjoelkedassij evaluereme mij jaepien 2007 tjïrrehti vuesehti jeenjemes byjjesreeremh mah leah saemielaaken gïelenjoelkedassij mietie, eah laakan krievemh ellies dåaeredh. Destie båata ij åålmegen reaktah laaken reeremedajvesne tjïrkh saemiengïelen åtnoem byjjes åårganh gaskesadtieh gïelenjoelkedassij mietie. Åejvietsiehkie vååjnoe vaenie maahtoem saemiengïelesne barkijinie byjjesreeremisnie. ¶ Åejviehaesteme lea åtnoem saemiengïelesne jieniedidh suerkine gusnie gïele daenbiejjien viesjies, mearoesaemien, markesaemien, julevsaemien jïh åarjelsaemien dajvine. Jeatja stoerre haesteme lea jienedidh låhkoem byjjesbarkijh maahtojne saemiengïelesne, saemiengïelehåålehkij reaktah tjïrkedh kriminalesåajhtosne jïh buerie starne-, såajhtoe- jïh sosialdïenesjh jïh gærhkoen dïenesjh saemiengïelesne saemien utnijidie. ¶ Dah ulmieh edtjieh vijrebe eevtiedimmiem vuesiehtidh byjjesdïenesjiemmieh saemiengïelesne: ¶ • Noerhte-, julev- jïh åarjelsaemien terminologijem eevtiedidh åtnose starne- jïh såjhtoedïenesjiememisnie. ¶ • Buerie starnedïenesjimmieh eevtidieh saemiengïelesne saemien maanide jïh noeride ¶ • Starnedïenesjimmieh saemiengïelesne voeres saemide tjïrkedh ¶ • Saemiengïele-håålehkij reaktah kriminalesåajhtosne tjïrkedh ¶ • Hijven jïh juhteles saemien toelhkedienesjimmiem eevtiedidh ¶ • Dåhkasjehtemeöörnemem saemien toelhkide tseegkedh ¶ • Kuvsjh saemien gïelem jïh kultuvrem byjjesbarkijidie tseegkedh ¶ • Baakoegærja noerhte-, julev- jïh åarjelsaemiengïelesne byjjesreeremidie eevtiedidh ¶ • Departementij viermiesæjtoeh noerhte-, julev- jïh åarjelsaemiengïelesne eevtiedidh ¶ • Hijven öörnegh jarkoestimmieh laakh, njoeåarjelsaemien eevtiedidh ¶ • Dåhkesjehtemeöörnegem laakide saemiengïelese jaerkoestamme eevtiedidh ¶ • Gïetjedimmieöörnegh tjïrkedh saemienlaaken gïelenjoelkedassh tjïrkedh ¶ • Tjïrkedh guktie staaten etath provgram gïetedieh ¶ • Tjïrkedh byjjesregisterh saemienvæhtah gïetedieh ¶ saemielaaken gïelenjoelkedassh ¶ saemielaaken gïelenjoelkedassh lin jaepien 1990 dåhkasovveme. gïelenjoelkedassh vedtieh otnjejidie gïeleldh reaktah byjjes åårganijgujmie gaavnedih. gïelenjoelkedassh leah voesteges ulmine saemien gïelen statuse jienede jïh vååromem bïejedh saemien gïelen åtnoem byjjes dïenesjimmiej muhteste. gaajhkh byjjes åårganh mah saemielaaken kapihtele 3 jïh daate njoelkedasse dijpieh, tjuara njoelkedassij mietie barkedh. Fïerhten åårganen lea dïedte maehteles saemiengïeleldh barkijh utnedh. Dååjrehtse lea raaktan novh geerve tjïeltide dah njoelkedassh gïelenjoelkedassine dåaradalleme, dan gaavhtan lea vaenie jïh onne skreejremevåarome almetjistie gieh maehtieh saemien dovne tjaaleldh jïh njaalmeldh barkoesijjide tjïeltesne. ¶ saemielaaken gïelenjoelkedassh lij jaepien 2007 vuartasjamme. vuartasjimmiem saemien institudte dorji, laavenjasse Kultuvre- jïh gærhkoedepartementeste. vuartasjimmiereektese vuesehte byjjes åårganh mah saemielaaken gïelenjoelkedassh dijpieh eah laaken krievemh ellies dievhth. Åejvietsiehkie vååjnoe vaenie maahtoem saemien gïelesne barkijidie byjjes etatesne. guarkoe saemien jïh daaroen lea mïrrestalleme gïelh vååjnoe siejhme guarkoem sjïdtedh. Jeatja positijve mestie saemielaaken gïelenjoelkedassijstie bööti lea tjïrrehtamme vijries ¶ 43 ¶ Jis byjjes åårgane ij njoelkedassij mietie barkh saemielaaken gïelekapihtelinie maahta daam klååkedh dïsse åårganasse maam lihkebe bijjebe åårganistie mejnie klååkie, d.v. saemielaaken § 3 – 11. Fylhkemaannan galka klååkedh gosse aamhtese lea tjïelten jallh fylhketjïelten åårganh dijpemw. Aaj abpe laanten dijpeme saemien åårganisasjovh jïh abpe laanten dijpeme byjjes åårganh laavenjassijgujmie sjïere guarkoe abpe jallh bielieh saemien åålmegistie lea klååkemereakta aamhtesidie. seammaleejns leah aamhtesidie gusnie ij oktegh almetjem dijph. jïh orredarjome barkoem guektiengïelevoetenm dåastoehtidh jïh saemiengïeleldh dïenesjimmieh, tjïeltine, fylhketjïeltine jïh staaten etatine. ¶ vuartasjimmie aaj vuesehte maahta gyhtjelassem gihtjedh jis saemielaaken gïelenjoelkedassh ellies krievemh geptjieh europeijen paktesne regijovnen- jïh unnebelåhkoegïelh. sïevede reeremedajven tjoehpedisteme lea vihkeles jis lea reaktah saemielaaken mietie. vuesehte dïsse geografijen tjoehpedisteme maam unnebelåhkoepaktesne utnedh lea jeenjebe fleksibele goh dïhte maam saemielaaken gïelenjoelkedassesne utnedh jïh destie vuartsjimmiereektesen vuajnoe båata dåaroem mïrregïetedimmieprinsibpen jïh mïrrevierhtie- jïh mïerrestallemeprinsibpij gaskem. vuartasjimmiereektemisnie uvtede dan gaavhtan jis jeenjebe fleksibelen geografijen tjoehpedistemem joekoen tjuara vuartasjidh. ¶ Råajvarimmie 27. Saemielaaken gïelenjoelkedassh tjïrrehtidh ¶ Dan duekesne dej dåeriesmoerh mah uvte båetieh vuartasjimmesne saemielaaken gïelenjoelkedassh jïh dan duekesne saemielaaken reeremedajven gïelenjoelkedassh lea vijredamme dovne noerhtesaemien, julevsaemien jïh åarjelsaemien gïelem dæjpa, Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente vuajna daarpoem lihkebe tjïrrehtimmie saemielaaken gïelenjoelkedassij muhteste gaskirijhken nænnoestimmieh iemiealmetjh- jïh unnebelåhkoegïelen. Aaj maahta vierhtiedidh dah lahtesh maam saemiedigkie jïh saemien gærhkoeraerie buektiejigan mah gyhtjelassij bïjre guektiengïelenvoeten gærhkoen barkosne reeremedajvesne. ¶ Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente sæjhta dan gaavhtan aelkedh barkoem saemielaaken gïelenjoelkedassh tjïrrehtidh gaskirijhken åeliej muhteste jïh vierhtede jis daarpesje dejtie jeatjahdehtedh. vierhtiedimmiem sjædta konsultasjovnisnie saemiedigkine darjodh. ¶ Dïedtije: Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente Tïjjepespektijve: 2009-2011 ¶ Råajvarimmie 28. Saemielaaken gïelenjoelkedassh gïehtjedidh ¶ goerehtimmieh saemien gïeleste saemiedigkie lij jaepiej 2000, 2004 jïh 2008 darjome jïh aaj vuartasjimmie saemielaaken gïelenjoelkedassh jaepien 2007, leah vuesiehtamme jeenjemes byjjes åårganh mah saemielaaken gïelenjoelkedassh dijpieh eah laaken krievemh ellies dievhtieh reaktese saemien gïelem utnedh gosse byjjes åårganide gaskesadta saemien gïelen reeremedajvesne. goerehtimmie aaj vuesehte onne jeajtahdehteme lij orreme. Departemente sæjhta dam vierhtiedidh gosse saemielaaken gïelenjoelkedassh tjïrrehtidh, lihtsine barkose saemien gïelem tjïrkedh, byöroe laaken tjïrrh hjemmelisnie nænnoestidh juktie gïehtjedidh guktie tjïelth jïh fylhketjïelth laake gïelenjoelkedassij mietie berkieh. ¶ Dïedtije: Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente Tïjjeperspektijve: 2009-2010 ¶ 44 ¶ Saemiengïeleldh barkijh byjjes reeremisnie ¶ Man gaavhtan ij saemielaaken gïelenjoelkedassh ellies dåeredh, vååjnoe vaenie maahtoem saemien gïelesne barkijij gaskem byjjes reeremisnie, jïh skreejremevåaromem almetjistie gosse almetjh faageööhpehtimmine jïh maahtoe saemien gïelesne, vaenesh. Jienedimmie byjjes barkijh maahtojne saemien gïelesne buerie öörnegh krievie ööhpehtimmien åvteste saemien gïelesne jïh buerie öörnegh mænngan- jïh vijrebeööhpehtimmie saemien gïelesne. ¶ 12 ¶ saemielaaken § 3-7 jeahta barkijh byjres jallh regijovnalen byjjes åårganinie saemien gïelen reeremedajvesne lea reakta permisjovnem baalhkine åadtjodh maahtoem saemien gïelesne lïeredh gosse åårgane lea daarpoeh dan maahtoen åvteste. Ööhpehtimmien mænngan maahta reaktaj tjïrrh krievedh barkije tjuara åårganesne såemies aejkien barkedh. Njoelkedassen § 2 dam gïengelåbpoe tjïelkeste, jïh jeahta gusnie praktijhken jïh ealamadtjen aevhkesne, byöroe saemienööhpehtimmiem ektiebarkoe jeenjebh åårganijgujmie årrodh mah saemielaaken kapihtele 3 jïh daate njoelkedasse dijpieh. Barkijh åårganinie mah permisjovnem vedtieh gosse barkijh gelkieh saemiengïelem lohkedh ööhpehtimmieinstitusjovnesne, leah reaktah baalhkam åadtjodh ööhpehtimmietïjjesne. Maaksoe bieliem baalhkeste maahta vedtedh gosse ööhpehtimmie vijrebe goh åårgane daarpesje jïh gosse ööhpehtimmie ij riekte daerpies barkoen åvteste. vijrebe njoelkedasse § 2 jeahta aaj åårganh mah eah saemielaaken § 3-7 dijpieh, byöroeh permisjovnem barkijidie vedtedh saemien ööhpehtæmman gosse lea daarpoeh maahtoe saemien gïelesne ¶ 13 ¶ . ¶ saemiedigkien mïelen mietie maahta vïenhtedh byjjes båarkarimmieh eah evtedh ööhpehtimmiem saemien gïelesne dejtie barkijidie. Daate gujht vååjnoe gïelegoerehtimmine mejtie saemiedigkie tjïrrehtamme. ¶ Råajvarimmie 29. Toelhkeööhpehtimmie jïh autorisasjovne toelhkide ¶ saemien/daaroen toelhkedïenesjimmiem joekehthlaakan vuekesne gååvnese byjjes dïenesjevadtemisnie. Daen biejjien vaenie saemien toelhkh, dovne noerhtesaemien, julevsaemien jïh åarjelsaemien. ¶ Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente sæjhta, jeatjah departementijgujmie, saemiedigkine jïh saemiej jïlleskuvline daanbeajjetjen toelhkedïenesem vuartsjidh jïh vierhtede mah råajvarimmieh daarpesje guktie bueriejåhteme toelhkedïenesjem tseegkedh. Dan mïeresne byöroe gyhtjelasse skreejreme toelhkeööhpehtæmman, nuepieh mænngan- jïh vijrebeööhpehtimmiem, såajhts nuepieh ektiebarkoe saemien jïlleskuvlen jïh jïlleskuvlen oslosne ¶ 12 ¶ Mieriedamme Kultuvre- jïh gærhkoedepartemente tsiengelen 2. 2003 hjemmelinie laakesne 12. juni 1987 nr. 56 saemiedigkie jïh jeatjh saemien reatatsiehkiej bïjre (saemielaake) § 3-7 jïh § 3-10. ¶ DivTAsvUoDNA TJïeLTeN eKTesNe UNiveRsiTeTe TRoMsesNe öörnie lohkemem saemien kultuvre-daajroe gusnie julevsaemien dajve jarngesne. Lohkeme lea åårganisereme 3 tjåanghkoeh 2 biejjiej, jïh gaajhkh tjåanghkoeh Divtasvuodnesne. Dïhte öörneme goh vijrebeööhpehtimmie-faalaldahkem eeksamenen mænngan 10 lohkemetsiehkieh vadta. Lohkemefaalaldahke lea laavenjasse Regijovnalen maahtoekontovre ofoten:isnie (RKK ofoten), jïh joekoen lohkehtæjjide jïh jeatjah ööhpehtimmiesuerkesne Divtasvuodnan tjïeltesne tjuevtjede. Lohkeme aaj relevante byjjes barkijidie jïh jeatjah gieh saemien gyhtjelassij bïjre berkieh jïh gelliekultuv-rellijen kontekstine. Bijjelen 80 lohkemerihpestæmman jïh voestes kuvsjetjåanghkose böötin. ¶ 45 gaskem toelhkeööhpehtimmine jïh daanbeajjetjen toelhkeautorisasjovneöörnegem vierhtiedidh. ¶ Dïedtije: Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente Tïjjeperspektijve: 2009-2010 ¶ Baenhtsesnebeavna-dïenesje ¶ saemiedigkie lea gellien aejkien tjomperdimmieh soptsestalleme juktie baenhtsesnebeavna-dïenesjem ij hijvenlaakan juhtieh dej saemiej åålmegen muhteste jïh dennie saemien dajvine. Daenbiejjien öörnege lea nimhte dållejamkedïejesjen baenhtsesnejarjge (110) Finnmarkesne lea barkijh vaeptieöörnegistie saemiestieh mij soptsestallemen sïjse båata jis daarpesje. Politijen (112) jïh staarnedïenesjen (113) baenhtsesnejarngh utnieh barkijh gieh saemiestieh jijtsh åårganisasjovnen sisnie. ¶ Reerenasse lea dåehkiem tseegkeme maam goerehtidh jeajtahdehtemh baenhtsesnebeavna-dïensjinie. Dåhkie edtja dan reektesem uvte buektedh ruffien 1. 2009. saemien utnijij daarpoeh baehtsesnebïevnesem vedtieh jïjtsh gïeline lea iemeles bieliem barkosne. gosse akte jarnge edtja gaajhkh bieljielimmieh dejtie golme etatide vaestiedidh, byöroe buerebe tjïrrehtidh barkijh gieh saemiestieh abpe tïjjesne. ¶ Maanavaarjelimmie ¶ eN:en maanakonvensjovne artihkele 30:n mietie edtja maana mij unnebelåhkosne jallh iemiealmetjinie ij reaktese nyöjhkh jeatjah lihtsegh dan tjïertesne ektesne paktensne jieledh dan kultuvrinie, dan jïjtse gïelem soptsestidh jïh dan jaahkoem jaehkedh jïh gïehtelidh. Destie båata saemien maanaj leah reakta utnedh bæjjanimmietsiehkieh gusnie dej etnijhken gårreldihkie dïedtedh jïh dïsse sijjiem vedtedh. Maanavaarjelimmielaake vadta lihkebe njoelkdassh mah krööhkestieh gosse maanam beaja foestegåetesne, institusjovnisnie vuj ööhpehtimmie- vuj gïetehtimmieinstitusjovnisnie. sijjiem gusnie maanam beaja edtja j.g. veeljedh destie krööhkestimmeste vaajtele maana bijjienimmiem kontinuitete, jïh maanan etnijhke, religijovnen, kultuvrellen jïh gïeleldh duekie. ¶ vihkeles saemien maanaj reakta gïeleldh jïh kultuvrijellen sjïehtedimmie faalaldahkem vaarjele. Maahtoe saemien gïelen jïh kultuvren bïjre vihkeles jis maanavaarjelimmiedïenesje edtja maehtedh saemien maanide jïh dej fuelhkide vedtedh faalaldahkem maam dah maehtieh krievedh. Maanavaarjelimmie evtiedimmiejarnge Tromsøsne barka vuekieevtiedimmiem saemien maanavaarjelimmien sisnie, jïh dej lea maahtoe maanavaarjelimmie aalkoetsiehkesne saemien gïele jïh kultuvre. ¶ saemien maanah gieh irhkesovvin leah reakta jïh krieveme mïrrestalleme viehkiefaalaldhke seamma viertegs goh jeatjah maanah. saemien maanah saemiengïele reeremedajveste lea reakta saemien gïeline dåastoehtidh gosse politije- jïh joejtehtimmiereeremem gaskesadta. Maanajgåetie lea dan gaavhtan saemielaaken njoelkedassij mietie. saemiedigkie tjuevtjede daen bijjien tsiehkieh politijeetaten jïh dah dåapmerh eah leah saemien gïelen- jïh kultuvremaahtoe gåessie saemien maanah dåapmeregoerehtimmesne, seammaleejns faalaldahkem raeriestimmie, bïhkedimmie jïh dåeriedimmie. Daate joekoen fååtesh maam maanaj reaktavihtiesvoetem dæjpa. Reerenasse sæjhte gosse maanagåetieh evtiedidh dïedtedh maahtoem tjïrkedh dovne gosse saemien gïele- jïh kultuvremaahtoem dæjpa jïh maahtoe kultuvrellen unnebelåhkoedajvine. ¶ Reerenassen ulmie faageldh hijven maanavaarjelimmiem evtiedidh hijven gellienkultuvren maahtoe jïh hijven maahtoe saemien maanavaarjelimmien bïjre dej dajvine gusnie saemien åålmege. Ööhpehtimmiefaalaldahke ”Maanavaarjelimmie unnebelåhkoeperspektijvesne” eelki tjaktjen 2008. saemien perspektijve lea leevles ööhphtimmesne, ektiesoejkesjinie jïh joekoen jïlleskuvlesne Finnmarkesne. ¶ Råajvarimmie 30. Vijrebeööhpehtimmiem vuartasjidh ¶ vijrebeööhpehtimmiem ”Maanavaarjelimmie unnebelåhkoeperspektijvesne” edtja vuartasjidh. Dan våaromisnie galka vierhtiedidh jis daarpoem dam ¶ 46 saemien bieliem faalaldahkeste jeenje tjïrkedh. ¶ Dïedtije: Maana- jïh mïrrestallemdepartemente Tïjjeperspektijve: 2009-2010 ¶ Råajvarimmie 31. Gïehtjedimmieöörnegem njoelkedassine ¶ Maanavaarjelimmie edtja krööhkestidh saemien maanaj gïelen jïh kultuvren duekiem såjhtoem jeatjide jïh jeatjah sijjide juhtedh. gïehtjedimmie saemien maanide maanavaarjelimmieinstitusjovnine edtja njoelkedasside. Daate maahta sjïdtedh dialogine saemiedigkine. ¶ Dïedtije: Maana- jïh mïrrestallemedepartemente Tïjjeperspektijve: 2009- 2010 ¶ Starne- jïh såjhtoedïenesjh ¶ Reerenassen ulmie lea åålmegasse faaledh mïrrestalleme starne- jïh såjhtoedïenesjem ij krööhkesth dej gïelen jïh kultuvren duekiem. Tjïelten suerkien tjïrrh sæjhta starne- jïh såjhtoedepartemente dïedtestidh dotkemem jïh maahtoe-eevtiedimmiem, pedagogijhken vierhkevierhtieh, ealamadtjen dåarjoeh uvte beajeme eevtiedimmieråajvarimmieh jïh gïehtjedimmiemetodihkem evtiedidh. sjïerestarnedïenesjisnie sæjhta departemente vaarjelidh saemien åålmegen dïenesjefaalaldahkem aajhterestuvremen tjïrrh. ¶ Mïrrestalleme starne- jïh såjhtoedïenesjh jeahta voestegh tjoevere saemien åålmegem dåastoehidh barkijijgujmie giej maahtoe saemien gïelen jïh kultuvren bïjre. hijven kvalitete dïenesjefaalaldahke destie voestegh tjoevere barkijh gååvnesieh giej leah maahtoe saemien gïelen jïh kultuvren bïjre. starnedïenesjen laavenjasse hijven starnedïenesjem faala. Jis gïeledåeriesmoerh dam jeerieh dellie lea starnedïenesjen laavenjasse öörnie juktie dïenesjem gaskesadta hijven vuekesne åålmegasse/utnijidie. gosse almetje jïjtse skïemtjije, jallh lea åelieh skïemtjijasse jïh edtja skïemtjalassen bïjre gaskesadtedh vuj bïevnesh åådtje, lea gïele jïh kultuvreguarkoe dan vihkeles bielieh hijven guarkoe dïjreste starnebarkiji-idie/ijstie. ¶ Tjïelte, fylhketjïelte vuj starnesijjieh edtjieh öörnedh daerpies toelhkeviehkiem jis barkiji eah leah daerpies gïele- jïh kultuvremaahtoe. Utnijegoerehtimmie mij Jarnge saemien starnegoerehtimmie darjoeji vuesehte ov-fuakeds lea dejnie starnebarkiji saemien gïelemaahtoe jïh dah sïevedieh tjïelkes toelhkeme ij leah hijven. Faatoes gïeleguarkoem starnebarkijinie maahta mistegïetedimmiem sjïdtedh jïh skïemtjelassen væhtah eah aajhtsh. ¶ Laavenjassepaehperh jaepien 2008 dejtie regijovnalen starnesijjiide lea starne- jïh såjhtoedepartemente dïedtestamme saemien skïemtjijij reaktah jïh daarpoe sjïehtedamme dïenesjh goerehte jïh vååjnesasse rååresjimmesne, goerehtimmesne jïh gosse mïrrestalledh. starnesijjieh edtjieh dejnie reektehtidh dej jaapetjen reektesinie. ¶ Jis galka tjïrkedh mïrrestalleme starne- jïh såjhtoedïenesjem saemien åålmegasse lea maahtoe gellienkultuvreldh guarkoem jïh saemien gïelem jïh kultuvrem vihkeles. Dïedte kvalitetetjïrkeme starne- jïh såjhtoedïenesjidie aaj saemide lea bijjies daltesinie. ¶ saemielaaken § 3-5 jeahta vijredamme rekta saemeste starne- jïh sosijalesuerkesne. starneinstitusjovnh, maanavaarjelimmieinstitusjovnh jïh sosijaleinstitusjovnh mah leah saemien gïelen reeremedajveste, mohte skïemtjije tjïelteste reeremedajvesne, lea aaj dïedte v.d. saemielaaken § 3-1. ¶ Dïedtejuakadimmie starnedïenesjisnie staaten dïedte baalhkah, skïemtjegåetieh (starnesijjieh) jïh jeatjah sjïere starnedïenesjem jïh aaj psykijen starnevaarjelimmiem jïh sjïere jiermehkssåjhtoem. Fylhketjïeltij dïedte baeniestarnedïenesje. Tjïeltij dïedte lea åålmeghdåakteredïenesje, fysioterapijedïenesje, maanadåstoedïenesje, starnestasjovne- jïh skuvlestarnedienesje, håksoe- jïh såjhtoedïenesje, habilitereme- jïh rehabiliteremedïenesje, voestes gïetedimsdaltese psykijen starnebarkojne jïh jiermehksvaarjelimmie. saemiedigkine staaten reeremh soptsestalledh krööhkeste politihke-evtiedimmiem jïh dejtie giej dïedtem dïenesjedarjomh saemien åålmegasse. ¶ 47 ¶ Dåarjoevierhtiej juakadimmien tjïrrh byjresken provsjektide fylhketjïeltine jïh tjïeltine saemiedigkien seahkarimmienuepie starne- jïh såjhtoedienesjh saemien åålmegasse. saemiedigkien ulmie suerkiem edtja mïrrestalleme starnedïenesje årrodh saemien åålmegasse, seammaleejns goh jeatjah almetjidie. starnefaalaldahken aalkoetsiehkie saemien gïeleste jïh kultuvristie jïh starnebarkijij kultuvremaahtoem. saemiedigkie aaj stipende vijrebeööhpehtæmman vadta. Ulmie lea skreejreme saemiengïeleldh faagebarkijh dennie faagesuerkine. starne- jïh såjhtoedepartemente dåarjoeh vadta vijrebe gïeteldssoejkesjem barkedh ”gellienlaaketje jïh mïrrestalleme starne- jïh sovsijaledienesjh saemien åålmegasse” dan nualan g.j.dåarjoeh saemiedægkan, Jarngese saemien starnedotkeme jïh såevmien daaroen raastijdåeriesthbarkose. ¶ Starnebarkijh lïerehtimmie vaenieh kvalisifiserme toelhkh starne- jïh sovsijaledïenesjisnie. Dan lissine gïelemaahtose lea daerpies toelhkedïenesjen lea maahtoe saemiem kultuvremaahtoem jïh hïstovrije. Jaepien 2008 laavenjassepaehperidie dejtie njieljie starneregijovnidie dam jiehtegem mealtan vaeltedh: ”skïemtjijh jïh utnijh tjuerieh jearsoes årrodh dïenesjh jaksoes jïh dah såjhtojne jïh våavkasjimminie dåastohte. Dan barkosne tjuara saemien skïemtjiji reakta jïh daarpoe sjiehtedimmie dïenesjem goerehidh jïh vååjnesasse rååresjimmesne, goerehtimmesne jïh gosse mïrrestidh”. ¶ starnesijjieh byöroeh råajvarimmieh aelkedh juktie dej barkiji maahtoem lutnjedh saemien gïelesne jïh kultuvrisnie. Aaj vihkeles starnesijjieh goerehtieh dam maahtoem gosse barkoem vedtedh jïh dah daarpoeh vååjnesasse gosse ööhpehtimmieinstitusjovnine gaskasadta. Dan vuekesne sjædta starnesijjien daarpoeh saemien gïelesne jïh kultuvresne vååjnesasse. ¶ saemiedigkien mïelen mietie vihkeles saemien gïelem jïh kultuvrem lïerehtidh starne- jïh sovsijalenfaageldh ööhpehtimmine, juktie gaajhkh gieh starne- jallh sovsijalenfaageldh ööhpehtimmiem vaeltieh ånnetji saemien gïelen jïh kultuvren bïjre lïerieh. Dïhte aaj vihkeles barkedh noerh saemien gïele- jïh kultuvremaahtojne skreejredh vaeltieh ööhpehtimmiem starne- jïh sovsijalenfaagine. ¶ Starnebarkijh skreejredh Universiteten Tromsøesne leah kvoth ohtsejidie giej saemien viedteldihkine jeenjh lohkemidie. Jis galka dan kvotese maehtedh ohtsedh tjuara saemien viedteldihkiem vuesiehtidh ovmessie tsiehkiejgujmie. gosse starnebarkijh ohtsieh starne Noerhte maahtoem saemien gïelesne jïh kultuvresne goerehte jïh bïevnestahketeekstesne bæjhkohte jis syökijh seammavuekesne vierhtiedidh dellie ohtsije gien maahtoem saemien gïelesne jïh kultuvrisnie åvtese sjïdtedh. såemies aejkien aaj ealamadtjen jeenjede dan maahtoen åvteste. ¶ Kuvsjepaahke saemien jïlleskuvlesne Guovdageaidnosne Dan duekesne namhtah toelhkedïenesjem lea starne- jïh såjhtoedepartemente starnedirektorasine uvtelassem darjome kuvsjepaahke saemiej jïlleskuvlesne guovdageaidnosne starne- jïh sovsijalenbarkijidie. Kuvsjepaahken sisvege aamhtesh saemien gïelen jïh kultuvren bïjre, saemiej reaktaj bïjre jïh naan jiehtegh jïh baakoeh lïeredh maam maahta gaskesadtem viehkien årrodh saemien skïemtjelij jïh starnedïenesjen gaskem. ektie-tjåanghkoe måedtie aejkien jaepesne rååresje. Råajvarimmiem ennje rååresjeminie jïh minngemes haemie jïh maaksoe ij leah tjïelkes. ¶ Saemien nasjovnalen maahtoejarnge psykijen starnevaarjelimmie sANKs lea Karasjohkesne tseegkeme jïh golme goevtesh åårganisereme – goevtese geervide, goevtese maanide jïh noeride jïh ambulenten tjïerte gaske/luvlie-Finnmarkem. Jïjtse FoU-goevtesen dïedte dotkeme jïh eevtiedimmiebarkoe. goevtese maanide jïh noeride (BUP) sjïerestarnedïenesjh faala poliklinijhtken faalaldahke, dygnefaalaldahke fuelhkide jïh noeride, jïh ööhpehtimmie- jïh bïhkedimmiefaalaldahkh. ¶ Finnmarkklinihke starne Finnmarken nuelesne edtja sANKs:ine ektesne dïedte eevtididh jïh tseegkeme sjïere maahtoem jiermehksgïetedimmie saemien åålmegasse. Faalaldahkem tjïrkedh dåeresth ¶ 48 faageldh sjïere gïetedimmie jiermehksjearohkevoetem lij vadteme dåarjoem kr 375 000 jaepien 2009 jïh kr 500 000 jaepien 2010 starne Finnmarken Finnmarkklinihkasse edtja regijovnefunksjovnen utnedh saemien åålmegasse. ¶ Jaepien 2008 helgelandeskïemtjegåetie faagebiejjiem öörni saemien starnen bïjre ektine lihtsegh saemien åålmegistie helgelandesne. Dagkerh faagebiejjieh maahta vuesiehtimmieh årrodh stinkes jïh ålman tjuevtjede råajvarimmieh mah leah byjresken sjïehtedamme gïele- jïh kultuvremaahtoem tjïrkedh starnesijjine. ¶ Ektiebarkoereforme Reerenasse aalka starnereformem darjodh maam åenehks bïhkede vijredamme dïedte tjïeltide. edtja skïemtjijh jeenjebe skïemtjegåetiej ålkolisnie gïetedidh. Destie buerebe skïemtjijegïetedimmiem båata jïh jeenjebe starne fïerhten kråvneste. Reerenasse stoerredigkiebïevnesem uvtems biejedh gïjren 2009 ektiegïetedimmie starnesuerkesne. Dïhte lea dialogem saemiedigkine tseegkeme. ¶ Råajvarimmie 32. Toelhkedïenesjh starnesijjine ¶ Laavenjassepaehperisnie regijovnalen starnesijjide lea gellien jaepien krieveme galka toelhkedïenesjh tseegkedh skïemtjejidie gieh dam daarpesjieh jïh råajvarimmieh tseegkedh barkijh gïele- jïh kultuvremaahtoem tjïrkedh saemien åålmegasse veadtaldihkie. Jaepien lahtesimmie jaepien 2008 starne Noerhte RhF jeahta rutijne toelhkedïejesje lea sijjesne mohte ij leah helgelandeskïektjegåetesne desnie dejnie barkeminie faalaldahkem sæjjan åadtjodh. saemien toelhkedïenesje lea jaksoes biejjien dovne starne Finnmarke jïh Universiteteskïemtjegåetie Noerhte Nöörjesne (UNN). Ålkolen sïejhme barkoetïjjem starne Finnmarke faala toelhkedïenejem telefovnisnie jïh UNN:sne toelhkem leejjedh jis daerpies. Noerhtelaantenskïemtjegåetie bïevnese toelhkedïensjem lea jaksoes. ¶ starne- jïh såjhtoedepartemente sæjhta dialogesne saemiedigkine vierhtiedidh provsjektem man ulmie toelhkedïenesjem buaranidh. Provsjekte sæjhta aelkedh soejkesjeboelhken mietie, mohte ennje rååresjeminie jïh minngemes haemie jïh maaksoe ij leah tjielkes. ¶ Dïedtije: Starne- jïh såjhtoedepartemente Tïjjeperspektijve: Soejkesjeboelhken mietie ¶ Råajvarimmie 33. Gïehtjedimmie ¶ starne- jïh såjhtoedepartemente sæjhta staatenstarnegïehtjedimmine ektesne barkedh vierhtiehtidh guktie starnegïehtjedimmie saemien åålmegij reaktah starneviehkine vaarjele jïh guktie reakta daerpies starneviehkiem gåarede. ¶ Dïedtije: Starne- jïh såjhtoedepartemente Tïjjeperspektijve: Soejkesjeboelhken mietie ¶ Råajvarimmie 34. Seammaleejns dïenesjh julev- jïh åarjelsaemien dajvine ¶ starne- jïh såjhtoedepartemente sæjhta saemiedigkine ektesne barkedh lïhkebe goerehtidh guktie seammaleejns starnedïenesjimmesne maahta julev- jïh åarjelsaemien dajvine vaarjelidh. Åarjelsaemien dajvine reektehtimmie snåase tjïelten 3-jaepiej starne- jïh sosijaleprosjekte ”Åarjelsaemien raeriedimmiedïenesje starne- jïh sovsijalengyhtjelassine åarjelsaemien dajvesne” lea vihkeles daennie barkosne. ¶ Dïedtije: Starne- jïh såjhtoeedepartemente Tïjjeperspektijve: Soejkesjeboelhken mietie ¶ Råajvarimmie 35. Byjjes paehperh jarkoestidh ¶ starne- jïh såjhtoedepartemente sæjhta vierhtiehdidh sjiehteles paehperh aaj departementen nueliem etatijste åålmegasse noerhtesaemiengïelese, julevsaemiengïelese jïh åarjelsaemiengïelese jïh daam dan viermiesæjtose vuesiehtidh. ¶ Dïedtije: Starne- jïh såjhtoedepartemente Tïjjeperspektijve: Soejkesjeboelhken mietie ¶ sTARNegAAvNeDiMMie voeRes sAeMiDe várdobáiki saemien jarnge lea iedtjeles vuajnoe saemien gïelem jïh kultuvrem. starnegaavnedimmien ulmie lea gaavnedimmiesijjiem tseegkedh gusnie saemien kultuvre jarngesne, jïh gusnie dah gieh båetieh åadtjodh lïeredh jeenjebe starne- jïh kultuvrerelaterem aamhtesigujmie jïh sovsijalen ektieorreme. Daate maahta skïemtjelassh jïh oktegsvoetem dåastoehtidh, jïh vadta jeenjedamme jielemekvalitetem jïh murriedimmiem. Dah voeres markasaemieh soptsestieh dan byjresken smaarehtjïertem, mearan saemien tjaaleldhgïelem geervebe sjædta. Desnie vuesehte ohtje tjaaleldh teeksth saemiengïelesne mah dah gieh båetieh åadtjodh tjoejeles lohkedh, jallh saemien baakoeh jïh jiehtegh tjaeledh mejgujmie dah gieh meatan buektiehtamme. Naemhtie dej gieh meatan maahtoem saemien gïelesne utnedh jïh jienede dej lohkememaahtoem. ¶ Råajvarimmie 36. Jiehteghbaakoehgærja starne- jïh såjhtoedïenesjimmesne utnedh ¶ Prosjektevierhtij muhteste saemiedigkeste lea jiehteghgïetegærjam evtiedamme maam skiemtjegåetesne Porsangerisnie utnedh. gïetegærja maahta gaskesadtemem aelhkebe darjodh syjhterem jïh saemien såjhtoedåastojem/åelide gaskem institusjovnesne jïh tjïeltestarnedïenesjimmesne. starnedirektorate sæjhta gïetegærjam direktoraten viermiesæjtose bïejedh. ¶ Dïedtije: Starne- jïh såjhtoedepartemente / StarnedirekTïjjeperspektijve: 2009 ¶ Råajvarimmie 37. Baeniestarnen bïjre bievnedh ¶ st.biev. nr. 35 (2006-2007) Jaksoesvoete, maahtoe jïh sosijalen jaabnedimmie ”Båetije biejjien baeniestarnedïenesjh” kapihtele 8.4 lea aktem daejstie dåaradallemetsiehkijstie vuesiehtidh j.g. saemien åålmegasse. Reerenasse sæjhta baeniestarnen bïjre maanine jïh noerine unnebelåhkoeåålmegisnie bievnedh starnestasjovnesne- jïh skuvlestarnedïenesjimmesne utnedh. ¶ starne- jih såjhtoedepartemente lea dagkerh saerniestimmieh dorjeme gosse dåarjoem Nöörjen baenievaarjelæmman vedteme DvD-filmem dorjeme baeniestarnebïevnesinie maanide jïh eejhtegidie. Filme aaj hijven starnestasjovnesne utnedh jïh saemiengïeleldh åålmegasse vuesiehtidh. Aaj lea dorjeme foliereme ”soptsestallmekåarhth” mah leah gïeleneutralijes, mah maahta bïevneshbarkose utnedh. ¶ Dïedtije: Starne- jïh såjhtoedepartemente Tïjjeperspektijve: Soejkesjeboelhken mietie ¶ Råajvarimmie 38. Baeniestarnem kaarhtedidh ¶ gååvnese vaenie systematisereme maahtoe baeniestarnem geerve almetjidie. Reerenasse sæjhta baeniestarnetsiehkieh kaarhtedidh jïh jis lea ektietsiehkiem, åvteli jeenjh råajvarimmieh buarene baeniestarnem saemien åålmegisnie aelkedh (v.d. st. bïev. nr. 35. 2006 – 2007). Jarnge saemien starnedotkeme sæjhta vierhtididh provsjektem tseegkedh baeniestarnem kaarhtedidh saemien åålmegisnie. ¶ Dïedtije: Starne- jïh såjhtoedepartemente Tïjjeperspektijve: soejkesjeboelhkesne ¶ Barkoe- jïh jearsoesvoetereereme ¶ Barkoe- jïh jearsoesvoetereereme edtja utnijh dåstoeh servicine, seahkarimmine, maahtojne, bïevnesigujmie, jaksoesvoetine jïh hijven sjïehtesjamme dïenesjefaalaldahkine. Joekehts utnijh duekesne j.g. gïelen, kultuvren jïh dååjrehtsij muhteste krievemh ¶ 50 tseegkie haemiedimmiem jïh sjïehtedimmiem faalaldahkide. etate edtja barkedh seammaleejns faalaldahkem gaajhkide. gosse orre NAv-kontovrh tseegkedh tjïeltine saemien åålmeginie, edtja daarpoem jih maahtoen saemiengïelesne jïh kultuvren åvteste joekoen vierhtiedidh. Barkoedåehkie jaepien 2008 bïeji reektehtsem saemien gïelen jïh kultuvren bïjre barkoe- jïh jearsoesvoetereeremisnie, jïh uvtedi jeenjh råajvarimmieh. Reektehtse lea hijven våarome barkosne faalaladahkem buarane saemien utnijidie. ¶ Barkoe- jïh jearsoesvoetereereme edtja jïjtsh laakh jïh njoelkedassh tjïrrehtidh juktie nænnostidh mij laakide saemielaaken § 3-2 muhteste relevanten årrodh saemiengïelese jarkoestidh. Departemente lea etatem haesteme kontinuerlijen njoelkedassh jïh bæjkoehtimmieh jarkoestidh nænnoestimmiej mietie, jïh jarkoestamme njoelkedassh jïh bæjhkoehtimmieh åålmehtehtedh. Barkoe- jïh jearsoesvoeteetate edtja tertialesne reektedidh saemielaaken gïelenjoelkedassh dåaradalledh jïh saemien gïelem åtnoem, dan nuelesne statuse gosse laakh, njoelkedassh, skjeemah jïh jeatjah bïevnesh jarkoestidh. ¶ Råajvarimmie 39. Bïevnesh saemiengïelesne NAV:esne ¶ www.nav.no lea Nöörjen stööremes byjjes viermiesijjie jïh åejviekanale bïevnesh barkoe- jïh jearsoesvoetedïenesjh ektesne. Barkoe- jïh jearsoesvoetedïenesje edtja barkedh bïevnesh man bïjre almetjh gihtjieh www.nav.no etaten dïenesjh jïh reaktah saemien gïelesne j.g.: ¶ - Referanseteeksth fuelhkiesuerkesne - Referanseteeksth bijjiebeetnegij bïjre ¶ Barkoe- jïh jearsoesvoeteetate sæjhta dan åejvietjaalegadtjh jarkoestidh. Tjaalegadtjh biejjiebeetnegij jïh voeresbaalhkaj bïjre gååvnesieh voestes bieliejaepien 2009 mietie. Tjaalegadtjh jïh bïevneshplaakath byjreske NAv-kontovrisnie åtnose haemiedidh man våarome lea saemien kultuvre. ¶ Dïedtije: Barkoe- jïh jearsoesvoetedirektorate Tïjjeperspektijve: Primo 2010 ¶ Råajvarimmie 40. Utnijegïehtjedimmieh ¶ Barkoe- jïh jearsoesvoeteetate edtja bielejaapetjen utnijegïehtjedimmiej tjïrrehtidh, jïh aaj jaapetjen utnijegïehtjedimmieh barkoevedtij gaskem. etate edtja aaj byjresken utnijegïehtjedimmieh saemien reeremedajvine tjïrrehtidh. Mestie utnijegïehtjedimmeste båata galka våaromem darjodh kvaliteten evtiedimmie etatesne. Reektesinie edtja goerehtidh dah dååjrehts råajvarimmine mej tjïrrehtamme saemien utniji åvtese, dan nuelesne bïevnesh www.nav. no jïh jeatjah bïevnesh, jïh aaj mestie utnijegïehtjedimmeste båata saemien dajvine. ¶ Dïedtije: Barkoe- jïh jearsoesvoeteetate Tïjjepersektijve: Juhteles ¶ gærhkoen dïenesjh saemien gïelesne ¶ Bijjie krööhkestimmie saemien gærhkoejielemem Dïhte nöörjen gærhkosne vaarjele lea dïhte tjuara paktine saemien jïjtjeguarkoejne evtiedidh jïh saemien tradisjovnijgujmie. Jis saemien gærhkoejieleme edtja integrerijen jïh mïrrestalleme bielie jeatjah gærhkoejielemistie årrodh lea gaskem jeatjabem vihkeles barkoem jåerhkedh gærhkoen liturgijh sjïehtedamme saemien gïelese jïh musihkasse, jïh tjuara jeenjebh evtiedidh saemien gïelesne – joekoen dejnie julev- jïh åarjelsaemien gïeledajvine. Barkosne orredehtedh salmerepertoarem jïh liturgijh dan gaavhtan stoerre dïedth bïejedh saemien gyrhkesjimmietradisjovnesne jïh saemien gïelesne, musihketradisjovnesne jïh kultuvrisnie. ¶ saemielaaken § 3-6 reakta vadta oktegs gærhkoen dïenesjasse saemen gïelesne Dïhte nöörjen gærhkoen åålmegisnie reeremedajvesne. ”oktegs ¶ 51 ¶ JAAhKoeÖÖhPehTiMMieReFoRMe Dïhte nöörjen gærhkosne lea aalkeme ovmessie råajvarimmieh saemien jaahkoeööhpehtimmiem. saemien jaahkoeööhpehtimmiem edtja saemien dååjrehtsisnie jïh byjresken saemien gærhkoejieliemisnie dibrehtamme. vaajteli guektiengïelenvoetem vååjnesasse praktijhken jaahkoeööhpehtimmesne. saemien gærhkoeraerie jïh gærhkoeraerien provsjekten dïedte ”eadtjohkevoetenvåarome jaahkoeööhpehtimmie viermesne saemien maanide jïh noeride. www.osko.no ”osko” lea jaahkoe jallh jearsoe noerhtesaemiengïelesne. viermiesijjieh tjïjhtje aamhtesi mietie öörneme: Låavtegh, såekie, jaevrie, dålle, eatneme, biejjie jïh gærhkoe. hijven daajroehtimmie vadta dah jarnge elementh kristeles jaahkoe saemien perspektijveste vuajna. gærhkoen dïenesjinie voesteges oktegs sealoesåjhtoem. Dan lissine jiehtese dæjpa g.j. kristeme, pruvreme jïh aejlies maalestahke. Njoelkedasse edtja guarkedh numhtie krööhkestimmine dan minngemes såårts dïenesjh, ij oktegh maehtieh krievedh dah edtjieh saemien gïelesne årrodh gosse gaajhkide rihpesåvva, v.g. daamhts gyrhkesjimmie. Mohte jis hearra sæjhta dagkerh dïenesjh gaptjeldh öörnemisnie vedtedh, maahta krievedh saemien gïelesne”, v.d. od.p rp. nr. 60 (1989-90) saemien gïele sæjtoe 48. Åtnoe saemien gïelem gyrhkesjimmesne ij leah saemielaakesne regulereme. ¶ Råajvarimmie 41. Dåarjoeh bijbelenjarkoestæmman ¶ Kultuvre- jïh gærhkoedepartemente lea guhkiem dåarjoem vadteme Dïhte nöörjen Bijbeletjåanghkose bijbelen teeksth jarkoestidh jïh revideredh noerhte-, åarjel- jïh julev saemien gïelesne. Abpe Bijbele jaepien 1890 noerhtesaemiengïelese jarkoestamme. Revisjovne Dïhte orre testamente noerhtesaemiengïelesne lin orrijamme jaepien 1998, jïh daelie Dïhte båeries testamente revidereminie. Dïhte orre testamente lea aaj julevsamiengïelese jarkoestamme jïh naan bijbeleteeksth åarjelsaemiengïelese jarkoestamme. Dåarjoe Dïhte nöörjen Bijbeletjåanghkose juhtele. ¶ Dïedtije: Kultuvre- jïh gærhkoedepartemente/Dïhte nöörjen bijbeletjåanghkoe Tïjjeperspektijve: Juhteles barkoe ¶ Råajvarimmie 42. Saemien åålmege åarjelsaemien gïeledajvesne ¶ Kultuvre- jïh gærhkoedepartemente lea vierhtieh vadteme tseegkemasse saemien åålmegem åarjelsaemien gïeledajvesne jaepien 2009. Ulmie lea åarjelsaemien gærhkoejielemem jïh åarjelsaemien gïelem tjïrkedh. Åålmegen tseegkesovvemem goh voejhkelimmie mij njieljie jaepien vaesedh. Departemente lea njoelkedassem öörnegen bïjre dorjeme maam tsiengelen 1. 2009 raejeste jåhta. Njoelkedasse galka åarjelsaemiengïelese jarkoestidh. ¶ Dïedtije: Kultuvre- jïh gærhkoedepartemente/NiTïjjeperspektijve: 2009-2012 ¶ Råajvarimmie 43. Jarkoestimmie/sjïehtedimmie teeksth gyrhkesjæmman ¶ Barkoe saemien jarkoestimmine jïh sjïehtedimmine teeksth gyrhkesjæmman gaajhkh golme saemien gïelide lea gærhkoeraeresne/saemien gærhkoeraerie. Liturgije jaepeste 1978 lea noerhtesaemiengïelese jïh julevsaemiengïelese jarkoestamme jaepien 2008. Jaepeste 2007 kristemeliturgije åarjelsaemiengïelesne gååvnese goh pryövemeöörnegem. Liturgijegïetegærjam barkeminie gaajhkh dah golme gïeline mah olkese båetieh 2009/2010. salmegærjah olkese vadteme noerhtesaemiengïelesne jaepiej ¶ 52 1993 jïh 1995 jïh julevsaemiengïelesne jaepien 2005. veeljeme åarjelsaemien saalmh lea salmer 1997 mealtan vaalteme. Åarjelsaemien saalmegærja lea evtiedeminie jaepesne 2008. ¶ Dïedtije: Kultuvre- jïh gærhkoedepartemente/GærhkoTïjjeperspektijve: Juhteles barkoe ¶ skaehtieetate ¶ Råajvarimmie 44. Skaehtieetate – vijredamme faalaldahke saemiengïelesne ¶ skaehtieetate blankedth jïh goerh mah leah saemiengïelese jarkoestamme skaehtiemaeksijidie gïeh dejtie gihtjieh. Dej jaepiej gosse skaehtieetate dam faalaldahkem åtneme, lea 140 – 150 almetjh dejtie åtneme. Dej stinkes öörnegh doekoe blankedtide viedteldihkesne ij leah stinkes öörnegh jarkoestimmien jïh ajouröörnegij åvteste paehperh saemiengïelese, jallh gosse paehperh reerenassen jallh skaehtieetaten gåetiesæjtose åålmehtehtedh. skaehtieetate dïenesjh noerhtesaemiengïelesne vadta jis skaehtiemaeksijh dam daarpesjieh. skaehtiemaeksijh maehtieh noerhtesaemiengïelem veedljedh gosse skaehtiebïevnesimmie bieljilidh, jïh saemiengïeleldh gïetedæjjam åadtjodh soptsestalledh. skaehtiemaeksijh gieh noerhtesaemiengïelesne tjaaleldh bieljielieh, åadtjoeh vaestiedassem noerhtesaemiengïelesne. gïetedæjjah dejtie viehkine årrodh gaskem jeatjabem bïevnesh bïhkedidh mah ajve daarjoegïelesne gååvnesieh. ¶ Daenbiejjien ij leah teknijhken nuepieh jïjtsebïevnesem saemiengïelesne elektronijhken. gaajhkh goerh mah edtja elektronijhken vuekie Altinn:se vedtedh, tjuara Laavenjasseregisterasse tjaalassovvedh, mij ij saemien væhtah dåarjoeh. Ulmie lea guhkiesmïeresne nuepie sjædta jïjtsebïevnesem elektronijhken vuekesne aaj saemiengïelesne. vuartesjh råajvarimmieh 57. skaehtieetate sæjhta darjodh goerh jïh bïevnesh aelkebe gaavnedh dan viermiesæjtojne. etate aaj sæjhta rutijnh tseegkedh jarkoestimmien jïh ajouröörnegij åvteste. ¶ Dïedtije: Skaehtieetate Tïjjeperspektijve: Juhteles ¶ Krimijnalesåjhtoe ¶ Krimijnalesåjhtoe ij leah statistihke man gellieh saemieh gieh dööpmesovvin. ij leah luhpie tjaalasovvedh almetjij etnijhken duekie gie beadtasåvva. ¶ saemielaaken saemiengïele-håålehken reaktah vaarjele gie beadtasåvva. Njoelkedassh laakesne jeahta dïhte gie vaajtele saemiestidh dan jïjtse ïedtjh vaarjele krimijnalesåjhtoen muhteste saemiengïele reeremedajvesne, lea reakta saemiengïelesne gïetedidh. Daate dovne noerhte-, julev- jïh åarjelsaemiengïelh dæjpa dej gïeledajvine. ¶ Krimijnalesåjhtoen roestegåetesne saemiengïelen reeremedajvesne lea dej gieh leah dan sisnie reakta sinsitniem jïh åelide saemiestidh. Reakta saemiestidh aaj dæjpa siebredahkenbeadtoem tjïrrehtidh jïh gosse promilleprovgrammem meatan. Dej gieh leah sisnie jïh dööpmemij aaj reakta saemiestidh gosse njaalmeldh bieljielieh krimijnalesåjhtose. Krimijnalesåjhtoe dan gaavhtan tjuara barkijh utnedh gieh saemiestieh jïh saemienkultuvre maahtoem utnieh. ¶ Barkijh gieh saemiestieh leah vihkeles dovne roestegåetesne jïh frïjjesåjhtosne. Roestegåetesne maahta aaj toelhkedïenesjem utnedh, jilhts ij leah bööremes. Jis gaajhkh soptsestallemh tjïrrehtidh frïjjesåjhtoekontovrh jïh dööpmijh gaskem toelhken tjïrrh destie gaskesadtemen kvalitetem tsevtsedh dan jeenje ij aervedh dïhte vaarjelimmine. ¶ st.bïev.nr.37 (2007-2008) Beadtoe maam jåhta lij gïetedamme stoerredigkesne gïjren 2009. Jis galka stoerredigkiebïevnesem dåeriedidh Justisdepartemente sæjhta gïeteldssoejkesjem darjodh, gusnie aaj dööpmin saemiengïele-håålehkij tsiehkieh jïh krimijnalesåjhtoejarnge maahtojne saemiengïelem jïh kultuvrem lea mealtan. ¶ 53 ¶ Råajvarimmie 45. Saemiengïeleldh roestegåetiebarkijidie skreejredh ¶ Krimijnalesåjhtoen jarnges reereme sæjhta saemiengïeleldh aspiranth skreejredh roestegåetieskuvlese goh jïjtse åvtemierieaamhtesem stuvremedialogesne Krimijnalsåjhtoen ööhpehtimmiejarngine (KRUs), mij roestegåetiebarkijh lïerehte. Ulmie lea fïerhten jaepien sjïere låhkoem aspiranth sïjse vaeltedh gieh saemiestieh. Jis göökte ohtsijij seammaleejns kvalifikasjovnh vierhtiedieh, edtja dïhte gie saemeste voestesreaktam utnedh. Aspirantijstie gieh orrijin tjaktjen 2007, lij akte gie saemeste. ¶ Dah leah göökte roestegåetieh Tromsesne jïh Finnmarkesne. Tromsø roestegåetien akte barkije gie saemeste, mearan tjïjhtje saemienkuvsjesne daelie. vadsø roestegåetien göökte barkijh gieh saemiestægan, mearan frïjjesåjhtoekontovren Finnmarkesne lea akte barkije gie saemeste. Dan doekoe lea Bodø roestegåetien, ila roestegåetie, vuarhkoe- jïh tjïrkemeanstalten jïh Ringerike roestegåetien akte barkije fïerhten sæjjan gie saemeste. ¶ Daelie haesteme nuekie barkijh skreejredh dejtie gööktijde roestegåeide Tromsesne jïh Finnmarkesne. Justisdepartemente lea dan gaavhtan sjïehtedamme roestegåetiebarkijeööhpehtimmiem maahta desentraliserijen vuekiem tjïrrehtidh. suehpeden 2008 raejeste lea 15 aspiranh gieh ööhpehtimmiem tjïrrehtieh Tromsø jïh vadsø roestegåetide veadtaldihkesne, jïh aspiranth gieh saemiestieh lin skreejreme. Dïhte lea frïjjesåjhtoe-vueliekontovre Karasjohkesne, mohte ij leah desnie åålegh faagebarkijh. ¶ Dïedtije: Justis- jïh politijedepartemente Tijjeperspektijve: Juhteles ¶ Råajvarimmie 46. Beadtasovvemetsiehkieh tjïrrehtimmie ¶ gosse saemien dööpmijh dæjpa, lea krimijnalesåjhtoen voerkelimmie voesteges lij råajvarimmide tjuevtjedamme vaarjele nuepiem saemiengïelem gorredidh jïh utnedh. Justisdepartemente sæjhta dan gaavhtan aelkedh beadtasovvemetsiehkieh tjïrrehtidh saemieh gieh dan sisnie jïh dööpmijh. Dan sjieken dam tjïrrehtamme lea daarpoeh vierhtide vuj joekoen råajvarimmieh saemien dööpmijidie aaj dan doekoe sjïehtedidh jïjtsh gïelem utnedh. ¶ Dïedtije: Justis- jïh politijedepartemente Tïjjeperspektijve: V.d. St.bïev.nr.37 (2007-2008) Beadtoe maam jåhta ¶ Råajvarimmie 47. Krimijnalesåjhtoejarnge maahtojne saemien gïelen jïh kultuvren bïjre ¶ gosse krimijnalesåjhtoen åårganisasjovnesturkturem tjïrrehtamme Tromsesne jïh Finnmarkesne sæjhta vierhtiedidh krimijnalesåjhtoenjarngem tseegkedh mejnie joekoen maahtoem saemien gïelen jïh kultuvren bïjre. Maahta aaj gïetegærjam saemiej beadtoetjïrrehtimmie darjodh. Dan sisnie joekoen gyhtjelassh mah edtjieh vierhtiedidh persovnegïehtjedimmiem darjodh dåapmen åvteli, gosse voestes faagedåeresth kaarhtedimmesne gosse reaktastinkes dåapma lea krimijnalesåjhtose dåastome, soptsestalleme gosse roestegåetien sïjse båetedh vuj voestes soptsestalleme frïjjesåjhtoekontovresne siebredahkebeadtosne. gïetegærjesne orre daarpies digkiedimmiem guarkoen bïjre ulmeste rehabiliteremen jïh bååstedevualkemen åvteste saemien byjreskesiebredahkese. Dah gieh maehtieh ektesne barkedh dejnie sjïehtedimmine saemide maahta årrodh saemiedigkie jïh saemien institusjovnh jïh tjïelth. ¶ Dïedtije: Justis- jïh politijedepartemente Tïjjeperspektijve: V.d. St.bïev.nr.37 (2007-2008) Beadtoe maam jåhta ¶ sekretarijate tsalloeraerie ¶ Dah leah jijnjh tsalloeraerieh giej lea saemien åålmege dej dajvesne. stööremes tjïerte lea Luvlie- jïh Jilliefinnmarkesne jïh Noerhte-Tromsesne. osloen jïh Tromsøen lea stoerre saemien åålmege. Tsalloeraerieh Noerhtelaantesne, Noerhte-Trøndelagesne, ¶ 54 hedmarkesne jïh hordalaantesne leah aaj aamhtesem dijpeme. ¶ gïjren 2009 lea saemiengïeleldh madtjeledåhkie tseegkedh dan noerhtesaemiengïelen dajvesne (Finnmark jïh Troms). ¶ Råajvarimmie 48. Saemien gïele tsalloeraerine ¶ sekretarijate tsalloeraeride lea jaepien 2008 aalkeme barkedh orre bïevneshaamhtesh saemiej gïelide jarkoestidh. sekretarijaten ulmie leah gaajhkh saemien gïelh edtjieh mealtan årrodh. ¶ Tsalloeraerien gåetiesæjtoe lea bïevnesh tsalloeraeriej bïjre noerhtesaemiengïelesne jïh julevsaemiengïelesne. Aaj gååvnesieh tjaalegadtjh noerhtesaemien jïh julevsaemien dïedtemehaemesne, mohte ij dan jïjnjh. sekretarijate lea aalkeme barkoem bïevneshtjaalegadtjem jïh jeatjah bïevneshaamhtesh jarkoestidh, jïh orreste maam gåetiesæjtosne tjaaleme. ¶ Dïedtije: Sekretarijate tsalloeraeride Tïjjeperspektijve: 2008/2009 ¶ Politije ¶ Aktesh saemien jarngesdajvine byöroeh barkijh utnedh giej maahtoem toelhkemen jïh tjaaleldh jarkoestimmien bïjre gosse goerehtidh tjoejine jïh guvviejgujmie. vijrebe byöroe årrodh maahtoem desnie prieviem tjaeledh jïh goerh saemiengïelese jarkoestidh, jïh aaj politijebarkijh viehkine årrodh toelhkedh politijebarkijidie gieh eah saemesth. Aaj byöroe barkedh dan ålman barkijh skreejredh maahtojne saemien gïelesne jïh kultuvrisnie. ¶ Råajvarimmie 49. Jienedamme gïele- jïh kultuvreguarkoem politijesne ¶ Jienede saemien gïele- jïh kultuvreguarkoem edtja vadtasovvedh bïevnesi/kuvsji/ööhpeht immiefaalaldahki tjïrrh barkijide politije- jïh lientsenetatisnie. edtja vierhtiedidh jis viermievierhkem barkijidie darjodh politije- jïh lientenetatesne maahtojne saemien gïelesne jïh kultuvrisnie. ¶ Dïedtije: Justis- jïh politijedepartemente Tïjjeperspektijve: Gïeteldssoejkesjen barkoeboelhkesne ¶ Råajvarimmie 50. Dah saemien gïelh elektronijhken programmevaarese ¶ Ulmie lea saemien gïelh edtjieh gïetedimmieprovgrammese åålmegasse evtiedidh. Joekoen vihkeles plikth jïh reaktah beadtoeaamhtesegïetedæmman viedteldihkie jïh jeatjah reeremegïetedimmieh maahta saemiej gïeline olkese veedtjedh. stööremes saemien gïeletjïerte tjuara voesteges aelkedh. ¶ Dïedtije: Justie- jïh politijedepartemente Tijjeperspektijve: Ij dåhkesjehtieh ¶ Råajvarimmie 51. Saemieh skreejredh Politijejïlleskuvlese ¶ Politijejïlleskuvle lea, dan gaskesadteme- jïh skreejremestategijinie, vuajnoe almetjh unnebelåhkoste skreejredh, dan nuelesne saemieh. stinkes skreejremeråajvarimmieh, mah juhtieh, maahta neebnedh: - Bïevnesjimmieh saemiengïelesne saemien dajvine - ektiebarkoe Politijejïlleskuvle goevtese Bodø jïh Luvlie- jïh Jilliefinnmarken politijedistrikte gaskem iedtjeles skreejreme aelkedh. Aaj dovne bïevneshtjåanghkoeh j.n.v. - Provsjektesne ”skreejredh jïh Utnedh” lea saemien politijedïenesjealmah dåeriedamme jïh bïhkedamme ohtsijh dej dajveste. - sïjsevaaltemenjoelkedassh Politijejïlleskuvlese vedtieh nuepiem sïjse vaeltedh 20 prosent ohtsejistie sjïere våaromisnie, jis ohtsijen lea sjïere kvaliteth mestie politijenetate gihtjie. Daate njoelkedasse aaj maahta saemien ohtsijij åvteste provhkedh. ¶ Politijejïlleskuvle lea jaepeste 1993 barkeme iedtjeles almetjh etnijhken unnebelåhkoevåarome ¶ 55 skreejredh, dan nuelesne saemien, politijeööhpehtæmman. Politije- jïh lientsienetate ij leah vuekieh dej barkiji etnijhken våaromem ryöknedh. Daate dorje barkoem jienedamme skreejreme barkijh unnebelåhkoevåaromem geerve mööledh. ¶ Provsjekte ”skreejredh jïh Utnedh” (2007-2008) ektiebarkoeprovsjekte Politijejïlleskuvle jïh Politijedirektorate gaskem. Provsjekte tseegki g.j. vierhtiedåehkiem 30 politijedïenesjimmiealmah unnebelåhkoevårominie, golme daejstie saemieh, gieh iedtjeles barkin noeride tjuevtjeidh edtjedh Politijejïlleskuvlem ohtsedh. Jaepien 2008 göökte saemien learohkh Politijejïlleskuvlen sïjse böötigan. ¶ Politijejïlleskuvle goevtese Bodø eelki tjaktjen 2008 provsjektem man ulmie jienede ohtsijelåhkoem saemien våaroeminie politijeööhpehtæmman. Dïhte aaj galka bïevneshtjåanhkoeh tjïrrehtidh gusnie noere politijedïenesjimmiealmah jïh -nyjsenæjja saemien våarominie sijhtieh bïevnesidh sïjsevaaltemeprosedyrij, ööhpehtimmiej jïh barkoen bïjre. Dan lissine sæjhta iedtjeles barkedh saemien avijsij, sámi Radijoven jïh bïevneshkanalij vööste. Politijejïlleskuvle sæjhta dan barkoe jienedamme skreejreme kandidath saemien våaromisnie persovnijen dåeriedimmien mietie jïh lihke gaskesadteme politijedajvine. ¶ Dïedtije: Justis- jïh politijedepartemente Tïjjeperspektijve: Juhteles jaapetjen budsjedtebarkosne jïh stuvremedialogesne Politijedirektoratine. ¶ vaarjelimmie ¶ Råajvarimmie 52. Bïevnesh voestesgesdïenesjen bïjre ¶ vaarjelimmie vaarjelimmiepliktevierhke sæjhta tjaalegadtjem ”Dov nuepieh voestegesdïenesjimmine” saemiengïelese jarkoestidh jïh dam maahta gaajhkide seedteh gieh dam sijhtieh. Tjaalegadtjen lissine aelkies gaavnedh biejeme gaskeviermesne pdf-haemine. Aaj sæjhta gaajhkide sesjovne boelhke i jïh boelhke ii:se vaarjelimmiepliktevierhken gaskeviermiesijjie jis jïjnjh bïevnesh sijhtieh – aaj saemiegïelesne. ¶ Dïedtije: Vaarjelimmiepliktevierhke Tïjjeperspektijve: 2009 raajan ¶ Råajvarimmie 53. Bïevnesh jïh bæjkoehtimmieh Vaarjelimmien lïerehtimmiebarkoej bïjre ¶ vaarjelimmie sæjhta 2009 raajan hoksedh bieliejaapetjenbïevnesh åejviedarjomiej bïjre aaj saemiengïelesne båetieh gusnie iemeles. Bæjhkoehtimmie reksisivjonij bïjre gusnie saemien reeremedajvem mealtan aaj saemiengïelesne dorjeme, g.j. saemiej avijsidie. ¶ Dïedtije: Vaarjelimmien operatijven åejviekvartere Tïjjeperspektijve: 2009 raajan ¶ Reerenassen åtnoe saemien gïelide ¶ Reerenassen barkoe saemien gïelide tjuara aaj vuesiehtidh departementij jïjtsh åtnoe saemien gïelijstie. Reerenassen gaskeviermiesæjtoej www.regjeringen.no lea jïjste saemien gïeleveeljeme jaepeste 2004. Dovne aamhtesh riekte iedtjeles saemien åålmegasse jïh aamhtesh nasjovnalen karaktere desne åålmehtehtedh, voesteges noerhtesaemiengïelesne, mohte aaj julev- jïh åarjelsaemiengïelesne. ¶ Daerpies reeremen sæjtoste jeenjebe gaajhkh dah golme saemien gïelh vååjnesasse, politihkehaemiedimmien tjïrrh, råajvarimmieh jïh byjjes paehperh jarkoestidh j.n.v. ¶ Råajvarimmie 54. Reerenassen paehperh saemiengïelesne jienedamme åålmehtehtedh ¶ Reerenasse sæjhta jeenjh bïevnesh saemiengïelesne dan viermiesæjtojne åålmehtehtedh jïh jienede saemiegïeleldh paehperh. sjïere sæjhta reerenasse dïedtedh jeenjh paehperh åarjel- jïh julevsaemiengïelesne åålmehtehtedh. ¶ sæjhta vuesiehtimmiem darjodh gaajhkh bïevnesh maam åarjel- jïh juelevsaemiengïelesne gååvnesidh. Reerenasse aaj sæjhta jeenjh systematijhken orrestimmiem jïh kvalitetetjïrkemem tjïrkedh saemiengïeleldh viermiesæjtojne. ¶ Dïedtije: Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente Tïjjeperspektijve: 2009-2014 ¶ 56 ¶ Råajvarimmie 55. Reeremetermh ¶ evtiedimmie saemien termh lea jarnges jis maahta saemien gïelem gorredidh jïh tjïrkedh. Jis saemien edtja faageldh tsiehkesne utnedh voestegh tjuara faageterminologijem jïh faagejietegh saemien gïelesne gååvnesidh. saemien terminologije-evtiedimmie jåhta sjïera provsjetij tjïrrh v.g. saemien laakegïele mejnie Deatnu tjïelten barkeminie. vijrebe saemien terminologijem evtiedidh gïetedimmien tjïrrh dennie ovmessie saemien institusjovnine vuesiehtimmien gaavhtan saemiedigkesne. vihkeles bieliem prossessijstie saemien terminologijem evtiedidh jåhta dan lissine jarkoestimmien tjïrrh byjjes paehperidie saemiengïelese. saemien gïelemoenehtse saemien parlamentarijen raerien nuelesne lea naan terminologijelæstoeh www.giella.org :se beajeme. ¶ Ulmie lea gaajhkh paehperh byjjes åårganh jarkoestamme, edtja gïelefaageldh kvalitetetjïrkeme jïh orre terminologije lea dåhkasjehteme reaktoes daltesisnie. Departementh daelie ovmessie jarkoestæjjah utnieh gosse laakh, njoelkedassh, stoerredigkiebïevnesh, pressebïevnesh j.n.v. saemien gïeles jarkoestidh . Dan gaavhtan dan jïjnjh saemien juridijhken terminologije jïh reerementerminologije faatoes, maahta dah jarkoestimmieh ovtjïelkes årrodh dej terminologijeåtnosne. Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente sæjhta dam dåastoehtidh jïh saemien ”gåetienormalem” evtiedidh departementine jïh såajhts etath dan nuelesne. ¶ Dïedtije: Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente Tïjjeperspektijve: Aalka jaepien 2009 ¶ Råajvarimmie 56. Saemien laakejarkoestimmiem dåhkasjehtemeöörnege ¶ Ulmie lea gaajhkh paehperh byjjes åårganh jarkoestamme, edtja gïelefaageldh kvalitetetjïrkeme jïh orre terminologije lea dåhkasjehteme reaktoes daltesisnie. Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente aaj sæjhta öörnegem tseegkedh kvalitetetjïrkemen åvteste saemien gïelesne laakejarkoestimmine jïh jeatjah byjjes paehperinie, jïh öörnege maam tjïrkedh laakh mah leah saemiengïelese jarkostamme aaj orrestehtedh gosse laakem revideredh. ¶ Dïedtije: Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente Tïjjeperspektijve: 2009-2010 sAeMieN LAAKegïeLe Provsjekte ”saemien juridijhken terminologije” eelkie jaepien 2004 Deatnu tjïeltesne. saemien jielemh- jïh goerehtimmiejarnge (seg) provsjektem juhti. Justisdepartemente, Tjïelte- jïh regijovnaledepartemente, saemiedigkie, Finnmarken fylhke jïh Deatnu tjïelte provsjekten åvteste meeksin. ¶ Provsjekte ”saemien juridijhken terminologije” eelkie jaepien 2006, dåarjojne Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemenste jïh saemiedigkeste. gïelefaagen jïh juridijhken maahtoe lea mealtan termeevtiedimmiebarkosne. voestes boelhkem provsjektesne lea læstoem dorjeme gusnie 691 saemien juridijhken termh. Deatnu tjïelten ulmie lea ellies daaroen-saemien baakoelæstoem evtiedidh juridijhken terminologinie aalkoetsiehkeste tvistelaakeste. Tvistelaake lij barkoen aalkoetsiehkie dan gaavhtan dïhte voernges laake man leah jïjnjh juridijhken termh maam aarkbeajjetjen åtnose. Dah termh www.risten.no :se bïejedh dan mænngan saemien gïelemoenehtse termide dåhkasjahta. ¶ 57 ¶ saemien gïele jïh ikt ¶ Reerenassen ulmie lea gaajhkh evtiedimmieh iKT:en sisnie byjjes suerkesne edtja prinsibpen nualan bigkedh universellen haemiedimmie. Reerenassen ulmie gaajhkide tjïrkedh lea nuepieh jïh eevtjemh teknologijem jïh orre dïenesjh nuhtjedh bööremes vuekesne. ¶ saemien tsiehkesne daate voesteges dan bïjre saemien gïelem gaajhkh iKT-tsiehkine utnedh, j.n.j. saemien nommh edtja riekteslaakan byjjes registerisnie tjaeledh, jïh programmevaarem evtiedidh maam saemien gïelem dåarjodh. Tjïrkedh jaksoem orre teknologijese aaj dejtie gieh saemiestieh lea dan vihkeles dovne siebredahken lihtsege jïh saemien gïelen eevtiedæmman. Byjjes suerkien lea tjïelkes dïedtem hoksedh dah ovmessie iKT- jïh nedtevåaromen dïenesjh ij orre dåastovh tseegkh. ¶ Dej saemiej gïelij lea 15 sjïere væhtah dan doekoe sïejhme væhtah mah gååvnesieh angloamerijhken systemisnie. Lea orreme positijven evtiedimmiem minngemes jaepiej gosse saemien væhtah jïh iKT dæjpa. saemien gïele lea daelie implementereme goh jïjse veeljeminie daamhtaj operatijvesystemidie. ¶ Råajvarimmie 57. Saemien gïele byjjes registerisnie – krievemh staaten etatide ¶ saemien gïeledåehkien åvteste vihkeles aaj tjaaleldh saemiengïelem maahta riektes jïh staaran vuekesne siebredahkesne utnedh. elliesvierhties åtnoe saemiengïele daarpesje naan væhtah utnedh mah eah daaroengïelesne jïh orredaaroengïelesne gååvnesieh. eah dah båeries byjjes registerij leah dah væhtah, destie båata ovmessie vuekine konverteredh dejtie jeatjah bokstavide mah maehtieh systemisnie registeredh. Daate g.j. registerh dæjpa goh Brønnøysundregistere, Åålmehregistere, staaten kaarhtevierhke (Nöörjenklaase), Primus, Askeladden jïh NAv. Destie båata saemien åålmege ij maehtieh dej sov nommh jïh påastesijjieh riekteslaakan registerisnie tjaeledh. Reerenasse veanhta ovlæhkoen tsiehkiem jïh tjuara dam staerididh. ¶ standardiseremeraerie, mij lea raeriestimmie åårgane orrestimmie- jïh administrasjovnedepartemente iKT:gyhtjelassine, lea åtnoem gïetadamme væhtajgujmie byjjes reeremisnie. Dan juvnehtimmesne, mij daelie FAD gïetede, raerie uvtede væhtah iso/ieC 10646 aelkedh representereme UTF-8:ine byjjes viermiesijjide jïh byjjes registerij uvte. Daah væhtah lea vijries åtnooe jïh ij ajve gaptjh saemien tjaelmegïelen daarpoeh, mohte aaj teeksteldh representasjovne jeenjemes veartenen gïelij åvteste. Teknijhken vuekesne sæjhta veeljeme ellies vaestiedassem teeksteldh representasjovnen uvte gaajhkh åtnoesuerkiej mietie mah ij daenbiejjien leah ellies vaestiedassij åvteste. ¶ Byjjes viermiesijjieh vååjnoes relatijven aelkie UTF-8 daarjoehtidh, mohte åvteli minngemes konklusjovne maahta giesedh tjuara konsekvenseanalysem darjodh juktie ov-ussjedimmie dåariesmoerij uvte tjïrkedh. ¶ Dan gaavhtan tjïrkes veadtaldihkieh mah gååvnesieh daaletjen registerinie lea daerpies jïermijes restiedimmieöörnegh jïh buerie vuekieh jorkesimmiem tjïrrehtidh. Jïjnjh bielieh mah maehtieh dejstie jorkesimmijste dijpedh. Lea rååresjamme konsekvenseanalysem darjodh gïjren 2009. www.samit.no gUKTie AeLKeBe ByJJes ReeReMh aelkedh saemien væhtah utnedh, lij maahtoevåarome jïh jïjtje viermiesijjie saemien væhtah jïh iT – samiT – tseegkeme jaepien 2003. samiT lij åårganisereme provsjektine standardNorge:n nuelesne jïh Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente dan åvteste meeksi. gaajhkh byjjes båarkarimmieh edtjieh maehtedh samiT:ese bieljielidh jis viehkiem daarpesje gyhtjelassine saemien gïele jïh iT:ese veadtaldihkie. ¶ 58 ¶ Reerenasse sæjhta væhtah iso/ieC 10646 representereme UTF-8:ine byjjes viermiesijjide jïh byjjes registerij uvte, mohte tjura eensilaakan guktie daate edtja deahpadidh jïh mah restiedimmieöörnegidie edtja juhtedh. ¶ Dïedtije: Orrestimmie- jïh administrasjovnedeparte ¶ gïeleteknologije ¶ gïeleteknologije lea daajroedåeresth disiplijne maam dæjpa daataprovgrammij evtiedimmie analyseredh jïh generedh almetjeldh gïelen åvteste, vuesiehtimmien gaavhtan daaroen jallh saemien. gïeleteknologije bigkie g.j. maahtosne bïevnesimmieteknologijsne, lingvistihkesne, ov-iemeles intelligensinie, fonetihkesne jïh kognitijven psykologijesne. ¶ gïeleteknologije lea daamhts göökte åejviesuerkieh juakeme, daatalingvistihe jïh håaleteknologije. Daatalingvistihken sisnie vuartesje åejvietsiehkine analysh tjaaleldh teekstijstie, maam g.j. rihpesti vijrebe ohtsemenuepiej åvteste gaskeviermesne, jïh automatihkeles jarkoestimmie. håaleteknihke dan bïjre daategïetedimmie almetjh håalem, j.v.d. joekoen håaledamtese jïh håalesyntese. håale lea vuesiehtamme iedtjeles vuekie årrodh bïevnesh åålmehtehtedh. håaleprovgramme maahta vedtedh almetjidie giej vaejvie lohkedh jïh tjaeledh nuepiem ovmessie såårhts teekstide guarkedh, faagegærjeste avijsidie. saemiedigke lea goerehtamme jis nuepie håalesyntesem saemien gïelesne evtiedidh. håalesyntese edtja utnedh goh lissiedïrregem daamhtaj staeridimmieprovgrammine. Dååjrehts vuesiehti åtnoe håalesynteseste dåårje dovne lohkeme- jïh tjaalemeprosessem. Dan lissine sæjhta håalesyntese maahta åtnasovvedh våarome daaltji dïenesjefaalaldahkem evtiedidh jeejnh suerkine. ¶ Råajvarimmie 58. Saemien riektestjaalmedirregh ¶ saemiedigkie lij jaepeste 2004 provsjektem (Divvun) tjïrrehtamme evtiedimmine saemien staeriedimmieprovgramme elektronijhken teekstegïetedimmien åvteste. Provgramme namhtah jïh maahta gaskeviermeste veedtjedh. Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente, Maahtoedepartemente jïh saemiedigkie lin provsjektem ”Divvun 2” åvteste maakseme, mij dovne edtja staeriedimmievaaksjomem pryövedh jih syjhtedh noerhtesaemiengïelesne jïh julevsaemiengïelesne, jïh aaj staavemevaaksjomem åarjelsaemiengïelesne evtede. Provsjekten golme jaepien vaasa, jïh dan ulmie edtja åarjelsaemien staavemevaaksjomem årrodh åvteli jaepien 2010 nåhka. ¶ Dïedtije: Maahtoedepartemente, Barkoe- jïh ektiedimTïjjeperspektijve: 2010 ¶ saemiedigkie lea eevtjeme digkiedidh båetije juhteleåårganisasjovne Divvun-provsjekten åvteste. Dïhte lea evtiedeminie gïelijste g.j. terminologieevtiedimmien tjïrrh maam abpe tijjem jåhta, jïh dellie lea vihkeles kontinuerligen orrestimmie jåhta jïh gïeledïrregh evtiedidh. Aaj versjovneorrestimmieh provgrammevedtijinie destie daarpoeh vijre-evtiedimmiej jïh orrestimmiej åvteste staeriedimmiedirregidie. ¶ saemien baakoegærjah ¶ Daen biejjien vaenie saemien baakoegærjah, joekoen julevsaemiengïelesne jïh åarjelsaemiengïelesne. vaenie baakoegærjah maahta dåastove årrodh gosse gïelem evtiedidh. vuesiehtimmien gaavhtan maahta aktengïeleldh saemien baakoegærjah vihkeles dåarjoem årrodh jis saemien edtja juhtedh aaj goh metagïeline, j.n.j gïeline maam buerkeste mij aate lea. ij saaht gååvnesh baakoegærjah joekoen dorjeme daaroengïelen almetjh gieh sijhtieh noerhtesaemiengïelem lïeredh, vuj saemien-daaroen baakoegærjah mah buerkestieh åtnoem saemien baakojste daaroen utnijidie. ¶ Råajvarimmie 59. Kaarhtedimmie jïh evtiedimmie saemien baakoegærjah ¶ Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente sæjhta barkoedåehkiem nommedehtedh mij edtja gååvnesamme baakoehgærjah kaarhtedidh noerhtesae ¶ 59 gieLLATeKNo saemien gïeleteeknologijen jarnge Tromsøen universiteetesne ulmine åtna grammatihken gaavhtan våarome gïeleteeknologijem darjodh saemiengïelen jih jeatjaj noerhtegïeli gaavhtan, v.g. teeksthprosessereme prograammh, peedagogihke prograamh, digijtaale baakoegærjah jih synteetihke håaloe. Provsjeekten gåetiesæjtosne gååvnesieh dïrregh grammatihke analysen åvteste noerhtesaemien, julevsaemien, åarjelsaemien, eenaresaemien, skoltesaemien jih kildinsaemien gaavhtan. Dan lissine gååvnesieh peedagogihke prograammh jih baakoegærjah noerhtesaemien dïhre. mien, julevsaemien jïh åarjelsaemien jïh råajvarimmieh uvtede vijrebe barkoem tjïrkedh saemien baakoegærjide. saemidigkiem sæjhta bööredh barkoedåahkan. ¶ Dïedtije: Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente Tïjjeperspektijve: 2009-2010 ¶ 60 ¶ vUeJNeDh: ¶ Saemien gïele vååjnesasse byjjes tjiehtjelisnie ¶ Juktie saemien gïele edtja tjïrkedh goh jielije kultuvreguadteme gïelem lea daerpies saemien vååjnesasse sjædta byjjes tjiehtjelisnie. Åålmege Nöörjesne stööremes graadh dah saemiej gïeleh gaavnede byjjes arenine lea vihkeles juktie saemiej statusem siebredahkesne jienede. Destie sæjhta oktegen vuarkoem saemien gïelen lea vihkeles bielie nasjovnalen kultuvrellen eatnemistie. vijrebe sæjhta positijveles dijpedh guktie dan bïjre ussjedidh jïh ïedtjh saemien gïelen åvteste siebredahkesne. Dej minngemes jaepiej lea saemien gïele tjerkebe graadesne goh åvteli sjïdteme bieliem kultuvreguvveste Nöörjesne. saemien filmh, saemien artisth jïh saemien festivalh lissehtieh tjirke graadine jienede iedtjh saemien gïelen åvteste siebredahkesne. ¶ Dah saemiej gïelh vååjnoes lea aaj vihkeles gïeleldh jïh kultuvreldh identitetem tjïrkedh. Aaj dan tsiehkesne vihkeles gellienlaaktetje saemiej gïelide vååjnesasse byjjes arenesne, juktie dovne noerhtesaemiengïele-håålehkh, julevsaemiengïele-håålehkh jïh åarjelsaemiengïele-håålehkh maehtieh jïjtse gïelem gaavnedidh jeenjemes tsiehkine. maanaguedtij reektesisnie Reakta mealtan orreme saemien maanaj jïh noerij åvteste dah noerh jeehtin gïele lea vihkeles faktovre evtiedidh jearsoes identitetem – jïh medijah dan vaenie aamhtesh åålmehtehtieh saemien noeride. ¶ Tjerkebe vååjnemem saemien gïelijste byjjes tjiehtjelisnie sæjhta maehtedh iedtjh jienedidh jïh daarpoe gïelem bååstede vaeltedh, jallh gorredidh jïh gïelem evtiedidh. Dïhte aaj lea vihkeles skreejremefaktovre årrodh saemien byjressiebredahken åvteste barkedh saemien gïelem tjïrkedh dajvesne. saemien lidteratuvre, saemien teatere jïh saemien filmh aaj vihkeles gïeleldh identifisereme jïh guarkoem gïelen bïjre. saemien lidteratuvre maahta aaj vihkeles årrodh evtiedimmiem hijven saemien gïeleåtnose, evtiedimmiem dan lohkijen maahtose saemien gïelesne, evtiedimmiem lohkijen identifisereme gïeline. ¶ • Våaromem bïejedh tseegkedh jïh tjïrkedh aerenah saemien gïelen åvteste ¶ • Våaromem bïejedh saadtegh TV:esne jïh radijosne saemien gïelesne ¶ • Våaromem bïejedh evtiedimmien åvteste saemien ¶ • Saemien gïelem vååjnesasse fokusen tjïrrh saemiengïeleldh skilth byjjes gåetesne jïh sijjienommh ¶ • Jienede jaksoesvoetem saemien lidteratuvrasse byjjes gærjagåetine abpe laantesne ¶ • Tjïrkedh teaterem, filmem, lidteratuvrem jïh bertemebarkoem noerhte-, julev- jïh åarjelsaemien ¶ 61 • Våaromem bïejedh webbasereme bïevnesimbïjre ¶ • Tjïrkedh jaksoesvoetem saemien teeksth gaskeviermesne ¶ saemien sijjienommh jïh skilth saemiengïelesne ¶ Utnedh saemien sijjienommh skiltine (sijjienommeskilth jïh geajnoevuesiehtimmieskilth) lea vihkeles juktie dorje saemien gïelem jïh vuesehte saemieh desnie vååjnesasse. Dïhte mij minngemes dorje jis edtja saemiengïelesne skiltedh, lea jis almetjh dam saemien sijjienommem utnieh. Laakesne ij leah joekehts dajve sjinjelds vuj ålkolen saemien gïelen reeremedajve. ¶ initiatijven mænngan fylhkedigkijste lea guektiengïeleldh nommh (daaroen jïh saemien) Troms jïh Finnmarke nuhtjeme. Regijovnalen staaten åårganh fylhkine edtjieh sov logovisnie, prievesne jïh gosse skiltedh nommh gåabpegh gïeline. seammaleejns geajnoeskilteme, fylhkijraastine. Fylhkemaennieh lea gihtjeme dam vaaksjoeh guktie dam dorje. ¶ sijjienommelake edtja saemien sijjiehnommh nænnostidh nasjovnalen laakevierhkien jïh gaskirijhkem latjkoen jïh konvensjovnij mietie. Dïhte saemien nomme åålegh edtja voestes skiltesne tjåadtjodh saemien gïelen reeremedajvesne. Dïedte skiltij bïjre nænnostidh rijhke- jïh fylhkegeajnoej lea beajeme distriktenkontovride staaten geajnoevesenen regiojovnekontovridie, mearan tjïelten lea dïedte nænnostidh skiltij bïjre tjïeltij geajnoeh (skiltereereme). ¶ skiltereereme maahta veeljedh saemien nomme voestes edtja skiltesne tjåadtjodh aaj dajvesne mij ij leah bielie reeremedajveste. ¶ saemiej sijjienommh mah nuhtjieh åålmegem gie desnie årrodh vuj lea jielemen veadtaldihkie sæjjan, edtja daamhtaj utnedh byjjes reeremistie jn. (§ 9). sijjienomme lea åvtemïeresne jijtse råajvarimmeste nuhtjie, d.j.n. byjjes åårganh jïjtsh lea dïedteles juktie laakem dåerede dan sov dïedtedajvesne. ¶ Åådtje klååkedh vaenie nuhtjemen gaavhtan saemien nænnoestamme sijjiehnommem. såajhts klååkemem seedtie Kultuvre- jïh gærhkoedepartementese. ¶ Nommekonsuvlenth saemien sijjienommide sijjienommelaaken § 11 vadta saemiedægkan reeremem konsuvlenth noemmedahta saemien sijjienommh. saemiedigkie åådtje jeenjh bieljielimmieh åtnoen bïjre saemien sijjienommide. Barkoe sijjienommine saemiedigkien nommedïenesjinie vosteges dæjpa rååresjimmiem guktie dah nommh edtja tjaeledh. Dan mænngan goh saemien gïele lea jeenjebe åtnose vaalteme byjjes tsiehkine, lea aaj dam jeenjebe gihtjedh. gaajhkh dåhkasjahteme sijjienommh leah daatabaasese voernges sijjienommeregistere tjaalasovveme maam staten kaarhtevierhke jåhta. ¶ saemiedigkien reeremen bakoelaavenjassh leah g.j. nommeaamhtesh åvtene nommekonsulentide ¶ MAAM TJUARA DARJoDh JUKTie geAJNoesKiLTe sAeMieNgïeLesNe TseegKeDh? Juktie edtja maehtedh skiltedh saemien sijjienommine tjuara sijjienomme dåhkasjehti jïh registrereme voernges sijjienommeregisterasse. ij daarpesjh saemiengïelen reeremedajvesne årrodh. ¶ Daamhtaj prosesse aalka dejnie tjïelth, åårganisasjovnh vuj almetje skiltereermasse bieljeli. skiltereereme kvalitetetjïrkeme uvtelassen sijjienomme staten kaarhtevierhkine åvteli skiltem dængodh jïh bæjjese bïejedh. staten geajnoevesene dam maaksa jis lea sïejhme sijjienommeskilte rijhkegeajnosne, mearan fylhkegeajnoej jïh tjïeltegeajnoej skiltij åasa fylhketjïelte jïh tjïelte maeksieh. ¶ 62 ¶ MAAM gALKA DARJoDh Jis sAeMieN siJJieNoMMe sæJhTA DÅhKAsJehTeDh? Naan nommeaamhtesem aalka jïh aamhtesem seedtie nænnoestimmieåårganese, d.j. tjïelte, fylhketjïelte jallh staaten kaarhtevierhke (§ 5). Nænnoestimmieåårgane aamhtesem ryöjrede jïh dam seedtie saemien nommekonsuletese, mij vadta ennjebodts rååresjimmiem. sijjienommedïenesje aamhtesem vijrebe seedtie tjïeltese govlehtæmman. Tjïelte öörnie juktie gaajhkh mej lea govlehtimmiereakta åadtjoeh dan bïjre digkiedidh, jïh dam bååstede sijjienommedïenesjasse seedtie minnegemes råårerjimmien åvteste. sijjienommedïenesje aamhtesem nænnoestimmieåårganasse seedtie maam mïerede. Nænnoestimmieåårgane nænnoestimmiem tjïeltese seedtie, maam nænnoestimmiem nænnoste (§7). Nænnoestimmieåårgane aaj seedtie nænnoestimmiem sijjienommedïenesjasse, jeatjah byjjes åårganidie mah edtjieh nommem utnedh dïenesjisnie, jïh voernges sijjienommeregisterasse. jïh viehkine årrodh duekiebïevnesh tjöönghkedh sijjienommij bïjre. ¶ gosse sijjienommen tjaalemevuekiem lea dåhkasjahteme laaken mietie jïh voernges sijjienommeregisterasse tjaalasovveme, edtja tjaalemevuekiem gaajhkh byjjres åårganh utnedh, dah mah staaten eekedh jïh learoevierhtieh mah edtjieh skuvlesne utnedh. ¶ gaavnedimmiesijjieh ¶ Maanah jïh noerh leah daarpoeh saemiestidh eejehtimmesne. gaavnedimmiesijjieh byjreskinie lea vihkeles sosijalen, kultuvrellen jïh saemiengïeleldh darjomh skreejrehtidh. Tjïeltij dïedte arenah jïh gaavnedimmiesijjieh byjreskinie tseegkedh, mohte aaj namhtabarkoe åårganisasjovnh darjoeh stoerre barkoem. Dej jeenjemes sijjine lea daerpies infrastruktuvre jis sæjhta darjomh tseegkedh mah saemiengïelen åtnoem evtididh. ¶ saemiedigkie dåarjoem vadta provsjektide mah evtiedieh evtiedæmman gaavnemesijjieh saemien maanaj uvte, råajvarimmieh jïh provsjekth mah maanaj bæjjanimmiebyjreskem öövtiedidh, jïh destie stoerre vierhtie gïelem gorredidh jïh skreejrehtidh. ¶ Råajvarimmie 60. Saemiengïeleldh gaavnemesijjieh maanide jïh noeride ¶ Jis ”gïele-arena-provsjekth” lutnjie sijhtieh Maana- jïh mïrrestallemedepartemente jïh Barkoe- jïh mïrrestallemedepartemente saemiedigkien ektesne konferansem öörnedh gïelearenaj bïjre kultuvre- jïh eejehtimmiedajvesne. Dïhte sæjhta tjoevkesem biejedh guktie byjreskij vierhtieh jïh råajvarimmieh maahta utnedh gaavnedimmiesijjieh maanide jïh noeride tseegkedh gusnie maahta kombineredh eejehtimmieiedtjh jïh eadtjohkevoete saemien gïelesne. Kaarhtedimmien duekesne dah vuesiehtimmieh gusnie eejehtimmiearena gïelearenine, sæjhta konferansesne hijven vuesiehtimmieh vuesiehtidh restiedimmievierhtine. Konferanse sæjhta aaj tjoevkesem bïejedh maam noerh jïh maanah vaajtelieh jïh daarpesjieh saemien gïelem tjïrkedh eejehtimmiefaalaldahkij tjïrrh. Konferanse sæjhta våaromem årrodh vijrebe barkoe aamhtesinie. ¶ Dïedtije: Maanah- jïh mïrrestallemedepartemente jeatjah departementij ektesne Tïjjeperspektijve: 2009-2012 ¶ 63 ¶ gaskeviermie ¶ orre arenah jïh nuepieh unnebelåhkoengïelese sjædta gosse gaskeviermie bööti. Teeksth, tjoejh, vidoeh jïh lïeremedïrregh viermesne saemien gïelesne (jïh jeatjah unnebelåhkoegïelh) aelkebe jaksoes sjidtieh. gaskeviermien tjïrrh maahta orre gïelem lïeredh gåessie jïh gusnie sïjhtedh. ¶ Provsjekte Wikipedijan tjïrrh daen biejjien gååvnesieh leksikonh gaskeviermesne gellien ovmessie unnebelåhkogïeleline. Dïenesjen våarome lea dåarjoeh giejstie dam sijhtieh vedtedh. Dienesje Facebook daenbiejjien gååvnese vuesiehtimmien gaavhtan walijsijen unnebelåhkoegïelesne. Dan lissine gååvnese ovmessie baakoegærjah unnebelåhkoegïeline provsjekten Wiktionary:en tjïrrh. Daate lea lissieprovsjekte Wikipedij:ese gusnie baakoelæstoeh haemiedidh dejstie gieh sijhtieh dam darjodh. ¶ ektesne gaajhkh dah dïenesjh leah dah utnijh dejtie stuvrieh. ij vaajtelh staate edtja iedtjeles årrodh gosse gaskeviermien sisvege dæjpa. saemiegïeleldh utnijh tjuerieh vuarkoes årrodh dah nuepieh gaskeviermien jïh ovmessie dïenesjij leah saemien gïelij evtiedimmien åvteste. Jeenjh viermiesæjtojne maahta bloggedh, chattedh jïh gyhtjelassh jïh lahtesimmieh dïsse seedtedh. ¶ Noerhtelaanten fylhketjïelten lea gellien jaepiej tjïrrh stoerre dïedtem vaalteme byjjes bïevnesh saemiengïelesne noeride. www.infonuorra.no lea bïevnestimmiedïenesje saemien noerij åvteste. saemidigkie, Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente jïh Maana- jïh mïrrestallemedepartemente lea dåarjoeh vadteme infornuorrese mij 2004 tseegkeme. ¶ Noerhtelaanten fylhketjïelte, fylhkegærjagåetie aaj viermiesijjiem www.skrivebua.no jåhta. viermiesijjie vadta maanide jïh noeride 10 jïh 20 jaepien gaskem nuepiem jïjtje teeksth dan sïjse seedtedh. sæjtosne aaj Dan saemien tjaelemegåetie tseegkeme. ¶ Noerhtelaanten fylhketjïelte dåarjojne starnedirektorateste aaj jåhta gihtjemesæjtoem ”Klara Klok”, www.klara-klok.no viermiesijjien dïenesjh leah dovne daarjoen jïh saemien. ¶ www.diggi.no lea viermiesijjie noere almetjij åvteste maam sijhtieh jeenjebe saemiedigkien jïh saemiepolitihken bïjre daejredh. Åejvieulmietjïerte lea dah noerh gieh åadtjoeh voestes aejkien gïelem vedtedh, jïh jeatjah gieh bïevnesh politihken systemen bïjre daarpesjieh. ¶ Medija ¶ NRK sámi Radioven saerniefaalaldahke radijovisnie lea göökte saadtegh julevsaemiengïelesne jïh ¶ NUoRAiD siiDA. várdobáiki saemien jarnge öörnie darjomh saemien noeride markasaemien dajvesne - Nuoraid siida. Daate lea sijjie gusnie saemien noerh maehtieh gaavnedidh. Ulmie lea saemien noeride faaledh darjomh maam dah sijhtieh darjodh, jïh seamma aejkien positijven tsiehkiem vedtedh saemien gïelem jïh kulturvrem gorredidh jïh evtiedidh. Nuoraid siida aaj duodjikuvsjh faala lihke ektiebarkojne skånland jåerhkeskuvle. ¶ FRïJJeFoeNTeÖÖRNege lea maanide jïh noeride, jï ulmie lea kultuvredarjomh eevtjedh byjresken daltesisnie. Juakadimmie vierhtide golme bïrjeseåårganisasjovnij tjïrrh: Laantenraerie Nöör-jen maana- jïh noereåårganisasjovnh, Nöörjen musihkeraerie jïh Nöörjen teatereraerie. Maa-na- jïh noereåårganisasjovnh jïh tjïertieh mah leah loevebe åårganisereme maehtieh dåarjoeh darjomidie noerij jïh maanaj muhteste ohtsedh Frïjjefoenten tjïrrh. ¶ 64 göökte saadtegh åarjelsaemiengïelesne våhkosne. Jaepien 2007 byjreskontorvrh Divtasvuodnesne jïh snåasesne tjïrkeme akte journaliste fïerhten sæjjan, destie båata stuerebe sisvegij jïh geografijen gellielaaketjevuekesne saemien saerniehsaadteginie radijovisnie jïh Tv:esne. Dah barkoesijjieh lin åejvieredaksjovnistie Karasjohkesne jåhteme. Maajhvååjnoereportasjh snåaseste jïh Divtasvuodneste åarjel- jïh julevsaemiengïelesne. Dah guaktah smaarehtjïerth lægan elmesne årrodh fïerhten våhkosne rijhkegaptjeme Tv:esne NRK 1. ¶ NRK lea aalkeme maajhvååjnoesaadteginie saemien noeride man nomme izu. NRK sámi Radio seedtie vïjhte provgrammh 2008, jïh rååresje 10 orre provgrammh 2009 raajesne. Noereprovgrammh NRK 3:esne seedtie jïh ryöhkoe 20 minudth. izu lea saemien noerekonsepte man joe leah radiosaadtegh jïh jïjtse viermiesæjtoe. saemiedigkie lea joe tjuevtjedamme ij gaajhkene lehkesne maehtieh NRK 3:em vuartasjidh. saemiedigkie aaj meala daenbiejjien faalaldhkem medijen suerkesne ij leah buerie åarjel- jïh julevsaemiengïelide. ¶ Noerhte-salten avijse lea daenbiejjien avijsesæjtoeh julevsaemiengïelesne. Den bealesne julevsaemien åålmege maahta saernieh jïjtje gïelesne lohkedh, aaj vihkeles saemien gïele jïh gååvnesimmie byjressiebredahkesne vååjnesasse byjresavijsisnie. ¶ Råajvarimmie 61. Saemien avijsh – jienede åtnoem julevsaemien jïh åarjelsaemien ¶ saemiengïeleldh avijsh vihkeles gosse saemiej gïelh gorredidh jïh evtiedidh, j.g. learoevierhtine skuvlesne. ¶ Pressedåarjoe saemien avijsidie, mij kap 335 påaste 75 vadtasåvva Kultuvre- jïh gærhkoedepartementen budsjettisnie, edtja j.g. lissieåasam avijsepubliseremasse saemien gïelesne kompenseredh. Dåarjoe lissehte 5 mill kråvnah jaepien 2008 jïh 3 mill. kråvnah jaepien 2009. ¶ Njoelkedassh pressedåarjoe vadtasåvva saemien avijsidie lij jaepien 2008 jeatjahdahteme. Dah jeatjahdehtemh lin j.g. stuerebe bieliem dåarjoste juaka goh n.j. ”variabelen dåarjoe” mij saemiengïeleldh avisjide. vijrebe öörnege dåarjoe produsjovnasse avisesæjtoeh julevsaemien daaroengïeleldh avijsinie vijrenamme juktie aaj åarjelsaemien gïelem dæjpa. ¶ Dan duekesne konsultasjovnh saemiedigkine lea departemente aalkeme goerehtimmiem guktie dåarjoeöörnege buerebe maahta skreejrehtidh åtnoem gaajhkh dah saemien tjaaleldhgïelh. Daennie tsiehkesne departemente aaj sæjhta daarpoem vierhtiedidh öörnegh dåarjodh tseegkemasse avijsefaalaldahke saemien gïelesne. ¶ Dïedtije: Kultuvre- jïh gærhkoedepartemente Tïjjeperspektijve: 2009 ¶ Råajvarimmie 62. Avijse Snåsningen: Avijsesæjtoeh åarjelsaemiengïelesne ¶ snåasen tjïelte lea jaepeste 2008 saemien gïelen reeremedajvesne. Tjïelte lea dan mïeresne provsyoUTUBe JULevsAeMieNgïeLesNe lea pryövemeprosjekte gusnie vidoesaadtegij tjïrrh gaskeviermesne jïh jeenjh utnijh gieh mealtan vaajtelieh skaepiedidh ovformellen jïh interaktijven arenam julevsaemien gïelen åvteste. Redaksjovne sæjhta noere saemiengïele-håålehkh Divtasvuodneste jïh saemiengïele-håålehkh regijovnistie giej journalistijen dååjrehts. Noerhtelaanten fylhketjïelte, saemiedigkie, sTh-fåante jïh Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente provsjekten åvteste maeksieh. Pryövoeprosjektem tjïrrehtidh web-Tv-saadtegisnie våhkosne skiereden 2009 raejeste. ¶ 65 jektem ”gïelem Nastedh” tseegkeme. Provsjekten åejvieulmie lea vååjnesasse jïh skreejrie åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem, jïh guektiengïelenvoete snåasesne jïh Noerhte-Trøndelagesne öövtiedidh. Daan sisvege ulmieh iedtjeles jïh væjranamme åtnoem åarjelsaemiengïelesne, jïh åarjelsaemien åtnoem byjjes tsiehkine jienede. ¶ voestes medija vihkeles bïevnese snåasen bïjre goh guektiengïeleldh tjïelte. Dååjrehts noerhtesaemien dajvijste vuesiehtieh avijsh lea vihkeles gïeleööhpehtimmien åvteste. Jienede vååjnesasse gïelem jïh kultuvrelahtesh byjjes tjiehtjelisnie maahta jienedamme åtnoem åarjelsaemiengïelesne, jïh barkoe åssjelh jïh jïjtjevuarkose saemien gïelen jïh kultuvren muhteste. ¶ Avijse snåsningen sæjhta gïesegen 2009 aelkedh provsjektine avijsesæjtoejgujmie åarjelsaemiengïelesne jïh jeenjh saernieh åarjesaemien tsiehkiej bïjre. Daate vååromem bïejedh juktie avijse dåarjoeh åådtje pressedåarjoen mietie saemien avijsidie jaepeste 2010. Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente provsjektem dåårje jaepien 2009. ¶ Dïedtije: Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente Tïjjeperspektijve: 2009 ¶ Råajvarimmie 63. Åarjelsaemien medijejarnge ¶ saemiedigkie sæjhta aelkedh provsjektine kaarhteddidh mij nuepieh gååvnesieh medijefaalaldahkem åarjelsaemien gïelesne evtiedidh. ¶ Dïedtije: Saemiedigkie Tïjjeperspektijve: 2009 ¶ Kultuvre – filme, teatere, lidteratuvre, gærjagåetie ¶ Filme Dïhte nöörjen filmepolitihke edtja öövtiedidh saemien kultuvrem gorredidh jïh åvtenidh. staaten dåarjoe filmeprodusjovnese lea vihkeles vierhtie tjïrkedh vuartasjæjjide åadtjodh hijven filmefaalaldahkem jïjtje gïeline, man våaroemisnie jïjtje kultuvrisnie. ¶ Daate seammalaakan saemien filme goh daaroen. Dan lissine evtiedimmiem jïh produksjovnen saemien filmide dåarjodh, lea dorjehtimmie saemien filmide jïh maanajgujmie jïh noerigujmie barkedh vihkeles suerkieh. ¶ soejkesjh gååvnesieh internasjovnalen saemien filmejarngem guovdageaidnusne tseegkedh. Reerenasse positijves vuajna dagkere filmejarngem tseegkedh, mij maahta dåarjodh stuerebe åvtemierie saemien filmese. ¶ Juktie saemien åålmege jïjtje edtja maehtedh kultuvrepolitihkem stuvredh saemien siebredahkesne lea reeremem dejtie öörnegidie saemien teaterasse, lidteravride, bertemidie jïh gærjagåetide samiedigkien nuelesne. ¶ Teatere Beaivvasj saemie Teatere lea nasjovnalen institusjovne gamte teaterefaalaldahken tjïrrh voesteges saemien vuartasjæjjide Nöörjesne vuesehte, mohte aaj saemiej dajvine kraanalaantine fealade. Teatere lea eejnegen profesjovnellen institusjovne Nöörjesne scenesne gusnie saemeste. Dïhte reeremeldh dïedte Beaivvasj saemie Teatere lea saemiedigkien dïedte mïrredåarjoe tjïrrh reeredh Kultuvre- jïh gærhkoedepartemeneste. ¶ Dah tseegkemh saemiej teaterij leah vihkeles åtnoem gosse saemien gïelem dæjpa. Teaterh leah ¶ Filmh goh guovdageaidnustujmie jïh Tsïegle (gåabpegh Nils gaupe regissereme) dej tjïrrh saemien histovrije jïh aerpievuekien saemien kultuvre vuartasji jïh lea vihkeles samien gïele vååjnesasse. Jeenjh leah dah filmh vuajneme dovne Nöörjesne jïh ålkoerijhkine. Dah filmh aaj vitnigan jeenjh nöörjen jïh ålkoerijhken prijsh. ¶ 66 arenah gusnie åtnoe jïh vååjnesasse saemien gïelem. Jeenjh klassijhken teatereboelhke – goh hamlet – saemien gïelese jarkoestamme jïh jeenjh orre saemiengïelesne tjaelieh. Amatöörebarkarimmieh, joekoen maanide jïh noeride jïh maanine jïh noerine, dåårje jeenjh arenah sjïdtedh gusnie maanah jïh noerh maehtieh saemiestidh. ¶ Åarjelhsaemien Teatere lea vihkeles åarjelsaemien kultuvrem, gïelem, identitetem jïh jïjtjedomtesem tjïrkedh. Teatere lea jaepeste 2006 åådtjeme stinkes gïehtelimsdåarjoem saemiedigkien budsjetten tjïrrh. Barkeminie teatere edtja vielie dåarjoem tjïrkeh dan barkose ektiedimmielatjkoen tjïrrh fylhkentjïeltide åarjelsaemien dajvesne. ¶ Gærjagåetie Dïhte lea ulmie, dovne nöörjen ståvroefaamojste jïh saemiedigkien bieleste hijven gærjagåetiefaalaldahkem nænnoestidh saemien åålmegasse. Daenbiejjien lea saemiedigkie giej lea bijjemes dïedtem gærjagåetiefaalaldahkem tjïrkedh jïh evtiedidh saemien åålmegasse, mearan nöörjen ståvroefaamoeh lea dïedte mïrren sisnie ellies navsjonalen gærjagåetiepolitihke maam nænnoste buerie gærjagåetiefaalaldahkem gaajhkh tjïertide. Kultuvre- jïh gærhkoedepartemente edtja buektedh stoerredigkiebïevnesem gærjagåetiej bïjre jaepien 2009. Departemente sæjhta, saemiedigkien ektesne, saemien gærjagåetiegyhtjelassh vierhtiedidh gosse bïevnesinie barkedh. ¶ Lidteratuvre Dåarjoe saemiengïeleldh lidteratuvre saemiedigkeste vadta. Dan lissine læjhkomasse lidteratuvrese dåarjoeöörnemisnie evtiedæmman saemien lidteratuvride saemiedigkie jïjtje dåarjoeöörnegem bertemidie mah gærjah saemiengïelesne olkese vedtedh. Åejvieulmie öörneminie lea jienedamme produksjovnem nænnoestidh jïh åtnoem saemien lidteratuvreh jïh saemien bertemebransjem tseegkedh. ¶ Råajvarimmie 64. Åesiesöörneme saemien lidteratuvridie ¶ Åssjeldahke dejnie åesiesöörneminie saemien lidteratuvridie sæjhta årrodh skreejrehtidh saemien lidteratuvre jaksoesåbpoe sjädta, jïh tjïrkedh nuekie saemien gærjah olkese vadtasuvvieh buerie nuekie kvalitetine. Daahtojelatjkosne saemiedigkie jïh saemien daajhtojesïebre gaskem jaepien 2009 sïemedigan barkoedåehkiem golme lihtsegigujmie mij edtja öörnemem gïehtjedidh mij tjïrkedh saemien tjiehpieslidteratuverh jïh musihke/joejke jaksoemïeresne. ¶ Barkoedåehkie bïejesåvva göökte lihtsegh daajhtojesiebrijstie jïh akte saemiedigkeste. saemiedigkie lea barkoem aalkeme goerehtidh åesiesöörnemem saemien tjiehpieslidteratuvre jïh musihke/joejke. ¶ Dïedtije: Saemiedigkie Tïjjeperspektijve: Goerehtimmie galka riejries jaepien 2009 mietie ¶ sAeMieN vÅhKoe TRoMsØesNe gosse saemieåålmege biejjien goevten 6.-n lij jaepien 2009 öörneme saemien våhkoe Tromsøesne. Provgramme rihpesti seminarijem saemien gïelen bïjre, teknologije jïh skreejrehtimmieh Tromsøen gærjagåetesne. våhkosne lij aaj öörneme bielietæjmoem drop-in-kuvsjh saemien gïelesne gærjagåetesne. våhkoen lij aaj g.j. bööreme saemien lidteratuvrem åehpiedehteme, vuesiehtimmieh saemien daajtojste, saemien beapmoekuvsje, saemien teatere, saemien vaajeseboelhkejth maanide jïh saemiendaaroen gyrhkesjimmie. ¶ 67 ¶ Daarpoe dotkeme- jïh maahtoe evtiedimmie ¶ saemien gïelh voesteges evtiedamme boelveste boelves juhtieminie jïh destie evtidamme. evtiedimmie dejstie saemien gïelijste goh tjaaleldh gïeline lea minngemes aejkien dorjeme. Juktie dah saemien gïelh edtjieh maehtdh utnedh jeenjebe gïeledomeninie dovne tjaaleldh jïh gïeleldh gïeline lea daerpies terminologijem evtiedidh dovne noerhtesaemien, julevsaemien jïh åarjelsaemien. Dotkeme dejtie gïelide lea vihkeles våarominie vijrebe gïelen evtiedæmman. ¶ Dah leah stoere joekehts dej ovmessie saemien byjressiebredahkij gaskem jïh dah joekehts saemien dajvij gosse man jïjnjh saemien lea aarkbeajjetjen ektiedimmie- jïh gaskesadtemegïele. vihkeles jeenjh daajroeh guktie faktovrh gos man stoerre bieliem saemien åålmegistie, bårros saemien orreme, byjres mïele jïh kultuvrellen jïh gïelen unnebelåhkoetsiehkie vadta ovmessie tsiehkieh dan saemien gïeleldh evtiedimmien åvteste dejnie ovmessie saemien dajvine. Joeken lea vihkeles jeenjebe gellien-laaketjen guvviem åådtje dejtie saemien gïelij tsiehkiej evtiedimmien åvteste mearoe- jïh markasaemien dajvine jïh julev- jïh åårjelsaemien dajvine. ¶ Jeenjh öörnegh jïh råajvarimmieh leah tseegkeme juktie dam saemiengïeleldh evtiedimmiem tjïrkedh. Juktie edtja årrodh mïrrestalleme aalkoetsiehkieh evtiedimmien muhteste dejstie saemien gïelijstie lea daerpies vuejnedh man jeenjh dah leah maahteme evtiedidh tjïrkedh dovne noerhtesaemien, julevsaemien jïh åarjelsaemien gïelide. Dïhte daajroe lea vihkeles våarome dan båetije barkoen åvteste dej saemien gïelijgujmie. ¶ Jeenjh dajvine gusnie saemien gïele lea vaenidimmie lea dïhte kontinurligen gïeleldh reproduksjovnem boelveste boelvese fassehte maanajgïertesne jïh ööhpehtimmesne saemien maadth- jïh jåarhkeskuvlesne. Daate skaepedi jeatjahdahteme rammestillemh dan saemien gïele-evtiedimmien åvteste, dovne almetjen åvteste, saemien byjreskesiebredahkij jïh saemien ellies siebredahken åvteste. Daarpoe lea stuerebe systematijhken maahtoe dah gïeleldh eevtiedimmieprossesij bïjre juktie tsiehkide guarkedh eevtiedimmien åvteste dah saemien gïelh båetiej biejjien. ¶ Aaj daarpoe stuerebe maahtoe eevtiedimmiejåhtemh åtnosne saemien gïeleste goh ektiedimmie- jïh gaskesadtemegïeline saemien fuelhkine, saemien maanaj- jïh noerij, saemien eejhtegi jïh jeatjah geerve saemiej aarkebiejjie dovne noerhtesaemien, julevsaemien jïh åarjelsaemien dajvine. ¶ seamma aejkien goh eevtiedimmie saemien siebredahkesne jeenjebe aerpies baarkojste jïjnje daaletji ¶ 68 barkose åtnoem gaarvani jïh maahtoem jeenjh aerpievuekien baakoeh jïh jiehtegh maadthjielemij veadtaldihkie aaj gaarvani. vihkeles dah dokumenteredh jïh vaarjelidh goh vihkeles bieliem saemien kultuvreaerpeste jïh goh våarome vijrebe evtiedimmie saemien terminologijem. ¶ Juktie gïelemålsome saemien gïeleste daaroen gïelese jeenjh dajvine dan guhkie båateme lea aarkbiejjien åtnoe luvlesaemien jïh pihtesaemien jïh aaj ovmessie saemien smaarehtjïerth gaarvanamme. Dah saemien gïelh jïh smaarehtjïerth lea vihkels bieliem destie saemien gellielaaketjejïh dan gaavhtan vihkeles maahtoem dej bïjre gorredidh. ¶ saemiedigkie tjuevtjede ennje daarpoe sïejhme åvtenimmie maadthdotkemasse saemien gïelij bïjre, dovne gosse gïeleldh tsiehkieh, lidteratuvrem jïh jeajtah aamhtesh dæjpa - noerhtesaemien, julevsaemien jïh åarjelsaemien, mohte aaj gosse dah jeatjah gïelh dijpieh. evtiedimmie systematijen maahtoe dej saemien gïelij bïjre sæjhta maehtedh gïele-evtiedæmman buaremh gaajhkine dajvine. vijrebe saemiedigkie sæjhta tjuara ulmide eevtjedh, skreejremem saemiengïeleldh dotkijh jïh saemien gïelem daajroegïeline tjïrkedh jïh aaj terminologijveeevtiedimmie ovmessie faagesuerkine. saemiedigkie uvtede jïjtje dotkemeprovgrammem tseegkedh saemiengïeleldh dotkemen åvteste. ¶ Dotkemeraerien provgramme saemien dotkeme I lij boelhkesne 2001 – 2005. Jaepeste 2007 lea orre dotkemeprovramme aalkeme – Provgramme saemien dotkeme II. Provgrammen jåhtemetïjje lea boelhkesne 2007-2017. gosse saemien gïelem dæjpa sïevede provgrammesne j.g. vihkeles lea skreejredh saemien gïelem utnedh dotkemisnie jïh dah gaavhtan maahta meatan åårodh saemiengïeleldh daajroetradisjovnem darjodh. vijrebe vuesehte åarjelsaemien, julevsaemien jïh luvlesaemien lea smaave gïelh jïh aejhtemes tsiehkine. sïevede provgramme joekoen sæjhta provsjektide eevtjedh mah maehtieh tjoevkedh jïh tjïrkedh saemien unnebelåhkoegïelij tsiehkiem. ¶ Råajvarimmie 65. Dotkememaahtoem bigkedh åarjelsaemien jïh julevsaemien gïelesne ¶ Daenbijjien gååvnese ohtje systematisereme dotkeme åarjoelsaemien jïh julevsaemien gïelesne. systematijen maahtoetseegkem jïh dotkeme dejtie gïelide sæjhta årrodh vihkeles våarome vijrebe barkoen åvteste tjïrkedh jïh eevtiedidh åarjelsaemien jïh julevsaemien gïelide. Dïhte lea dan dueksne daarpoe dotkememaahtoem tseegkedh åarjelsaemien jïh julevsaemien gïeline. Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente sæjhta jaepien 2009 jienedidh dah ealemh Dotkemeraaran saemien dotkemen ii åvteste mïerhkeme dotkemebarkoem gïelide åarjelsaemien jïh julevsaemien, dan nuelesne stipendijatesijjieh dåakteregraadedaltesisnie. ¶ Dïedtije: Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente Tïjjeperspektijve: Aalka 2009 ¶ Råjvarimmie 66. Dotkeme- jïh faage/ vierhtiehjarnge ¶ saemien parlamentarijen raerie lea dorjeme uvtelassem orre åårganisereme saemien gïelebarkojste saemidigkien dïedtedajvesne sisnjelen. Aktem dejstie juvnehtimmijstie lea ektine saemien dotkeme-, faage- jïh vierhtiejarnge saemien gïelide. Barkoelaavenjassh dan åårgane sæjhta gaskem jeatjabem gïeledotkeme, gïelehåksoe, gïele-eevtiedimmie, terminologijebarkoem, normereme, nommedïenesje, sijjienomme jïh bïevnesh saemien gïelefaageldh gyhtjelassij bïjre. ¶ saemiedigkien vuajnoen mietie lij bööremes saemien gïelefaageldh barkoem tjåanghkenidh dotkeme- jïh faage/viehtiehjarngese. Mearan saemien gïelebarkoem ovmessie laantine barka, sæjhta aktine ”elliessaemien” vierhtiehjarnge darjodh saemien gïelefaagebarkoem faageldh tjerkebe sjædta. Aktine faageldh åårganem jallh ektine faageinstitusjovnem tseegkedh, sæjhta stuerebe nuepieh buerebe almetjij ¶ 69 jïh ealamadtjij vierhtieh nuhtjedh ulmine dej saemien gïelh tjïrkedh jïh evtididh. såevmien saemiedigkie daelie saemiedigkine Nöörjesne jïh sveerjesne ektesne barka ohtsedimmiem åvteprovsjektese maam dotkeme- jïh faagevierhtiehjarngem dæjpa. ¶ Dïedtije: Saemiedigkie Tïjjeperspektijve: 2009 ¶ Saemien statistihke ¶ Åålmehtahteme Saemien statistihke 2008 statis- tijhken jarngebyrå:este dan sisvege statistihke relevansinie saemien siebredahketsiehkiej åvteste Nöörjesne. statistihken åevjieaamhtesinie geografijen lihkemem, deadta saemien årromesijjieh saltvaerien noerhtelen. Dan lissine laantedijpeme saemien statistihke. Åålmehtahteme joe tjöönghkeme jïh bæjjoehtamme statistihkem dæjpa statistihken jarngebyrå:esne vuj aamhtesh mah leah ovmessie saemien institusjovnistie åådtjeme. ¶ Åålmehtahtemen ulmie lea tjåanghkan jïh orre vuesiehtimmiem vuesehte saemien statistihkeste. Dan gïele lea daaroen jïh noerhtesaemien. orrestahteme versjovne saemien statistihkeste vadtasåvva fïehten mubpien jaepien. Dan lissine sæjhta statistijhken jarngebyrå:e orre-eevtiedamme saemien statistihkem vuestehte www.ssb.no/samer. ¶ Buakteme: Barkoe- jïh ektiedimmiedepartementeste ¶ Byøgkeles institusjovnh maehtieh jienebh låhkoeh dongkedh daestie: Departementenes servicesenter Post og distribusjon E-påaste: publikasjonsbestilling@dss.dep.no Fakse: 22 24 27 86 ¶ Tjaalegekode: A-0025 S Haemie: Departementenes servicesenter Guvvie: Leif Arne Holme Trygke: Departementenes servicesenter 05/2009 – 300 ¶ Konvensjovne Nøørjen jïh Sveerjen gaskem raastenbijjelen båatsoen bïjre ¶ Dah Nøørjen jïh Sveerjen reerenassh, mah tjïelkestamme saemieh aalkoealmetjinie leah dovletjistie elties bovtside juhtiehtamme raastah dam mij daelie lea raaste Nøørjen jïh Sveerjen gaskem, mah raastetraktaten voestes kodicillem krøøhkestieh mij jaepeste 1751 golken 7. jïh 18. biejjien, mij dåhkasjahta saemide reaktah nubpien rïjhkese bovtsine juhtedh jïh dejtie debpene reaktah båeries saemien vuekiej mietie, mah jiehtieh ihkie håalemen mietie Sveerjen dååhkasjimmien bïjre Dan europan unionen 3.protokollese Om det samiske folket, dellie dah lïhtsegh nænnoestin saemiej gaavhtan Sveerjese dïedteh naasjovnen jïh gaskenaasjovni reaktaj mietie, dah naemhtie seamadamme: ¶ Kaapitele 1. Våarome-prinsibph ¶ Aartigkele 1 Daate konvensjovne lea dan raastenbijjelen båatsose Nøørjen jïh Sveerjen gaskem. Konvensjovnen jiehtegh leah båatsoesïjtese jallh båatsoesïjten båatsoeburride jïh saemiensïjtese jallh saemiensïjten båatsoeburride. ¶ Aartigkele 2 Konvensjovnen ulmie lea rïjhki gaskem ektiebarkoem eevtjedh jïh evtiemdidh, båatsoesijti jïh saemiensijti gaskem jïh båatsoeburriej gaskem dovne guktie ¶ gåatomem utniehtidh gåhkaldahken økologijes, økonomijes jïh kultuvreguedtijes båatsose gåabpaginie rïjhkine . Konvensjovnem galka utnedh guktie eah orre åtnoes båatsoebarkoevuekieh tsagkesth mah aalme sïebredahken evtiemdimmeste sjidtieh. Aartigkele 3 Raastenbijjelen båatsoe galka reaktaj jïh dïedti gujmie rååresjidh mah naasjovnen reaktaj nuelelen dennie rïjhkesne gusnie dïhte båatsoe, jis ij leah mij jeatjah daan konvensjovnen mietie. ¶ Aartigkele 4 Naasjovnen åejvieh aktene rïjhkesne, mah vuartasjieh mejtie råajvarimmiem luhpiemdidh aktene dajvesne mij daan konvensjovnen mietie raastenbijjelen båatsose nuhtjesåvva, dah gelkieh vierhtiedidh dan guhkie gåarede dam dajvem geehtedh råajvarimmiej vuestie mah maehtieh dajven båatsoem tsagkestidh. Jis lïjhke råajvarimmiem luhpiemdidh, dellie rïjhke tjirkie nuekies gåatomem jaksedh jallh, jis ij gaegnedh, dellie naasjovnen reaktaj mietie økonomije-åasam maeksedh. ¶ Aartigkele 5 Konvensjovnem tjïrrehtidh dellie gøøkte tjirkes åårganh tseegkesovvedh, gåabpagidie rïjhkide aktesne; akte reeremeåårgane, NøørjenSveerjen gåatomemoenehtse (Gåatomemoenehtse), jïh akte njååhtjedimmieåårgane, Nøørjen-Sveerjen njååhtjedimmiemoenehtse (Njååhtjedimmiemoenehtse). ¶ Aartigkele 6 Båatsoesïjte jïh saemiensïjte maahta dajvh båatsose nuhtjedh dennie nubpene rïjhkesne nimhtie guktie dïhte sjïere protokolle vuesehte (dajveprotokolle) mij daan konvensjovnese lissine (Lissie 1). ¶ Aartigkele 7 Båatsoesïjte jïh saemiensïjte maahta ektiebarkoen bïjre mååhtedimmiem tjaeledh mij dajveprotokolleste sveehkie. Dagkeren mååhtedæmman barre reaktaj bïjre mah båatsose viedteldh jïh dajvi bïjre gubpene vaenemes akten lotjkehtæjjese reaktah båatsoem utnedh naasjovne laaki mietie jallh daan konvensjovnen mietie. Ektiebarkoemååhtedimmie ij galkh jeatjebi ïedtjide tsagkesinie sjidtedh. Mååhtedæmman byøroeh sjïehteles krïebpesjimmieh guktie destie maehtedh loetedh. Båatsoemoenehtse ektiebarkoemååhtedimmiem dåhkasjahta edtja tjirkes sjidtedh. Mearan mååhtedimmiem gïetede dellie moenehtse gïehtjede guktie mååhtedimmie konvensjovnen ulmiem jaksa dan 2. aartigkelen mietie. Aerebi goh mååhtedimmiem dåhkasjehtedh dellie moenehtse maahta jeatjabidie goh mååhtedæjjide nuepiem vedtedh dam åadtjodh lahtestidh. Daan konvensjovnen jiehtegh leah dan guhkie sjiehtieh dejtie dajvide mah ektiebarkoemååhtedimmiej nuelesne mah gåalmede boelhketjen mietie dåhkasjahteme. Jis mååhtedimmie loevene, dellie dajveprotokolle håsvede. ¶ Aartigkele 8 Dah gåatomedajvh mah dajveprotokollesne moenesuvvieh jallh ektiebarkoemååhtedimmine, dah eah nænnosth jallh eah jiehtieh guktie staath vuejnieh man vyjrehke dah daamtesreaktah. Dïhte dellie jeahta konvensjovne ij daamtesreaktaj gåatomereaktide dijph mah båatsoesaemieh aktede rïjhkeste nubpene rïjhkesne utnieh. Gyhtjelassh njååhtjedidh man vyjrehke dah daamtesreaktah eah dah dellie konvensjovnen raejeste vaenebh sjidth, menh Nøørjesne privatereaktaj gaavhtan guhkiesaejkien åtnoevuekiej mietie jïh Sveerjesne dovletjereaktaj mietie. ¶ Jis guhte veanhta nubpene rïjhkesne sutnjien daamtesreaktah gåatoemasse jeenebinie dajvine goh dajveprotokollese tjaalasovveme, dellie maahta aamhtesem dan rïjhken dåapman uvte tseegkedh sov aamhtesem åadtjodh gïehtjedidh. Dagkerem aamhtesegïehtjedimmiem almetjen digkiereaktaj uvte Nøørjesne tsegkesåvva jïh almetjen digkiereaktaj uvte Sveerjesne. Jis faamoje dåapman tjïrrh vuesehte båatsoeburrien aktede rïjhkeste leah reaktah nubpene rïjhkesne gåatoehtidh, dellie dåapma daan konvensjovnen uvte båata. Dïhte nubpie rïjhke geehtie guktie moeneme båatsoeburrieh nuepiem åadtjoeh reaktide nuhtjedh jallh jis ij buektehth, dellie naasjovnen reaktaj mietie økonomije-åasah åadtjodh. Kaapitele ¶ Sjïere ¶ reaktah ¶ dan raastenbijjelen båatsose ¶ Aartigkele 9 Raastetraktaten voestes kodicille jaepien 1751 golken 7. jïh 18., dillie goh rïjhkeraasten bijjelen fearadidh, ij jeatjah maajsojde rïhpesth dan raastenbijjelen båatsose enn goh dejtie mah kodicillese tjaalasovvin. Daan konvensjovnen mietie galka tollen-, skaehtien- jïh maaksoen namhtah sjidtedh dejtie tsiehkide mah daennie aartigkelisnie jïh 10. aartigkelisnie moeneme. Dïhte gie daan konvensjovnen mietie båatsoem nubpene rïjhkesne åtna dïsse leah reaktah 1. mearan båatsoebarkojne raasten rastah juhtedh jïh nubpene rïjhkesne årrodh 2. nubpene rïjhkesne dennie åtnoedajvesne 6. jïh 7. aartigkelen mietie, dej seamma njoelkedassi mietie mah rïjhken jïjtse båatsoeburride, a. båatsoen gaavhtan moerh jïh ïebneh vaeltedh b. tseagkerh jïh gåetieh tseagkodh mah båatsose daerpies c. vïjredh jïh gøøledh ¶ 3. jis båatsose daerpies, jïh tollen-, skaehtien- jïh maaksoej namhtah, dan nubpien rïjhkese meatan vaeltedh jïh, dej seamma njoelkedassi mietie mah rïjhken jïjtse båatsoeburride, nuhtedh a. bïenjh, hierkieh jallh jeatjah juvrh b. daerpies deerpegh, båatsoevierhkieh, bovtsese gåatomes, dirregh jïh ïebneh edtjedh tseagkerh tseagkodh jïh dåvvodh j.j. c. vaeknieh jïh boenegh d. radiosaadtojh- jïh dåastojh e. motovredoenehkh jïh laantemotovredoenehkh f. båatsose maam jeatjah daerpies Aartigkele 10 Dïsse gie daan konvensjovnen mietie raastenbijjelen båatsojne gïehtele, dïsse leah stilleme: 1. Geahtjoes bovtsh jallh bovtsh ammes mïerhkine dellie dejtie bovtside gïetedalledh dej njoelkedassi mietie dennie laantesne bovtsh leah. 2. Jielije bovtsh jïh heanteme bovtsh jïh bovtseste mij jeatjah jïjtsen åtnose maahta dan nubpien rïjhkese saahtesjidh tollen-, skaehtien- jïh maaksoej namhtah. 3. Bovtsh maahta nubpene rïjhkesne leekedh jïh mænngan bååstide dan hïejmerïjhkese saahtesjidh tollen-, skaehtien- jïh maaksoej namhtah. 4. Bovtsh maehtieh nubpene rïjhkesne leekesovvedh jïh doekesovvedh dan rïjhken sïjsesaehtemen jïh doekesovvemen jiehtegi mietie. 5. Såemies aejkien vaenebh bovtsh maehtieh nubpene rïjhkesne leekesovvedh jïh debpene doekesovvedh tollen-, skaehtien- jïh maaksoej namhtah, jis ij goh sjïehth bovtside bååstide hïejmerïjhkese saahtesjidh. 6. Bovtsh ¶ motovredoenehkigujmie ¶ rïjhki gaskem saahtesjidh dellie dam darjodh doenehki gujmie mah aktene rïjhkesne dagkeren saahtesjæmman dåhkasjahteme. ¶ Kaapitele 3. Nøørjen-Sveerjen gåatomemoenehtse Aartigkele 11 Gåatomemoenehtsisnie gelkieh vïjhte lïhtsegh mah njieljie jaepide moenesuvvieh. Reerenassh gøøkte lïhtsegh jïjtjh veeljieh, giejstie akten leah jïjnjh båatsoedaajroeh jïh rïjhken båatsoejielemen raeriestimmien mietie moenesåvva. Reerenassh ektesne dovne gelkieh, Nøørjen jïh Sveerjen saemiedigkiej raeriestimmien mietie, aktem lïhtsegem moenehtsen åvtoehkinie moenedh. Fïerhten lïhtsegasse persovne sijjiesadtje mij moenesovveme seamma dan mietie mij lïhtsegasse håsvede. Åvtohken sijjiesadtje lea Gåatomemoenehtsen nubpieåvtohke. ¶ Aartigkele 12 Jis ij leah dajveprotokollese tjaalasovveme dellie dejtie dajvide mah protokolleste dijpesuvvieh, dejtie Gåatomemoenehtse maahta nænnoestidh 1. mij båatsoesijtide jallh saemiensijtide mij maahta dajvem nuhtedh 2. gåatometijjeh 3. jollemes bovtselåhkoem. Gåatomemoenehtse maahta dovne nænnoestidh 4. guktie juhtemem øørnedh 5. bovtsi tjåanghkoej jïh raarhkoej bïjre 6. sjïere jiehtegh bæjroehtæmman jïh ryøjnesjæmman 7. sveehkemh dajveprotokollen jiehtegijstie 8. ektiebarkoemååhtedimmien dåhkasjehtemem 7. aartigkelen mietie 9. lahtestimmiem 13.aartigkelen mietie 10. maaksoem 24. aartigkelen mietie 11. dïedth jïh råajvarimmieh 25. jïh 26. artigkeli mietie 12. konvensjovnemaaksoem 27. aartigkelen mietie 13. vierhtijste maaksoeh dejstie maakseme konvensjovnebeetnegijstie 28.aartigkelen mietie 14.guktie konvensjovnegeerestahkh vaenebem sirtedh ¶ Gåatomemoenehtse galka raastenbijjelen båatsoen evtiedimmiem vuartasjidh jïh fïerhten jaepien rïjhki reerenasside dååjrehtidh. Aartigkele 13 Gåabpegi rïjhki jarngen, lïhkesdajven jïh byjresken åejvieh, dah edtjieh Gåatomemoenehtsistie lahtesem darhkelidh aerebi goh riektes åejvieh nænnoestimmiem dåhkasjehtieh mij maahta raastenbijjelen båatsoem dijpedh. Saemien ïedtjide dagkeres govlehtimmie ij konsultasjovnedïedtem orrijehtieh dan mearan dagkeres dïedte lea naasjovnen jïh gaskenaasjovni reaktaj mietie. ¶ Aartigkele 14 Gåatomemoenehtse nænnoestimmieh jeenebelåhkojne nænnoste (aalme jeenebelåhkoe). Jis seammagïelelåhkoe dellie åvtohken gïele nænnoste. Gåatomemoenehtse maahta dåhkasjehtedh gosse åvtohke jïh vaenemes akte lïhtsege fïerhtede rïjhkeste lea dåhkasjehtemisnie meatan. Aamhtesebuektiehtæmman, jallh dïedtedarjoemasse 25. aartigkelen voestes boelhketjen mietie jïh 26. aartigkelen voestes boelhketjen mietie, dellie åvtohke maahta oktegh nænnoestidh. ¶ Aartigkele 15 Gåatomemoenehtsen nænnoestimmiem maahta tjïrrehtehtedh jalts nænnoestimmie lea Njååhtjedimmiemoenehtsasse seedtesovveme. Gåatomemoenehtse maahta læjhkan jiehtedh ij galkh nænnoestimmiem tjïrrehtehtedh aerebi goh klååkemebiejjieh vaaseme. Njååhtjedimmiemoenehtse maahta jiehtedh ij galkh klååkesovveme nænnoestimmiem tjïrrehtehtedh aerebi goh klååkemem minngemosth nænnoestamme. ¶ Aartigkele 16 Gåatomemoenehtsen nænnoestimmiem maahta Njååhtjedimmiemoenehtsasse klååkedh aktede bieleste jallh destie mij nænnoestimmeste dijpesåvva. Nænnoestæmman mij maahta klååkesovvedh dïsse njieljie klååkemevåhkoeh dehtie biejjeste nænnoestimmiem dååsteme. Klååkeme tjuara dejnie våhkojne Gåatomemoenehtsasse seedtesovvedh. Jis klååkeme dan mænngan båata dellie Gåatomemoenehtse galka klååkemem girvedh. ¶ Kaapitele 4. Nøørjen-Sveerjen Njååhtjedimmiemoenehtse ¶ Aartigkele 17 Njååhtjedimmiemoenehtsisnie gelkieh vïjhte lïhtsegh mah njieljie jaepide moenesuvvieh. Dah reerenassh gøøkte lïhtsegh jïjtjh muenieh, giejstie akten leah jïjnjh båatsoedaajroeh jïh rïjhken båatsoejielemen raeriestimmeste moenesåvva jïh dan nubpien leah døøpmememaahtoeh. Reerenassh ektesne dovne gelkieh, Nøørjen jïh Sveerjen saemiedigkiej raeriestimmeste, lïhtsegem moenedh gie moenehtsen åvtohke. Åvtohke galka doemesjæjjine årrodh jallh dan leah vyjrehke doemesjedååjrehtsh. Fïerhten lïhtsegasse persovne sijjiesadtje moenesåvva seamma dan mietie mij lïhtsegasse håsvede. Åvtohken sijjiesadtje lea Njååhtjedimmiemoenehtsen nubpieåvtohke. ¶ Aartigkele 18 Njååhtjedimmiemoenehtse nænnoestimmieh jeenebelåhkojne nænnoste (aalme jeenebelåhkoe). Jis seammagïelelåhkoe dellie åvtohken gïele nænnoste. Njååhtjedimmiemoenehtse maahta dåhkasjehtedh gosse gaajhkh lïhtsegh leah gïetedimmesne meatan. Aamhtesebuektiehtæmman dellie åvtohke oktegh maahta dåhkasjehtedh. Njååhtjedimmiemoenehtsen nænnoestimmie ¶ konsesjovnemaaksoen bïjre 27. aartigkelen mietie maahta destie gie konvensjovnemaaksoem åådtjeme, gosse Nøørjesne meadtaladteme dellie digkiereaktese seedtesovvedh, jïh Sveerjesne Läänereaktese Norrbottenen läänesne klååkesovvedh. Dan bijjelen ij goh maehtieh Njååhtjedimmiemoenehtsen nænnoestimmie digkiereaktese seedtesovvedh jallh Läänereaktese klååkesovvedh. Dehtie biejjeste nænnoestimmiem dååsteme dellie njieljie klååkemevåhkoeh. Steebne jallh klååkeme tjuara dejnie våhkojne digkiereaktese seedtesovvedh jallh Läänereaktese Norrbottenen läänesne. Jis steebne jallh klååkeme dan mænngan båata, dellie dåapmastovle galka dam girvedh. Kaapitele 5. Ektiejiehtegh Nøørjen-Sveerjen gåatomemoenehtsasse jïh Nøørjen-Sveerjen Njååhtjedimmiemoenehtsasse ¶ Aartigkele 19 Gåatomemoenehtse jïh Njååhtjedimmiemoenehtse galka ov-vïedteldh jïh ij guhten åvteste aamhtesidie gïetedidh. ¶ Aartigkele 20 Gåatomemoenehtsen jallh Njååhtjedimmiemoenehtsen nænnoestimmie lea dïedtevåarome fïerhtene rïjhkesne seamma njoelkedassi mietie goh faamoje dåapmah. Naasjovnen dåapmastovlen nænnoestimmie 18. aartigkelen gåalmede boelhketjen mietie maahta klååkijen hïejmerïjhkesne tjïrrehtehtedh seamma njoelkedassi mietie goh faamoje dåapmah. ¶ Aartigkele 21 Gåatomemoenehtse jïh Njååhtjedimmiemoenehtse gïehtjedimmieh jïh goerehtallemh tjïrrehtehtieh mah daerpies edtjedh laavenjasside darjodh mah daan konvensjovnese biejesovveme leah. Gåatomemoenehtse jïh ¶ Njååhtjedimmiemoenehtse maehtieh driekte gåabpegi rïjhki åejvide gåhtjodh viehkiem barkose åadtjodh. Jis daerpies dellie moenehtsh maehtieh daajroeladtjh sjïere goerehtimmiebarkose utnedh. Aartigkele 22 Gåatomemoenehtsen jïh Njååhtjedimmiemoenehtsen lïhtsegh, daajroeladtjh jïh almetjh moenehtsi tjaeliehtimmiesijjine maehtieh raasten rastah vuelkedh dagkoe gusnie bøøremes moenehtsi barkose jïh, tollen-, skaehtien- jïh maaksoej namhtah, daerpies deerpegh meatan vaeltedh. ¶ Aartigkele 23 Gåatomemoenehtsen ¶ jïh Njååhtjedimmiemoenehtsen njoelkedassh leah daan konvensjovnen bealese biejesovveme. (Lissie 2) Gåatomemoenehtse jïh Njååhtjedimmiemoenehtse jïjtsh raeriestimmiem fierhtenjaepien budsjedtese beaja. Reerenassh budsjedtem nænnoestieh. Rïjhkide seamma jïjnjh beetneh-åasah. Reerenassh ektesne jiehtieh guktie reeknemem jïh revisjovnem tseegkedh. ¶ Kaapitele 6. Jiehtegh guktie bovtsh bååstide saahtodh jïh meadtoej bïjre ¶ Aartigkele 24 Jis bovtsh akten rïjhken båatsoesïjteste jallh saemiensïjteste leah nubpene rïjhkesne konvensjovnen våaromen namhtah, jallh jis bovtsh jïjtsen rïjhken båatsoesïjteste jallh saemiensïjteste leah aktene dajvesne konvensjovnen vuestie, dellie båatsoesïjte jallh saemiensïjte galka bovtside bååstide luhpehts gåatomedajvese varki juhtiehtidh. Aerebe goh bovtside juhtehte dellie jeatjah båatsoesïjtem jallh saemiensïjtem dan bïjre bieljielidh. Ij goh maehtieh bovtsh raerhkedh jallh miesieh mïerhkesjidh jis ij åvtelen nubpiem båatsoesïjtem jallh saemiensïjtem dan bïjre bieljelh. ¶ Båatsoesïjte jallh saemiensïjte galka, raarhkoen mænngan, bovtsem varki juhtiehtidh luhpehts dajvese jis ij mij jeatjah mååhtedimmesne mååhtedæjjaj gaskem. Jis bieljielimmie båatsoesïjte jallh saemiensïjte ij leah raarhkosne meatan jïh jis ij buektehth bovtsem bååstide heaptohth saahtodh, dellie dïhte raerhkieminie båatsoesïjte jallh saemiensïjte maahta bovtsem leekedh jïh dåårrehtidh båatsoeburrien reeknemen åvteste. Jis ij mij jeatjah mååhtedimmien mietie dellie båatsoesïjte jallh saemiensïjte dïsse maaksa gie bovtsem geehtie jïh bååstide juhtehte. Båatsoeburrie dovne leekemen jïh doekemen åvteste maaksa. Jis ov-sïemes maaksoen bïjre dellie Gåatomemoenehtse dam nænnoste. Aartigkele 25 Jis båatsoesïjte jallh saemiensïjte ij bovtsem bååstide juhtehth nimhtie guktie 24. aartigkele jeahta, dellie Gåatomemoenehtse maahta, krïebpesjimmien mænngan gie destie slearese, båatsoesïjtem jallh saemiensïjtem stilledh bovtsem debpelde vaeltedh sjïere moeneme biejjien åvtelen. Jis ij stillemem dåeredh dellie Gåatomemoenehtse jeahta gie maahta bovtsem bååstide juhtiehtidh jallh dam leekedh jïh doekedh båatsoeburrien reeknemen åvteste. Moenehtse maahta nænnoestidh ihkie dagkerh råajvarimmieh maehtieh rïjhken riektes åejvijste dorjesovvedh jallh båatsoesïjteste jallh saemiensïjteste mij dagkerem barkoem sjijsjeme. Dah maaksoeh edtjedh bååstide juhtiehtidh dejtie dïhte rïektes båatsoesïjte jallh dïhte rïektes saemiensïjte maaksa mij stillemem åådtjeme voestes lïhtsen mietie. Leekemen jïh doekemen åvteste dellie båatsoeburrie maaksojde maaksa. Dïhte mij leekemistie doekemistie åebrelen sjædta dam dïhte båatsoeburrie åådtje. ¶ Aartigkele 26 Båatsoeburrie, båatsoesïjte jallh saemiensïjte mij ij daan konvensjovnen jiehtegh dåeredh jallh nænnoestimmieh Gåatomemoenehtsistie jallh Njååhtjedimmiemoenehtsistie bieljielamme, dïhte maahta Gåatomemoenehtsistie stillesovvedh sjïere biejjien åvtelen ovmessie råajvarimmieh darjodh jallh gajvedh. Stillemasse maahta dïedtemaaksoem biejedh. Jis nimhtie sjeahta dellie iktemierien dïedtemaaksoe maahta biejesovvedh. Gosse dïedtemaaksoen stuaroem nænnoestidh dellie dam krøøhkestidh mejtie maahta slearasidh jis ij dïedtem dåeredh, guktie økonomije tsiehkie dïsse gie dïedtem galka dåeriedidh, jïh dovne guktie jeatjah tsiehkieh. Gåatomemoenehtse galka, jis dïedtem ij dåeredh, minngemosth maeksemestuaroem nænnoestidh jïh gåessie minngemes maeksedh. Aartigkele 27 Gåatomemoenehtse maahta nænnoestidh båatsoeburrie, båatsoesïjte jallh saemiensïjte galka konvensjovnemaaksoem luhpehth gåatomen åvteste maeksedh jis bovtsh aktede rïjhkeste leah nubpene rïjhkesne konvensjovnevåaromen namhtah, jallh jis bovtsh jïjtsh rïjhkeste leah dajvesne konvensjovnen vuestie. Gosse konvensjovnemaaksoen stuaroem vierhtiedidh dellie vuesehten gaavntan krøøhkestidh guktie meadtaladteme jïh guktie almetjen nuepie meadtaladtemem heerredidh. Jis sjïere sjïekeh, dellie konvensjovnemaaksoe maahta luajhtasovvedh. Jis dïedtemaaksoem minngemosth nænnoestamme 26. aartigkelen gåalmede boelhketjen mietie, dellie ij maehtieh konvensjovnemaaksoem biejedh dan meadtaladtemen åvteste mij jov dïedtese. Konvensjovnemaaksoem maeksedh eannan njieljie våhkoeh vaaseme dan nænnoestimmien ¶ biejjien raejeste. Aartigkele 28 Dïedtemaaksoem jïh konvensjovnemaaksoem 26. jïh 27. artigkeli mietie galka skålhtijen naasjovnen valutese biejedh. Dïedtemaaksoem jïh konvensjovnemaaksoem galka Gåatomemoenehtsasse maeksedh jïh beetnegidie dan båatsoesïjtese jallh saemiensïjtese vedtedh misse meadtaladteme, jïh dovne råajvarimmide mah raastenbijjelen båatsose hïjven. Gåatomemoenehtsasse lea dïedte dïedtemaaksoem jïh konvensjovnemaaksoem krïebpesjidh. ¶ Kaapitele 7. Sjïere jiehtegh ¶ Aartigkele 29 Gosse bovtsemïerhkem tjaeliehtidh dellie geehtedh jyøtjedahta jeatjah mïerhkijste dennie dajvesne dennie nubpene rïjhkesne. Tjaeliehtimmien åejvieh aktene rïjhkesne tjaeliehtimmien åejvieh nubpene rïjhkesne govlehte aerebi goh bovtsemïerhkem tjaelehte. ¶ Aartigkele 30 Jis Gåatomemoenehtse jallh Njååhtjedimmiemoenehtse lea nænnoestimmiem nænnoestamme mij maahteme maeksemegoerehtæmman våaroeminie sjidtedh jis dagkerem nænnoestimmiem naasjovne åejvijste nænnoestamme, dellie dïhte guhte mij nænnoestimmeste dijpesåvva dan leah reaktah moenehtsi vuestie goerehtimmiem biejedh naasjovne laaken mietie. Goerehtimmie mij guhten reaktavaeniedimmien bïjre maahta dennie rïjhkesne tseegkesovvedh gusnie reaktah vaenebh sjidtieh. Jeatjah gyhtjelassine maahta goerehtimmiem dåapmastovli uvte hïejmerïjhkesne tseegkedh. ¶ Aartigkele 31 Jis aktene rïjhkesne båatsoen øørnegem jeatjahtehtieh jallh byjjes reeremem guktie reaktasubjekte mij daennie konvensjovnesne jeatjah nommem åådtje jallh jeatjah øørnegehammoem, dellie konvensjovnen jiehtegh nuhtjesovvedh dejtie reaktasubjektide mah leah dej åvteste mah lin aerebi. Akten rïjhken reerenasse nubpien rïjhken reerenassesse dagkeri jeatjahtehtemi bïjre bæjhkohte jïh dovne Gåatomemoenehtsasse jïh Njååhtjedimmiemoenehtsasse. Kaapitele 8. Faamoehkinie båetedh jïh håsvedimmieraejie ¶ Aartigkele 32 Gosse daate konvensjovne faamose båata, dellie protokolle Nøørjen jïh Sveerjen gaskem dehtie jaepeste 1971 jåvlhasken 13. biejjeste bovtsegeerestahki tseagkomen jïh dåvvomen bïjre såemies gohkeldahkine rïjhkeraasten mietie (Noerhte-Trøøndelaagen jïh ÅarjelTrøøndelaagen fylhkine jïh Jïemteläänesne), dïhte dellie orrije. ¶ Aartigkele 33 Daam konvensjovnem dåhkasjehtedh jïh dïhte faamose båata luhkie-golme biejjieh mænngan goh mååhtedæjjah tjaalesigujmie sinsitnide bæjhkoehtamme ihke dah naasjovne konstitusjovne barkoeh faamoehkasse båetedh dah tjïrrehtamme leah. Nøørjen jïh Sveerjen teeksth leah seamma faamojne. Konvensjovnem galka noerhtesaemien, luvlesaemien jïh åarjelsaemien gielide jarkoestidh. ¶ Aartigkele 34 Konvensjovne lea faamojne luhkie-golme jaepieh dehtie biejjeste gåessie faamoehkasse båata. Jis ij konvensjovne noelesovvh minngemes vijhte jaepieh dan boelhken minngiegietjien åvtelen, dellie luhkie vielie jaepieh håsvede jïh dan mænngan vihth luhkie jaepieh, jis ij noelesovvh minngemes gøøkte ¶ jaepieh dan vaeseme luhkiejaepieboelhken minngiegietjien åvtelen. ¶ Lissie 1 ¶ Dajveprotokolle dan konvensjovnese Nöörjen jïh Sveerjen gaskem raastenbijjelen båatsoen bïjre ¶ Njoelkedassh aalkuvistie ¶ § 1 Daennie protokollesne leah tjïelkestamme magkerh dajvh båatsoesïjth jïh saemiensïjth nubpene rijhkesne åadtjoeh båatsose nuhtjedh nimhtie guktie 6. artigkele jeahta dennie konvensjovnesne Nöörjen jïh Sveerjen gaskem raastenbijjelen båatsoen bïjre. Geografigke nommh, tjïelkestimmieh jïh koordinaath (WGS 84 Nöörjesne jïh SWER99TM Sveerjesne) mah protokollesne meatan leah byjjes kaarhtijste vaaltasovveme. Nöörjesne leah kaarhteraajroste M-711 vaalteme, Staaten kaarhtevïerhkeste byjjehtamme, jïh Sveerjesne dehtie kaarhteste Översiktskartan 1:250000, Läntmäterieste byjjehtamme. Dajveh vuesiehtimmiekaarhtine leah vuesiehtamme dejnie kaarhtelissine 1-4. ¶ § 2 Båatsoesïjte jïh saemiensïjte, misse reaktah gåatoemasse dajvesne nubpene rijhkesne, disse dovne reaktah dajvese juhtedh jïh debpede bååstide vihth. Nov tjoevere dejtie kraenniesbåatsoesijtide jïh -saemiensijtide juhtemen bïjre bieljielidh. Jis eah seamedh jåhtadahken bïjre dellie Gåatomemoenehtse nænnoste guktie. ¶ Njoelkedassh gåatomedajvi bïjre ¶ § 3 Dolpi Troms fylhkesne Dolpin daah raasth (Kaarhtelissie 1): Noerhtene: Rijhkeraasteste Treriksrøysan baaktoe meatesth jaevriem Golddajávri jïh ¶ johkem Govdajohka jaavran Govdajávri, vyjrehkåbpoe tjaetsiegohkedahken mietie jaavran Cazajávri, meatesth daam jaevriem noerhtemes loektese (34 W 469568 7676869), vyjrehkåbpoe meatesth johkem Siktagur:sne jïh Gaskasuorg:sne johkese ´Coalgedanvuovddijohka (Kitdalselva), daam johkem Storfjord:se, meatesth fjovlem jïh jeanoem ´Cieknjaleatnu (Signaldalelva) dan geajnose E6, vyjrehkåbpoe E6-m Gárgán:se (Nordkjosbotn), dellie meatesth fjovlem Báhccavuotna (Balsfjorden) Gárgán:ste dahkoe Sørkjosen:se. Jalline: Rïektes sievine johken Kjoselva luspeste, (W 431426 7680211) jaevrien Stuorajávri (Storrvatnets) noerhtemes loektese (W 432918 7675123), meatesth jaevriem Stuorajávri åarjemes loektese (W 432776 7672860), vyjrehkåbpoe rïektes sievine jaevrien Ándorjávri noerhte-jallemes loektese (W 431195 7670635), daam jaevriem åarjemes loektese (W 432113 7669074), destie rïektes sievine johken Svensborgelva njaalman jaevresne Geatkejávri, vyjrehkåbpoe jeanoen Geatkeeatnoe mietie Øverbygd:se. Åarjene: Meatesth jeanoem Målselva Øverbygd:ste dan jaavran Vuolit Rostojávri, vyjrehkåbpoe meatesth jeanoem Rostoeatnu jaavran Rostojávri (Store Rostavatn) jïh daam jaevriem dahkoe rijhkeraastese Rv:n 287 baaktoe. Luvlene: Rijhkeraasten mietie jaevreste Rostojávri dan Treriksrøys:se. Dolpi golme dajvide juakeme; A, B jïh C. Dajve A lea gåatomedajve Könkämä saemiensïjtese. Dajve B maahta Könkämä saemiensïjteste nuhtjesovvedh voerhtjen 1. – gålkoen 14. jïh Helligskogen båatsoesïjteste gålkoen 15. – njoktjen 15. Dajve C maahta Könkämä saemiensïjteste nuhtjesovvedh voerhtjen 1. – golken 31. jïh Mauken båatsoesïjteste gålkoen 15. –njoktjen 31. Dajve A lea dïhte boelhke Dolpi:ste mij sïeven åarjelen Signaldalen - Stordalen - Stordalselva dahkoe gogka dïhte johkem Breidalselva gaavnesje jïh sïeven luvlelen Sørkjosen - Marknesdalen - Svensborgdalen – jaevrien Fjellfroskvatn luvlemes loektese, dellie rïektes ¶ sievine Stormyr:se (34W 438450 7661983) johken Tamokelva baaktoe, daan johken mietie dahkoe gusnie johkem Rostaelv gaavnesje. Dajve B (Markusfjellet) lea dïhte boelhke Dolpi:ste mij sïeven noerhtelen Signaldalen - Stordalen - Stordalselva dahkoe gusnie johkem Breidalselva gaavnesje. Dajve C (Marknesdalen) lea dïhte boelhke Dolpi:ste mij sïeven jallelen Sørkjosen - Marknesdalen - Svensborgdalen – jaevrien Fjellfroskvatn luvlemes loektese, dellie rïektes sievine Stormyr:se (34W438450 7661983) johken Tamokelva baaktoe, daan johken mietie dahkoe gusnie johkem Rostaelv gaavnesje. Lakselvdal/Lyngsdal båatsoesïjtese lea luhpie Dolpin tjïrrh juhtedh. Juhtedh gelkieh Dolpin noerhtedajven tjïrrh jeenemes 14 biejjine tjaktjegen jïh jeenemes tjïjhtje biejjine gïjregen jïh Könkämä saemiensïjtese saarnodh vaenemes tjïjhtje biejjieh åvtelen. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh 1. Treriksrøys:ste, Breidal:n mietie, Govdajávri:m jïh Gaskasuorgi:se Kitdal:sne. 2. Øvergård:ste Oteren gåajka E6:n jallelen. § 4 Saivomuotka Norrbotten läänesne Saivomuotkan daah raasth (Kaarhtelissie 1): Jalline: Jeanoste Muonioälv seamma jælloe goh Kallojärvi (SWER99TM 8363247586235), rïektes sievine daan jaevrien dåaresth Kuoppajärvi:se (SWER99TM 835251 7585953), vyjrehkåbpoe rïektes sievigujmie Hanhijärvet (SWER99TM 832002 7582217) - Jupukkajärvi (SWER99TM 833442 7579181) - Kelojärvi (SWER99TM 830208 7577052) - Kalattomajärvi (SWER99TM 830152 7572032) - Nuulankijärvi (SWER99TM 833331 7572032) - Rukojärvi (SWER99TM 836523 7566449). Åarjene: Tjaetsiegohkedahkem Rukojärvi:ste Rukolompolo:n dåaresth dahkoe dan mïerhkese gusnie johke skåajjegeajnoem Tervaharjut:se tjuahpa (SWER99TM 837971 7567795), debpede rïektes sievine dahkoe Heinäjärvet ¶ (SWER99TM 846709 756680), vyjrehkåbpoe rïektes sievine Muodosjärvi:se (SWER99TM 850007 7567946) jïh dan geajnose 99 seamma jælloe goh Kahtovaara (SWER99TM 848218 7572225). Luvlene jïh noerhtene: Geajnoem 99 dehtie minngemes moeneme mïerhkeste seamma jællose goh Noijanpolanvaara (SWER99TM 848891 7572377), dellie drïekte låvlese jeanose Muonioälv (SWER99TM 836982 7586385), vyjrehkåbpoe jeanoem Muonioälv bæjjese jællose seamma goh Kallojärvi (SWER99TM 836324 7586235). Saivomuotka lea gåatomedajve båatsoesijtide Troms gåatomedajveste. Dajve maahta nuhtjesovvedh golken 1.- voerhtjen 30. Jeatjah tijjeh jaepesne ij galkh dajvem båatsose nuhtjedh. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh geajnoste 99 Palolaki:n baaktoe dajveraasten mietie jalline jïh åarjene dahkoe dan geajnose 99 Kahtovaara:sne. § 5 Likká Troms fylhkesne Likkán daah raasth (Kaarhtelissie 1): Noerhtene: Rostojávri:ste Rv:n 287 baaktoe jeanoen Rostoeatnu mietie jaavran Vuolit Rostojávri, meatesth daam jaevriem jïh johkem Rostojohka dahkoe gusnie jeanoem Dieváideatnu gaavnesje (Divielva) Rostanes:sne. Jalline: Jeanoem Dieváideatnu Rostanes:ste bæjjese johken Hávgajohka njaalman aadtjen moeneme johkese. Åarjene: Johkem Hávgajohka dehtie jeanoste Dieváideatnu bæjjese jaevrien Hávgajávri låspan, debpede rïektes sievine jaevrien Gorvvejávri noerhte-jallemes loektese rijhkeraasten baaktoe. Luvlene: Rijhkeraasten mietie Gorvvejávri:ste Rostojávri:se. Likká lea gåatomedajve Lainiovuoma saemiensïjtese . Nord-Senja båatsoesïjte maahta dajvem Cávarri Likká:sne daelviegåatoeminie nuhtjedh, gosse tjuekies gåatome Nord ¶ Senja:sne. Åvtelen goh dajvem nuhtjedh dellie edtjieh Lainiovuoma saemiensïjtese saarnodh. Jis eah ladtjkh nuhtjemen bïjre dellie Gåatomemoenehtse nænnoste. Moenehtse maahta dovne vielie tjïelkestidh guktie nuhtjedh. Cávarrin daah raasth: (Kaarhtelissie 1): Noerhtene: Destie gusnie johke Divielva johkem Rostaelva gaavnesje jïh johken Rostaelva mietie jaavran Litle Rostavatn, vyjrehkåbpoe meatesth daam jaevriem dahkoe gusnie Rostaelva jaevrien Litle Rostavatn sïjse galka. Luvlene: Johken Rostaelva mietie dan mïerhkese gusnie Rostaelva johkem Sørdalselva gaavnesje, vyjrehkåbpoe johkem Sørdalselva johken Tverrelva njaalman johkesne Sørdalselva (34 W 447227 7647617), debpede rïektes sievine jaevrien Devddesjàvri noerhtemes loektese (34 W 446777 7643686), meatesth daam jaevriem johkese Devddesjohka. Åarjene: Johkem Devddesjohka dan johkese Divielva. Jalline: Johkem Divielva dahkoe gogka johkem Rostaelva gaavnesje. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh: 1. Rijhkeraasten mietie Rv-ste 287 Rostujàvri:n baaktoe dan mïerhkese gusnie naasjovnepaarhkeraaste rijhkeraastem gaavnesje, vyjrehkåbpoe noerhtelen jeanoen Rostueatnu dahkoe dan hæhtjose Rostohytta. 2. Raasten mietie dej gåatomedajvi Likká jïh Ánjavuopmi gaskem rijhkeraasteste johkese Julusjohka Dividal:sne. § 6 Ánjavoupmi Troms fylhkesne. Ánjavoupmin daah raasth: (Kaarhtelissie 1): Noerhtene: Johken Kirkeselva njaelmeste jeanosne Målselva, vyjrehkåbpoe jeanoem Målselva jeanoen Divielva njaalman. Luvlene: Jeanoem Divielva johken Havgajohka njaalman jeanosne Divielva, vyjrehkåbpoe dam johkem Havgajohka jaevrien Havgajávri luspien gåajka, debpede rïektes sievine jaevrien Gorvvejávri noerhtemes loektese, vyjrehkåbpoe rijhkeraastem daehtie mïerhkeste jaevrien Leinavatn luvlemes loektese. Åarjene: ¶ Jaevriem Leinavatn, dellie jaevriem Altevatn dahkoe johken Koievasselva njaalman. Jalline: Johken Koievasselva mietie jaevrien Koievatn noerhtemes loektese, vyjrehkåbpoe daehtie mïerhkeste tjahkese Kopparskarstinden jælloe 1387 jïh debpede rïektes sievine dahkoe gogka dah jeanoeh Kopparskarselva jïh Skinnskarelva gaavnesjieh, dellie rïektes sievine johken Tverrelva åarjemes mïerhkese Tverrelvdal:sne (34W 401809 7635197), vyjrehkåbpoe daam johkem dan mïerhkese gusnie dah johkh Skardelva jïh Påveskardelva gaavnesjieh, debpede rïektes sievine dan mïerhkese gusnie dah johkh Frøkentindelva jïh Iselva aktese gelkieh jïh dellie johkem Iselva jïh johkem Kirkeselva daan njaalman johkesne Målselva. Ánjavoupmi gøøkte dajvide juakeme; A jïh B. Dajve A lea Saarivuoma saemiensïjten gåatomedajve. Dajve B maahta Saarivuoma saemiensïjteste nuhtjesovvedh voerhtjen 1. – golken 15. jïh Hjerttind båatsoesïjteste gålkoen 1. – njoktjen 31. Dajve A lea dïhte boelhke Ánjavuopmin sjïsjnjelen mij sïeven luvlelen johken Kirkeselva njaelmeste dennie jeanosne Målselva, vyjrehkåbpoe johkem Kirkeselva johken Sauskarselva njaalman dennie johkesne Kirkeselva jïh dellie rïektes sievine tjahken Kirkestind baaktoe jælloe 1677 johken Gaskasjohka njaalman dennie jaevresne Altevatn. Dajve B lea dïhte boelhke Ánjavuopmi:sne sïeven luvlelen dehtie johken Kirkeselva njaelmeste dennie jeanosne Målselva - vyjrehkåbpoe johken Kirkeselva mietie johken Sauskarselva njaalman dennie johkesne Kirkeselva jïh dan mænngan rïektes sievine tjahken Kirkestind baaktoe jælloe 1677 johken Gaskasjohka njaalman dennie jaevresne Altevatn. Dajvesne dehtie tjøødtjestimmiesijjeste Altevatn jaevriebealesne dan johkese Koievasselva dellie båatsoelaaken mietie dovne reaktah Saarivuoma saemiensïjtese gåetieh tseagkodh jis daerpies. Nord-Senja båatsoesïjte maahta dajvem Langfjellet, dajvesne A, daelviegåatoemasse ¶ nuhtjedh, gosse Nord-Senja:sne tjuekies gåatome. Aerebi goh dajvem nuhtjedh dellie Saarivuoma saemiensïjtese dan bïjre saarnodh. Jis ov-sïemes guktie dajvem nuhtjedh dellie Gåatomemoenehtse nænnoste. Moenehtse maahta dovne vielie tjïelkestidh guktie nuhtjedh. Dajven Langfjellet daah raasth: Luvlene destie gusnie dah jeanoeh Divielva jïh Rostaelv gaavnesjieh, jeanoen Divielva mietie dahkoe Høgskardhus:se. Åarjene Høgskardhus:n luvhtie jïh rïektes sievine jaevrien Høgskarvatn dåaresth dahkoe gogka dah johkh Leaddojohka jïh Beagasanjohka aktese gelkieh. Jalline johken Sandelva mietie jaevrien Sandelvvatn noerhtemes mïerhkese. Vyjrehkåbpoe rïektes sievine jeanoen Målselva åarjemes måalhkan (34 W 427073 7653954) Alvheim:n baaktoe. Noerhtene jeanoen Målselva mietie jeanoen Divielva njaalman dennie jeanosne Målselva. Hjerttind båatsoesïjte maahta dajvem Mannančeárru nuhtjedh, dajvesne A, daelviegåatoemasse gosse tjuekies gåatome sïjten daelviedajvine Nøørjesne jïh Sveerjesne. Åvtelen goh nuhtjedh dellie gelkieh Saarivuoma saemiensïjtese saarnodh. Jis ovsïemes guktie dajvem nuhtjedh dellie Gåatomemoenehtse nænnoste guktie. Moenehtse maahta dovne vielie tjïelkestidh guktie nuhtjedh. Dajven Mannančeárru daah raasth: Noerhtene: Johken Suttesgaldojohka njaelmeste dennie jaevresne Altevatn Langbukt:n baaktoe, vyjrehkåbpoe rïektes sievine jaevrien Darfaljávri åarjel-luvlemes loektese (34 W 459639 7600773) jïh debpelde rïektes sievine Rv:se 280. Luvlene: Rijhkeraasten mietie Rv:ste 280 jaavran Leinavatn. Åarjene jïh jalline: Meatesth jaevriem Leinavatn, vyjrehkåbpoe jaevriem Altevatn dan johken Suttesgaldojohka njaalman Langbukt:sne. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh 1. Johken Koievasselva njaelmeste dennie jaevresne Altevatn dajveraasten mietie dan ¶ baahkose bæjjese tjahkese Kopparskardtinden (34 W 414092 762546). 2. Kopparskardtangen luvhtie (34 W 410188 762740) dahkoe gogka dah johkh Vasskardelva jïh Strømslitverrelva gaavnesjieh. 3. Rv:ste 279A rijhkeraasten mietie jaevrien Leinavatn gåajka. § 7 Duoddaras Troms fylhkesne Duoddarasen daah raasth (Kaarhtelissie 1): Noerhtene: Lenesjávri (Leinavatn) dehtie rijhkeraasteste jïh vyjrehkåbpoe meatesth jaevriem Aldesjávri (Altevatnet) jïh johkem Aldesjåkka (Barduelva) dahkoe johken Sørdalselva njaalman Øyvoll:n baaktoe. Jalline: Johkem Sørdalselva dehtie minngemes moeneme johkenjaelmeste dahkoe dan jaavran Grensevatnan jïh Rv:se 272 rijhkeraastesne. Åarjene jïh luvlene: Rijhkeraastem dehtie Rv:ste 272 (Pålnorøset) Lenesjávri gåajka. Duoddaras lea Talma saemiensïjten gåatomedajve. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh 1. Pålnoviken luvhtie Sørdalen gåajka, 2. Dehtie loekteste 1 km åarjel-luvlelen jeanoen Čuolbmaædno njaelmeste Skierreluokta:sne 3. Havgaluokta luvhtie jaevrien Altevatn gåajka. ¶ § 8 Njuoravuopmi Norrbotten läänesne Njuoravuopmin daah raasth (Kaarhtelissie 1): Åarjene: Ruevtiegeajnoem rijhkeraasten luvhtie Tornehamn kaapellese. Luvlene: Rïektes sievine minngemes moeneme mïerhkeste dahkoe Rv:se 272 (Pålnorøset). Noerhtene jïh jalline: Rijhkeraastem dehtie Rv:ste 272 dan mïerhkese gusnie ruevtiegeajnoe rijhkeraastem tjuahpa. Njuoravuopmi lea gåatomedajve Gielas båatsoesïjtese. ¶ § 9 Bahcajeagil Norrbotten läänesne Bahcajeagilen daah raasth (Kaarhtelissie 1): Jalline jïh åarjene: dah jaevrieh Torneträsk - Dárrajávri - Jiegajávri - Alajávri - Váhkujávri - Nuorajávri dahkoe Kallojärvi:se. Luvlene jïh noerhtene: Kallojärvi:ste dah jaevrieh Lulip Vuolusjávri - Davip Vuolusjávri, minngemes moeneme jaevrien noerhtejallemes loekteste rïektes sievine jaevrien Lulip Stálujávri åarjelluvlemes loektese, vyjrehkåbpoe dah jaevrieh Lulip Stálujávri - Stálujohka - Korttojärvi - Torneträsk. Bahcajeagil maahta Gielas båatsoesïjteste nuhtjesovvedh tsiengelen 15. – voerhtjen 30. Bahcajeagil maahta Talma saemiensïjteste nuhtjesovvedh suehpeden 1.-tsiengelen 14. ¶ § 10 Skaitelandet/Anttis Norrbotten läänesne Skaitelandet/Anttisen daah raasth (Kaarhtelissie 1): Jalline jïh åarjene: Laahpemaarhkeraasten mietie johkeste Torn- eälven johkese Myllyjoki, debpede rïektes sievine Järvikaiset gåajka (SWER99TM 809026 7503418) jïh vyjrehkåbpoe bååstide jeanose Torneälven njuvvie-raejkiem Juopakoski (SWER99TM 809026 7503418), vyjrehkåbpoe daam johkem Paavosaari gåajka (SWER99TM 847353 7487712) Lehonsuanto:sne. Luvlene: Rïektes sievine Paavosaari luvhtie akten tjonnese (SWER99TM 843432 7487712) noerhteluvlelen Saukkuvuoma jïh vyjrehkåbpoe johkese Pellijoki (SWER99TM 843514 7488384), daam johkem bæjjese Pellijärvi:se (SWER99TM 835201 7494173), debpede rïektes sievine johken Ainettijoki åarjel-luvlemes måalhkan (SWER99TM 835201 7494173), vyjrehkåbpoe johkem Ainettijoki dahkoe johkese Lainioälven, johken Lainioälven mietie bæjjese Rauvoskoski:se (SWER99TM 824811 7519771). Noerhtene: Moeneme mïerhkeste dennie johkesne Lainioälven dahkoe Saarijärvi:se (SWER99TM 823259 7519274), ¶ vyjrehkåbpoe rïektes sievine Tonkijärv jïh Liikamaa dåaresth dahkoe mïerhkese gusnie laahpemaarhkeraaste jeanoem Torneälven tjuahpa. Skaitelandet/Anttis lea gåatomedajve båatsoesïjtide Troms gåatomedajveste jïh Skjomen båatsoesïjtese. Dajve maahta nuhtjesovvedh golken 1.- voerhtjen 30. Jeatjah tijjieh jaepesne ij galkh båatsose nuhtjedh. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh 1. Dajveraastem jeanoste Torneälven laahpemaarhkeraasten baaktoe Rauvos- niemi:se dennie jeanosne Lainioälven. 2. Dajveraasten mietie johken Ainettijoki njaelmeste dennie jeanosne Lainioälven jeanose Torneälven Paavosaari:n baaktoe. § 11 Beatnakvuopmi Nordland fylhkesne Beatnakvuopmin daah raasth (Kaarhtelissie 1): Noerhtene: Ruevtiegeajnoem dehtie rijhkeraasteste dahkoe staasjovnese Gátterats. Jalline: Gátterats staasjovneste Ruoidnačohkka gåajka (jælloe 1360) dahkoe åarjemes Ruoidnajávri:se, dellie rïektes sievine jeahkan Beajojiekna (jælloe 1475), debpede rïektes sievine Váhttečohkka gåajka (jælloe 1494), debpede rïektes sievine jaevrien Basejávri noerhtemes loektese, destie seamma jaevrien åarjemes loektese, destie jis rïektes sievine (jiehkien Basejiekna dåaresth) jaevrien Leirvatnet luvlemes loektese, dellie rïektes sievine tjahkese Storsteinsfjellet (jælloe 1379). Åarjene: Dehtie jælloste 1379 rïektes sievine jiehkien mietie Sealggajávri åarjelen dan jællose 1289, debpede rïektes sievine dam tjahkebealam Ákšu:se, destie rïektes sievine jaevrien Čunojávri dåaresth daan jaevrien luvlemes loektese, debpede dan mïerhkese gusnie raaste Gabna jïh Laevas saemiensïjti gaskem dam rijhkeraastem gaavnesje Rv:n 263 baaktoe. Luvlene: Rijhkeraastem Rv:ste 263 noerhtese dan mïerhkese gusnie ruevtiegeajnoe rijhkeraasten dåaresth jåhta. Beatnakvuopmi gøøkte dajvide juakeme; A jïh B. ¶ Dajve A lea dïhte boelhke Beatnakvuopmi:ste mij luvlelen rïektes sïeven Katterat:n luvhtie tjahkese Ristačohkka jælloe 1683, debpede rïektes sievine jællose 1289 (33 W 622780 7572394) Sealggajávri:n åarjelen. Dajve lea gåatomedajve Gabna saemiensïjtese. Dajve B lea dïhte boelhke Beatnakvuopmi:ste mij jallelen rïektes sïeven Katterat, Ristačohkka jælloe 1689, debpede rïektes sievine jællose 1289 (33 W 622780 7572394) Sealggajávri åarjelen. Dajve maahta Gabna saemiensïjteste nuhtjesovvedh suehpeden 1.- skiereden 30. jïh Skjomen båatsoesïjteste jis golken 1. - voerhtjen 30. § 12 Nuorjonjunni Nordland fylhkesne Nuorjonjunnin daah raasth (Kaarhtelissie 1): Noerhtene: Dehtie mïerhkeste gusnie raaste Gabna jïh Laevas saemiensïjti gaskem rijhkeraastem gaavnesje Rv:sne 263 rïektes sievine jaevrien Lossivatnet låspan. Jalline rïektes sievine dehtie moeneme luspeste dan jællose 1727 (33 W 613104 7562205) (noerhte-luvlelen Durmålstinden), dellie Rundtuva:se (jælloe 474) Sørdal:sne, jïh dellie drïekte johkese Sørelven (33 W 6055387561408). Jalline jïh åarjene: Johken Sørelva mietie seamma jælloe goh Rundtuva, vyjrehkåbpoe johken Kobbelva mietie jaavran Nuorjjojávri, vyjrehkåbpoe jaevrien Nuorjjojávri åarjemes loektese, debpede meatesth johkem Nuorjjojohka, dah jaevrieh Guovdelisjávri jïh Vanasjávri dahkoe dan mïerhkese gusnie raaste Laevas jïh Girjas saemiensijti gaskem rijhkeraastem gaavnesje Rv:sne 259 (Ivarsten). Luvlene: Rijhkeraasten mietie dehtie mïerhkeste gusnie raaste Laevas jïh Girjas saemiensijti gaskem rijhkeraastem gaavnesje Rv:sne 259, dahkoe dan mïerhkese gusnie raaste Gabna jïh Laevas saemiensijti gaskem rijhkeraastem gaavnesje Rv:sne 263. Nuorjonjunni gøøkte dajvide juakeme; A jïh B. Dajve A lea gåatomedajve Laevas ¶ saemiensïjtese. Dajve lea dïhte boelhke Nuorjonjunni:ste mij sïeven åarjelen gubpene raaste Gabna jïh Laevas saemiensijti gaskem rijhkeraastem gaavnesje Rv:sne 263, vyjrehkåbpoe rïektes sievine tjahkese Gállančohkka (jælloe 1171), rïektes sievine Stohkkenjunni:se (jælloe 1226), debpede rïektes sievine jallese tjahkese Čáihnavárri (jælloe 1381), debpede jiehkien dåaresth jællose 1727 (33 W 613104 7562205) noerhteluvlelen Durmålstinden. Dajve B maahta Laevas saemiensïjteste nuhtjesovvedh ruffien 15. - skiereden 30. jïh Skjomen båatsoesïjteste golken 1. - ruffien 14. Dajve lea dïhte boelhke Nuorjonjunni:ste mij sïeven noerhtelen gubpene raaste Gabna jïh Laevas saemiensijti gaskem rijhkeraastem gaavnesje Rv:sne 263, vyjrehkåbpoe rïektes sievine tjahkese Gállančohkka (jælloe 1171), rïektes sievine Stohkkenjunni:se (jælloe 1226), debpede rïektes sievine jallese tjahkese Čáihnavárri (jælloe 1381), debpede jiehkien dåaresth jællose 1727 (33 W 613104 7562205) noerhte-luvlelen Durmålstinden. § 13 Skávhlá Nordland fylhkesne Skávhlán daah raasth (Kaarhtelissie 1): Noerhtene: Nuorjonjunni:n åarjel-raaste dehtie rijhkeraasteste Rv:sne 259 jaavran Nuorjjojávri, debpede tjaetsiegohkedahkem dan njaalman fjovlesne Skjomenfjorden, destie olkese Skjomenfjorden tjïrrh. Jalline: Sïjteraasten mietie Skjomen jïh Frostisen båatsoesijti gaskem Sørskjomen sïjse vyjrehkåbpoe Skjombotn:se, dellie rïektes sievine tjonnese Vasstjørnan Tjårdadal:sne, daehtie tjonneste jaevrien Kjårdavatn noerhtemes loektese, destie jaevrien Kjårdavatnet åarjemes loektese rijhkeraasten baaktoe. Åarjene: Rijhkeraasten mietie dan mïerhkese gusnie raaste Girjas jïh Laevas saemiensijti gaskem rijhkeraastem gaavnesje Rv:sne 259. Skávhlá lea gåatomedajve Girjas saemiensïjtese. ¶ § 14 Stuorrijda Norrbotten läänesne jïh Nordland fylhkesne Stuorrijdan daah raasth (Kaarhtelissie 1): Jaevrien Kjårdavatnet åarjemes loekteste rijhkeraasten baaktoe jaevrien Kjårdavatn noerhtemes loektese, debpede Vasstjørnan gåajka Tjårdadal:sne, dehtie tjonneste rïektes sievine Skjombotn:se, debpede Gangarnese:se, vyjrehkåbpoe rïektes sievine jaevrien Nordre Bukkevatnet låspan, debpede rïektes sievine tjahkese Isfjellet jælloe 1437, debpede rïektes sievine daan jaevrien åarjemes loekteste jællojne 700 (33 W578072 7556164), destie rïektes sievine jaevrien Baugevatnet jallemes loektese, vyjrehkåbpoe daam jaevriem jïh tjaetsiegohkedahkem jaevrien Rounasjávri dåaresth dan jaevrien Siiddasjávri låspan, destie rïektes sievine jaevrien Kjårdavatnet åarjemes loektese rijhkeraasten baaktoe. Stuorrijda lea ektiegåatomedajve Frostisen båatsoesïjtese jïh saemiensijtide Girjas jïh Baste. Dajvem ektesne utnedh jeahta mååhtedimmiem tjaeledh båatsoesïjten jïh saemiensijti gaskem nïmhtie guktie konvensjovnen 7. artigkele soptseste. Jis ij dagkeres mååhtedimmie sjïdth jallh dïhte nåhka, dellie daate dajve gåatomedajvine Girjas jïh Baste saemiensijtide: Rijhkeraasteste jaevrien Kjårdavatn åarjelgietjien baaktoe, meatesth daam jaevriem dahkoe daan noerhtegeatjan, destie rïektes sievine jaevrien Middagsvatn åarjelgeatjan, daam jaevriem dan johkese (33 W 595197 7560246) mij daan jaavran galka, johkenjaelmeste rïektes sievine jaevrien Vabakkvatn gåajka, daam jaevriem jïh johkem jaavran Forsvatn, daam jaevriem jïh johkem jaavran Siiddasjávri, dehtie johkenjaelmeste rïektes sievine åarjel-jalleldh otnjegasse tjahken Baugefjell dåaresth dan jaevrien Baugevatnet traegkemes låspan (33 W 585121 7553741), vyjrehkåbpoe meatesth daam jaevriem luvleldh otnjegasse jïh tjaetsiegohkedahkem rijhkeraastese. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh ¶ 1. Jaevreste Forsvatn jaavran Siiddasjávri (gea § 46) 2. Jaevreste Forsvatn jaavran Langvatn (gea § 46). Jis mååhtedimmie gååvnese dellie gåatomedajvesne raarhkoegiedtie galka årrodh. § 15 Bávgi Nordland fylhkesne Bávgin daah raasth (Kaarhtelissie 1): Noerhtene: Rijhkeraasteste desnie gusnie johke Bávgijåhka rijhkeraasten dåaresth galka jaevrien Baugevatn låspan, daam jaevriem jaevrien jallemes loektese, debpede rïektes sievine dan jaavran dejnie jællojne 700 (33 W 578072 7556164) jïh tjaetsiegohkedahkem Austerdalen tjïrrh Innerpollen gåajka Tysfjord:sne. Jalline: Innerpollen luvhtie meatesth fjovlem Tysfjorden fjovlese Slábávuodna (Sørfjorden), debpede dan jaavran Baddjejávrre (Øver-Sørfjordvatnet). Åarjene: Jaevreste Baddjejávrre (Øver-Sørfjordvatnet), bæjjese tjaetsiegohkedahken mietie jaevrien Sadjemjávrre luvlemes loektese, dellie rïektes sievine jællose 1236 jiehkesne Gihtsejiegna, dellie rïektes sievine dan jallemes loektese jaevresne Noaidejávri, dellie daam jaevriem Lavzejávri gåajka, debpede tjaetsiegohkedahken mietie jaavran Bovrojávri, daam jaevriem rijhkeraastese. Luvlene: Rijhkeraasten mietie dan mïerhkese gusnie johke Bávgijåhka rijhkeraasten dåaresth galka. Bávgi lea gåatomedajve Baste saemiensïjtese. ¶ § 16 Slahpenjargga Nordland fylhkesne Slahpenjarggan daah raasth (Kaarhtelissie 1): Noerhtene: Dehtie mïerhkeste gusnie rijhkeraaste jaevrien Bovrojávri noerhtegaedtiem tjuahpa, daam jaevriem tjaetsiegohkedahken mietie jaavran Lavzejávri, vyjrehkåbpoe jaavran Noaidejávri jïh daan jaevrien jallemes loektese, daehtie loekteste rïektes sievine dan jællose 1236 jiehkesne Gihtsejiegna, debpede rïektes sievine jaevrien ¶ Sadjemjávrre luvlemes loektese, daehtie loekteste jaevrien dåaresth dam tjaetsiegohkedahkem jaavran Baddjejávrre (Øver-Sørfjordvatnet), vyjrehkåbpoe Slábávuodna:se (Sørfjorden). Jalline: Debpede Slábávuodna:ste (Sørfjorden) Tysfjorden mietie jïh tjåelmiem Hulløya:n jïh laanten gaskem. Åarjene: Tjåelmien luvhtie, Mannfjorden sïjse dahkoe johkenjaalman fjovlesne jaevreste Storvatnet, daam tjaetsiegohkedahkem jaevrien Storvatnet åarjemes loektese, dehtie loekteste rïektes sievine jaevrien Čadnejávri noerhtemes loektese, dellie daam jaevriem jïh tjaetsiegohkedahkem vyjrehkåbpoe rijhkeraasten gåajka. Luvlene: Rijhkeraasten mietie dan mïerhkese gusnie rijhkeraaste jaevrien Bovrojávri noerhtegaedtiem tjuahpa. Slahpenjargga lea Sörkaitum saemiensïjten gåatomedajve. § 17 Ruonasvagge Nordland fylhkesne Ruonasvaggen daah raasth (Kaarhtelissie 2): Noerhtene: Rijhkeraasteste Valddajávri:sne jïh tjaetsiegohkedahken mietie jaavran Gussajávri, vyjrehkåbpoe johken Njallajåhká mietie dahkoe gogka johkem Sørelva gaavnesje. Jalline jïh åarjene: Johken Ravggajåhkå mietie (Sørelva) jïh vyjrehkåbpoe tjaetsiegohkedahkem Ruonasvagg:sne rijhkeraasten gåajka. Luvlene: Rijhkeraasten mietie jaavran Valddajávri. ¶ Ruonasvagge lea Sirges saemiensïjten gåatomedajve jïh dam nuhtjedh snjaltjen 1.- skiereden 15. ¶ § 18 Lijna Nordland fylhkesne Lijnan daah raasth (Kaarhtelissie 2): Noerhtene: Rv:ste 246 Sávtsasj:sne rïektes sievine jaevrien Heargejávri åarjel-luvlemes loektese, debpede daan jaevrien mietie jaevrien låspan. Jalline: Rïektes sievine johkenjaelmeste dennie jaevresne Heargejávri ¶ jaavran Jierdajávri, destie tjaetsiegohkedahkem Juoksajávri:n gåajka, vyjrehkåbpoe tjaetsiegohkedahkem Gaskajávrrit gåajka, debpede tjaetsiegohkedahkem jaavran Linájávri (33 W 552429 7503370) jïh daam jaevriem jaevrien Goržejávri åarjemes loektese. Åarjene: Moeneme loekteste rïektes sievine tjahkese Ridoalggicohkka, jælloe 1273, vyjrehkåbpoe rïektes sievine Rv:se 244 Hurrevárre:sne. Luvlene: Rv:ste 244 rijhkeraasten mietie Rv:se 246 Sávtsasj:sne. Lijna lea gåatomedajve Sirges saemiensïjtese. § 19 Rastevárre Norrbotten läänesne jïh Sijddas Nordland fylhkesne Rastevárren daah raasth (Kaarhtelissie 2): Noerhtene: Dehtie mïerhkeste Trolldal:sne gusnie raaste saemiensijti Sirges jïh Tuorpon gaskem rijhkeraastem gaavnesje, saemiensïjten raasten mietie jaavran Vastenjaure, debpede Vuojatsavon dåaresth dahkoe Virihaure:se. Luvlene: Virihaure:n dåaresth johken Tukijåkkå njaalman. Åarjene: Johken Tukijåkkå mietie jaavran Gasakjavrre, vyjrehkåbpoe tjaetsiegohkedahken mietie dan mïerhkese (33 W 555288 7464930) gusnie tjaetsiegohkedahke rijhkeraastem gaavnesje Leirvatn:sne. Jalline: Rijhkeraastem Leirvatn:n luvhtie Trolldal:n gåajka. Sijddasen daah raasth (Kaarhtelissie 2): Noerhtene: Rv:ste 242A tjahkesne Snøtoppen rïektes sievine dahkoe gusnie johke Ragoelva jaevrien Storskogvatnet sïjse galka, dellie dam åarjelgaedtiem jaevrien Storskogvatnet låspan, vyjrehkåbpoe rïektes sievine jaevrien Bassejávri jallemes loektese, daehtie loekteste rïektes sievine jaavran Skardvatnet, dellie johken Lappelva mietie jaavran Andkjelvatnet. Jalline: Jaevreste Andkjelvatnet johken Fagerbakkelva mietie jaevrien Siiddasjávri njaalman, vyjrehkåbpoe daan jaevrien dåaresth daan åarjemes loektese. Åarjene: Moeneme loekteste rïektes sievine tjahkese Sisovasstinden, jælloe 1411, dellie jiehkien Ålmåjalosjiegna dåaresth (Blåmannsisen) jaavran Leirratnet, vyjrehkåbpoe daan jaevrien ¶ dåaresth dan rijhkeraastese (33 W 555288 7464930). Luvlene: Rijhkeraastem jaevrien Leirvatn:n luvhtie Rv:se 242A dennie tjahkesne Snøtoppen. Sijddas jïh Rastevárre leah ektiegåatomedajvh Duokta båatsoesïjtese jïh Tuorpon saemiensïjtese. Ektesne dajvide nuhtjedh jeahta ektiemååhtedimmiem tjaeledh båatsoesïjten jïh saemiensïjten gaskem nïmhtie guktie konvensjovnen 7. artigkele soptseste. Jis ij dagkeres mååhtedimmie sjïdth jallh dïhte nåhka, dellie dïhte rijhkeraaste raastine båatsoesïjten jïh saemiensïjten gaskem. § 20 Sálla Nordland fylhkesne Sállan daah raasth (Kaarhtelissie 2): Noerhtene jïh jalline: Dehtie mïerhkeste (33 W 555288 7464930) gusnie jaevrie Leirvatnet rijhkeraastem gaavnesje, daan jaevrien dåaresth dan jeahkan Ålmåjalosjiegna (Blåmannsisen), daan jiehkien dåaresth jællose 1283 (33 W 547133 7456435), destie rïektes sievine jaevrien Storelvvatnan åarjel-jallemes loektese, destie rïektes sievine dan mïerhkese gusnie rijhkeraaste jaevrien Labbasjávri noerhtegaedtiem tjuahpa. Luvlene: Rijhkeraasten mietie jaevreste Labbasjávri jaavran Leirvatnet. Sálla lea gåatomedajve Tourpon jïh Loukta – Mavas saemiensijtide. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh jaevreste Loamejavrri dahkoe Bieskehavrrese. ¶ § 21 Gráddas Nordland fylhkesne Gráddasen daah raasth (Kaarhtelissie 2): Noerhtene jïh jalline: Rv:ste 235 jaavran Bállavrre åarjel-luvlemes loektese, daan jaevrien dåaresth daan åarjemes loektese, destie rïektes sievine dahkoe gogka dah johkh Arggalajjåhkå jïh Skiejdejåhkå aktese gerkieh, mænngan johken Skiejdejåhkå mietie dahkoe ¶ gusnie johkese Gráddasjåhkå galka. Åarjene: Minngemes moeneme johkijste gusnie ektesne gelkieh, johken Gráddasjåhkå mietie dahkoe dan mïerhkese gusnie rijhkegeajnoem 77 tjuahpa, destie daam geajnoem rijhkeraasten gåajka. Luvlene: Rijhkeraastem dehtie mïerhkeste gusnie rijhkegeajnoe 77 rijhkeraastem tjuahpa dahkoe Rv:se 235. Gráddas lea gåatomedajve Semisjaur-Njarg saemiensïjtese. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh 1. Jaevrien Ikesjaure luvhtie jaevrien Balvatnet åarjel-luvlemes loektese. 2. Dehtie loekteste jaevresne Balvatnet Skiedjevaggen baaktoe jïh dam tjaetsiegohkedahkem Skiedjevaggen tjïrrh dahkoe gogka vuemie Arggalajvaggem gaavnesje. 3. Hæhtjoste Arggalavaggehytta vaaran Tausafjellet (33W 532558 7412483). 4. Klibbon åarjel-jalleldh baahkoste luvlelen Skaiti (33W 531559 7409416) johkese Nyslåttbekken åarjelen Fredheim. 5. Golme åenebh gohkemdahkine johken Graddiselva mietie. § 22 Älvsbyn Norrbotten läänesne Älvsbyn daah raasth (Kaarhtelissie 2): Geajnoem Holmsel:n luvhtie jaevrien Åträsket åarjel-luvleldh geatjan, destie rïektes sievine jaevrien Manjärv jallemes loektese, destie geajnoen mietie Manjärv:n luvhtie geajnose 94 Vistheden baaktoe, vyjrehkåbpoe geajnoem 94 jeanose Piteälven, daam jeanoem jallese Holmsel:n gåajka. Älvsbyn lea gåatomedajve Balvatn båatsoesïjtese jïh maahta nuhtjesovvedh golken 1.– voerhtjen 30. ¶ § 23 Svanjggá Nordland fylhkesne Svanjggán daah raasth (Kaarhtelissie 2): Dehtie mïerhkeste gusnie geajnoe 77 rijhkeraastem tjuahpa, daam geajnoem ¶ geajnose E6, dellie E6:m åarjese dan mïerhkese gusnie E6 ruevtiegeajnoem Nordlandsbanen tjuahpa, daan ruevtiegeajnoen mietie seamma jællose goh Ståkkåhjåhka, vyjrehkåbpoe daam johkem dan mïerhkese gusnie raaste Semisjaur-Njarg jïh Svaipa saemiensijti gaskem rijhkeraastem gaavnesje (33 W 518200 7375859), meatesth rijhkeraastem noerhtese dan mïerhkese gusnie geajnoe 77 rijhkeraastem tjuahpa. Svanjggá göökte dajvide juakeme; A jïh B. Dajve A lea dïhte boelhke Svanjggá:ste mij noerhtelen Dybenåga. Dajve maahta Semisjaur-Njarg saemiensïjteste nuhtjesovvedh snjaltjen 1. – skiereden 15. jïh Saltfjellet båatsoesïjteste skïereden 16. – ruffien 30. Dajve B lea dïhte boelhke Svanjggá:ste mij åarjelen Dybenåga. Dajve maahta SemisjaurNjarg saemiensïjteste nuhtjesovvedh suehpeden 1. – rahkan 10. jïh Saltfjellet båatsoesïjteste rahkan 11. - voerhtjen 30. § 24 Storsund Norrbotten läänesne Storsunden daah raasth (Kaarhtelissie 2): Storsunden luvhtie meatesth ruevtiegeajnoem laantegeajnose Storträskliden – Koler, daam geajnoem jeanose Lillpiteälven, daam jeanoem geajnoekroessese noerhtejallelen Lillpite, destie geajnoem Granträsk:n gåajka, vyjrehkåbpoe geajnoem Liden bijjelen dahkoe Arridsträsk:se, debpede geajnoem Teugerträsk:n bijjelen Storsund:n gåajka. Storsund lea gåatomedajve Saltfjellet båatsoesïjtese jïh maahta nuhtjesovvedh golken 1. – voerhtjen 30. ¶ § 25 Aahkavaerie /Andfjellet Nordland fylhkesne Aahkavaerien/Andfjellen daah raasth (Kaarhtelissie 3): Noerhtene: Dehtie mïerhkeste gusnie raaste Semisjaur-Njarg jïh Svaipa saemiensijti gaskem rijhkeraastem ¶ gaavnesje (33 W 518200 7375859) johkese Ståkkåhajåhkå, meatesth dam Ståkkåhajåhkå dahkoe gusnie johkine Ruovadajåhkå (Randalselva) aktine galka. Jalline: debpede gusnie Ståkkåhajåhkå jïh Ruovadajåhkå (Randalselva) aktine gelkieh, meatesth Ruovadajåhkå jïh meatesth Ranelva johken Messingåga njaalman daennie johkesne, meatesth Messingåga dahkoe gusnie dah johkh Jarfjellbekken jïh Kjerringelva aktesne gelkieh, destie rïektes sievine tjahkese Giftfjellet (jælloe 1127), dellie rïektes sievine Jånghkerasse (jælloe 1459). Åarjene: Jånghkeristie (jælloe 1459) rïektes sievine tjonnen Kvepsendalstjønna noerthemes loektese, vyjrehkåbpoe rïektes sievine jaevrien Rundbjorvatnet jallemes loektese, debpede rïektes sievine dan mïerhkese rijhkeraastesne gusnie raaste aalka Gran jïh Ran saemiensijti gaskem (Rv 223). Luvlene: Rijhkeraasten mietie Rv:ste 223 koordinatese 33 W 518200 7375859 johken Ståkkåhajåhkå baaktoe. Aahkavaerie/Andfjellet göökte dajvide juakeme; Aahkavaerie jïh Andfjellet. Andfjellet lea dïhte boelhke Aahkavaereste/Andfjell:ste mij luvlelen Virvassåga - Bjoråga dahkoe koordinatese 33 W 510805 7350489, destie rïektes sievine tjonnen Kvepsendalstjønna noerhtemes loektese. Andfjellet lea gåatomedajve Svaipa jïh Gran saemiensijtide. Aahkavaerie lea dïhte boelhke Aahkavaereste/Andfjell:ste mij jallelen Virvassåga – Bjoråga dahkoe koordinatese 33 W 510805 7350489, destie rïektes sievine tjonnen Kvepsendalstjønna noerhtemes loektese. Aahkavaerie maahta Svaipa jïh Gran saemiensijtijste nuhtjesovvedh suehpeden 1. - golken 15. jïh Ildgruben båatsoesïjteste golken 16. – voerhtjen 30. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh: 1. Geerestahkh tjonnen Kvepsendalstjønna luvhtie noerhte-jalleldh otnjegasse koordinatese 33 W 507222 7349428 baahkosne bæjjese Junkeren vuestie. 2. Dovne raarhkoegiedtie sjiehteles sijjesne Virvassdal:sne ¶ § 26 Goepsetjahke Nordland fylhkesne Goepsetjahken daah raasth (Kaarhtelissie 3): Noerhtene jïh jalline: Rv:ste 223, gusnie raaste aalka Gran jïh Ran saemiensijti gaskem, rïektes sievine jaevrien Rundbjorvatnet jallemes loektese, vyjrehkåbpoe rïektes sievine tjonnen Kvepsendalstjønna noerhtemes loektese, vyjrehkåbpoe Goepsejohken mietie njaalman Kvepsendalsbukt:sne, destie rïektes sievine tjonnen Kjerrtjønna jallemes loektese, destie rïektes sievine Rv:se 220A. Åarjene jïh luvlene: Rv:ste 220A rijhkeraasten mietie Rv:se 223. Goepsetjahke lea gåatomedajve Ran saemiensïjtese. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh Rv:ste 223 gåatomedajveraasten mietie Kaldvatnet gåajka, destie jaevrien luvleldh jïh åarjeldh gaedtiem gåatomedajveraastese tjonnen Kjerrtjønna baaktoe, vyjrehkåbpoe daam raastem Rv:se 220A. ¶ § 27 Gierkietjahke Västerbotten läänesne Gierkietjahken daah raasth (Kaarhtelissie 3): Luvlene: Rv:ste 220A rïektes sievine Kåtaviken luvlemes loektese Över-Uman:sne. Åarjene: Över-Uman loekten Kåtaviken luvhtie Rörsund:n tjïrrh åarjemes mïerhkese njuanesne Krabbfjällnäset, debpede rïektes sievine dahkoe gusnie rijhkeraaste noerhtegaedtiem Graesiejaevresne tjuahpa (Grasvatnet). Jalline jïh noerhtene: Rv:ste 217A rijhkeraasten mietie Rv:se 220A. Gierkietjahke lea gåatomedajve Ildgruben båatsoesïjtese. Geerestahkh : Geerestahkh gelkieh årrodh 1. Rv:ste 220A Kåtabäcken johkenjaalman ¶ loektesne Kåtaviken. 2. Över-Uman luvhtie Graesiejaavran jallelen Fjällripfjället. § 28 Ovlevuelie Nordland fylhkesne Ovlevuelien daah raasth (Kaarhtelissie 3): Noerhtene: Rijhkeraasteste Graesiejaevresne (Grasvatnet), dellie daam jaevriem koordinatese 33 W 472797 7326613 vaerien Oksfjellhumpen baaktoe. Jalline: Daehtie moeneme koordinateste rïektes sievine tjahkese Steikhuva (jælloe 1058), destie rïektes sievine johken Bessedørelva njaalman Reevhtsesne (Røssvatnet), dellie daam jaevriem jeanose Sørdalselva Sørdal:sne. Åarjene: Johken Sørdalselva mietie jaavran Varnvatnet, vyjrehkåbpoe johkem Famnvasselva jaavran Famnvatnet, vyjrehkåbpoe johkem Bolvasselva jaavran Bolvatnet, dellie geajnoen mietie Joesjö:n vuestie dahkoe mïerhkese gusnie rijhkeraastem tjuahpa. Luvlene: Daehtie mïerhkeste rijhkeraastem Graesiejaevrien gåajka (Grasvatnet). Ovlevuelie lea gåatomedajve Ubmejen saemiensïjtese. Geerestahkh : Geerestahkh gelkieh årrodh koordinateste 33 W 472797 7326613 Oksfjellhumpen baaktoe noerhtemes baahkose bäjjese Oksskolten gåajka. ¶ § 29 Ramsele Västerbotten läänesne Ramselen daah raasth (Kaarhtelissie 3): Jalline: Geajnoepruvveste jeanoen Umeälven rastah Ottonträsk:n baaktoe, geajnoen mietie Sundö:n jïh Skivsjö:n bijjelen jaevrien Skivsjö:n åarjelgeatjan. Åarjene: Rïektes sievine Skivsjö:n åarjemes loekteste Harrselsfors:n gåajka. Luvlene jïh noerhtene: Harrselsfors:n luvhtie geajnoen mietie Sarsjöliden, Högås jïh Nyby baaktoe jeanose Umeälven, vyjrehkåbpoe daam jeanoem Ottonträsk:n gåajka. Ramsele lea gåatomedajve Ildgruben ¶ båatsoesïjtese jih maahta nuhtjesovvedh golken 1. – voerhtjen 30. § 30 Kruvhtegenvaerie/Vaekie Nordland fylhkesne Kruvhtegenvaerien/Vaekien daah raasth (Kaarhtelissie 3): Noerhtene: Dehtie mïerhkeste gusnie dïhte geajnoe Joesjö:n jïh Varntresk:n gaskem rijhkeraastem tjuahpa, daam geajnoem Valen gåajka jaevrien Famnvatnet baaktoe, vyjrehkåbpoe daam jaevriem jïh johkem Famnvasselva jaavran Varnvatnet, debpede johkem Sørdalselva Reevhtsese (Røssvatnet). Jalline: Reevhtsen mietie Bjørkåselva njaalman dennie jaevresne, debpede rïektes sievine Aalesjaevrien (Elsvatnet) noerhtemes loekten dåaresth Åanghkejaevrien (Unkerratnet) noerhtemes loektese. Åarjene: Åanghkejaevriem jïh johkem Skardmodalselva rijhkeraasten gåajka. Luvlene: Rijhkeraasten mietie dehtie johkeste Skardmodalselva dahkoe gusnie geajnoe Joesjö:n jïh Varntresk:n gaskem rijhkeraastem tjuahpa. Kruvhtegenvaerie/Vaekie lea gåatomedajve Vapsten saemiensïjtese. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh 1. Geajnoen noerhteraedtiem jaevreste Kalven dahkoe johken Tverrelva låspan jaevresne Famnvatnet. 2. Jaevreste Famnvatnet Reevhtsese (Røssvatnet) Sørdal:sne. ¶ § 31 Mejvankilen Västerbotten läänesne Mejvankilen daah raasth (Kaarhtelissie 3): Jalline: Rïektes sievine Grundforsdammen luvhtie jeanosne Umeälven jaevrien Yttre Joranträsk noerhtemes loektese (SWER99TM 617299 7204173), debpede rïektes sievine jaavran Björnabäcksjön, daehtie jaevreste tjaetsiegohkedahkem johkese Paubäcken, vyjrehkåbpoe johkem Paubäcken daan åarjelluvlemes kråanghkose (SWER99TM 635569 7187833), daehtie mïerhkeste rïektes sievine ¶ jaevrien Örnträsket noerhtemes loektese. Åarjene: Jaevrien Örnträsket noerhtemes loekteste rïektes sievine jaevrien Rusträsket låspan, vyjrehkåbpoe johkem Rusbäcken dan jeanose Umeälven. Luvlene: Rusbäcken njaelmeste jeanosne Umeälven dahkoe Grundforsdammen gåajka. Mejvankilen lea gåatomedajve Ildgruben båatsoesïjtese jïh maahta nuhtjesovvedh golken 1. – voerhtjen 30. § 32 Råaksoentjahke Nordland fylhkesne Råaksoentjahken daah raasth (Kaarhtelissie 3): Noerhtene: Dehtie mïerhkeste gusnie johke Skardmodalselva rijhkeraastem tjuahpa, daam johkem dan johken Finnskardbekken njaalman johkesne Skardmodalselva. Jalline jïh åarjene: Johkem Finnskardbekken tjonnese Finnskardtjørna, debpede rïektes sievine Råaktjoenjaevrien (Rotvatn) noerhtemes loektese, daam jaevriem jïh johkem Rotvaselva dan mïerhkese gusnie rijhkeraastem tjuahpa. Luvlene: Minngemes moeneme mïerhkeste rijhkeraasten mietie dan mïerhkese gusnie johke Skardmodalselva rijhkeraastem tjuahpa. Råaksoentjahke maahta noerhte Vilhelmina saemiensïjteste nuhtjesovvedh snjaltjen 1. – mïetsken 31. jïh Byrkije båatsoesïjteste skiereden 1. – ruffien 30. Noerhte Vilhelmina saemiensïjte åådtje dajvem nuhtjedh dovne jeatjah tijjen, mearan bovtsine berkieh dajvi boehth Sveerjesne. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh dehtie tjahkeste Ritterifjell gåatomedajveraasten mietie Raastetjahkese jïh debpede Valtanjaure gåajka. ¶ § 33 Raajnese Nordland fylhkesne Raajnesen daah raasth (Kaarhtelissie 3): Noerhtene: Rïektes sievine dehtie rijhkeraasteste Valtanjauren baaktoe (33 W 475165 7240956) jaevrien Luvlie Diehpelen (Austre Tiplingen) luvlemes loektese. Jalline ¶ jïh åarjene: Dehtie moeneme loekteste Luvlie Diehpelen dåaresth dahkoe gogka Muerhkienjeanoe (Tiplingelva) jïh Råtnoenjohke (Simleelva) aktine sjidtieh, debpede rïektes sievine Råtnoenjaevrien (Råtnan) jallemes loektese, daam jaevriem jïh vyjrehkåbpoe tjaetsiegohkedahkem rijhkeraastese Bijjie Raentsierisnie (Ranseren). Luvlene: Bijjie Raentseristie rijhkeraasten mietie koordinatese 33 W 475165 7240956 rijhkeraastesne Valtanjauresne. Raajnese maahta noerhte Vilhelmina saemiensïjteste nuhtjesovvedh snjaltjen 1. – mïetsken 31. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh Valtanjaureste dahkoe gusnie Råtnoenjohke jïh johke Ranserelva gaavnesjieh. § 34 Lögdeå Västerbotten jïh Västernorrland läänine Lögdeån daah raasth (Kaarhtelissie 3): Jeanoen Lögdeälven njaelmeste Nordmalingsfjärden sisnie, jeanoen mietie Klösfors:n gåajka, dellie geajnoem Yttre Lemesjö:se, vyjrehkåbpoe geajnoem Flärk:se, debpede johkem Husån dahkoe gubpene Bottenviken sïjse galka, dellie Degerfjärd:m vyjrehkåbpoe Nordmalingsfjärd:se jïh jeanoen Lögdeälven njaalman. Lögdeå lea gåatomedajve Byrkije båatsoesïjtese jïh maahta nuhtjesovvedh golken 1. – voerhtjen 30. ¶ § 35 Jitneme Nordland jïh Nord-Trøndelag fylhkine Jitnemen daah raasth (Kaarhtelissie 3): Noerhtene: Rijhkeraasten luvhtie Bijjie Raentsierisnie (Ranseren), Raentserenjeanoen mietie jïh tjaetsiegohkedahkem dan åarjemes loektese dennie jaevresne mij tjahken Flåfjellet luvlelen (33 W 458364 7227126). Jalline: Moeneme loekteste rïektes sievine åarjemes loektese Jitnemenjaevresne, Bijjie. Åarjene: Daehtie loekteste tjaetsiegohkedahkem Jitnemenjaavran jïh vyjrehkåbpoe dan ¶ mïerhkese gusnie Jitnemenjohke rijhkeraastem tjuahpa. Luvlene: Rijhkeraasten mietie Jitnemenjohkeste Bijjie Raentserasse (Ranseren). Jitneme lea gåatomedajve åarjel Vilhelmina saemiensïjtese. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh dehtie Raentserenjeanoen njaelmeste Bijjie Raentsierisnie (Ransaren) meatesth dam gåatomedajveraastem Jitnemenjaavran, Bijjie. § 36 Sipmehke Nord-Trøndelag fylhkesne Sipmehken daah raasth (Kaarhtelissie 3): Noerhtene: Dehtie mïerhkeste gusnie Jitnemenjohke rijhkeraastem tjuahpa tjaetsiegohkedahken mietie Jitnemenjaevrien åarjemes loektese, Bijjie. Jalline: Moeneme loekteste rïektes sievine Såålejaevrien åarjemes loektese, debpede tjaetsiegohkedahkem Bijjie-Sipmehken gåajka (Vestre Sipmeken), vyjrehkåbpoe tjaetsiegohkedahkem rijhkeraastese VuelieSipmehkisnie (Austre Sipmeksjøen). Luvlene: Rijhkeraasten mietie Vuelie-Sipmehkistie (Austre Sipmeksjøen) dan mïerhkese gusnie Jitnemenjohke rijhkeraastem tjuahpa. Sipmehke lea gåatomedajve noerhte Frostviken saemiensïjtese. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh dehtie Jitnemenjaevreste, Bijjie gåatomedajveraasten mietie VuelieSipmehkasse (Austre Sipmeksjøen). ¶ § 37 Baajme Jämtland läänesne Baajmen daah raasth (Kaarhtelissie 4): Rijhkeraasten luvhtie Sipmehkejaevresne Sipmehkejohkese, daam tjaetsiegohkedahkem dahkoe gusnie Gavostjohkem gaavnesje, daam tjaetsiegohkedahkem jaavran Leipikvattnet, dellie jaevrien Leipikvattnet dåaresth jïh jeanoej Bjurälven jïh Storälven mietie (dïhte raaste dan eekese Leipikvattnet 1:1 Straejmien ¶ tjïeltesne) rijhkeraastese, dellie rijhkeraasten mietie Sipmehkejaavran. Baajme lea gåatomedajve Østre Namdal båatsoesïjtese. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh Sipmehkejaevreste jaavran Ankarvattnet. § 38 Mesklumpen Jämtland läänesne Mesklumpen daah raasth (Kaarhtelissie 4): Dehtie mïerhkeste gusnie Guevtelejohke (Storälven) rijhkeraastem tjuahpa Ingenmansland baaktoe, daam johkem jïh johken Bjurälven mietie jaavran Leipikvattnet, vyjrehkåbpoe jaevrien Leipikvattnet åarjelgaedtien mietie johkese Leipikälven, daam johkem jaavran Ankarvattnet, jaevrien dåaresth jïh vyjrehkåbpoe tjaetsiegohkedahken mietie jaavran Stor-Blåsjön, daam jaevriem voenese Stora Blåsjön, vyjrehkåbpoe geajnoem Östra Vallervattnet gåajka jïh debpede rijhkeraastem Guevtelejohkese (Storälven). Mesklumpen lea ektiedajve Østre Namdal båatsoesïjtese jïh noerhte Frostviken saemiensïjtese. Ektesne dajvem nuhtjedh jeahta mååhtedimmiem tjaeledh båatsoesïjten jïh saemiensïjten gaskem nimhtie guktie konvensjovnen 7. artigkelen mietie. Jis dagkeres mååhtedimmie ij sjïdth jallh dïhte nåhka, dellie Mesklumpen lea gåatomedajve Østre Namdal båatsoesïjtese golken 1.- voerhtjen 30. Gålkoen 1. – 30. dellie dovne noerhte Frostviken saemiensïjte maahta dajvem nuhtjedh.. ¶ § 39 Jorm Jämtland läänesne Jormen daah raasth (Kaarhtelissie 4): Geajnoem rïjhkeraasten luvhtie Östra Vallervattnet baaktoe voenese Stora Blåsjön, dellie Stor-Blåsjön, Lill-Blåsjön, Blåsjöälven, Stor Jorm, Kycklingvattnet, Kvarnbergsvattnet geajnoepruvvien gåajka Tjedtegen baaktoe (Gäddede), dellie geajnoem ¶ jaavran Murusjøen, jïh vyjrehkåbpoe rijhkeraastem Östra Vallervattnet gåajka. Dajve lea gåatomedajve Østre Namdal båatsoesïjtese. Gåatometjahke Blåsjökilen maahta abpe jaepiem nuhtjesovvedh. Jormen jeatjah dajvh maehtieh nuhtjesovvedh golken 1.-voerhtjen 30. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh jaevreste Lill-Väktaren medtie 1,8 kilometerh otnjegasse jaevrien Lill-Blåsjön vuestie (gea § 46). § 40 Mealhko Nord-Trøndelag fylhkesne Mealhkon daah raasth (Kaarhtelissie 4): Rengen luvhtie Sørli:sne mietelen Sørlitjaetsiegohkedahken jaevrien Lenlingen noerhtemes loektese, debpede rijhkegeajnoen mietie Lauvsjølia:n dåaresth pruvvien gåajka dennie njuanesne jaevriej Laksjøen jïh Sandsjøen gaskesne, vyjrehkåbpoe jaevrien Sandsjøen mietie johkese Gamvollbekken, debpede rijhkegeajnoem Kveeidet gåajka, vyjrehkåbpoe jaevrien Murusjøen mietie dahkoe gusnie geajnoe 74 rijhkeraastem tjuahpa, destie rijhkeraastem Rengen gåajka Sørli:sne. Mealhko lea gåatomedajve Jiingevaerien saemiensïjtese jïh gøøkte sïjtesijjide Østre Namdal båatsoesïjteste. Daah gøøkte sïjtesijjieh åadtjoeh dovne Jiingevaerien saemiensïjten gåatomedajvem Sveerjesne nuhtjedh. ¶ § 41 Laadth–gieles Jämtland läänesne Laadth–gielesen daah raasth (Kaarhtelissie 4): Luvlene: Rijhkeraasteste Holdern luvnie jaevrien dåaresth dan åarjemes loektese, dellie Holdersströmmen mietie jaavran Torrön. Åarjene: Torrön mietie Gaunviken jïh Gaunan dåaresth rijhkeraastese. Noerhtejalline: Gaunan luvhtie rijhkeraastem Holdern gåajka. Laadth–gieles lea gåatomedajve Skæhkeren ¶ båatsoesïjtese. Aajne Kall saemiensïjtese luhpie dajvesne vïjredh. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh Långnäset luvhtie jaevresne Jävsjön Torrön gåajka. § 42 Enan Jämtland läänesne Enan daah raasth (Kaarhtelissie 4): Noerhtene: Rijhkeraasteste geajnoen E14 mietie dahkoe geajnoekroessese Rundhögen gåajka. Luvlene jïh åarjene: Daehtie geajnoekroesseste geajnoem Rundhögen gåajka, vyjrehkåbpoe rïektes sievine Sevedholm:n gåajka jïh debpede rïektes sievine Blåhammarkläppen dåaresth rijhkeraastese Svaaletjahkesne (SWER99TM356084 6997276) Jalline: Rijhkeraasten mietie Svaaletjahkeste geajnose E14. Enan lea gåatomedajve Saanti båatsoesïjtese (Essand reinbeitedistrikt). Dïhte boelhke dajveste mij gåatomevaerien sjïsjnjelen maahta nuhtjesovvedh abpe jaepiem. Enan jeatjah dajvh maehtieh nuhtjesovvedh golken 1. - voerhtjen 30. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh Rundhögen luvhtie meatesth gåatomedajveraastem rijhkeraastese Svaaletjahkesne. ¶ § 43 Bealjehkh Sør-Trøndelag fylhkesne Bealjehki daah raasth (Kaarhtelissie 4): Noerhtene: Rijhkeraasteste Svaaletjahkesne (33 V 356084 6997276) rïektes sievine Gorfuglhåmmåren gåajka (jælloe 839), destie rïektes sievine jaavran Nesjøen Esnan baaktoe (33 V 349336 6993114). Jalline: Esnan luvhtie jaevrien Nesjøen mietie johken Storbekken njaalman (33 V 352037 6986732). Åarjene: Daehtie johkenjaelmeste rïektes sievine tjahkese Neklumpen (jælloe 1014), debpede rïektes sievine dan mïerhkese gusnie johke Ekornåa rijhkeraastem tjuahpa. Luvlene: Rijhkeraasten mietie johkeste Ekornåa ¶ Svaaletjahkese. Bealjehkh leah gåatomedajve Handölsdalen saemiensïjtese. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh 1. Rijhkeraasteste Svaaletjahkesne gåatomedajveraasten mietie Esnan gåajka jaevrien Nesjøen baaktoe. 2. Storbekken johkenjaelmeste jaevresne Nesjøen gåatomedajveraasten mietie dahkoe dan mïerhkese gusnie johke Ekornåa rijhkeraastem tjuahpa. § 44 Grövelsjön Dalarna läänesne Grövelsjön daah raasth (Kaarhtelissie 4): Rijhkeraasteste jaevresne Grövelsjön, daan jaevrien mietie Grövlan johkenjaalman, destie rïektes sievine Rv:se 140A, vyjrehkåbpoe rijhkeraasten mietie Grövelsjön gåajka. Grövelsjön lea gåatomedajve Svaahken båatsoesïjtese (Elgå reinbeitedistrikt). Dah dajveboelhkh mah abpe-jaepie-maarhken ålkolen, dah maehtieh nuhtjesovvedh golken 1. – voerhtjen 30. Geerestahkh: Geerestahkh gelkieh årrodh johken Grövlan luspeste jaevreste Grövelsjön gåatomedajveraasten mietie Rv:se 140A. ¶ Sjïere njoelkedassh geerestahki bïjre ¶ § 45 Sjïere rijhkeraasten geerestahkh NordTrøndelag, Sør-Trøndelag jïh Hedmark fylhkine dovne Jämtland jïh Dalarna läänine. Geerestahkh gelkieh rijhkeraasten mietie årrodh: 1. Loarte båatsoesïjten jïh Jovnevaerie saemiensïjten gaskem jaevreste Stor-Kingen jaavran Björkvattnet (gea § 46). 2. Loarte båatsoesïjten jïh Njaarke saemiensïjten gaskem jaevreste Björkvattnet jaavran Jävsjön. 3. Skæhkere båatsoesïjten jïh Kall ¶ saemiensïjten gaskem jïh Gaske-Laante båatsoesïjten jïh Kall saemiensïjten gaskem jaevreste Torrön Breivatnet gåajka. 4. Gaske-Laante båatsoesïjten jïh Kall saemiensïjten gaskem jaevreste Skalsvattnet staasjovnese Teveldal (gea § 46), 5. Saanti båatsoesïjten (Essand reinbeitedistrikt) jïh Handölsdalen jïh Mittådalen saemiensïjti gaskem johkeste Ekornåa Rv:se 153 (gea § 46), 6. Gåebrien båatsoesïjten (Riast-Hylling reinbeitedistrikt) jïh Mittådalen saemiensïjten gaskem jïh Gåebrien båatsoesïjten jïh Ruvhten saemiensïjten gaskem jaevrien Hyddsjön luvhtie Rv:se 146 Aa. 7. Femund båatsoesïjten jïh Ruvhten saemiensïjten gaskem Rv:ste 146 Aa Rogshåen gåajka johkesne Røa. 8. Svaahken båatsoesïjten (Elgå reinbeitedistrikt) jïh Idre Orre saemiensïjten gaskem Rogshå:ste johkesne Røa jaavran Grövelsjön. 9. Svaahken båatsoesïjten baaktoe (Elgå reinbeitedistrikt) Rv:ste 140 A dahkoe dan mïerhkese gusnie geajnoe 218 rijhkeraastem tjuahpa. § 46 Dejtie geerestahkide mah moenesovveme §§ 14, 39 jïh 45 nr. 1, 4 jïh 5, mah leah tsyøgkeme jeatjah diedti gaavhtan goh mååhtedimmie jeahta dej gøøkte iïjhki gaskem, eah goh dah jorkelh diedti gaavhtan. ¶ § 47 Dïedtejuekeme dej gøøkte rijhki gaskem guktie geerestahkh jïh jeatjah tseegkemh tseagodh jïh dåvvodh mej bïjre daennie protokollesne tjaalasovveme, dan bïjre protokollen lissie soptseste (Sjïere lissie). Geerestahkh mah tsyøgkesovveme evtebe mååhtedimmiej gaavhtan dej gøøkte rijhki gaskem, jïh mah eah moenesovvh daennie protokollesne, dejtie geerestahkide ryjvestalledh. Seamma dovne geerestahkide mah daan protokollen mietie eah vielie dåhkesjh. Dïedte ryjvestalledh dan rijhken dïedte mij aerebi tsyøgkeme. ¶ Minngemes njoelkedassh ¶ § 48 Jis akten rijhken naasjovne reereme, aerebi goh konvensjovne raastenbijjelen båatsoen bïjre faamojne sjïdteme, dïhte råajvarimmiem nænnoestamme mij maahta båatsoem heaptodh gåatomedajvesne mij daan protokollen mietie, dellie dïhte rijhke galka dan nubpien rijhken båatsoesïjten jallh saemiensïjten gåatomem tjïrkedh. ¶ § 49 Gåessie geerestahkh jïh jeatjah tseegkemh tseagkodh jïh ryjvestalledh, dellie dah gøøkte rijhkh, aerebi goh konvensjovne raastenbijjelen båatsoen bïjre faamojne sjïdteme, dah gelkieh sjïere mååhtedimmiem darjodh. ¶ Lissie 2 Njoelkedassh Nøørjen-Sveerjen gåatomemoenehtsasse jïh Njååhtjedimmiemoenehtsasse Aalkuvistie jiehtegh § 1 Daejnie njoelkedassine leah tjïelkebe jiehtegh Nøørjen-Sveerjen gåatomemoenehtsasse (Gåatomemoenehtse) jïh Nøørjen-Sveerjen Njååhtjedimmiemoenehtsasse (Njååhtjedimmiemoenehtse) konvensjovnen 23 aartigkelen mietie Nøørjen jïh Sveerjen raastenbijjelen båatsoen bïjre. § 2 Dovne Gåatomemoenehtsasse jïh Njååhtjedimmiemoenehtsasse galka sjïere tjaeliehtimmiesijjie. Tjaeliehtimmiesijjieh leah joekehth sijjine fylhkesne jallh läänesne gubpene konvensjovne håsvede. Nøørjen jïh Sveerjen saemiedigkiej raeriestimmien mietie dellie reerenassh ektesne jiehtieh gubpene moenehtsh tseegkesuvvieh. Reerenassh ektesne maehtieh jiehtedh tjaeliehtimmiej laavenjassh naasjovnen åejvijste dorjesuvvieh. § 3 Fïerhten moenehtsen åvtoehkasse lea dïedte aamhtesebuektiehtimmiem juhtiehtidh jïh vaaksjodh. Åvtohke geehtie aamhtesh gïetedæmman båetieh dan varke guktie gåarede. Åvtohken gåhtjomen mænngan dellie moenehtsen lïhtsegh gelkieh moenehtsen tjåahkojne meatan jïh sjïere tsiehkine viehkiehtidh aamhtesidie buektiehtidh. § 4 Reerenassh ektesne moenehtsi lïhtsegen jïh sijjiesadtjen maaksoem nænnoestieh. Ektiejiehtegh aamhtesegïetedæmman § 5 Tjaaleldh govlehtimmieh moenehtsidie maehtieh daaroen-, Sveerjen- jallh saemiengïelese. Njaalmeldh dïejveldimmesne maahta fïertem gïelem nuhtedh. Jis daerpies jarkoestidh jallh toelhkedh, dellie moenehtsh dam øørnieh. Moenehtsi protokollh jïh nænnoestimmieh daaroengïelese jallh Sveerjen gïelese tjaalasuvvieh jïh jis daerpies dovne saemiengïelese. ¶ § 6 Moenehtse nænnoste mejtie aamhtesegïetedalleme lea njaalmeldh, tjaaleldh jallh jeatjah-leejne. Gosse aamhtesem nænnoestamme, dellie tjaaleldh nænnoestimmiem varki bæjhkoehtidh. ¶ Nænnoestimmieh leah byjjes. ¶ § 7 Dïhte gie aamhtesegïetedallemisnie meatan dan lea jïjtse ïedtjine jis: a) jïjtje lea aamhtesisnie meatan b) jïjtje lea pruvres jallh ektiegåetehke aktene gie aamhtesisnie meatan jallh seamma fuelhkine jallh laatjoevinie bæjjese- jallh vååleseotnjegisnie jallh balteotnjegisnie dan gietske goh aajkohke jallh seammaligks gietskene c) jïjtje lea barkosne jallh jeatjah bijjie- jallh vuelieøørnegisnie aktene gie aamhtesisnie meatan d) dagkerh sjïere tsiehkieh båetieh guktie jïjtjen jearsoe jeatjabijstie vïesjebe sjædta maehtedh ov-vïedteldh aamhtesinie barkedh. § 8 Aamhteseguedtijen sijjien åvteste maahta sov tjirkije. Tjirkije galka daaroen-, Sveerjen- jallh saemiengïelem maehtedh. Aamhteseguedtije galka dïsse luhpiem vedtedh njaalmeldh moenetsisnie jallh tjaaleldh. Jis ij tjirkije sjïehth, dellie moenehtse maahta tjirkijem girvedh. § 9 Tjaalegh jïh jeatjah aamhtesepaehperh gelkieh aamhteseguedtiejidie jïh riektes åejvide seedtesovvedh. Jis daerpies dellie aamhteseguedtiejidie naasjovne bæjhkoehtimmie-åejviej tjïrrh voervelidh. Jis sjïere tsiehkieh, dellie vaenemes akten plaerien tjïrrh bæjhkoehtidh mij lea sïejhme lohkemasse dennie dajvesne. Aamhtesegïetedalleme Nøørjen-Sveerjen gåatomemoenehtsisnie § 10 Vaejtiemisnie Gåatomemoenehtsasse desnie gelkieh bïevnesh mah daerpies maehtedh aamhtesem gïetedidh. Moenehtse gaajhkide åehpies vuestiehkidie voervele jïh dejtie treevedh sjïerebiejjien åvtelen vaestiedidh. Jis vaejtiemisnie mij fååtese, dellie Gåatomemoenehtse galka vaejtiejasse nuepiem vedtedh edtja sjïerebiejjien åvtelen faetiem øørnedh. Jis ij faetiem øørnh dan sjïerebiejjien åvtelen dellie vaejteme maahta girvesovvedh. § 11 Jis Gåatomemoenehtse veanhta vaejteme lea moenehtsen dïedtedajven ålkolen, dellie galka dam girvedh. Dovne seamma jis giestie joem seedtesovveme gie ij leah gyhtjelassese nuekies gïetskene. ¶ § 12 Jis Gåatomemoenehtse veanhta moenehtsen nænnoestimmie lea ovreaktoes orre bïevnesi gaavhtan jallh jeatjah sjïeki åvteste, dellie moenehtse galka nænnoestimmiem jeatjahtehtedh jis dam sneehpes jïh aelhkie darjodh jïh ij giem irhkh dïsse jallh gien bïjre dïhte nænnoestimmie. Klååkeme gahtja jis moenehtse nænnoestimmiem jeatjahtahta nimhtie guktie klååkije sæjhta. Aamhtesegïetedalleme Nøørjen-Sveerjen Njååhtjedimmiemoenehtsisnie § 13 Njååhtjedimmiemoenehtsen lïhtsege galka doemesjevåarnomem våarnahtamme jallh doemesjedåajvehtsem jïjtse hïejmerïjhkesne. § 14 Klååkemisnie Njååhtjedimmiemoenehtsasse byøroe tjaeledh a) mij nænnoestimmide klååkesåvva b) dah tsiehkieh mejtie vuesehte c) vïhtesjimmiem jïh d) krïebpesjimmieh mejtie buakta Jis klååkemisnie mij fååtese dellie Njååhtjedimmiemoenehtse galka klååkijasse nuepiem vedtedh sjïerebiejjien åvtelen faetiem øørnedh. Jis ij faetiem øørnh, dellie klååkeme maahta girvesovvedh.. § 15 Njååhtjedimmiemoenehtse galka klååkemem girvedh jis giestie joem biejesovveme gie ij aamhtesinie nuekies gïetskene. § 16 Klååkeme vuestiehkasse seedtesåvva guktie dam åådtje lahtestidh. Lahtestimmesne byøroeh seamma bïevnesh mejtie moeneme § 14 voestes boelhketjisnie b-d. § 17 Tjåahkoegåhtjomen mænngan galka vuestehke jïjtje båetedh. Åtnoes/praktigke sjïeki gaavhtan dellie maahta telefovnem, videokonferansem jallh jeatjah viehkiedirregem nuhtjedh. Njaalmeldh dïejveldimmie lea byjjes. Vuestehkh jïjtjh altese vïhtesjæjjide jïh daajroeladtjide gåhtjoeh jïh dej åvteste maeksieh. Njååhtjedimmiemoenehtse jïjtjevientien maahta vïhtesjæjjah jallh daajroeladtjh gåhtjodh jïh dej åvteste maeksieh. Vïhtesjæjja mij njaalmeldh dïejveldimmesne meatan galka stillesovvedh saatnan soptsestidh jïh saetniesluhpiem våarnodh. ¶ § 18 Jis vuestehke ij njaalmeldh dïejveldæmman båetieh sjïeken namhtah jallh ij maam jiehtieh staeries biejjien åvtelen, dellie Njååhtjedimmiemoenehtse maahta læjhkan aamhtesem pryøvedh. § 19 Njååhtjedimmiemoenehtse maahta aamhtesem viht gïetedidh maam minngemosth dåhkasjahteme jis a) nænnoestimmiem bieljielin namhtah vuestehken nuepiem åadtjodh lahtestidh jallh njaalmeldh dïejveldimmesne meatan jïh vuestehke maahta vuesiehtidh man åvteste idtji båetieh jïh dåhkasjehteme vuestehken vuestie sjidti b) orre bïevnesh jæjhtoeh mah tjïelkestieh nænnoestimmie lij båajhtode jallh c) gïetedimmesne båajhtah darjoejin mah lin vihkele dan nænnoestæmman. ¶ Noerhte-laanti saemiej konvensjovne ¶ Reerenassh Nøørjesne, Finlaantesne jih Sveerjesne nænnoestieh ¶ - ¶ saemieh dah aalkoe-almetjh daej golme laantine - saemieh leah tjierte jalhts ovmese laantine årroeminie - ¶ saemiej leah sjiere kultuvre jih ektesvuekie-jieleme, tradisjovnh,gielh, veasomh jih - båetije biejjij ¶ vååjnesassh - dej golme staati leah naasjovnale jih internaasjovnale diedte saemien kultuvrese jih - ¶ jielemasse nuepiem vedtedh øvtiedimmiem juhtiehtidh - saemien almetjidie leah reaktah jijtjedh reerenasse - ¶ saemien kultuvre jih jielemasse laanten kultuvrese lissine båata jih nimhtie dam bijjiebasse lutnjie - ¶ saemiej leah daerpiesvoete sjiere rasti namhtah jielemem øvtiedidh - saemide laante jih tjaetsie daerpies kultuvren sjiekenassen gaavhtan - ¶ gosse saemiej reaktasvoete edtja tseegesovvedh, dellie daerpies mujhtedh guktie saemieh aerebi aejtemen nuelesne orreme jih nimhtie ovreaktam dååsteme - ¶ saemiedigkieh dej golme laantine sjiekenassen mietie naemhtieh tjoeverieh vierhtiedieh - ¶ sijhtieh saemiej jielemem jih kultuvren båetije biejjide bueriedidh - eah edtjieh rasth saemij almetjij jallh ajne saemiej ektievuekie-jielemem jeeredh - ¶ vuejnedh guktie orre saemien konvensjovne maahta reaktide mah aerebi Lappekodisillesne 1751 tjåadtjoejin, orrestehtedh jih øvtiedidh - vuesiehtidh guktie saemiej reaktah jijtjedh reerenasse vååjnose båetieh, krøøhkestimmien nuelesne - saemij reaktah laantese jih tjaatsan goerkese biejedh jih nimhtie vuesiehtidh samieh dah aalkoealmetjh daej sjiere laantine - vuesiehtidh guktie saemiej sjiere maahtoeh jih kultuvre-diejvesh vihkeles, jih pråvhkeme eatnemen maelmijste lea leahtah saemien kultuvreste - ¶ moenedh guktie saemiej nyjsenæjjaj vuekieh jih barkoeh maehtieh ektievoetesne bijjiebasse lutnjesovvedh, juktie aaj nimhtie maehtieh buerebe vuesiehtæmman båetedh ovmese åårganisasjovnine - ¶ sijhtieh edtjieh saemieh ektesne veasodh goh akte ålme-tjierte daej golme laantine - vuesiehtidh saemiej vaajtelimmieh, væljoeh jih reaktah jijtje diedtem guedtedh - ¶ øvtiedimmien jih båetije bijjej gaavhtan - sijhtieh aaj vuesiehtidh saemiej reaktah jih jijtjh-reereme leah veadtaldihkie internaasjovnale almetji-reaktide jih aaj dan daamts almetje-reaktese - ¶ Daate konvensjovne lea tjaalasovveme saemiej ektine guhth munieh vihkeles daate aerebi goh staate daam ratifiserie, ¶ lea dååhkasjehtemem dejstie golme saemiedigkijste dååsteme. dah tjuerieh duvtiem saemide båetije bijjiej vedtedh guktie daate konvensjovne faala. ¶ Voestes kapittele I ¶ Saemiej sjiere reaktah ¶ Voestes tjaalege Man g ¶ ovne ¶ aavhtan konvensj ¶ Daan konvensjovnen aarvoe leah reaktide jååhkesjidh jih nænnoestidh guktie saemieh vihties laakan m ¶ Mubpie tjaalege aehtieh sijjen gielide øvtiedidh jih aaj kultuvrem , jielemidie jih ektie-voetide vaarjelidh guktie vaenemes tsagkesh laanti gaskems sjidtieh. ¶ Saemi ¶ etjh ¶ eh goh aalkoealm ¶ Saemieh leah aalkoealmetjh Finlaantesne, Nøørjesne jih Sveerjesne. ¶ Gåalmede tjaalege ¶ Reaktah jijtjh-reerenasse ¶ Saemiej leah reaktah jijtjh-reerenasse nimhtie guktie ålma-reaktah jiehtieh jih aaj nænnoestimmieh daennie konvensjovnesne. Guktie dah reaktah ¶ tjoeverieh åadtjodh eavadidh guktie beetneh-vierhtide stuvredh, guktie jeatja almetji ektine dåemiedidh jih aaj guktie dihte kultuvre- øvtiedimmie munieh, dellie saemieh jijtje ¶ edtja juhtedh. Nimhtie aaj vihkeles åadtjodh jijtjedh aamhtside stuvredh mah eatnemen maelmide veadtaldihkie. ¶ Njealjede tjaalege ¶ Almetjh guhth konvensjovnen nualan båetieh ¶ Konvensjovne dijpieh dejtie guhth Finlaantesne, Nøørjesne jallh Sveerjesne årroeminie jih jijtje damtieh goh saemieh, jih aaj ¶ 1. saemien gielem gåetesne pruvkieh jallh vaenemes akte eejhtegijstie jallh aahka/aajja leah ¶ 2. luhpiem utnieh båatsoe-jieleminie giehtelidh Nøørjesne jallh Sveerjesne ; jallh 3. lupiem utnieh saemiedigkie-veeljemisnie meatan Nøørjesne jallh Sveerjesne; jallh saemien gielem gåetesne pruvkeme; jallh ¶ 4. jis maanah dejstie guhth 1,2 jallh 3 mieriej nualan båetieh. ¶ Vijhtede tjaalege ¶ Man stoerre staaten diedte ¶ Gaajhkh staati åårgaanh, dovne naasjo ¶ lihkemes byjresen,diedth utnieh daan konvensjovnese. Jeatja åårganh mah byøgkeles reeremisnie jih byøgkeles vyrtehkisnie aaj tjoeverieh diedtem vuesiehtidh. Daate aaj faalegem ¶ moeladtje aamhtsigujmie jal ¶ sh juhtiehteminie. ¶ vnale,regiovnale jih ¶ vadta private åårganide mah leah barkeminie byjjes faa lh jeatja sjiere byjjes laavenjas ¶ Gosse daam konvensjovnem åtnose vaalteme, dellie eah edtjh saemiedigkieh jallh dah jeatja saemien åårganh ovjearohks sijjen naasjovnale jallh internaasjovnale reaktijste, nommem vaeltedh goh staate jis eah leah aamhtsigujmie byjjes-raerine barkeminie. ¶ Govhtede tjaalege ¶ Magkeres råajvarimmieh staateste saemide ¶ Dah golme staath tjoeverieh radtjoes laakan barkedh guktie saemieh maehtieh eensi laakan gielem øvtiedidh jih gorredidh, kultuvrem va ¶ m bijjiebasse lutnjedh. ¶ Staath edtjieh aaj buerie laak ¶ laakan tjåadtjodh jih buerie ¶ D ¶ i arjelidh jih jielemem jih ektievoete ¶ an barkedh guktie saemiej byjrese maahta stinks øvtiedimmie vijriebasse juhtiehtidh. ¶ aate konvensjovne aaj staateste kriebpesje diedtem utnedh saemide mah leah siejme saemiej voeng bæjngolen årroemine. ¶ Tjijhtjede tjaalege ¶ Namtegh diskriminering - jih sjiere råajvarimmieh tseagkodh ¶ Saemien almetjh jih ajne saemie edtjieh vaarjelimmesne årrodh guktie eah jeatjh-laaketje vuajnoen (diskriminering) nualan båetieh. Gosse saemiej reaktah daan konvensjovnen mietie vedtedh,dellie staate tjoevere sj ¶ eagkodh. ¶ iere råajvarimmieh ts ¶ Gaaktsede tjaalege ¶ Vaenemes reaktah ¶ vnese veadaldihkie, leah "vaenemes reakt ¶ Reaktah mah daan konvensjo ¶ ah"(minsterettigheter). Juktie nimhtie sjiere staath maehtieh reaktide vijriedidh jallh buerebe råajvarimmieh faaledh. Daerpies lea læjhkan daejredh ij leah nuepie reaktide mah joe gååvnesieh gærtjiedidh. ¶ Åktsede tjaalege ¶ Saemiej vuekieh ¶ Guktie voestes raajese vuesehte, dellie edtjieh staath gosse orre reaktah buektedh dajvide gusnie maahtah saemij mojhtsh gååvnesidh, tjilkedh mejtie daerpies sijjid ¶ lh jeatjh laakan viehkiem vedtedh laaken tjirrh. Reakta-åtnosne e ¶ ekieh bæjjese lutnjesovvedh. ¶ Staath edtjieh saemiej reaktaj-sisvegh jih reaktaj-vuekieh jih pråvhkoeh krøøhkestidh. ¶ e vaarjelidh jal dtjieh aaj saemiej vu ¶ Låhkede tjaalege ¶ Reakta-njolkedassi sjiehtesjimmie ¶ Staath edtjieh saemiedigij ektine laakide jih aaj jeatja aamhtside mah daerpies, sjiehtesjedtedh guktie saemide laanti rasti gåabpegh bielesne bøøremes sjædta. ¶ Luhkie-voe es tjaalege ¶ st ¶ Ektes-vuekiebarkoe kultuv ¶ vhtan ¶ ren -jih jielemesjiehtesjimmien gaa ¶ Staat edtjieh råajvarimmieh tseagkodh gu ¶ lidh laanti gaskems jih aa ¶ h ¶ gusnie saemiej årromes ¶ e vedtedh guktie dihte kultuvre- faaleldahke bøøremes sjeadta seamma magkeres laantesne jielieminie. ktie aelhkebe saemide jielebarkojne giehte j buerielaakan kultuvre-daerpiesvoetide tseagkodh. Nimhtie aaj staath tjoeverieh barkedh guktie gaajhk tsagkesh mah saemiej jieleme-barkose veadtaldihke suenieh . Daate tjoevere daeahpadidh seamma ijjieh jih magkeres laantesne. Seamma reaktam aaj saemied ¶ Luhkie mubpie tjaalege ¶ Ektesvuekie-barkoe øøhpehtimmien jih tryjje-jielemen gaavhtan ¶ Staath edtjieh råajvarimmieh tseagkodh guktie saemieh maehtieh viehkiem åadtjodh øøhpehtæmman, healsose jih siemes-voetese laantesne gusnie bøøremes. ¶ Luhkie gåalmede tjaalege ¶ Saemiej ¶ mbovlh ¶ sy ¶ Staath edtjieh saemiej reaktam krøøhkestidh saevegem pruvhkedh jih aaj jeatja naasjovnale symbolh. Dah edtjieh aaj saem ¶ jih vuesiehtieh saemieh leah sjiere tjierte dej golme laantine. ¶ Mubpie Kapittele II ¶ Lu ¶ e iedigkijne ekti-vøøki barkedh guktie saemiej symbovlh vååjnose båetieh ¶ Saemiej jijtjh - reereme ¶ hkie njealjede tjaaleg ¶ Saemiedigkieh ¶ Saemiedigkieh edtjieh gaajhki golme laantine gååvnesidh. Dihte saemiej jillemes åårgaane. Saemiedigkieh erkieh guktie bøøremes saemide jih almetjh disse veeljesuvvieh veeljeme -reaktan mietie abpe laanteste ¶ b ¶ . ¶ Veeljeme- reaktah saemiedægkan båetieh laaken tjirrh. Dah moenesovvieh barkoen tjirrh saemiedigkijne, tjaalege 16. ¶ Saemiedigkieh edtjieh dagkeres laavenjassh utnedh guktie maahta radtjoes laakan barkedh guktie saemiej jijtjh-reereme reaktah bæjjese lutjnes ¶ n aarvoen mietie. Nænnoestimmieh saemiedigkij faamojse laaken tjirrh båetieh. ¶ Saemiedigkieh råajveri ¶ tsidie mejtie daerpies. ¶ Luh ¶ ge ovvieh daan konvensjovne ¶ eh jih jiehtesh buektieh aamh ¶ kie vijhtede tjaale ¶ Saemiedigkien jijtjh-reereme njolkedassh ¶ Saemiedigkij jijtjh-reereme nænnoestimmieh gyhtjelasside buektieh nasjovnale jallh internasjovnale reaktaj ¶ Saemiedigkieh aaj maehtieh mååhtedimmieh nasjovnale, regiovnale jih byjrese ektievoetij tjirrh buektedh jis tjirrh. ¶ daerpies saemiej kultuvrem jih ektievoete-jielemem nænnoestidh. ¶ Luhkie govhtede tjaalege ¶ Saemi ¶ man ¶ edigkien reaktah gietelæm ¶ Gosse vihkeles gyhtjelassh sa ¶ amhtside gietedalledh aerebi goh nænnoestimmie byjjes r ¶ nænnoestimmieh tjoeverieh nimhtie juhtedh guktie saemiedigkieh maehtieh aamhtse-juhtemem jih darjoemen tsevtsiehtidh. ¶ Eah edtjieh staath nænnoestidh jallh luhpiem vedtedh dagkeres råajvarimmide mah maehtieh goerpehtidh maadth-kriebpesjide saemien kultuvrese, saemiej jielemidie jallh saemiej ektievoete-jielemasse jis eah ¶ Luhkie tjijhtjede tjaalege emide, dellie edtjieh saemiedigkieh voestegh a eeremistie båata. Dagkeres digkiedimmieh jih ¶ saemiedigkieh disse siemedh. ¶ Saemiedigkij reaktah jeatja aamhtse-ryøjredimmesne ¶ Saemiedigkieh reaktah utnieh meatan årrodh byjjes raerijne gosse aamhtsi bijre digkiedidh mah saemide ¶ S deahpadidh låångkh aerebi guktie saemiedigkieh maehtieh tsevtsiehtidh aamhtse-juhtemem jih ¶ Saemiedigkieh åvtelbodtieh vaestie ¶ tan jallh laahtestimmieh aamhtseryøjredæmman vedtedh. dijpieh. ¶ Saemiedigkieh edtjieh saemien aamhtside giehtjedidh aerebi goh byjjes raerieh dejtie nænnoestieh. ¶ taath edtjieh daerpies-voetide tjilkedh gosse raeriestimmieh saemiedigkijste båata. Daate tjoevere ¶ vaestiedimmiem. ¶ dieh mejtie sijhtieh lihtsegh mea ¶ Luhkie gaaksede tjaalege ¶ Tjåådtjh-sijjie nasjovnale-tjåangkojde ¶ S ¶ maehtieh meatan jih buerkiestidh aamhtsi bijre mah saemide vihkeles. ¶ Goss ¶ tedh ¶ Luhkie åkts taati nasjovnale tjåangkoeh jallh dej moenehtsh edtjieh sijjiem darjodh guktie lihtsegh saemiedigkijste ¶ e aamhtsh saemij bijre gietelimmesne, dellie edtjieh byjjes ståvroeh nuepiem saemiedigkide ved jih dejtie goltelidh. ¶ Dah sjiere laanti nasjovnale tjåangkoeh edtjieh njolkedassh aamhtsi bijre vedtedh jih guktie dej gujmie giehtelidh. ¶ ede tjaalege ¶ Saemieh jih internasjovnale representasjovnh ¶ Saemiedigkieh edtjieh saemij digkiedimmide meatan vaeltedh gosse gaskestaati tjåangkoeh. ¶ Staath edtjieh aaj ¶ ledh meatan goh håaleniere internasjovnale tjåangkojne. ¶ Gø ¶ ge saemide eevtjedh goh lihtsegh internasjovnale institusjovnine jih aaj stil ¶ økte låhkede tjaale ¶ Siejme saemiej åårganisasjovnh ¶ Saemiedigkieh maehtieh siejme åårganisasjovnh tseegkedh.Staath edtjieh, gosse daerpies, saemiedigkij ektine barkedh guktie byjje ¶ årganisasjovnide båetieh. ¶ s faaleldahkh dagkaridie å ¶ Gøøkte luhkie voestes tjaalege ¶ Jeatja saemien gaskebarkoeh ¶ Staath edtjieh krøøhkestidh jih gosse daerpies soptsestalledh saemiej-staari, siidaj, båatsoeburriehmoenehtsigujmie jih aaj "skoltesamenes byastæmmine" jih aaj væjkeles saemiej lihtsegigyjmie byjresisnie . ¶ Gøøkte luhkie ubpie tjaalege ¶ m ¶ Saemij regiovne ¶ Staath edtjieh eadtjohke laakan barkedh jih øvtiedidh dajvide guktie saemieh maehtieh gorredidh sjiere ¶ Gåalmede kapittele III ¶ Luhkie gåalmede tjaalege reaktah daan konvesjovnen jih laanti laaki mietie. ¶ Saemien giele jih kultuvre ¶ Saemiej giele-reaktah ¶ Saemiej leah reaktah nuhtjedh jih øvtiedidh gielem jih vuekide båetije sliektide. Dejtie aaj reaktah barkedh guktie maahtoeh saemien gielen ¶ guhth geerve gieline giehtelidh. ¶ Saemieh edtjieh reaktam utnedh jiehtedh, ste ¶ m åadtjodh jijtse nommide jih aaj nommide ovmese dajvine. bijre maahta vadtasovvedh dejtie ¶ eredh jih goerkese ¶ Gøøkte luhkie vijhtede tjaalege ¶ Staaten diedte gielide øvtiedidh ¶ Staath edtjieh saemide nuepieh vedtedh gielide gorredidh, øvtiedidh jih vijriebasse guedtedh. Staath edtjieh darjoemisnie vuesiehtidh guktie aalfab ¶ akan provhkesovvedh daan sjiehken. ¶ Saemien giele edtja maehtedh radtjoe ¶ pmeme-raerine, jih aaj byjjes raerine saemiej dajvine. Nimhtie edtja aaj giele maehtedh provhkesovvedh bæjngolen dej saemiej dajvh jis ovmese aamhtsh voestegh leah gietedallemisnie orreme saemij dajvine jallh jeatjh-laakan dejtie dajvide ¶ Staath edtjieh aaj lidteratuvrh saemien gielesne skåårvedh. ¶ Gøøkte luhkie vijhtede tjaalege eete maahta eevtjeme-la ¶ s laakan provhkesovvedh døø ¶ veadtaldihkie. ¶ Dihte mij daennie tjaalegesne tjåådtje edtja aaj dejtie unnemes saemien-gielide dijpedh jih gorredidh. ¶ Saemiej medijah ¶ Staath edtja nuepiem vedtedh guktie saemieh jijtje åadtjoeh jijtjh-reereme media-politikkem juhtiehtidh guktie saemieh bøøremeslaaketje rå ¶ arvoe-diejvesh åadtjoeh digkiedidh gyhtjelassi bijre mah gaajhksidie vihkeles. ¶ Staath edtjieh barkedh guktie provgramh radiovesne jih Tv-esne saemien gielesne båetieh jih aaj barkedh ¶ bijj ¶ h daesnie aaj unnemes gielide dijpieh. ¶ Gøøkte lu ¶ tjaalege ajvarimmieh, saerniestimmieh jih a ¶ guktie plaerieh maehtieh saemien gielem nænnoestidh. Saemiedigkieh edtjieh ektesvuekie barkedh rasti elen guktie media-intstitusjovnh provgramh jih tjaalegh buektieh mah saemien gielese vihkeles. Jiehteg ¶ hkie govhtede ¶ Saemien øøhpehtimmie ¶ Saemieh saemien dajvine edtjieh nuepiem utnedh jijtse gielem lieredh jih aaj øøhpehtimmiem saemien gielesne åadtjodh.Øøhpehtimmieh jih vierhtiemaaksoeh tjoeverieh sjiehtesovvedh fiere guhten duakan. Nimhtie øøhpehtimmie nuepiem vadta guktie gaajhks guhth sijhtieh maehtieh lohkedh jih vijriebasse gieline ovmese daltesinie båetedh, aaj ma ¶ barkedh. Beetneh-vierhtieh edtjieh nimtie biejesovvedh guktie a ¶ Saemien maanah jih noerh mah årroemienie bæjngo ¶ edtjieh nuepiem saemien ¶ Daerpies leah aaj dejtie nasjovnale learoe-plaanide saemiedikij ektine sjiehtesjehtedh guktie maanah jih ehtieh saemiej jielemevuekijgujmie elhkie jillebem saemien øøhpehtimmiem jaksedh. ¶ len saemiej dajvh øøhpehtæmman åadtjodh jih aaj øøhpehtimmiem saemien gielesne jis nuepie disse. Daerpies lea øøhpehtimmiem sjiehtesjehtedh duekien mietie guktie bøøremes dejtie. ¶ dah noerh maehtieh jieledh guktie saemien kultuvre vuesehte. ¶ Gøøkte luhkie tjijhtjede tjaalege ¶ Giehtjedimmie ¶ Staath edtjieh saemiedigkiej ektine barkedh giehtjedimmieh aalkoetseahkan biejedh guktie maehtieh bigkesovvedh maahtoe-daerpiesv ¶ ie aaj vihkeles saemieh maehtieh åadtjoeh giehtjedimmiejgujmie giehtelidh. Vihkeles aaj ryøjredimmesne jååhkesjidh guktie giele jih kultuvre saemi ¶ åata. ¶ ga ¶ oetese saemiej ektievoetesne. Nimht ¶ ej ektievoetesne jarngese b ¶ Staath edtjieh saemiedigkij ektine ektesvuekie-barkoem saemiej jih jeatja giehtjedimmie-instusjovni skems freemedh dovne sjiere laantine mohte aaj rasti bijjelen. Daerpies aaj giehtjedimmie-institusjovnide nænnoestidh guktie voestes sæjjan båetieh, vuaertsjh voestes lihtsem. ¶ Vihkeles aaj giehtjedimmiem sjiehtesjehtedh saemide goh aalkoealmetjh jih krøøhkestidh kriebpesjimmmide mah destie båetieh. ¶ Gøøkte luhkie gaaktsede tjaalege ¶ Øøhpehtimmieh jih saerniestimmieh saemiej bijre ¶ Reaktah jiehtsh saemiej kultuvren jih ektie bæjngolen båetedh. Dageres øøh ¶ htoem soptsestimmesne vedtedh saemiej bijre goh laanten aalkoe-almetjh. Staath, saemiedigkij ektine, tjoeverieh øøhpehtimmiem saemien kultuvren jih ektievoeten bijre faale ¶ edtjieh saemiej dajvine barkedh. voeti bijre tjoeverieh aaj øøhpehtimmesne saemiej dajvi pehtimmie edtja vihties laakan maa ¶ dh almetjidie mah ¶ Staath jih saemiedigkieh tjoeverieh siejme almetjidie staeries saerniestimmieh saemien kultuvren jih ektievoete jielemen bijre vedtedh . ¶ Gøøkte luhkie åktsede tjaalege ¶ Healsoe-jih ektievoete tsiehkie ¶ ktine barkedh guktie healsoe-jih ektievoete tsiehkien faalel ¶ Staath edtjieh saemiedigkij e ¶ dahkh saemide b ¶ . ¶ Bæjngolen dej saemiej dajvh edtjieh aaj he ¶ tie saemiej kultuvre jih giele jarngese båetieh jih gietedalleme almetjidie bøøremes sjædta. øøremes sjidtieh. Faaleldahkh tjoeverieh sjiehtesovvedh guktie giele-jih kultuvre kriebpesje ¶ alsoe-jih ektievoete-tsiehkie dåårjelidh guk ¶ Golme luhkie tjaalege ¶ Saemij maanah jih noerh ¶ S ¶ Golme luhkie voestes tjaalege amiej maanah jih noerh reaktam utnieh saemien kultuvrem vååjnesasse buektedh jih saemien identitetem gorredidh jih øvtiedidh. ¶ Vu ¶ h ¶ ekiej maahtoe jih kultuvren jiehts ¶ Staath edtjieh krøøhkestidh saemiej reaktam maahtoeh- vuekide vaarjelidh jih aaj jiehtsh-kultuvren vuekide gorredidh. Saemiej edtjieh åadtjodh reaktide gorredidh jih øvtiedidh jih dejtie noere gaedtside guedtedh. ¶ Staath edtjieh aaj barkedh jih saemid ¶ h sijhtieh saemien kultuvrem åtnose vaeltieh, jih jis destie beetneh-vierhtieh båetieh, dellie vihkeles saemieh aaj måedtiem vierhtijste åadtjoeh d ¶ Golme luhkie m e viehkiem vedtedh gosse daaroe ¶ åastodh. Saemien kultuvre tjovere vaarjelimmien nualan båetedh guktie eah kultuvre-darjomh båajhtode laakan saemiej maadtoem vuesehth. ¶ Staath edtjieh barkedh guktie saemiej maahtoe-kultuvre vaarjelæmman båata gosse edtjieh nænnoestimmieh saemiej jielemen bijre tseegkedh. ¶ ubpie tjaalege ¶ Saemiej kultuvre mojhtsh ¶ Saemiej kultuvre-mojhtsh edtjieh laaken mietie saemiedigkien nuelesne vaarjelsovvedh jallh jeatja ¶ Staath edtjieh råajvarimmieh tseagkodh ektie vøøki barkojne dej jeatja laantine jih nimhtie vihtesjidh, vaarjelidh jih dejtie saemiej kultuvre-mojhtsidie reeremen nualan biejedh. institusjovni nuelesne mah saemiedægkan veadtaldihkie. ¶ Staath edtjieh aaj viehkiehtidh go ¶ saemij dajvijste jih jis dah sjiere laakan saemiej kultuvrese veadaldihkie, dellie edtjieh dah museeide biejesovvedh jallh jeatja kultuvre ¶ Golme luhkie gåalmode tjaalege sse kultuvre-mojhtsh leah vaaltasovveme ¶ institusjovnide gosse saemiedidkie dam jååhkesjamme. ¶ Kultuvren våarome ¶ n aaj vihteles kultuvre-våaroemem dijp ¶ Staati diedth kultuvren gaavhta ¶ ieh guktie saemieh jieleme-jih vierhtie-viehkieh åadtjoeh mij daerpies gosse kultuvrem øvtiedidh jih vihties laakan gorredidh. ¶ Saemi ¶ Njealjede kapittele IV ¶ ej reaktah laantese jih tjaatsan ¶ Golme luhkie njealjede tjaalege ¶ Guktie laantem jih tjaetsiem vuekij mietie provhkedh ¶ Låångk daan åvtelen leah saemien vuekie orreme tjaetside jih laantide provhkedh guktie dah sjidteme goh eeke jih aerpie dejtie. Nimhtie dihte vuesehte guktie dah nasjovnale- jih internasjovnale reaktah verviestieh dejtie njoelkedasside mah dååjrehtsi mietie reaktam saemide laantese jih tjaatasan vedtieh. ¶ Jalhts saemieh eah leah aajhterh dagkeres dajvide mah tjaatsan jih laantide veadtaldihkie, mohte aerebi dajvide provhkeme båatsoe-jielem ¶ , dellie edtjieh saemieh daelie aaj reaktam utnedh daejtie dajvide provhkedh goh aerebi. Jis daaroeh aaj dajvide pruvhkieh saemiej ektine, dellie edtjieh gaajhks dovnesh voerkelimmesne dåemied ¶ ovmese reaktah riektes sæjjan båetieh.Sjiere reaktah daerp ¶ tjidie. Jalhts reaktah vaenebh goh aerebi, læjhkan daerpies provhkemem sjiehtesjehtedh guktie maahta øvtiedimmiem teknigken jih vierhtiedimmien ¶ Vihtesjimmieh guktie saemiej pråvkoe ovmese dajvide daan njoelkedassen mietie, edtja våaromen mietie mietiesovvedh jih vuesiehtidh guktie saemieh aerebi laantide jih tjaetside åtnose vaalteme. Daajroes lea aaj saemieh eah leah naan væhtah eatnamasse laahpeme mah vååjnoes. ¶ Jiehtegh daennie tjaalegisnie eah leah naan tsagkesh jis saemieh sijhtieh sijjen eeke-reaktide bååstide vaeltedh jis nasjovnale jallh internasjovnale reaktah luhpiem vedtieh disse. ¶ Golme luhkie v asse, gøølemasse jallh jeatjh laakan ¶ idh jih vuartasjidh guktie dah ies båatsoeburrie alme ¶ gaavhtan juhtiehtidh. ¶ ijhtede tjaalege ¶ Guktie saem ¶ vaarjelidh ¶ iej reaktide laantide jih tjaetside ¶ Staath edtjieh daerpies rå ¶ an vaarjelimmien nualan ¶ mietie giehtjedidh saemiej reaktaj bijre laantese jih tjaatsan. Jis dåeriesmoerh døøpmege -raerine reaktaj bijre, ajvarimmieh tseagkodh guktie saemiej reaktah eensi laak båetieh, vuartsjh tjaalegem 34. ¶ Eeremes edtjieh staath eensi laakan giehtjedidh dejtie laante-jih tjaetsiedajvide mejtie saemieh vuekien pruvhkeme. Sjiere øørnegh edtjieh gååvnesidh nasjovnale reaktesne guktie nuepie gyhtjelasside ¶ dellie edtjieh beetne-vierhtieh vadtasovvedh guktie aamhtside maehtieh vijriebasse juhtiehtidh. ¶ Golme luhkie govhtede tjaalege ¶ Guktie eatnemen maelmide provhkedh ¶ Saemiej reaktah eatnemen maelmide laante-jih tjaetsie-dajvine mah nebnesovvieh tjaalegisnie 34, edtjieh remes lea vihkeles dae ¶ sjiere vaarjelimmien nualan båetedh. Ee ¶ jredh gosse daejtie reaktide aaj båetije biejjiej provhkedh, dellie nuepieh saemiej vuekie-maahtoeh jih kultuvre-jiehteside gorredidh. ¶ maelmijste laa ¶ e, dellie edtja digkiedimmie saemiejgujmie årrodh jih aaj saemiedigkijne guktie tjaalege 16 vuesehte. ¶ Jis saemiede ¶ jieh luhpieh vadtasovvedh giehtjedæmman jallh viedtjemasse eatnemen maelmijste jis daate saemiej kultuvrem sturrieh. Saemiedigkieh jih sjiere saemieh tjoeverieh siemes årrodh jis dagkeres barkoeh edtjieh åtnose ¶ Dihte mij daennie tj ¶ jallh pråavhkoem eatnamistie mij tjaalegisnie 3 ¶ amoe ¶ Golme luhkie tjijhtede tjaalege ¶ Aerebi goh byjjes reereme luhpiem vadta giehtjedæmman jallh aaj viedtjemasse mineralijste jallh jeatja nteste jallh tjaeteste mah leah saemiej eekh jallh dejstie provhkesovvem ¶ tsagkesh sjidtieh jallh geerve barkedh dej dajvine goh aerebi, dellie eah edt ¶ båetedh. ¶ aalegisnie tjåådtje, aaj dijpieh jeatja goerpemem eatnamisnie 4 tjåådtje. Daesnie aaj skåajje-snidtjeme båata, tjatsie- jallh biegke-fa bigkeme, geajnoebigkeme jih hæhtjoeh, militære lierehtimmie-sijjieh jih staeries sijjieh militærese. ¶ Goerpemaaksoeh jih læhtah vierhtijste ¶ ieh edtjieh goerpemaaksoem gaajhki urhtsetallemi åvteste åadtjodh jis dagkeres darjome sjædt ¶ Saem ¶ a mij tjaalegisnie 36, mubpien jih njieljeden boelhkesne tjåådtje. Gosse nasjovnale laake kriebpesje dejstie guhth luhpiem åådtjeme eatnemen maelmijste vaeltedh, dellie edtjieh våarome-aajhteridie vierhtieh maeksedh jallh dienesjisti leahtam vedtedh. N ¶ e guhth leah dajvide provhkeme, ¶ Seamma laakan aaj daate sj ¶ ale reaktaj mietie eatnemen imhtie aaj seamma reaktah saemid maaksoem dåastodh. ¶ ædta maaksoem dåastodh jis internasjovn maelmieh vaaltasovvieh. ¶ Golme luhkie gaaktsede tjaalege ¶ Duvvege jih fealadimmie duvvene( fjorder og kystfarvann) ¶ tjaetside jih provhkeme dejstie mij tjaalasovveme artikkelisnie 34-37 aaj sjeahta gosse s ¶ Reaktah ¶ aemiej gøølemem jih jeatja pråvhkoem saelhteste nebnedh. ¶ G ¶ pråvhkoe lea åananamme jallh raakte gaarvanamme juktie jeatja øørnegh leah båateme gøølemasse jih maelmie-pråvhkose daej dajvine. Seamma aaj sjædta jis pråvhkoeh åananamme jallh garvanamme juktie osse juekedh vijremepaart gøølemasse jih jeatja saelhtien maelmide , dellie vihkeles saemiej reaktide steeredh jih vuartasjidh man vierhtege daate saemiej byjres ektievoetese.Daate edtja deahpadidh jalhts ¶ saelhtien maelmieh vaananamme daej dajvine. ¶ Golme luhkie åktseden tjaalege ¶ Dajve-jih maelmie-vierhtiedimmie ¶ Reaktaj baalte mah vuesiehtieh saemiej ee saemiedigkieh mååhtedimmi ¶ j byjjes vierhtiedimmij bijre dajvine, tjaalegisnie, 34 jih 38. ke-reaktah jallh pråvhkeme-reaktah, desnie edtjieh aaj eh utnedh guktie tjaalege 16 vuesehte jih aa ¶ Vijhte luhkien tjaalege ¶ Byjres -vaarjelimmie jih byjres vierhtiedimmie ¶ S ¶ taath tjoeverieh saemiedigkij ektine barkedh guktie eensi byjres vaarjelimmieh tsegkesovvieh guktie reaktah jih øvtiedimmieh saemiej laante-jih tjaetsiedajvine stinkes sjædta, tjaalege 34 jih 38. ¶ Saemiedigkieh edtjieh reaktam utnedh reeremasse , tj alege 16, guktie byjres vierhtiedimmiem daej dajvine ¶ Vijhtede kapittele V a maehtieh tsevsiehtidh . ¶ Saemiej jieleme ¶ Vijhte luhkie voestes tjaalege ¶ Guktie saemiej jielemidie vaarjelidh ¶ maelmie-vierhtiedimmieh edtjieh sjiere laakan vaa ¶ Saemiej jielemh jih saemieh ¶ rjelimmien nualan båetedh. Daate lea daerpies reaktaj-jih vierhtiej råajvarimmiej gaavhtan gosse vihties laakan kultuvre-våaroemasse ¶ Saemiej jieleme jih maelmie-vierhtiedimmie leah vihk ¶ edtja tjåadtjodh jih veadtaldihkie. ¶ eles gosse saemiej voenge øvtiedimmisne årrodh. ¶ Vijhte luhkie mubpie tjaalege ¶ Saemiej båatsoejieleme ¶ Båatsoejieleme lea saemiej vihties ji ¶ avhtan daerpies disse sjiere reaktah ¶ Nimhtie edtjieh Sveerje jih ¶ e reaktah saemide ¶ Saemieh goh ¶ Njielje luhkie gåalmede tjaalege h siejme vuekie jih dan ga viedtedh. ¶ Nøørje båatsoejielemem vaarjelidh jih øvtiedidh goh sjier båatsoeburriedajvine. ¶ aalkoealmetjh aaj vååjnesasse båetieh tjaalegisnie provtokollen nuelesne nr.3 europeiske uniovnesne, gusnie Finlaante aaj tjirkie sæjhta saemiej båatsoejielemem nænnoestidh. ¶ Båat ¶ len ¶ soe-jieleme rasti bijje ¶ Saemiej reaktah rasti gåabatjahk ¶ h, lea daerpies vuekien mietie. ¶ Jis mååhtedimmieh saemiej dajvine, sidaj- jallh bovtsegåatome moenehtsi gaskems, rasti gåabpegh bielesne gåatoehtidh, dellie edtjieh d ¶ tsagesh pråvhkoen jallh guarkesen gaavhtan dagkeres mååhtedæmman, dellie edtja akte d ¶ ællosne, maehtedh tsælloem sjiere moenehtsasse guedtedh.Njoelked ¶ se edtja tjåangkan biejesovvedh, edtjieh saemiedigkieh dej golme ¶ aartijste ovnukte guktie tsælloemoenehtse døøpmeme, dellie nuepie aamhtsem juhtiehtidh døøpmeme-raaran seamma laantesne gusnie ¶ Jis eah dagkeres mååhtedimmieh saemie-dajvi- sidaj jaalh bovtsegåatome-moenehtsi gaskems gååvnesh, mohte ajve ga ¶ kriebpesjimmide døøpmege-raaran juhtiehtidh dennie laantesne gusnie båatsoedajvh. ¶ Guktie daam k ¶ jih øvtiedidh i bieline gåatoehtid ¶ ah mååhtedimmieh dååjredh. Jis ejstie mij ts assh guktie dagkeres tsælloe-moeneht laantine nænnoestidh. Jis akte dejstie p ¶ båatsoe-dajve. ¶ ske-staati latjkeme gåatome-dajvide,dellie edtja daate latjkeme vååjnose båetedh. Jis naaken muenieh stuerebe reaktam utnedh dagkeres dajvide, dellie edtjieh namtegh heaptoeh maehtedh ¶ Govhtede kapittele VI ¶ onvensjovnem juhtiehtidh ¶ Njielje luhkie njealjede tjaalege ¶ Ektesvuekiebarkoe saemiej ministri- jih saemiedigkiej lihtsegi gaskems ¶ Ministerh Finlaanteste, Nøørjeste jih Sveerjeste jih saemiedigkie- presidenth dej golme laantine, tjoeverieh ¶ Dagkers ektesvuekiebarkoe edtja vuepside daennie konvensjovsne vijriebasse guedtedh, guktie voestes tjaalegijsnie tjåådtje. Tjåangkojne edtjieh barkedh saemiej vihkeles aamhtsigujmie mah gaajhksidie dijpieh. ¶ Njielje luhkie vijhtede tjaalege abpe tijjen tjirrh tjåangkojsne gaavnedidh. ¶ Konvensjovnen moenehtse ¶ Noerhte konvensjovne-moenehtse edja tseegkesovvedh mij maahta giehtjedidh guktie daate konvensjovne jåh ¶ jih ¶ gyhtjelassh gi ¶ jallh tjiertijste. ta. Moenehtsisnie edtjieh govhte lihtsegh guhth sinsitnijstie ovjearohks, tjahkasjidh. Dah golme staath saemiedigkieh fiere guhte lihtsegem muenieh. ¶ Dah edtjieh vijhte jaepieh desnie tjahkasjidh. Moenehtse edtja bievnesh dejtie golme staati reeremasside jih saemiedigide vedtedh .Moenehtse aaj maahta råajvarimmieh laanti reeremasside jih saemiedigkide vedtedh mah maetieh daam konvensjovnem nænnoestidh. Moenehtse aaj maahta jiehtsh buektedh jis ll-akt almetjijstie ¶ Njielje luhkie govhtede tjaalege ¶ Nasjovnale darjomh ¶ Jis daate konvensjovne edtja vihties laakan vååjnesasse båetedh, dellie vihkeles staath jiehtesigujmie båetieh mah n ¶ biejesovvieh. ¶ asjovnale laaken nualan ¶ Njielje luhkie tjijhtjede tjaalege ¶ Vierhtie-m riedimmie ¶ ie ¶ Staati diedth leah beetne-vierhtieh skåårvedh jis daate konvensjovne edtja juhtiemasse båetedh. Ikte mierie laajkoeh la ¶ e laantine ¶ Baalte daej væjkoej mah daen ¶ esovvieh, edtjieh aaj saemieh vierhtie-viehkiem åadtjodh jis daerpies gyhtjelassi reaktaj bijre døøpmege-raerine juhtiehtidh. ¶ Tjiehtjede kapittele VII ¶ Orrejimmie-jiehtsh ¶ anti gaskems edtja juakasovvedh vuejniemisnie man gellie saemieh dej ovmes årroeminie. ¶ nie tjaalegisnie35,mubpien tsiehkesne nebn ¶ Njielje luhkie gaaktsede tjaalege ¶ Saemiedigkiej dååhkasjehteme ¶ Daate konvensjovne edtja nuelie-tjaalegen mænngan dååhkasjehtemem dejstie golme saemiedigkijste viedtjedh. ¶ Njielje luhkie åksede tjaalege ¶ Ratifikasjovne ¶ Daate konvensjovne edtja ratifikasjovnen nualan. Daate maahta voestegh deapadidh gosse dah golme kieh leah daam dååhkasjehtamme guktie tjaalege 48 v ¶ saemiedig ¶ uesehte. ¶ Vijhte luhkien tjaalege ¶ Gåessie daejnie aelhkiehtidh ¶ Konvensjovne staeries sjædta golme luhkie biejjiej mænngan ratifikasjovne-tjaalegh leah våarkose nøørjen ¶ Nøørjen ålkoeraerie-departemente Finlaantese , Sveerjese dejtie golme saemiedigkide bieljele ratifikasjonen tjaalegi våarkoen bijre jih aaj man mierien konvensjovne edtja aelkedh juhtedh. ¶ Dihte åårginale tjaalege edtja vøørhkelimmesne nøørjen ålkoeraerie-departementesne årrodh. Dihte edtja aaj vihties laakan øørnedh guktie Finlaante, Sveerje jih dah golme saemiedigkieh staeries kovpijem åadtjoeh. ¶ Vij ¶ e ålkoe-raerie departementese båateme. ¶ hte luhkie voestes tjaaleg ¶ Værrhto ¶ vnesne ¶ edimmieh konvensjo ¶ Værrhtoedimmieh daennie konvensjovnesne edtja ektesvøøki barkoe årrodh saemiedigkiej gaskems jih jiehtesij tjaalegisnie 48. ¶ Værrhtoedimmieh daennie konvensjovnesne aelhkiedæmman båata golme luhkie biejjiej mænngan gosse mååhtedimmie-lihtsegh nøørjen ålkoeraerie departementese bieljelamme dååhkesjehtemen bijre. ¶ Daate deahpedi ....................... _____ ._______n 20...... akten tjaaleginie nøørjen, finlaanten, sveerjen jih saemien gielesne. Gaajhkh tjaalegh s ¶ adtjoeminie. ¶ Dååhkesjehteme-lihtsegh leah jååhkesjehtamme daam konvensjovnem. ¶ eamma vierhtie-daltesisnie tjå ¶ Tijje ektesne soptsestalledh ¶ Dovne hiejme jih skuvle daerpies learohki lieremen jih øvtiedimmien gaavhtan ¶ Digkiedimmie-tæjmoe = øvtiedimmiesoptsestalleme ¶ Ryøjredimmie ¶ Guktie øørnedh jih leahtah vuesiehtidh ¶ Soptsestallemen sisvege ¶ Sjiere haestiedimmieh ¶ Tijje ektesne soptsestalledh ¶ Hiejmen jih skuvlen ektesvuekiebarkoe learohken lieremen jih øvtiedimmien gaavhtan ¶ Eejhtegi-moenehtse maadth-skuvlesne Fug 2005 Layout: Nygaard Design Våarome: deville design Trygke: AS Papermill Teekste: Kåre Lutro jih Marianne Vangsnes akti vøøki FUG-ine barkeme Guvvieh: Ragnhild Ronja Berge ¶ Eejhtegi-moenehtse maadth-skuvlesne Påaste-lihtie 8119 Dep. 0032 Oslo Tlf. 22 24 75 63 Faaxe: 22 24 75 90 www.fug.no www.foreldrenettet.no post@fug.no ¶ Voestes aejkien buakteme, voestes beerteme 2005 ¶ ISBN: 82-92517-71-5 ¶ ÅVTESBAAKOEH ¶ Gaajhkh eejhtegh vaajtelieh buerie øvtedimmiem altese maanide, jih skuvle dihte vihkelommes viehkie disse. Eejhtege-digkiedimmie-sijjie lea vihkeles ektesvuekiebarkoen gaavhtan maanese/learohkese. Daennie tjaalegisnie sijhtibie øvtiedimmiesoptsestallemem eejhtegi- digkiedimmie sæjjan biejedh. Øvtiedimmiesoptsestalleme buerebe sieveste man bijre digkiedidh, guktie maana verveste, leara jih øvtiedimmiem jaksa. ¶ Eejhtegi-moenehtse maadth-skuvlesne daam tjaalegem Tijje ektesne soptsestalledh buakta, juktie vaajtele ektesvuekie-barkoem hiejmen jih skuvlen gaskems bueriedidh. Soptsestalleme eejhtegigujmie lea bøøremes gosse ektesvuekie-barkoem åvtese juhtiehtidh. ¶ Tjaalege sjeahta dovne eejhtegi jih lohkehtæjjide. Tjaalegisne leah eejhtegh provhkesovveme dovne riektes eejhtegidie bijre,mohte aaj maanaj jeatjaj viehkietæjjaj bijre (foresatte). Tjaalege Tijje ektesne soptsestalledh lea tjaalasovveme lohketæjjijse jih eejhtegijsti Osen tjieltesne, Hordalaantesne. Osen tjielte lea gellie jaepieh barkeme aamhtsigujmie mah maehtieh viehkine årrodh gosse learohkidie buerkiestidh jih vierhtiedidh. Ektesvuekie-barkojne Fusan tjieltine lea provsjekte-dåehkie dirregem øvtiedamme mij maahta barkojde vierhtiedidh karakteri namtegh (VUK) ¶ 1 ¶ . Daennie tjaalegisnie leah dievjesh VUK- en provsjekteste meatan. ¶ Learohkh edtjieh vierhtiedimmiem åadtjodh namtegh karakterh abpe våaromelierehtimmesne. Golme minngemes jaepieh maadth-skuvlesne jih jåarhkeskuvlesne edtjieh learohkh karakterh lissine åadtjodh. Vierhtiedimmie-dirregh mejtie VUK-e åtnose vaalteme gaajhkine skuvline dej gøøkte tjieltine, leah vihkeles viehkieh øvtiedimmiesoptsestallemasse. ¶ Daate gærjetje lea åenehks tjilkeme sisvegasse øvtiedimmiesoptsestallemasse. Vaajtelibie daate gærjetje maahta dovne eejhtegidie jih lohketæjjide eadtjalgehtedh buerie bihkedimmieh soptsestallemen bijre åadtjodh jih aaj ektesvuekie-barkoem bueriedidh. ¶ FUG-e sæjhta øøhpehtimmie-åejviem Kåre Lutroem jih adjunktem Marianne Vangsnesem, Søftelaanten skuvlesne, gie aaj tjaelije orreme, gijhtedh barkoen åvteste. FUG-e aaj sæjhta Kristin jih Bjørn Halvor Haukelandem, Lill- Karin Wallem jih Per Olav Søråsem gijhtedh gieh aaj sisvegasse viehkiem vadteme. ¶ Eejhtegi-moenehtse maadth-skuvlesne Ruffien 2005 ¶ 1 ¶ Jienebh saernieh VUK-bijre: www.vuk.no ¶ MAADTH-VÅAROME ¶ Vierhtiedimmie jih bihkedimmie Gaskems-lohkehtæjja dihte åejvie-diedtem åtna øvtiedimmiesoptsestallemasse bøøredh. Dihte edtja aaj eejhtegigujmie digkiedidh guktie sisvege ektesvuekiebarkoen soptsestallemasse bøøremes sjædta. Mænngan bååstide daan lahtesasse båetibie. ¶ Åvtesbaakoe maadth-skuvlese § 3-2 daam jeahta skuvlen jih hiejmen barkoen gaskems: Skuvle edtja buerie gaskesem eejhtegigujmie utnedh.Gaskems-lohkehtæjja edtja gøøkten aejkien jaepesne dej gujmie soptsestidh jih bieljelidh guktie learohken tjøødth-sijje lea learoeplaanen vuepsien mietie jih guktie learohke biejjegi barka. Lohkehtæjja edtja minngemes byjjehtidh man bijre soptsestamme jih nimhtie eejhtegigujmie siemes sjidtedh guktie learohke edtja vijriebasse barkedh, maahtoem tjøønghkedh. Gosse learohke luhkie gøøkten jaepien båeries, dellie jijtje maahta dåeriedidh øvtiedimmiesoptsestallem goltelidh. ¶ Eeremes lea aevhkies jis learohke meatan, mohte naan aejkien lea soptsestalleme ajve eejhtegi jih lohkehtæjjaj gaskems daerpies. Vihkeles dagkeres mååhtedimmien bijre aeriebistie siemes sjidtedh. Gosse daate gærjetje vuesehte guktie dagkeres øvtiedimmiesoptsestallemh maehtieh årrodh, dellie mijjen vuajnoen mietie daerpies dovne learohke, eejhtegh jih lohkehtæjja meatan. ¶ Daerpies lea øvtiedimmiesoptsestallemem learohken,lohkehtæjjan jih eejhtegi gaskems eensi-laakan soejkesjidh. Jis gaajhkesh edtjieh tjåangkosne damtedh seamma vierhtegisnie, dellie vihkeles soptsestallemen sisvege gaajhkesidie damtoes. Læjhkan lea daerpies aaj nuepiem åadtjodh orre aamhtsh åvtese guedtedh jis gieh sijhtieh. ¶ Gaajhkh learohkh reaktam utnieh bihkedimmiem jih vierhtiedimmiem åadtjodh luhkieh jaepieh mearan maadth-skuvlesne. Daate bihkedimmie jih vierhtiedimmie edtja såårnedh guktie learohke faagigujmie skuvlesne barka, guktie dej jeatja learohki ektesne jih magkeres barkoedirregh provhka. Soptsestalleme edtja aaj byjjehtiidh guktie barkoem bijjiebasse lutnjedh. ¶ Åvtesbaakoe maadth-skuvlese §3-1 jih §3-3 aaj daam jeahta vierhtiedimmien bijre: Maanah-skuvlesne edtja skuvle vierhtiedidh namtegh karakterh. Noereskuvlesne edtja learohke lissine karakterh ovmese faagine åadtjodh jih aaj væhtah mah vuesiehtieh guktie sjyøkemisnie jih guktie dåemedimmie jeatja learohki ektine. ¶ Girmeme øvtiedimmiem åvtese juhtehte jih vihkeles lea diedtem learohki haalvedimmiej nualan biejedh gosse faagi- ektesvuekiebarkoe jih aaj dirregh barkojse buerie. Læjhkan gosse soptsestalleme vuejnemetsiehkeste learohkidie bøøremes sijjan beaja,tjoeveribie aaj learohkidie eevtjedh geervebe aamhtsigujmie barkedh. Lissine aaj tjoeveribie vierhtiedidh guktie barkoem ¶ learohkidie sjiehtesjadtedh jih gaervies biejedh . Lohketæjjah jih eejhtegh tjoeverieh nimhtieh ektesne råajvarimmieh tseagkodh. ¶ Øvtiedimmiesoptsestallemisnie tjoeverieh siemes sjidtedh magkerh vuepsieh leah vihkelommes båetije tijjen. Dihte maahta tjaaleld mååhtedimmie skuvlen, lohkehtæjjan jih hiejmen gaskems årrodh. Dagkeres mååhtedimmie maahta vuepsiem vuesiehtidh dovne learohkese, lohkehtæjjese jih eejhtegidie. (Vuartesjh dagkeres mååhtedimmiem 13.bielesne) ¶ RYØJREDIMMIE ¶ Sjiere modellh gååvnesieh gosse øvtiedimmiesoptsestalleminie barkedh. Seamma maam veeljh, dellie vihkeles buekiehtidh ektesvuekiebarkoem learohki, eejhtegi jih skuvlen gaskems. ¶ Eejhtegh jih skuvle Gosse buerie ektesvuekiebarkoem øvtiedidh, dellie dihte maahta eejhtegitjåangkosne aamhtse årrodh.Desnie maehtieh dovne lohkehtæjja jih eejhtegh aamhtsh nebnedh mah maehtieh vuesiehtidh maan bijre digkiedidh. Lohkehtæjja aaj maahta tjaalegegem sedtedh gusnie faala eejhtegidie tjaeledh man bijre soptsestalledh. Gosse lohkehtæjja tjaalegem bååstide dååste, dellie maahta digkiedimmiem fiere guhtese sjiehtesjadtedh. ¶ Gyhtjelassh-giehtjedimmie eejhtegidie aaj maahta aevhkies årrodh.Gyhtjelassh maehtieh naemhtie årrodh: ¶ Man bijre soptsestalledh? ¶ Man gellie tjåangkoeh daerpies skuvlen jih eejhtegi gaskems skuvlejaepesne? ¶ Man guhkies soptsestalleme daerpies? ¶ Gieh gelhkieh soptsestallemisnie meatan? 1: Lerohke jih lohkehtæjja/ ryøjredimmie 2: Learohke/ eejhtegi - ryøjredimmie gåetesne 3: Øvtiedimmiesoptsestalleme, gusnie gaajhksh meatan ¶ Vuesiehtimmie-sjeema ¶ Learohke jih lohkehtæjja Naan learohkh maana-skuvlesne maehtieh meatan gosse ryøjredimmine øvtiedimmiesoptsestalleminie giehtelidh.Noerskuvlesne sjiere tæjmoeh dagkeres barkojse. Man bijre sijhtieh learohkh digkiedidh? Lohkehtæjjan ektesne maehtieh sjiehteles aamhtsh gaavnedh. ¶ Learohkh 5.jih 8 daltesisnie ikth næmhtie såårneme øvtiedimmiesoptsestallemen bijre: ¶ Learohkh tjoeverieh meatan. Dah leah jarngesne tjåadtjoeminie. ¶ Vaenemes 30 minudth daerpies guktie gaajhksh åadtjoeh soptsestidh ¶ Hijven åadtjodh aeriebistie daejredh man bijre soptsestalledh ¶ Vihkeles jijtjenæjnene mohtedidh jih ij duj jeatjebigujmie ¶ Luste gosse lohkehtæjja girmie ¶ Ånnetji jarparostibie gosse lohkehtæjja girmie, mohte luste aaj! ¶ Hijven buerie aamhtsij bijre soptsestidh, mohte daerpies nebnedh mij nåake aaj ¶ Tjovve bååktjege gosse nåake aamhtsi bijre soptsestidh ¶ Tjarkadiksvoete learohkese båata jis learohke aeriebistie daajra man bijre soptsestidh. Nimhtie dagkeres ryøjredimmieh daerpies. Nimhtie aaj learohke viehkiem åådtje jijtje vierhtiehtidh guktie faagigujmie barka, guktie dåemiedimmie jeatja almetji ektesne jih guktie barkoejgujmie giehtele. Vihkeles aaj dagkeres øvtiedimmiesoptsestallemh goltelidh jih åadtjodh daejredh maam learohke jijtjh-lieremen bijre muana. Mejtie mij jeatja daerpies skuvlesne jallh gåetesne guktie learoe jih maahtoe buerebe sjædta? Learohke jih lohkehtæjja maehtiegan digkiedidh guktie bievnesidie åvtese guedtedh gosse øvtiedimmiesoptsestalleme.Ektesne maehtiegan siemes sjidtedh guktie orre vuepsieh jaksedh båetije tijjen. Nimhtie åadtjodh meatan årrodh jih rååresjidh, lea buerie skreejehtimmien gaavhtan. ¶ NOMME: DAJVE: KRØØHKESTIMMIE JIH TOLERANSE GUKTIE: ¶ Alvas lihke Gellien aejkien Naan aejkien Sveekes Mierhke ¶ Manne vissjeles dejtie guhth daerpies Manne dåarjoem jih vaarjelem dejtie guhth daarpesjieh Mov goerkesimmie jeatjabidie reaktam vadta jijtjedh aarvoeh utnedh Mov goerkesimmie jeatja dåemiedimmide krøøhkeste ¶ Gosse learohke bårasåbpoe , dellie nuhteligs jijtsh-vierhtiedimmie-sjeemam provhkedh faagi gaavhtan jih aaj vuejnedh guktie altese dåemiedimmie jeatja almetji ektine.Dagkeres sjeema lea aevhkies gosse lohkehtæjjine soptsestalledh. Jeatjh-laaketje sjeema aaj nuhteligs øvtedimmiesoptsestallemasse. ¶ Learohke jih eejhtegh Gosse soptsestallemen sisvege daajroes, dellie aelhkie gosse tjåangkoe. Viehkie aaj maahta årrodh jis lohkehtæjja tjaalegem sedtie gusnie gyhtjelassh learohken øvtiedimmien bijre minngemes tijjen. Gåarede gihtjedh: ¶ Øvtiedimmie-soptsestallemidie eensilaakan ryøjredh leah joekoen vihkeles gosse learohkide eevtjedh jih reesedh haestiedimmide skuvlesne dåastodh. Buerie ryøjredimmieh daerpies vuartoej gaavhtan jih nimhtie aaj tjarkadiksvoetem gaajhkside vedtedh. ¶ Guktie darjodh jih rammah disse ¶ Bøøreme Naan skuvlh ennje voejhkelieh øvtiedimmiesoptsestallemidie gaske-biejjien mænngan jallh iehkedi utnedh, mohte gellie skuvlh daelie voejhkelieh dejtie biejjegi juhtiehtidh. Lohkehtæjja jih eejhtegh åadtjoeh jijtje veeljedh gosse sjeahta. Mohte skuvlen diedte lea nimhtie sjiedtesjadtedh guktie gaajhksidie sjeahta båetedh. ¶ Vuesiehtimmie-sjeema ¶ Gunvorese jih Hansese Tijje ektesne soptsestalledh. Dah gieh edtjieh gaavnedidh leah: eejhtegh, learohke jih gaskemes lohkehtæjja. Buerie båateme! ¶ Gaavnedimmiesijjie: Gærja-gåetie Gåessie: gaskevåhkoen 30.04 Tæjmoe:14.00-14.30 ¶ Aamhtsh soptsestallemasse leah: ¶ Heelsegh ¶ Faagi øvtiedimmie ¶ Nøørjen riektes tjaeleme(og/å) ¶ Matematigke(algebra) ¶ Englaanten giele (lohkeme/soptsestidh) ¶ Barkoe tæjmojne ¶ Njaalmeld barkoe ¶ Guktie barkoejgujmie eensi laakan giehtelidh ¶ Tryjjesvoete ¶ Liegkesese jih voelpetjh ¶ Tæjmoeh jih ektesvuekie barkoe ¶ Gåetie-barkoe ¶ Gåessie leaksode darjodh ¶ Barkoe-voeth ¶ Bøøreme tjoevere gåetide sedtesovvedh låångk aerebi tjåangkoen. Gåarede aaj learohkh jijtje lohkehtæjjan ektine bøøremidie tjaelieh gosse sjiehteles tijjem gaavneme, jih jijtje altese eejhtegidie bøørieh. Jeatja aejkien lea nuhteles seamma bøøremem gaajhkide eejhtegidie klaassesne sedtedh guktie eejhtegh jijtje åadtjoeh sievestidh tæjmojde mah sjiehtieh. ¶ Guktie aerbi moeneme,dellie maanah maehtieh dåeriedidh gosse 2. - 3. klaassesne vaedtsieminie. Vihkeles learohkh åadtjoeh dåeriedidh, mohte naan aejkien lea aaj daerpies eejhtegh åadtjoeh lohkehtæjjine soptsestidh maanaj namhtegh. Dihte maahta akten aejkien jaepesne deahpadidh. ¶ Naaken eejhtegijstie daam jiehtieh gieh meatan: ¶ Hijven jis maanah eah fierhten aejkien dåeredh ¶ Jis man geerve bijre soptsestalledh, dellie buerebh gosse eah maanah meatan ¶ Naan aejkien vaajtelibie aamhtsi bijre digkiedidh namtegh maanah ¶ Hijven jis maanah meatan. Dellie åadtjoeh govledh mij buerie jih mij nåake ¶ Saerniestimmieh bøøremes sjidtieh jis gaajhkesh dovnesh meatan, dovne learohke, eejhtegh jih lohkehtæjja ¶ Bøøremisnie tjoevere tjåadtjodh mij soptsestallemen sisvege jih gieh meatan. ¶ Tjiehtjele Klaassen tjiehtjele hijven sjeahta gosse lohkehtæjja, learohke jie eejhtegh gaavnedieh.Buerie leah gaavnedidh desnie gusnie learohke barka, vuejnedh barkoesijjiem, guvvieh jih aaj barkoeh jeatja learohkijstie. ¶ Gåarede aaj jeatja tjiehtjielisnie årrodh gosse øvtiedimmiesoptsestalleme, v.g. dåehkie- tjiehtjele jallh gærjagåetie. Dihte mij daerpies leah åadtjodh raeffesne tjahkasjidh. ¶ Semma magkeres tjiehtjele, daerpies leah eejhtegh, lohkehtæjja seamma buertien bijre tjahkasjieh. Dihte vuesehte gaajhkesh dovnesh seamma vierhtiegisnie. ¶ Tijje Buerie astoe lea daerpies gosse soptsestalledh. Gaajhkesh dovnesh tjoeverieh åadtjodh jiehtedh maam sijhtieh. Tjåangkoen minniegietjesne lea daerpies moenedh man bijre soptsestamme jih vuepside vuesiehtidh båetije tijjese. ¶ Gellie eejhtegh vaajtelieh vaenemes 30 minudth dagkeres soptsestæmman. Akten giehtjelimmesne naan eejhtegh daam jiehtieh tijjen bijre: ¶ Vijredh soptsestallemem guktie 30 minudth sjædta.Nimhtie ibie daarpesjh billedh tijje åenehks sjædta jih lohkehtæjjah eah daarpesjh jeatja barkose seente båetedh. ¶ Hijven jis tijje guhkebe 30 minudtijstie. ¶ Jis gaajhksh edtjieh maam joem jiehtedh, dellie 30 minudth daerpies. ¶ Åvtehki barkoe Daamhts lea aevkies jis lohkehtæjja dihte soptsestallemem juhtehte. Soejkesjimmesne maehtiegan learohke jih lohkehtæjja siemes sjidtedh gieh edtja dejtie ovmese aamhtside juhtiehtidh. Nimhtie aaj learohken diedte sjædta juhtiehtæjjine årrodh. Lohkehtæjjah gieh leah dagkeres diedtem learohkide vadteme, leah voeredamme man vihkeles lea buerie tijjem utnedh jih soejkesjimmijgujmie eensi-laakan barkedh. ¶ SOPTSESTALLEMEN SISVEGE ¶ Bååstide vuartasjidh Skuvlh jih hiejmh tjoeverieh ektesne dagkeres tjåanghkoeh soejkesjiidh jih aaj veeljedh magkeres aamhtsh desnie digkiedidh. Hijven soptstallemem aelkiehtidh jih bååstide vuartasjidh magkeres vuepsieh minngemes tjåanghkosne. Guktie øvtiedimmie orreme? ¶ Mejtie sån lea learohke vuepside jakseme? Lin vuepsieh nuhteles learohken øvtiedæmman? Learohke, eejhtegh jih lohkehtæjja vuepside giehtjedieh jih siemes sjidtieh magkeres orre vuepsieh båetije tijjese daerpies. ¶ Øvtiedimmie-vuepsieh Maadth-skuvlesne gellie seamma vuepsieh øøhpehtimmesne daerpies, dovne dåemiedimmie jeatja almetji ektesne jih faagi gaskems. Vuepsieh vuesiehtieh maam learohkh edtjieh lieredh ovmese daltesisnie. Øvtiesoptsestallemisnie lea daerpies vuartasjidh maam learohke haalvoe. Maam learohke jijtje veanhta? Lohkehtæjjan jih eejhtegi ektesne maahta orre vuepsieh soejkesjidh. Vuepsieh edtjieh maam joem learohkiste kriebpesjidh, mohte learohke edtja aaj viehkiem lohkehtæjjeste jih eejhtegijstie åadtjodh. Øvtiedimmie-vuepsidie leah daerpies mietestidh, jih learohke jih eejhtegh tjoeverieh jaepien tjirrh vierhtiehtidh mejtie learohken nuepie vuepside jaksedh . ¶ EKTESVUEKIEVuepsie ¶ Måadts vuepsieh (v.g) ¶ Øvtiedimmie-vuepsieh maehtieh sjiere faagide jallh aamhtside veadtaldihkie årrodh. Vuepsieh maehtieh moenedh guktie aamhtsigujmie barkedh, jallh vuesiehtidh buerie ektesvuekiebarkoem jeatja learohki ektine. ¶ Vuesiehtimmien gaavhtan maehtibie ektesvuekiebarkoem vuartasjidh. Daam eensi-laakan haalvedh lea vihkeles jih vuesehte guktie learohke verveste faagigujmie jih aaj guktie altese dåemiedimmie lea, dovne skuvlesne jih barkoe-jieliemisnie.Skuvlesne edtja learohke akti vøøki barkedh dovne akten learohkijnie jih aaj dåehkine. Desnie edtjieh lieredh orre barkoevuekieh v.g. barkoeprovsjektine. Nimhtie leah dagkeres barkoeh joekoen vihkeles. Magkeres måadts vuepsieh daerpies gaervies jis ektesvuekiebarkoeh edtjieh buerie sjidtedh? Vihkeles leah learohkese jih eejhtegidie daejredh dagkeres måadts vuepsieh bijre gosse øvtedimmie vuepsiej vøøste barkeminie. Learohke tjoevere daejredh guktie bøøremes akti vøøki barkedh jih viehkiem åadtjodh vuejnedh guktie jijtje verveste gosse dagkarinie barkojne giehtele. ¶ Daerpies øvtiedimmie-vuepside sjiehtesjadtedh fiereguhten maanese. Maanide mah tjabrieh leah nåake jis mohtedieh maanajgujmie mah væjkelåbpoe skuvlesne. Jis jijnje soptsestalleme vuepsij bijre sjædta, dellie learohkh maehtieh damtedh eah dah buektedh darjodh maam sijhtieh, jih nimhtie minngesne baetsieh. Soptsestalleme edtja vuesiehtidh gusnie learohkh tjåadtjoeminie lierehtimmesne jih man gååhkese maahta lieremisnie jaksedh. Øvtiedimmiesoptsestalleme edtja learohkide eevtjedh barkojne jaksedh man gååhkese buektehte. ¶ Learohken daajroe Skuvlen vuepsieh edtjieh eejhtegi ektine learohken daajroem vijriebasse juhtiehtidh guktie abpe almetje vååjnose båata. Skuvlesne edtjieh dovne learohkh lieredh jih tråjjadidh. Lieremisnie edtja learohke maahtoem fierhtene faagesne tjøøngkedh, dam åvtese guedtedh dovne skuvlesne, gåetesne jih aaj mænngan barkoe-jieliemisnie. ¶ Daelie learohke diedtem jijtse lieremisnie jih øvtiedimmesne åtna. Gellie jih gellebh skuvlh daelie barkoe-plaanh nuhtjieh, barkoevuekieh mah learohkeste kriebpesje jijtje soejkesjidh jih barkoe-aamhtsigujmie giehtelidh. Nimhtie learohke maahtoem daarpesje ovmese barkoevuekiej jih metovdi bijre. ¶ Learohke aaj tjoevere daejredh guktie satne verveste. Guktie diedtem jijtse lieremen åvteste guadta? Dan gyhtjelassen bijre vihkeles digkiedidh gosse øvtiedimmiesoptsestalleme. Maam learohke dan bijre jijtje veanhta? ¶ Lissine dan faage-øvtiedæmman jih barkoemetodide, edtja learohke aaj maahtoem øvtiedidh jih aaj daajroem tjøønghkedh guktie jeatja almetji ektine verviestidh. Daam maahtoem edtja learohke provhkedh gosse jeatja almetji ektine jih aaj ekti vøøki barkosne. Vihkeles aaj gihtjedh mejtie learohke skuvlesne tråjjede. Mejtie tjarkadiksvoete learohkese skuvlesne, dovne klaassesne jih skuvlen byjresisnie? Guktie mejtie lohkehtæjjah jih skuvlevoelpetjh satnem eensi? Mejtie learohke dejtie jeatjabidie vierhtede? ¶ Faagen øvtiedimmie Gosse faagi bijre digkiedidh, dellie vihkeles vuartasjidh gusnie learohken tjøødthsijjie ovmese faagine. Soptsestallemisnie leah learohkese jih eejhtegidie vihkeles saerniestimmiem vedtedh guktie daejredh magkeres jih man gååhkese learohke jakseme ovmese vuepsine. Maadth-skuvlesne lea dagkeres saerniestimmieh namhtegh tjaaleld karakterh. Noereskuvlesne åadtjoeh tjaaleld vierhtiedimmieh aajne aamhtsine jih vierhtiedimmieh ovmese boelhkefaagine jih nimhtie saernieh vedtedh learohken faage-tjøødthsijjien bijre. Læjhkan lea vihkeles tjaaleld vierhtiedimmij bijre soptsestidh jih aaj buerkiestimmieh man gaavhtan nimhtie.Vuesiehtimmie gaavhtan lea daesnie dijre meatan daaroen lohkehtæjjeste learohkese noereskuvlesne: ¶ Dov leah vihkeles saernieh tjaelijen bijre dov teekstesne. Hijven aaj tjaalegh meatan gærjijste jih maam tjaalije jijtje jeahteme. Teekste lea guhkies jih datne aaj tjaalegem juakeme sjiehteles boelhketjigujmie. Hijven! Naan læhkiem båajhtode tjaaleme, jih datne tjoeverh kommaj njoelkedassigujmie barkedh. Manne leam tjaalegigujmie sæjrosne vihtesjamme. Lohkh dejtie jih vuartsjh kuvsjegærjesne s.140 Mujhtieh aaj væhtah gosse gieh maam joem jeahta. Daate joekoen vihkeles jis learohkese geerve sjiere faagi- jallh faagetsiehkine barkedh. ¶ Soejkesjimmien jih raeriestimmien tjirrh learohke tjoevere åadtjodh daejredh maam joem darjodh jih guktie altese lierehtimmiem jih øvtiedimmiem bueriedidh. ¶ DIEDTE JIJTJEDH LIEREMASSE (I) (v.g) ¶ DIEDTE JIJTJEDH LIEREMASSE (II) (v.g) ¶ Mejtie learohkese geerve faagigujmie barkedh jallh aeblehts? Maam learohke jijtje veanhta? Mejtie øøhpehtimmie jih viehkie skuvlesne maahta buerebe sjidtedh? Dageres gyhtjelassi bijre leah vihkeles digkiedidh gosse øvtiedimmiesoptsestalleme. Joe båarasåbpoe learohke lea, buerebe daejredh maam jijtje veanhta. Nuhteles aaj vuejnedh guktie eejhtegh maehtieh viehkiehtidh øvtiedimmiem stuvredh. ¶ Øvtiedimmie sosiale aamhtsi gaavhtan Skuvlesne gellie njoelkedassh jih tsevtsiedimmieh mah edtjieh learohkem buerie øvtiedæmman lutnjedh. Dagkeres aamhtsh leah øvtiedimmie-våarome jih daerpies gosse learohkese tjarkadiks-voetem vedtedh. Learohke, eejhtegh jih skuvle tjoeverieh ekti-vøøki barkedh jis nimhtie buektiehtidh. Learohke tjoevere daejredh guktie altse dåemiedimmie dejtie jeatja learohkide, klaassem jih skuvlen learoe-sijjiem tsevtsede. Vihkeles aaj learohke rasth tseegkie gosse ij krøøhkestimmiem dåastoeh. ¶ Guktie aerebi nebneme leah akti vøøki darjome jih ektesvuekiebarkoe vihkeles dovne learohken dåemiedæmman jeatja almetji ektine jih aaj faage-barkojse. Krøøhkestimmie jih siemes-voete leah jeatja goerkesh maam joem dan bijre jiehtieh.Guktie maahta learohke verviestidh jih buerie øvtiedimmiem åadtjodh bihkedimmien tjirrh? Dievesjh tjoeverieh vuesihtæmman båetedh måadtesh vuepsiej tjirrh. Daesnie aaj gåarede vierhtiedimmiesjeema provhkedh. Magkeres øvtiedimmievuepsieh bøøremes learohkese gosse krøøhkestimmiem jih toleransem øvtiedidh? ¶ Soptsestallemem tjåanghkan biejedh jih orre øvtiedimmievuepsieh moenedh Buerie rååresjimmieh leah vihkeles gosse vihth faagi-jih sosiale øvtiedimmiejgujmie barkedh båetije barkoe-boelhkesne. ¶ KRØØHKESTIMMIE JIH TOLERANSE Vuepsie: ¶ Learohke krøøhkestimmiem jih siemes-voetem jeatja almetji ektesne vusehte Vuapsetjh (v.g.): ¶ Learohke arhpemem jeatjabidie vuesehte ¶ Learohke viehkehte dejtie guhth nåake ¶ Learohke bueriesvoetem vuesehte seamma guktie almetje ¶ Vuesiehtimmien gaavhtan ¶ Mij soptsestallemistie båata maahta dovne njalmeld jih tjaaleld årrodh, mohte jis vuepsieh vihkeles learohken vijriebasse øvtiedæmman dellie bøørieh tjaaleld årrodh. Daate learohken øvtiedimmien bijre jih dan gaavhtan bøøroe jijtje meatan jih veeljedh magkeres øvtiedimmievuepsieh vihkeles jih magkeres edtjieh tjaaleld årrodh. Eah man gellie vuepsieh daerpies. Daamtaj leah gøøkte, golme vuepsieh nuekies. Dellie aaj aelhkebe vuejnedh mejtie learohke vuepside jakseminie vuj ij. Mååhtedimmijne aaj maehtieh vuepsieh meatan mejtie lohkehtæjja jih / jallh eejhtegh maehtieh dåarjodh. ¶ Guktie diedtem learohken, eejhtegi jih skuvlen gaskems juekedh. Vuepsiej digkiedimmesne leah vihkeles siemes sjidtedh gien åejvie-diedte dejtie ovmese vuepside. Bøøremes lea diedtem juekedh learohken, skuvlen jih eejhtetegi gaskems. ¶ Guktie diedtide vijriebasse juhtiehtidh. Tijje dej øvtiedimmiesoptsestallemi gaskems, kriebpesje gaajhkesijstie gieh meatan,ihke sinsitnine soptsestallieh jih nimhtie såårnieh guktie øvtiedimmie jåhta. Dagkeres såårneme maahta vadtasovvedh tjaaleld learohken barkojse, njalmeld learohkese, e-påastesne jallh teelefovnesne. ¶ SJIERE HAESTIEDIMMIEH ¶ Maanaj guhth sjiere mievriestimmieh Mannah skuvlese båetieh ovmese daerpies-voeti jih dååjrehtsigujmie. Jis buerie edtja sjidtedh dejtie ovmese learohkide, dellie vihkeles eejhtegh saerniestimmieh maanaj bijre vedtieh. Naaken maanah tsagkesh utnieh faagi gaavhtan jih jeatjebidie nåake jeatjebi ektine verviestidh. Madtan-laakan govledh jih vuejnedh aaj maahta dåeriesmoerine sjidtedh trååjjemen, lieremen jih øvtiedimmien gaavhtan. Buerie saerniestimmieh hiejmen jih skuvlen gaskems maehtieh dagkeres tsagkesh mievriestidh. ¶ MÅÅHTEDIMMIE ¶ Vuepsieh: ¶ Diedte: Lohkemem bueriedidh, goltelisnie lohkedh 10 minudth måantan jih gaskevåhkoen ¶ Learohke Leaksode darjodh mah barkoe-plaanesne tjåadtjoeh ¶ Learohke/eejhtegh Aellieh sturrh guhtem gie soptsestalleminie ¶ Learohke Tjaeledh gaajhkide njalmeld dijride taavlese ¶ Lohkehtæjja ¶ Learohke ¶ Eejhtegh/åvtes-viehkieh ¶ Lohkehtæjja ¶ Skuvlen lea tjællohke barkoe øøhpehpehtimmiem ovmese learohkide sjidtesjadtedh. Meijtie sih jijtjh-reerehke- jih maanah mah veaksehke lohkemisnie eensi haestiedimmieh fierhten biejjien skuvlesne åadtjoeh? ¶ Tsælloeh - tsagkesh-gietedalleme Øvtiedimmie-soptsestalleme edtja buerie soptsestimmiem learohken, lohkehtæjjan jih eejhtegi gaskems vedtedh, gusnie learohken haalvedimmieh jih buerie øvtiedimmieh jarngesne tjåadtjoeh. Læjhkan lea vihkeles tsagkesi bijre digkiedidh, mohte dejtie bøøremes buerie-bealan lutnjedh sjiere tjåanghkojne. Naaken tsagkesh læjhkan dan vihkeles guktie daerpies dej bijre dallah soptsestidh. Øvtiedimmie-soptsestalleme dellie mænngan buerebe sjeahta. ¶ Eah edtjieh eejhtegh jallh learohke kråvvadidh øvtiedimmie-soptsestallemasse båetedh, mohte tjiertestidh buerie vuartoejgujmie båetedh. ¶ Øvtiedimmie-soptsestalleme jih minoritetij-gielen learohkh Sjire laantijste jih kultuvrijstie maanah skuvlese båetieh. Gellien kultuvri ektievoete lea gelliekultuvre skuvlem vadteme jih nimhtie aaj jeatja fierhten-beajjetje skuvlem. Ektesvuekiebarkoe lea jeatjh-laakan sjidteme jih jeatja haestimmieh båateme. ¶ Skuvlen vååjnoe skuvleste skuvlese lea joekehth ovmese kultuvrijstie. Nøørjesne lea buerie ektesvuekiebarkoe eejhtegi jih lohkehtæjjaj gaskems orreme, mohte gellieh kultuvrijsnie leah stoerre gåhkoe skuvlen jih hiejmen gaskems. Sjidtesjadtedh guktie buerie ektesvuekiebarkoe jih soptsestalleme seamma vierhtegasse båata, lea naan aejkien geerve, mohte daerpies jis øvtiedimmieh edtjieh learohkidie bøøremes sjidtedh. Naakeninie kultuvrijsnie ij leah naan siejme vuekie tjåanghkoem skuvlen jih hiejmen gaskems utnedh jih eejhtegh lohkehtæjjam krøøhkestieh. Nimhtie maahta geerve sjidtedh buerie soptsestallemem gaskems buektiehtidh. Jearsoesvoetem tjåanghkosne tseegkedh lea vihkeles. Aaj vihkeles eejhtegidie vietseles- laakan soptsestidh, arhpem vuesiehtidh jih aaj goerkesadtedh leah daerpies jis buerie tjåanghkoe. Lohkehtæjja tjoevere maanam jih eejhtegi kultuvre-vuekide guarkedh. Naan aejkien sån jienebe saerniestimmie sjædta jih vaenebe soptsestalleme gaskems. ¶ Tsagkesh gielen gaavhtan jeatja laanteste jallh jeatja kultuvreste båetedh, maahta soptsestallemem geerve darjodh. Stuerebe dåeriesmoerh sjidtieh maanide jih eejhtegidie mah adtjegh Nøørjese båateme ennh dejtie guhth daesnie naan jaepieh orreme. Skuvlen diedte lea tåalhkem eejhtegidie skåårvedh jis daerpies. ¶ Dååjrehtimmie vuesehte jiermijes tåalhkem provhkedh dejtie guhth adtjegh diekie båateme, mohte aaj dejtie guhth daesnie guhkiem orreme. Vihkeles leah saerniestimmieh eejhtegidie vedtedh, jih aaj nimhtie eejhtegijstie gyhtjelassh åadtjodh jih skuvlese saerniestidh mij daerpies. ¶ Lohkehtæjja guhth gieline barkeminie maahta buerie maelmine lohkehtæjjese, learohkese jih eejhtegidie årrodh, mohte ij leah sjiehteles jallh daerpies dam tåalhkine provhkedh gosse øvtiedimmiesoptsestalleme. ¶ JOEKEHTS ØVTIEDIMMIESOPTSESTALLEM ¶ Jeatjh-laaketje bievnesh akte jaepieboelhkeste måbpan Sisvege jih guktie soptsestallemem stuvredh maahta joekehts årrodh klaasseste klaassese. Dej ovmese skuvli gaskems aaj maehtieh stoerre joehkets årrodh. Seamma guktie, læjhkan edtjieh hiejmh jih skuvlh ekti vøøki barkedh øvtiedimmie-soptsestallemigujmie. ¶ Soptsestallemisnie lea vihkeles sjiere aamhtsigujmie barkedh desnie gusnie learohken faage-tjøødth-sijjie. Soptsestallemh aaj jeatjh-laakan sjidtieh gosse learohke noereskuvlese båata. Lissine aamhtside mej bijre aerebi soptsestamme, karakterh båetieh. Dihte orre aamhtse soptsestallemasse sjædta. ¶ Ovmese joekehtsh Vuekie maana-skuvlesne lea learohkem bihkedidh magkeres dåemiedimmie lea sjiehteles jeatja learohki ektine, mohte faage-digkiedimmie lea vihkelommes noere-skuvlesne.Åejvie-tsiehkie øvtiedimmie-soptsestallemisnie lea abpe learohkem jarngese viedtjedh. Jis dihte edtja deahpadidh,dellie vihkeles giehtjedidh guktie learohke verveste dovne faagigujmie jih jeatja almetji ektine. Ij leah læjhkan daerpies gaajhki aamhtsi bijre digkiedidh fierhten aejkien , mohte vihtesjidh mij lea dallahmasten daerpies. ¶ Mearan akten soptsestallemisnie nøørjen giele jih matematigke jarngesne tjåadtjoeh, maahta jeatja soptsestallemisnie praktiske-jih estetiske faagi bijre digkiedidh. Barkoevuekieh aaj vihkeles aamhtsh øvtiedimmiesoptsestallemisnie. Fierhten aejkien lea vihkeles digkiedidh jih govledh guktie learohke verveste jeatja almetji ektine. ¶ Bøøremes joekehts aamhtsi bijre soptsestalledh fierhten aejkien. Læjhkan lea vihkeles soptsestalledh dej aamhtsi bijre mah dovne learohkem jih eejhtegidie dijpieh. Eensi-laakan ryøjredidh aerebi goh gaavnedidh, leah gaajhksidie daerpies. ¶ Datne deejrieh ¶ FUG - Eejhtegi moenehtse maadth-skuvlese - leah lihtsegh mejtie Gånka staaten raeresne moenehtsasse biejeme. Dah edtjieh reeremisnie njielje jaepieh årrodh. Moenehtse edtja raerieh Øvtiedimmie-jih giehtjedimmiedepartementese vedtedh. Moenehtse edtja vaarjelidh eejhtegi jih learohki iedtjh skuvlen-ektievoetesne jih barkedh guktie buerie ektesvuekie-barkoe skuvlen jih hiejmen gaskems sjædta. ¶ Eejhtegi moenehtse maadth-skuvlese Pb. 8119 Dep. 0032 Oslo www.fug.no bestilling@fug.no post@fug.no tlf. 22 24 75 63 Faaxe: 22 24 75 90 • ¶ laakesne tjåådtje eejhtegh dah åejvie-diedtem maanaj øøhpehtæmman utnieh, jih nimhtie diedtem skuvline juekieh? ¶ datne maahtah maanaj øøhpehtimmiem jih skuvlevaedtsemem tsevtsiedidh jis datne leah eejhtege-gaskese, lihtsege eejhtegiraeresne, FAU-esne jallh ektesvuekiemoenehtsisnie/ ståavrosne? ¶ gaajhkh learohkh reaktam utnieh sjiehtesjadteme øøhpehtimmiem goerkesen jih alkoetsiehkien mietie åadtjodh ¶ jis maana ij åadtjoeh fuakedh øøhpehtimmiem daamts tæjmojne, dellie reaktam åtna sjiere øøhpehtimmiem åadtjodh? ¶ gaajhkh learohkh reakam utnieh fysisk -jih psykososialt byjresisnie årrodh mij healsoem , trååjjedahkem jih øøhpehtimmiem åvtese guedtieh? ¶ Eejjhtegidie reaktah klååkedh? ¶ Man gellie saemieh Nöörjesne årroeh, jih man gellie dejstie maehtieh saemien-gïelem? ¶ Torkel Rasmussen, dåakteregraden stipeendiate gïelesosijologijesne, daan beajjetje gïeletsiehkiem goerehtalle sov tjaalegisnie. Dihte tjïelkeste guktie gïeletsiehkiem maahta gïehtjedidh. ¶ Torkel Rasmussen jeahta 75 proseenth saemijste eah maehtieh saemiestidh, mohte 25 proseenth gïelem maehtieh. Gïele hov fïerhten biejjien sopstesåvva mohte gååvnesieh jeatjah vähtah mejtie pruvkieh vååjnedh goh gïelem lea låtnoeminie. V.g. almetjh eah saemesth fïerhten biejjien, dihte låhkoe lea bijjelen 80 proseenth dej luvnie gieh maehtieh sopstestidh åarjelsaemien-gïelem. ¶ Hijven vähta stoere stuhtje maanijste jih noerijste maahta saemien-gïelem, jih jeatjebh saemien-gïelem lïerieh skuvline jih maanagiertine. Goerehtalleme aaj dåeriesmoerem vuesehte gïelem dïehre. 2/3 eehtjegijstie gieh maehtieh saemien-gïelem leah leereme saemien-gïelem maanide. Ij dihte låhkoe leah stuerebe sjïdtjeme övteben boelven muhteste. 1/3 daan beajjetje eehtegijstie gieh maehtie saemie-gïelem eah leah leereme saemie-gïelem maanide. ¶ Jïjnje lea tjaalasovvme jih jienebe lea dïjveldovveme daan bïjre man gellie saemieh gååvnesieh Nöörjesne. Pråvka jiehtedh daam låhkoem lea 30 000 jih 60 000 gaskemsh. Torkelen vuajnoen mietie dihte låhkoe lea ååpsem onne. Riektes låhkoe lea medtie 100 000 saemieh Nöörjesne jeahta Torkelen. Man jïjnjesh sopstestieh saemien-gïelem? Saemien gïeleraerien goerehtallemisnie, maam Torkel åtna, maahta lohkedh : ¶ Dah dotkijh mah gïehtjedieh unnebelåhkoegïelen tsiehkem pruvkieh jiehtedh dah gïehtjedieh gïeledåehkien etnolingvistigijen vitaliteetem. Maahta gïelen vitaliteetem vujnajidh jis gïehtjede måedtie-såerts aath, jih Torkel ohtje sopsteste daj bïjre. ¶ Maahta dotkedh magkeres vuekie byjjes i nstitusjovnh gïelen vööste jih joekoen laakan magkeres laakh leah tseegkesovveme unnebelåhkoegïelen vaarjelimmien gaavhtan. ¶ Vuelelen gååvnese svaalhtesem Torkelen abpe tjaalegasse. ¶ Nordlaanten Fylhkenålma akte vihkeles guejmie dennie barkosne edtja darjomidie åarjel- jih luvlesaemien gïelide tjïrrehtidh dennie dahkoesoejkesjisnie saemien gïelide. Reerenasse dan åvteste fylhkenålman gïeledarjomh 1,7 mill. kråvnajgujmie dåårje jaepien 2010, orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoeministere Rigmor Aasrud jeahta. Lissine vaadtasåvva 150 000 kråvnah YouTube-prosjektese luvlesaemien gïelesne. ¶ Nordlaanten Fylhkenålma diedtem åtna åarjel- jïh luvlesaemien øøhpehtimmiem iktedidh, jïh eadtjohkelaakan barka edtja gïelide nænnoestidh jïh gorredidh. Jaepien 2010 jïjnjh darjomh maanide, noeride jih geervide soejkesjamme. Aaj darjomh soejkesjamme edtja maahtoem lutnjedh dejtie lohkehtæjjide saemien gïelesne. Sæjhta såemies dejstie darjomijstie tjïrrehtidh laavenjostosne ovmessie aktøørigujmie Nøørjesne jih Sveerjesne. Reerenasse fylhkenålman darjomh 1,5 mill. kråvnajgujmie dåarjoeji 2009. ¶ – Dïhte tsiehkie dejtie smaave saemien gïelide lea geerve. Manne feejjen ihke fylhkenålma dan eadtjohke gïelebarkosne, jïh ihke barkeminie vielie sijjieh sjugniedidh gusnie maahta åarjel- jïh luvlesaemien gïelh nåhtadidh. Daate lea darjomh mah dejtie smaave gïelide åajvoehlaakan bæjjese lutnjieh, staateraerije jeahta. ¶ YouTube-prosjekte luvlesaemien gïelesne 150 000 kråvnah dåarjojne åadtjoeji 2008, jïh akten onne vuertiestimmien mænngan prosjekte vihth juhtieminie aktine aadtjen øøhpehtamme journalistine goh redaktøre mij luvlesaemien soptseste. Prosjekten åssjaldahke lea aktem interaktijve sijjiem sjugniedidh gusnie luvlesaemien noerh maehtieh gïelem nåhtadidh. Reerenasse darjomem 150 000 kråvnajgujmie dåårje 2010. ¶ Staatebudsjedtesne Reerenasse stoerre dåarjoeh raereste mah leah ektiedamme bombadæmman reerenassekvartaalese snjaltjen 22. b. 2011. Budsjedtesne lea raeriestamme dåarjoeh 250 millijovnh kråvnine bigkememaaksojde jïh darjoemidie mah leah ektiedamme Reerenassekvartaalem vihth bæjjese tseegkedh jïh bigkedh. Aaj raeriestamme dåarjoeh orre tjïrkemeråajvarimmide Reerenassekvartaalesne, tjåanghkan 26, 6 millijovnh kråvnine, jïh 15 millijovnh kråvnah juktie straejmiefasseldimmiem bueriedidh. ¶ Staatebudsjedtesne dle Statsbygg jïh DSS tjåanghkan 250 millijovnh kråvnah åadtjoeh juktie lissiedaerpiesvoeth maeksedh: ¶ Staatebudsjedtesne dle raeriestamme daejtie tjïrkemeråajvarimmide Reerenassekvartaalesne: ¶ Aaj raeriestimmine båateme juktie 15 millijovnh kråvnah dåarjodh juktie straejmiefasseldimmiem Reerenassekvartaalesne bueriedidh. ¶ - Dah tjïrkemebarkoeh Reerenassekvartaalesne ektiedamme orre vaeptiesentraalese jïh bueriedæmman straejmiefasseldæmman leah vihkeles råajvarimmieh mejtie guhkiem soejkesjamme. Lissine stoerre lissiemaaksoeh åadtjobe daaresjimmien mænngan Reerenassekvartaalen vøøste. Dovne Statsbygg jïh DSS læssanamme vierhtieh daarpesjieh, gaskem jeatjah vaeptiestimmiem tjïrkedh reerenassekvartaalesne, jeatjah sijjieh dejtie gïetedamme departementide, jïh jarkelimmie annjebodts sijjijste, staateraerije Rigmor Aasrud jeahta gosse staatebudsjedtem bæjhkohte. ¶ Staateraerije aaj tjïerteste annje dle lij rikti daejrieh mah konsekvensh daaresjimmie åtna dan 2012-budsjedtese. Dannasinie maahta sjyøhtehke sjïdtedh disse vihth bååstede båetedh mænngan daan jaepien, gosse buerebelaakan daejtie maaksojde daajra. ¶ - Aaj raeriestamme Statsbygg 20 millijovnh kråvnah åådtje ovmessie prosjekteringebarkojde mah leah ektiedamme bombadæmman jïh bigkemasse dehtie orre reerenassekvartaaleste. Manne sïjhtem tjïertestidh ånnetji sæjhta ryøhkedh goske reerenasse sjæjsjele guktie Reerenassekvartaale edtja vååjnedh båetijen aejkien, Aasrud jeahta. ¶ Reerenasse raereste dåarjoem lissiehtidh Saemiedægkan 700 000 kråvnajgujmie juktie åarjelsaemien learoevierhtie- jïh terminologijeevtiedimmine barkedh jaepien 2012. Reerenasse raereste aaj 120 000 kråvnah dåarjodh saemien gïelebaalhkese Gulliegïele. Daate tjåådtje raeriestimmesne staeriedamme nasjovnalebudsjedtese. ¶ - Åarjelsaemien akte prååsehke gïele. Reerenasse sæjhta barkoem jåerhkedh juktie åarjelsaemien gïelem gorredidh jïh evtiedidh, jïh åarjelsaemien learoevierhtiejgujmie barkedh, saemieministere Rigmor Aasrud jeahta. ¶ Engerdalen tjïelte lea aarebi dåarjoem åådtjeme Elgå skuvlese fïerhten jaepien, jïh evtiedæmman åarjelsaemien learoevierhtijste jïh åarjelsaemien terminologijeste. 2012 lea dïhte minngemes jaepie gusnie learohkh daennie skuvlesne, jïh tjïelte dannasinie sjæjsjalamme skuvline galhkedh tjaktjen raejeste. ¶ - Skuvle aktem stoerre jïh vihkeles barkoem dorjeme juktie åarjelsaemien gïelem evtiedidh. Daejnie sertiestimmine dle Saemiedigkie daelie dïedtem åtna prijoriteradidh jïh öörnedidh dam vijriesåbpoe barkoem åarjelsaemien learoevierhtie- jïh terminologijeevtiedimmine, Aasrud jeahta. ¶ 120 000 kråvnah saemien gïelebaalhkese Fïerhten mubpien jaepien dle saemien gïelebaalhka Gulliegïele vadtasåvva Dehtie noerhtelaanti embetsåårganeste saemien gyhtjelasside. Baalhkan stoeredahke lea medtie 120 000 nöörjen kråvnah. Jaepien 2012 dle Nöörje sæjhta dïedtem utnedh baalhkam finansieradidh. ¶ Baalhka vadtasåvva tjaktjen tjåanghkosne dej noerhtelaanti ministeri gaskem mah diedtem utnieh saemien aamhtesi åvteste Såevmesne, Sveerjesne jïh Nöörjesne, jïh saemiedigkiepresidenth dejnie golme laantine. ¶ Lohkh vielie Gulliegielen bijjre ¶ Daan biejjien akte mïerhkebiejjie 5000 ovmessie aalkoealmetjetjïertide abpe veartenisnie. Mïetsken 9.b. lea ENn gaskenasjovnaale aalkoealmetjebiejjie. Daate biejjie lea aaj akte biejjie juktie ektievoetem vuesiehtidh aalkoealmetjetjïertigujmie mah gïerve tsiehkiej nuelesne veasoeh. ¶ Veartenen aalkoealmetjh leah bijjelen vïjhte prosenth veartenen almetjijstie, vielie goh 370 millijovnh almetjh joekedamme jieniebinie goh 90 laantine. Dah jeanatjommes aalkoealmetjh gïerve tsiehkiej nuelesne jielieh, jïh jeenjesh dovne dïedtesimmiem jïh trïegkenassem dååjrieh. ¶ - Veartenen aalkoealmetjh aktem stoerre gïelen jïh kultuvrelle gellievoetem utnieh, mij mijjem ræjhkoesåbpoe dorje. Daam mijjieh mïerhkesjibie daan biejjien, saemieministere Rigmor Aasrud jeahta. ¶ - Jïjnjh aalkoealmetjh dïedtesimmiem jïh trïegkenassem dååjrieh, jïh mijjen dåarjoem jïh jååhkesjimmiem daarpesjieh. Reerenasse sæjhta dan åvteste annje akte eadtjohke guejmie årrodh gaskenasjovnaale barkosne, dan govlesadtemasse staati jïh dej aalkoealmetjetjïerti gaskem, Aasrud jeahta. ¶ Mubpien jaepien EN aktem jïjtse Veartenekonferansem aalkoealmetjidie öörnede, dïhte voestes konferanse gusnie nasjovnaalestaath jïh aalkoealmetjh gaavnesjieh, juktie nasjovnaalestaaati dïedth almetji vööste digkiedidh. Juktie veartenen aalkoealmetjh bööremeslaakan daan konferansese ryöjredidh, Saemiedigkie lij gåassoehtæjja aktene gaskenasjovnaale ryöjreden aalkoealmetjekonferansese Altesne ruffien 2013. Desnie aktem galhkuvetjaatsegem dajroeji, maam gaajhkh veartenen aalkoealmetjeregijovnh daelie dåarjoehtieh. ¶ - Daate lea gaskenasjovnaale aalkoealmetjeektievoeten bïjre. Aalkoealmetjh leah unnebelåhkoeh mahte gaajhkine laantine, dan åvteste joekoen vihkeles Saemiedægkan aalkoealmetjh aktine tjåenghkies gïeline soptsestieh, dan gåhkese gåarede. Mijjen abpeveartenen ektievoete lea dïhte mij mijjem nænnoestahta, jïh daate biejjie akte hijven nuepie tjoevkesem dïsse bïejedh, saemiedigkieraerie Vibeke Larsen jeahta. ¶ Veartenen aalkoealmetjebiejjie tseegkesovvi 1994, jïh mietsken 9.biejjien 1982 lij dïhte voestes tjåanghkoe ENn barkoedåehkesne veartenen aalkoealmetjidie. Barkoedåehkie lij akte bielie dehtie barkoste mij darjoeji guktie ENn generaalekrirrie ENn bæjhkoehtimmiem aalkoealmetji reaktaj bijre nænnoesti jaepien 2007. ¶ Saemieh staatusem aalkoealmetjinie Nöörjesne utnieh, jïh mïetsken 9.b. lea saemien saevegebiejjie. ¶ Nr.: 23 ¶ Reerenasse krievemem vuelede juktie reaktoem utnedh biejjiebeetnegh åadtjodh jis bieleldh permidteradamme göölemeindustrijesne. ¶ Tsiengelen 1.b dle krievmemem barkoetïjjegiehpiedæmman bæjjese bïeji 40 prosenteste 50 prosentese, dannasinie dah sjïerenjoelkedassh mejtie sjïehtesji finansevaahran sjïekenisnie, hiejhtesovvin. ¶ – Mijjieh vööjnimh daate idtji dan hijven sjïdth, jïh daam libie daelie öörnedamme, barkoeministere Hanne Bjurstrøm jeahta. ¶ Snjaltjen 1. b. raejeste dle krieveme giehpiedamme barkoetïjjese permidteringesne, vihth våålese bïejeme 40 prosentese. ¶ Göölemeindustrije ij leah laaken nuelesne baalhkadïedten bïjre permidteringesne. Barkijh göölemeindustrijesne eah baalhkam barkoevedtijistie åadtjoeh dej voestes biejjiej permidteringeboelhkeste, sijjeste biejjiebeetnegh åadtjoeh voestes biejjeste. Juktie biejjiebeetnegh sïejhmemes leah unnebe goh baalhka, dle dannasinie permidteradamme almetjh göölemeindustrijesne vaenebe beetnegh åadtjoeh goh jeatjah permidteradamme. Gosse biejjiebeetnegekrievemem vuelede 40 prosentese permidteringesne, dle daate maahta dam tsiehkiem bueriedidh. ¶ 35 prosjekth abpe rijhkesne leah åådtjeme 32 miljovnh kruvnh juktie barkedh årromelastojne. – Daate geerve barkoe årrome daejtie bøøremes veeljedh daejstie 260 ohtsemijstie, tjïelten- jih regijovnaleministere Liv Signe Navarsete jeahta. Reerenasse sæjhta gaajhkesh daennie Nøørjesne gelkieh åadtjodh årrodh gusnie sïjhtieh. Daate orre Årromelastoeråajvarimmie galka buerebe byjressiebredahkh evtiedidh abpe rijhkesne. -Dah ohtsemh vuesiehtieh stoerre eadtjohkevoete gååvnese abpe rijhkesne, tjïelten- jih regijovnaleministere jeahta. Ohtsemh bøøtin jïjnjebe goh 200 miljonvh krovni åvteste. Aamhtesh goh gåvloe, staare- jih jielemeevtiedimmie kultuvren gaavhtan jih prosjekth guktie veasomesijjieh åadtjodh gååvnesieh jïjnjh ohtsemi sisnie. Jeatjah aamhtesh leah dïenesjh, barkoe jih laavenjosteme. Årromlastoeprosjekti veeljemisnie tjïeltij- jih regijovnaledepartemente lea kvalitetem, dibrehtimmie, orreussjedimmiem jih ektiebarkoem diedtiehtamme. Vihkeles ulmiedåehkieh leah noerh, nyjsenæjjah jih sijsjuhtijh. Daah fylhkentjïelht leah gïetedallemisnie vihkeles barkoem dorjeme. Åvteprosjekte laavlomefaamoen bïjre Berlevågesne Prosjekte Laavlomefaamoe Berlevågesne åådjte 200.000 kruvnh åvteprosjekten gielhtie mij galka vuartasjidh guktie kulturråavjarimmieh maehtieh årromelastoem gåaskodh. Ulmie lea gaavnedh magkeres viertieh leah daah bøøremes dan gaavhtan guktie årromlastoem gåaskodh kultuvren staare- jih jielemeevtiedimmien dïhre Berlevågesne jih Finnmarkesne. Dej minngemes jaepiej gellieh råajvarimmieh Berlevågesne kultuvren, jih gaaje laavlomen gaavhtan. Vïjhte jaepieh gieltegs prosjektigujmie dajvine -Reerenasse lea dovne ovmessie prosjektigujmie barkeme ihke hijven byjressiebredahkh tseegkedh jih årromelastoesæjrojne mejtie manne leam tseegkeme Dajvelutnjemisnie 2005:sne. Manne leam liereme man vihkeles lea ahte dihte evtiedimmiebarkoe hijven dibretamme lea, jih ahte jïjnjh almetjh laavenjostoeh. Manne daennie Årromelastoeråavjarimmesne daam diedtiehtem, Navarsete jeahta. ¶ Tjïeltijh- jih regijovnaledepartementen saernietelefone: 22 24 25 00. ¶ 35 prosjekth abpe rijhkesne leah åådtjeme 32 miljovnh kruvnh juktie barkedh årromelastojne. – Daate geerve barkoe årrome daejtie bøøremes veeljedh daejstie 260 ohtsemijstie, tjïelten- jih regijovnaleministere Liv Signe Navarsete jeahta. Reerenasse sæjhta gaajhkesh daennie Nøørjesne gelkieh åadtjodh årrodh gusnie sïjhtieh. Daate orre Årromelastoeråajvarimmie galka buerebe byjressiebredahkh evtiedidh abpe rijhkesne. -Dah ohtsemh vuesiehtieh stoerre eadtjohkevoete gååvnese abpe rijhkesne, tjïelten- jih regijovnaleministere jeahta. Ohtsemh bøøtin jïjnjebe goh 200 miljonvh krovni åvteste. Aamhtesh goh gåvloe, staare- jih jielemeevtiedimmie kultuvren gaavhtan jih prosjekth guktie veasomesijjieh åadtjodh gååvnesieh jïjnjh ohtsemi sisnie. Jeatjah aamhtesh leah dïenesjh, barkoe jih laavenjosteme. Årromlastoeprosjekti veeljemisnie tjïeltij- jih regijovnaledepartemente lea kvalitetem, dibrehtimmie, orreussjedimmiem jih ektiebarkoem diedtiehtamme. Vihkeles ulmiedåehkieh leah noerh, nyjsenæjjah jih sijsjuhtijh. Daah fylhkentjïelht leah gïetedallemisnie vihkeles barkoem dorjeme. Dihte evtiedimmieprosjekte GNEST daennie Snåasesne åådjte 1,2 miljovh kruvnh Prosjekte galka golme jaepieh juhtedh. Daate Snåasen tjïelten prosjekte. GNEST (Godt, nyskapande engasjement skaper trivsel i Snåsa) galka dajven gåvlojne barkedh. Jeananamme sisjjuhteme dihte ulmie lea. Daate prosjekte lea hijvenlaakan dibretamme mejnie tjïelte lea hijvenlaakan barkeme. Miijieh daarpesjibie jïjtjemh jïjtjeguvviem jih mijjen gåvloem bueriedidh gåarede lohkedh daennie prosjekteohtsemisnie. Prosjekte noerh jïh saemien almetjh joekoen vihkeles åtna. Jielemesdarjomh leah voernges barkijh jih skreejrijh årrome prosjekten gielhtie. Vïjhte jaepieh gieltegs prosjektigujmie dajvine -Reerenasse lea dovne ovmessie prosjektigujmie barkeme ihke hijven byjressiebredahkh tseegkedh jih årromelastoesæjrojne mejtie manne leam tseegkeme Dajvelutnjemisnie 2005:sne. Manne leam liereme man vihkeles lea ahte dihte evtiedimmiebarkoe hijven dibretamme lea, jih ahte jïjnjh almetjh laavenjostoeh. Manne daennie Årromelastoeråavjarimmesne daam diedtiehtem, Navarsete jeahta. ¶ Tjïeltijh- jih regijovnaledepartementen saernietelefone: 22 24 25 00. ¶ 35 prosjekth abpe rijhkesne leah åådtjeme 32 miljovnh kruvnh juktie barkedh årromelastojne. – Daate geerve barkoe årrome daejtie bøøremes veeljedh daejstie 260 ohtsemijstie, tjïelten- jih regijovnaleministere Liv Signe Navarsete jeahta. Reerenasse sæjhta gaajhkesh daennie Nøørjesne gelkieh åadtjodh årrodh gusnie sïjhtieh. Daate orre Årromelastoeråajvarimmie galka buerebe byjressiebredahkh evtiedidh abpe rijhkesne. -Dah ohtsemh vuesiehtieh ahte stoerre eadtjohkevoete gååvnese abpe rijhkesne, tjïelten- jih regijovnaleministere jeahta. Ohtsemh bøøtin jïjnjebe goh 200 miljonvh krovni åvteste. Aamhtesh goh gåvloe, staare- jih jielemeevtiedimmie kultuvren gaavhtan jih prosjekth guktie veasomesijjieh åadtjodh jïjnjh ohtsemi sisnie gååvnesieh. Jeatjah aamhtesh leah dïenesjh, barkoe jih laavenjosteme. Årromlastoeprosjekti veeljemisnie tjïeltij- jih regijovnaledepartemente lea kvalitetem, dibrehtimmiem, orreussjedimmiem jih ektiebarkoem diedtiehtamme. Vihkeles ulmiedåehkieh leah noerh, nyjsenæjjah jih sijsjuhtijh. Daah fylhkentjïelht leah gïetedallemisnie vihkeles barkoem dorjeme. Iedtjeles noereraerieh abpe fylhkesne Ohtseme regijovnaleraereste Finnmarkeste maajetjh dåhkasji. Regijovnaleraerie åådjte 1,8 miljovnh kruvnh dåarjojne njieljejaapetje prosjekten åvteste ”Iedtjeles noereraerieh Finnmarkesne”. Prosjekte galka noereraerieh tseegkedh gaajkene tjïeltine. Naemhtie noerh maehtieh hijven dååjrehtsh åadtjodh guktie buerebe laavenjostedh jih govlesadtedh jïjtse tjïeltine. ¶ Dihte soejkesje galka vijrebe dotkemh tjoelmedh daam barkose. Naemhtie maahta orre maahtoem åadtjodh guktie noereraerieh tsevtsieh noeri åssjelh siebredahken gaavhtan, jih magkeres værrhtoedimmieh noereraerieh skaepiedieh byjressiebredahkesne. Vïjhte jaepieh gieltegs prosjektigujmie dajvine -Reerenasse lea dovne ovmessie prosjektigujmie barkeme ihke hijven byjressiebredahkh tseegkedh jih årromelastoesæjrojne mejtie manne leam tseegkeme Dajvelutnjemisnie 2005:sne. Manne leam liereme man vihkeles lea ahte dihte evtiedimmiebarkoe hijven dibretamme lea, jih ahte jïjnjh almetjh laavenjostoeh. Manne daennie Årromelastoeråavjarimmesne daam diedtiehtem, Navarsete jeahta. ¶ Tjïeltijh- jih regijovnaledepartementen saernietelefone: 22 24 25 00. ¶ 35 prosjekth abpe rijhkesne leah åådtjeme 32 miljovnh kruvnh juktie barkedh årromelastojne. – Daate geerve barkoe årrome daejtie bøøremes veeljedh daejstie 260 ohtsemijstie, tjïelten- jih regijovnaleministere Liv Signe Navarsete jeahta. ¶ Reerenasse sæjhta gaajhkesh daennie Nøørjesne gelkieh åadtjodh årrodh gusnie sïjhtieh. Daate orre Årromelastoeråajvarimmie galka buerebe byjressiebredahkh evtiedidh abpe rijhkesne. ¶ -Dah ohtsemh vuesiehtieh stoerre eadtjohkevoete gååvnese abpe rijhkesne, tjïelten- jih regijovnaleministere jeahta. Ohtsemh bøøtin jïjnjebe goh 200 miljonvh krovni åvteste. Aamhtesh goh gåvloe, staare- jih jielemeevtiedimmie kultuvren gaavhtan jih prosjekth guktie veasomesijjieh åadtjodh gååvnesieh jïjnjh ohtsemi sisnie. Jeatjah aamhtesh leah dïenesjh, barkoe jih laavenjosteme. ¶ Årromlastoeprosjekti veeljemisnie tjïeltij- jih regijovnaledepartemente lea kvalitetem, dibrehtimmie, orreussjedimmiem jih ektiebarkoem diedtiehtamme. Vihkeles ulmiedåehkieh leah noerh, nyjsenæjjah jih sijsjuhtijh. Daah fylhkentjïelht leah gïetedallemisnie vihkeles barkoem dorjeme . ¶ Laavenjosteme lea sjïere prosjekte mij galka maahtoejarngem tseegkedh jïjtjesyjhtehts barkoen åvteste daennie Tromsøsne. Prosjekte lea sjïehtesjamme festivali tjïrrh jih festivali gaavhtan mah jïjtjesyjhtehts våaromen gaavhtan juhtieh, mah kultuvren viertieh utnieh vihkelommes. Daate prosjekte lea Buktafestivalen, Insomniafestivalen jih Tromsøn gaskenaasjovnen filmefestivalen prosjekte jih sijjieh leah prosjektem evtiedamme. Dihte Laavenjostemen åssjele lea guktie daam jïjtjesyjhtehts daajroem jih maahtoem gorredidh jih evtiedidh mij joe gååvnese voernges festivaline. ¶ -Reerenasse lea dovne ovmessie prosjektigujmie barkeme ihke hijven byjressiebredahkh tseegkedh jih årromelastoesæjrojne mejtie manne leam tseegkeme Dajvelutnjemisnie 2005:sne. Manne leam liereme man vihkeles lea ahte dihte evtiedimmiebarkoe hijven dibretamme lea, jih ahte jïjnjh almetjh laavenjostoeh. Manne daennie Årromelastoeråavjarimmesne daam diedtiehtem, Navarsete jeahta. ¶ Tjïeltijh- jih regijovnaledepartementen saernietelefone: 22 24 25 00. ¶ - Gosse mijjieh nøørjen utnijh reeskebe  aktem njealjehtsem sleengkedh dehtie beapmoste mijjieh åestebe, doestem jiehtedh beapmoe raaktan fer lihties, laanteburrie- jih beapmoeministere Lars Peder Brekk daennie råårestallemisnie ForMat 2010 Oslosne daan biejjien vihtesti. ¶ Fïerhten jaepien vielie goh 300.000 tonn byøpmedihks beapmoeh sleengkebe Nøørjesne. Medtie 80 prosente dah gåetieguntieh sleengkieh. Daate lea mannasinie Brekk veanhta beapmoe fer lihties. ¶ - Dannasinie  tjoerebe dallah njaelmide dejtie gæljojidie steegkedh mah eejnegen edtjieh lihtiesåbpoe beapmoem utnedh, mij dorje guktie vaenebe  vaaroeh sjïdtieh, nåakebe vuekie sjædta, jïh darjojh mah vaenie beetnegh åadtjoeh sijjen vaaroej åvteste, Brekk råårestallemen aalkovisnie  jeehti, mij lij heerrdimmien bïjre beetsuvebeapmoste  maam NHO Mat og drikke jïh NHO Mat og bio daan biejjien øørnedin. ¶ Laanteburrie- jïh beapmoeministere Lars Peder Brekk råårestallemisnie ForMat 2010 Oslosne daan biejjien. Guvvie: LMD ¶ Staateraeresne daan biejjien dle goevtesedirektööre Bjørn Olav Megardem nammoehti goh orre ekspedisjovnen åvtehke Orrestehteme,-reereme- jïh gærhkoedepartementesne. Megard åvtehkinie sjædta Saemie-jïh unnebelåhkoepolitihkeles goevtesisnie mænngan goh Petter Drefvelin lea pensjovnistine sjïdteme. ¶ Bjørn Olav Megard (40) lea ööhpehtamme goh cand.polit, åejviefaagine sosijaleantropologijesne Oslon Universiteteste. Jaepien 2009 maastereeksamenem veelti faagesne Public Administration, Harvard University’sne. Megard dååjrehtimmiem åtna goh raeriestæjja Tjïelte-jïh regijovnaledepartementesne jïh politihkeles raeriestæjja KrF’en stoerredigkiedåahkan. Jaepien 2004 raejeste dle Megard goevtesedirektöörine orreme saemie-jïh unnebelåhkoepolitihkeles goevtesisnie. ¶ Saemie-jïh unnebelåhkoepolitihkeles goevtese dïedtem åtna reerenassen poltihkem iktedidh jïh evtiedidh mah leah saemiej jïh dej nasjovnale unnebelåhkoej bïjre (rovme, romanije, kveenh, juvdelassjh jïh skåajjefinnh). Goevtesen akte gamte ektiedimmie jeatjah departementi jïh byøgkeles åejvieladtji vøøste ovmessie daltesinie, juktie gorredidh dah saemiepolitihkeles jïh unnebelåhkoepolitihkeles ulmieh gorresuvvieh gosse edtja politihkem jïh råajvarimmieh hammoedidh jïh dejtie aalka. Akte gamte gaskese Saemiedigkine, institusjovnigujmie jïh siebriejgujmie saemiej jïh unnebelåhkoej luvnieSaemiej jïh unnebelåhkoej akte gamte gaskese Saemiedigkine, institusjovnigujmie jïh siebriejgujmie. ¶ Vaarjelimmie lea njuvvienuhtjemem giehpiedamme 15 prosentinie, mij lea mahte seamma goh 4000 årroehsijjiej nuhjteme. Daelie vijrebe barkedh guktie eenergijenuhtjemem giehpiedidh. ¶ Manne leam joekoen madtjeles goh Vaarjelimmiebigkeme jih Vaarjelimmie leah buektiehtamme eenergijem spååredh jih jïjnjem dehtie eenergijenuhtjemistie jeahtjahtahteme orrestamme galtijidie, vaarjelimmieministere Grete Faremo jeahta. ¶ Byjresken gielhtie jih jeananamme vuertemh enersjiåasaj gielhtie 2006:sne laavenjosteme tseegkesovvi Vaarjelimmiebigkemen jih Vaarjelimmien gaskemsh juktie eenergijenjoeteme jih eenergijegiehpiedimmie råajvarimmieh tjïrrehtidh. Sisnjelds goerehtalleme stoerre nuepiem vuesiehti guktie meehti bueriedidh, jih dannasinie programme tseegkesovvi eenergijelijrehtimmien gaavhtan Vaarjelimmesne, dåarjojne Enova SF:ste. ¶ Raadtjoes eenergijenuhtjeme Programme jïjnjh råajvarimmieh dæjpa guktie eenergijenuhtjemem jih –åasah giehpiedidh baahkedimmien jih tjoevkedimmien muhteste. Dihte lea dovne jeatjah njuvviemöölije jih termostaatestuvreme beajasovveme jih barkijh leah ööhpehtimmiem tjïrrehtamme. ¶ Programme galka tjirkedh juktie eenergije raadtjoeslaakan åtnasåvva jih gaajhk utnijh skreejredh jih haestedh eenergijem spååredh. Barkoe galka darjodh juktie Vaarjelimmie aalka orrestahteme eenergijem utnedh, vuesiehtimmien gaavhtan åljan muhteste jih jeatjah gaaltijh mejtie ij gåaredh orrestehtedh. ¶ Buerie destie sjïdti Ulmie lea jeatjahtehtedh 75 Gwh eenergijenuhtjemistie dovne jeatjah åljeste jeatjah eenergijide mah leah buerie byjresken gaavhtan jih mejtie gåarede orrestehtedh, juktie biogiebnieh jih baahkepumph, jih 90 GWh njuvviem spååredh fierhten jaepien. Daate lea mahte seamma goh jaapetje njuvvienuhtjeme 4000 årroehsijjiej gaavhtan, jih lea medtie 15 proseente Vaarjelimmien ellies eenergijenuhtjemistie. ¶ Daah råajvarimmieh gelkieh tjåanghkan unniedimmiem deerjemistie vedtedh mij lea 57 000 tonnh CO2 fierhten jaepien. Daan raajan eenergijelijrehtimmieprogramme lea dorjeme juktie eenergijenuhtjeme lea geahpanamme 78 GWh:ine, jih jeenjh baahkegoevtesh bioeenergijen jih baahkepumpi gaavhtan tseegkesovvin. ¶ Beetnegh spååredh Suehpeden 1. biejjien raajan 2010 lea åtnasovveme jeenebe goh 150 mill. kråvnah joekehts råajvarimmide mah leah tjoelmeme eenergijelijrehtæmman. Råajvarimmieh tjåanghkan spååremem vedtieh medtie 80 miljovnh kråvnaj åvteste fierhten jaepien. Daate vuesehte ahte dah viertieh mah leah åtnasovvme gelkieh maakseme gøøkte jaepien sisnie årrodh daanbeajjetje njuvvieåasan jih nuhtjemen gaavhtan. ¶ Jalhts buerie destie sjïdti, gååvnese jeene mejtie gåarede bueriedidh. Juktie buerebe galka sjïdtedh, eenergijelijrehtimmieprogramme galka dovne jeatjah barkedh guktie eenergijeleakadimmieh gaavnedh, utniji vuekiem jeatjahtehtedh jih vijrebe bueriedidh stuvremesystemh tjoevken jih baahken gaavhtan. ¶ Byjreskegoerehtalleme 2009: Byjreskevaarjelimmiebarkoe vaarjelimmiesurkesne. ¶ Heelsegehåaleme tjeahpoeskuvlen rïhpestæmman Karasjohkesne 02.09.2011Staatetjaelije Raimo Valle, Orrestehteme, reereme- jïh gærhkoedepartemente ¶ Gieries gaajhkesh dovnesh! Manne joekoen geerjene ihke åadtjoem meatan årrodh tjeahpoeskuvlen rïhpestimmesne Karasjohkesne. Skuvle lea dïhte voestes saemien skuvle visuelle tjeahpose jïh nov gujht sæjhta aktem vihkeles råållem spealadidh juktie saemien tjeahpoem jïh saemien jïjtjegoerkesem evtiedidh båetijen aejkien. Manne daajram akte guhkies geajnoe orreme juktie jååhkesjimmiem åadtjodh skuvlem åvteste. Jeenjesh leah meatan orreme barkosne. Manne geerjene ihke Finnmarhken fylhkentjïelte, Saemiedigkie jïh Karasjohken tjïelte leah ektesne beetnehdåarjoeh vadteme juktie tjeahpoeskuvlem tseegkedh jïh gåetiem leejjedh. Daate vuesehte laavenjostoe evtiedimmiem vadta. Jalhts jeenjesh viehkiehtamme, sïjhtem daesnie Saemien tjiehpiedæjjaj siebriem heevehtidh dan stoerre barkoen åvteste maam dijjieh dorjeme ihke buektiehtidh aktem tjeahpoeskuvlem tseegkedh. Tjeahpoeøøhpehtimmie lij akte dejstie voestes aamhtesijstie maam siebrie åvtese bïeji jïh Saemiekonferansese bøøkti joe jaepien 1980. Jaepien 2004 dle tjeahpoeskuvle akte jïjtse stiftelse sjïdti. Stiftelseskapitaaline Saemien tjiehpiedæjjaj siebrien lïhtsegh sijjen jïjtsh tjeahpoeh vedtin. Dannasinie akte aavre siebrese daate skuvle saahtan lea daesnie, jïh learohkh maehtieh øøhpehtimmiem aelkedh daan tjaktjen. Goh dijjieh badth daejrede dle jienebelåhkoereerenasse buerebh sæjhta byøgkeles skuvlh utnedh. Mijjieh ojhte læjhkan aktem lahtestimmiem meatan vaalteme mijjen politihken betnesne, gusnie tjåådtje. “Reerenasse sæjhta aktem lïerehtimmievuekiem utnedh mij saemiej sjïere daerpiesvoeth voebnesje” . Skuvlem dannasinie jååhkesjamme goh akte privaate jåarhkeskuvle mij edtja beetnehdåarjoem utnedh Maahtoedepartementeste 2010, jïh learohkh edtjieh stipendem åadtjodh jïh beetnegh løønedh Staaten løønemekaasseste. Akte vihkeles biehkie jååhkesjimmesne lea dah tjeahpoefaagh leah abpe skuvlen lïerehtimmiefaalenasse. Tjeahpoeskuvle maahta naemhtie, sïejhme studijemaahtojne ektine, abpe våarome årrodh dan vijriebasse øøhpehtæmman visuelle tjeahpoen sisnjelen. Øøhpehtimmie maahta aaj akte hijven aalkove årrodh juktie visuelle tjeahpoen sisnjelen barkedh. Tjeahpoeskuvle daennie Karasjohkesne sæjhta studentide nuepieh vedtedh aktem tjeahpoefaagen øøhpehtimmiem åadtjodh saemien byjreskinie, jïh aktene eadtjohke byjresisnie saemien guvvietjeahpose. Manne ojhte daajram dijjieh mah øøhpehtimmiem vaeltieh daennie skuvlesne sijhtieh hijvenlaakan visuelle tjeahpoevuekieh lïeredh jïh dijjieh sïjhtede vihkeles dåarjoem vedtedh dan saemien kultuvrese båetijen aejkien. Tjeahpoen tjirrh maehtebe baantem gårredidh båetijen aajkan, jïh seamma tïjjen daan beajjetje siebriedahkem vuesiehtidh. Saemien tjeahpoe maahta meatan årrodh earoem jïh goerkesimmiem sjugniedidh saemien jïjtsevoetese, kultuvrese jïh gellielaaketjasse. Bene tjeahpoe jïh dijjieh goh skuvle, edtjieh gyhtjelassh dan bïjre gihtjedh mij lea daelie, båajhtoeh åssjaldahkh haestedh jïh mijjen båetijen aajkan vuejnedh. Manne gaajhkesidie læhkohtem – studenth jïh barkijh skuvlene- dejnie båetije skuvlejaepine jïh båetijen aejkine! ¶ Nr.: 109 ¶ Barkoe- jïh ektiedimmiedepartemente ållesth 705 000 kråvnah vadteme golme prosjektide mah vuepsiem utnieh åarjel-jïh luvlesaemien gïelh nænnoestidh. Doh prosjekt leah noeri vøøste sikteme daejnie dajvine. ¶ - Tsiehkie lea geerve dejtie åarjel- jïh luvlesaemien gïelide, tjuara varki råajvarimmiejgujmie båetedh edtja dejtie gielide vaarjelidh jïh evtiedidh. Dan åvteste geerjene ihke hijven prosjektigujmie nearhka mah jienebh jïh orre sijjieh skaepiedieh gusnie maahta dejtie gïelide provhkedh, staaten tjaelije saemien aamhtesidie, Raimo Valle jeahta. ¶ Nordlaanten fylhkenålma 435 000 kråvnah åådtjeme åarjelsaemien gïeliebieside dejtie learohkidie 6.- 9.klaassen raajan mah åarjelsaemien øøhpehtimmiem skuvlesne åadtjoeh. Prosjekten vuepsie lea ïedtjh vedtedh guktie vielie sijhtieh åarjelsamien lieredh jïh jienebh sijjieh skaepiedidh gusnie maahta gïelem nuhtjedh. Prosjekte mij lea dorjeme ektiebarkosne Saemieskuvleståvrojne Sveerjesne, lea akte raastedåaresth interregprosjekte jïh learohkh abpe åarjelsamien dajvesne faarhmeste. ¶ Kintel AS åådtjeme 150 000 kråvnah prosjektese ”YouTube på lulesamisk”, luvlesaemien videosaadtegh gaskeviermesne. Noerh mah saemien soptsestieh, edtjieh prosjektem juhtedh jïh dan vuepsie lea aktem ovbyjjes jïh interaktive sijjem dan luvlesaemien gielese skaepiedidh. - Vihkeles orre sijjieh åtnose vaeltedh edtja saemien gïelem provhkedh jïh våajnoes darjodh, joekoen guktie edtja buektiehtidh dah noerh saemien gielem vielie pruvhkieh. Prosjekte lea gieltegs jïh mov lea stoerre vuartoeh daate prosjekte dorje guktie jienebh saemien gielem nuhtjieh, Valle jeahta. ¶ Praahken skuvle Røørosesne 130 000 kråvnah åådtjeme edtja skuvlen barkoem åarjelsaemien gïeline guhkiedidh. Skuvlen akte vihkeles sijjie edtja saemien learohki reaktah gorredidh daennie dajvesne. ¶ Universitete Tromsøsne 955 000 kråvnah dåarjojne åådtje reerenasseste juktie digitale dïrregh evtiedidh juktie edtja aelhkebe sjïdtedh saemien gïelem nåhtadidh. Dah beetnegh edtjieh golme ovmessie prosjektide juhtedh. -Eevre daerpies saemien gïele maahta åtnasovvedh mijjen digitale aarkebiejjien, jis gïele edtja jåarhkedh jieledh, orrestehtemeministere Rigmor Aasrud jeahta. ¶ Akte betaversjovne evtiesovveme aktede maasjinejarkoestimmieprogrammeste Universitetesne Tromsøsne, mij nuepiem vadta aktem noerhtesaemien tjaalegem lijmesjidh jïh dle dïhte nøørjen gïelese jarkoestamme sjædta. Daan biejjien jïjnjh tjaatsegh nøørjengïelesne tjaalasuvvieh aaj saemiengïelen ektiedimmine, juktie dïhte lea aelhkebe sijjeste nøørjengïelese jarkoestidh mænngan. Universiteten jarkoestimmieprogramme dorje guktie saemien maahta reeremegïeline åtnasovvedh, jïh læjhkan gaavnoes årrodh dejtie mah nøørjen gïelem nåhtedieh. Reerenasse aktem vijrebe evtiedimmiem daehtie programmeste dåårje 170 000 kråvnajgujmie. ¶ Prosjekte Språkteknologisk infrastruktur for urfolksspråk i Nordvest-Russland lea akte dejstie soejkesjamme prosjektijstie Noerhtedajve-barkosne. Juktie buektiehtidh daejnie prosjektine nïerhkedh dle daerpies aktem tastatuvre-øørnegem evtiedidh dejtie sjyøhtehke gïelide; kildinsaemien, komi jïh nenetsijen gïelh. Edtja aelhkie årrodh øørnegem sjïehtesjidh dejnie sïejhmemes operatijvesysteminie. Reerenasse dam åvteprosjektem dåårje 535 000 kråvnajgujmie jaepien 2011. ¶ Akte dejstie råajvarimmijste Dahkoesoejkesjsnie saemien gïelide lea aktem baakoegærjam noerhtesaemien-, åarjelsaemien- jïh julevsaemien gïelide evtiedidh, jïh dam edtja byøgkeles reeremisnie nåhtadidh gosse dejtie saemien gïelide jarkoste. Reeremebaakoegærjan tjïrrh dle jarkoestæjjah aktem elektrovneles dïrregem åadtjoeh, mestie maehtieh baakoeh jïh dïejvesh veedtjedh jïh aarebi jarkoestimmiejgujmie viertiestidh. Universitete Tromsøsne edtja daam evtiedidh, jïh 150 000 kråvnah åadtjoeji jaepien 2010 juktie noerhtesaemien versjovnine nïerhkedh. Reerenasse 250 000 kråvnah vadta dan vijrebe barkose dejnie reeremebaakoegærjine jaepien 2011. ¶ Reerenasse barkoem lissehte juktie åarjel- jïh julevsaemien gïelh nænnoestidh jïh vijriesåbpoe evtiedidh, jïh 2 350 000 kråvnah vadta gellie råajvarimmide, mejtie Fylhkenålma Nordlaantesne stuvrie. Edtja barkoem darjodh aktene laavenjostosne tjïeltigujmie, jeatjah fylhkenålmajgujmie jïh ovmessie skuvle- jïh jilleskuvligujmie, jïh lea akte dåarjoehtimmie dejstie råajvarimmijste Dahkosoejkesjisnie saemien gïelide. Lissine dle reerenasse dåarjoem vadta pijte- jïh luvliesaemien gïele- jïh kultuvreråajvarimmide. ¶ - Reerenasse sæjhta joekoen vuesiehtidh mijjieh golme seammavyørtegs gïelh utnebe Nøørjesne. Åarjel- jïh julevsaemien gïelh leah aktene joekoen geerve tsiehkesne, jïh vihkeles aktine sjïere barkojne daej gïeli gaavhtan, orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoeministere Rigmor Aasrud jeahta. ¶ Akte dejstie råajvarimmijste mij lea Nordlaanten Fylhkenålman nuelesne, lea gïelebiesieh evtiedidh dejtie maarkesaemien noeride, laavenjostosne dejnie Jukkasjärvi-dajvine Sveerjesne. Maarkesaemien dajve lea Åarjel-Tromsesne jïh noerhte Nordlaantesne, jïh lea noerhtesaemien gïeledajvesne. Joekoen daerpies gaavnesjimmiesijjieh evtiedidh juktie åtnoem saemien gïeleste nænnoestidh jïh evtiedidh daennie dajvesne. Fylhkenålma aaj gellie råajvarimmieh åtna maanide, noeride jïh geervide åarjel- jïh julevsaemien dajvesne, vuesiehtimmien gaavhtan råajvarimmieh maanagiertine, gïelelohkehtimmie jïh gïelebiesieh. Maahta aaj aktem prosjektem neebnedh mij edtja åtnoem saemien gïeleste vuartasjidh sosijale meedijinie, jïh råajvarimmieh raeriestidh mah åtnoem saemien gïeleste lissiehtieh daejnie meedijinie. Dorje dam prosjektem aktene laavenjostosne Universitetine Nordlaantesne. ¶ -Fylhkenålma Nordlaantesne aktem joekoen hijven barkoem dorje åarjel- jïh julevsaemien gïelen jïh kultuvren gaavhtan, jïh diedtem vaalteme jïjnjh råajvarimmiej åvteste mah leah Dahkoesoejkesjisne saemien gïelide, staateraerije Rigmor Aasrud jeahta. ¶ Elgå skuvle ektiedimmiem åtna jïjnjh almetjigujmie mah jolle åarjelsaemien gïelemaahtoem utnieh, jïh sæjhta lohkehtimmievierhtieh evtiedidh mah edtjieh aevhkine sjïdtedh abpe åarjelsaemien dajvesne. Departemente aktem prosjektem dåårje juktie faageteermh jïh learoevierhtieh evtiedidh siebriedahkefaagesne åarjelsaemien gïelesne, 400 000 kråvnajgujmie. Lissine giehteldimmievierhtieh skuvlese vadta 550 000 kråvnine. ¶ Árran julevsaemien jarnge 300 000 kråvnah åådtje daan jaepien akten prosjektese saemien sijjienommi bïjre pijtesaemien dajvesne. Daate akte golmenjaepien prosjekte mij eelki 2010. Jåarhka aaj dåarjoem 300 000 kråvnine Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïelten prosjekten-åvtehkasse maam tseegkeme juktie åarjelsaemien kultuvrem jïh gïelem nænnoestidh jïh evtiedidh fylhkesne. Prosjekte lea sjïerelaakan lohkehtimmiem åarjelsaemien gïelesne tjiertestamme, ovmessie daltesinie. Lissine daejtie vierhtide dle Luvliesaemien museume Neiden’sne jïh åvteprosjekte Skoltesamisk kultur over grenser aaj daan jaepien 700 000 kråvnah dåarjojne åadtjoeh. ¶ Nr.: 24 ¶ Jaepien 2013 dle reerenasse sæjhta aktine pryövenassine nïerhkedh gusnie golme fylhkenålma-embeth edtjieh aktem veaksahkåbpoe bïhkedimmieråållem åadtjodh NAV-utniji vööste. ¶ – Pryövenassen åssjele lea reaktajearsoesvoetem sagki nænnoesåbpoe darjodh, jïh bïhkedimmiem bueriedidh dej utniji vööste mah tjïelten sosijaledïenesjh nåhtadieh, barkoeministere Hanne Bjurstrøm jeahta. ¶ Soria Moria II’sne dle Reerenasse bieljeli satne sïjhti aktem öörnegem vuarjasjidh aktine velferdtjirkijinie mij edtja NAV’em, sosijaledïenesjem jïh healsoedïenesjem voebnesjidh. Akten veele giehtjedimmien mænngan reaktoejearsoesvoeten öörnegijstie reeremisnie, dle reerenasse sjæjsjalamme akte velferdtjirkije ij edtjh tseegkesovvedh. NAV daamtaj buerebe illedahkh deellie, jïh barkiji luvnie aaj buerebe maahtoe. Reerenasse lea dannasinie sjæjsjalamme buerebe barkoetsiehkieh NAV’sne buektiehtidh betnien luvhtie, buerebh goh aktem orre åårganisasjovnem bæjjese bigkedh betnien luvhtie. Daan biejjien dle sivijletjïrkije dah klååkoeh gïetede mah leah NAV’ese, jïh barkoe- jïh velferdsuerkien hijven öörneldihkie reaktajearsoesvoeteöörnegh. ¶ Reerenasse sæjhta 3,5 millijovnh kråvnah dåarjodh dan guektienjaepien pryövenassese mij edtja bïevnesh vedtedh NAV-kontovri dïenesji bïjre, mejnie viehkehte jïh aamhtesegietedimmien bïjre. Pryøvenasse sæjhta stuvreme årrodh dej utniji vööste mah dam laakestilleme tjïelten dïenesjesuerkiem NAV’sne nåhtadieh. Pryøvenasseöörnege sæjhta fylhkenålman juridihkeles jïh sosijalefaageles maahtoem buerebelaakan nåhtadidh. ¶ EU’en jih EFTA’n jielemeministerh tjåanghkenin Københavnesne goevten 2. jïh 3 biejjien, juktie dam vijriesåbpoe evtiedimmiem dehtie sisnjelds maarkedistie digkiedidh. ¶ Tjåanghkoen teema lij guktie maahta nuepide dennie digitaale sisnjelds maarkedisnie buerebelaakan nåhtadidh, juktie dah aevhkine sjidtieh sïeltide jïh årroejidie. Jieleme- jih åesiestimmieministere Trond Giske lij meatan tjåanghkosne. ¶ Kommissære sisnjelds maarkedese jïh dïenesjidie Michel Barnier jïh kommissære digitaale biejjieöörnegasse Neelie Kroes håaloejin. Daesnie soptsestin maam Europakommisjovne dorje ihke åesteme jïh doekeme digitaale vaarojste jïh dïenesjijstie edtjieh aelhkie jïh jearsoes årrodh. Jielemeministerh digkiedin mah dah vihkielommes heaptoeh leah, juktie vielie digitaale vuekieh nåhtadidh, jïh guktie maahta dejtie laahpehtidh. Sïelth mah innovatijve digitaale vuekieh åtnose vaalteme sov gïehteldimmesne aaj håaloejin. ¶ Våarome ¶ Dïhte raerie Dan europejen unijovnese lea dïhte voernges åårgane mij nænnoste jïh laakh vadta EU’sne. EU’en lïhtsegestaath Raerien åejvieladtjeraeriem utnieh fïereguhten aejkien. Danmaarhke åejvieladtjeraeriem EU’sne åadtjoeji tsiengelen 1.b. 2012. Danmaarhken åejvieladtjeraerieboelhke vaasa ruffien 30.b. raajan 2012. ¶ Raeresne akte ministere fïereguhtede lïhtsegestaateste. Mah ministerh mah tjåanghkose båetieh jeerehte aamhtesesuerkien mietie. Ihke Nöörje ij leah meatan EU’sne, dle ibie iemielaakan meatan byjjes tjåanghkojne Raeresne, men ovbyjjes gaskesadtemetjåanghkojne. ¶ Gieries åålmege – beapmoe sleengkedh lea åajvahkommes akten tsiehkien bïjre: NÅAKE BIJJIEDIMMIE ¶ Manne vïenhtem daate nåake bijjiedimmiem vuesehte, gosse mijjieh goh nøørjen utnijh aktem njealjehtsem sleenkebe dehtie beapmoste mijjieh åestebe. ¶ Gosse jeahtam nåake bijjiedimmie dellie vïenhtem mijjieh nøørjen utnjïh daajroem jïh lohkehtimmiem fååtesibie guktie ektiedimmie lea beapmoen, åtnoen, vierhtiej jïh klijma- jïh byjresedåeriesmoeri gaskem. ¶ Ibie mijjieh asth beapmoejurjiehtimmiem jïh åesiestimmiem soejkesjidh, jïh mijjieh fååtesibie dam vihkielommes daajroem beapmoen bïjre,jïh maam mijjieh edtjebe beetsuvebeapmojne darjodh, jïh misse mijjieh maehtebe dam nåhtadidh, jïh dannasinie mijjieh dam minngedsgeatjan sleengkebe. Dam darjobe jalhts mijjieh maehtebe jïjnjh njaelkies jïh lihties beapmoeh dehtie beetsuvebeapmoste darjodh. ¶ Dennie nøørjen veljiesiebriedahkesne mijjieh såemies nåake voeth åådtjeme, mah dorje mijjieh ovdaerpies jïjnjh beapmoeh sleengkebe. Dïhte ojhte dannasinie fïereguhte mijjeste voerkesvoetem dan bïjre fååtese. Daesnie tjoerebe voerkesåbpoe sjïdtedh. ¶ Abpe veartenisnie aervede medtie aktem lehkiem beapmoste mij dorjesåvva, beetsuvh sjïdtieh jïh gåalmehtsem dehtie beapmoste maam utnijh åestieh, sleengkesuvvieh. ¶ Beapmoeh sleengkedh aaj aktem moralen bieliem åtna. Ij gåessie aarebi dan jïjnjh almetjh eatnamisnie bårrestohteme. ¶ Stuart, mij mov minngesne hååle, vuesehte sov gærjesne ihke lea aerviedamme, gaajhke beapmoe mij sleengkesåvva utnijijstie USA’esne jïh Europesne lij maahteme gaajhkide dejtie mah bårrestohteminie veartenisnie biepmehtidh, 3-7 aejkieh. ¶ Beapmoeh sleengkedh klijmadåeriesmoerh sjugnede, jïh stuerebe daerpiesvoete sjædta læssanamme beapmoedorjemassese. Tjuara veanhtadidh klijmajorkesimmieh sïjhtieh haestemidie beapmoejearsoesvoeten bïjre stuerebe darjodh. ¶ Dannasinie joekoen vihkeles beetsuvem vaeniedidh – gorredidh dïhte beapmoe mij dorjesåvva raaktan beapmojne sjædta –dovne klijmam jïh beapmoejearsoesvoeten gaavhtan. ¶ Dïhte abpe veartenen beapmoedorjemasse tjuara guektien geartan sjïdtedh aarebi 2050, juktie aktem åålmegem biepmehtidh, maam veanhtede sæjhta ållesth 9 millijardh almetjh årrrodh. ¶ Veanhtede Nøørjen åålmege læssene 1 millijovnine eannan 2030. ¶ Beapmoejearsoesvoete  lea  vihkielommes gaajhkine siebriedahkine. Mijjieh vihth stoerre lissiehtahkh vuajneme dennie gaskenasjovnale veajhtajaavvoeåesesne, gajhkadahken gaavhtan Russlaantesne jïh laanten gaertjiedimmieh eksporten bïjre. Dïhte dulvie Pakistanesne aaj mijjem måjhtajahta saejrievoeten  bïjre beapmoefaasseldimmesne, jïh abpe veartenen beapmoejearsoesvoeten bïjre. ¶ Juktie viehkiehtidh nuekie jïh jearsoes beapmoe gaajhkesidie sjædta, tjoerebe jaepiej åvtese abpe veartenasse ussjedidh jïh jïjtse laanten sisnie darjodh. ¶ Gaajhkh laanth reaktoem jïh diedtem utnieh beapmoeh darjodh jïjtse almetjidie. ¶ Mijjieh tjoerebe vaarjelidh dan jïjnjem goh gåarede dehtie sjïdtedehteme dajveste, jïh dehtie dajveste maam gåarede sjïdtedehtedh. (Ajve 3 prosenth Nøørjen dajveste lea sjïdtedehteme dajve, jïh mijjieh maehtebe daelie mijjem fasseldidh 50 % dejstie laanteburriedorjesistie.) ¶ Dannasinie ibie mijjieh reeskh dajvem beapmose bigkehtehtedh jallh dam baajedh sovvehtjidh dan varke  jïh dan jijnjem mij daelie heannede. Jalhts mijjie dej minngemes jaepiej buektiehtamme vaeniedidh dam jeatjah åtnoem sjïdtedehteme dajveste jïjnjem, ibie annje dam ulmiem jakseme dïhte edtja lehkiem sjïdtedh. ¶ Juktie dejtie haestemidie dåastodh jearsoes beapmoem gorredidh akten sjïdtije åålmegasse, tjoerebe aaj dam beapmoeveahkam vaeniedidh mij dassene mænngan dïhte dorjesovveme. Stoerre beapmoeveahkah dassenieh dovne dorjemassesne jïh åesiestimmielihtsine, jïh aaj utniji tjøøvkesne. ¶ Daate lea vihkeles haestemh mejtie reerenasse sæjhta tjïertestidh dennie orre bïevnesisnie Stoerredægkan, laanteburrie-jïh beapmoepolitihken bïjre mejnie mijjieh giehteleminie daelie. Daesnie dah abpeveartenen haestemh ektiedamme beapmoejearsoesvoetese, klijmese jïh byjresasse, vihkeles. ¶ ForMat aaj raeriejgujmie båateme dan bïevnesasse Stoerredægkan. Dejtie sïjhtebe veelelaakan vuarjasjidh ektine dej jeatjah raeriejgujmie mijjieh dååsteme. ¶ Darjomh aarvoelïenghkesne beetsuven vuestelen jïh beapmoejearsoesvoeten mietelen eSporing jïh FORMAT leah prosjekth gusnie ulmie lea gorredidh dïhte aarvoelïenghke bøøremeslaakan jåhta. Dejnie eSporing-prosjektine sïjhtebe beapmoej goeremevoetem nænnoestidh, mearan FORMAT ’en ulmie lea beetsuveveahkam jïh slæjhtojde byjressasse vaeniedidh, mah destie båetieh. Vihkeles dah prosjekth aktem lihkesvoetem aarvoelïenghkese utnieh.. ¶ Manne vïenhtem naan gille jaepiej åvtese, dellie sæjhta iemie årrodh gaajhkh beapmoedarjojh seamma hijven daejrieh man jïjnje beetsuve jïjtse beapmoedorjesistie, evtiedimmeste jïh åesiestimmeste sjædta, goh doekemetaalli bïjre daejrieh. Beetsuve lea dearjoe, jïh dïhte mij dearjoedahta  tjuara jienebem dejstie ekonomeles maaksojde siebriedahkese vaeltedh. ¶ Dïhte beetsuve lea joe daelie akte stoerre maaksoe, jïh sæjhta sån båetijen biejjien akte stuerebe jïh vihkelesåbpoe maaksoepåaste årrodh. ¶ Gosse gaahtjeme garrebe sjædta, dellie sagki vihkelesåbpoe maaksojde daejredh, jïh aaj unnebe maaksoeh utnedh. Dïhte sæjhta moenedh gie bøøremes illedahkem minngedsgeatjan åtna. ¶ Hijven goeremevuekiejgujmie sielti sisnjeli, deallahtimmesne jïh doekemisnie bovreste, sæjhta hijvenlaakan daejredh gusnie vaaroeh leah, jïh gusnie dïhte beetsuve sjædta. Manne vïenhtem vihkeles dejtie goeremevuekide nåhtadidh gosse barkeminie beetsuveveahkam vaeniedidh. ¶ Guktie manne guarkeme dle ForMat-prosjekte naa sjïere aktene gaskenasjovnale ektiedimmesne, ihke dïhte lea tjøønghkeme dejtie ellen vihkielommes aktøridie beapmoelïenghkesne , industrijeste åesiestæmman, ihke ektesne årrodh dennie barkosne beetsuvem heerredidh. Daate akte darjoeme maam dijjieh maehtede garmerdidh. ¶ Laanteburrie- jïh beapmoedepartemente jïh Byjresevaarjelimmiedepartemente ForMat-prosjektem ekonomeles dåarjedieh, jïh mijjieh aaj prosjektem stoerre iedtjine dåeriedibie, gaskem jeatjah mijjen vuartasjæjjastatusen tjïrrh. ¶ ForMat-prosjekte aktem gaajh stoerre ulmiem biejeme juktie dam veahkam nuhteligs beetsuvistie 25 prosentigujmie aarebi 2015, jaepien 2009 goh baasisejaepie.  Manne haastam gaajhkh aktørh beapmoesvaalhtesisnie viehkiehtidh guktie dijjieh lyhkesidie daam ulmiem jaksedh. ¶ Beetsuvh Nøørjesne. Beapmoebeetsuve lea dïhte beetsuvesåarhte mij verkemes sjïdteme Nøørjesne dej minngemes jaepiej. Østfoldforskning, mij dan bïjre vielie sopteste mænngan daan biejjien, lea aerviedamme medtie 71 kg nuhteligs beapmoebeetsuve sjïdti fïerhtede årrojistie Nøørjesne jaepien 2007. ¶ Dah utnijh medtie 80 prosente destie åtna. ¶ Aerviedamme dïhte nuhteligs beapmoebeetsuve tjåanghkan sjædta aktem aarvoeteehpemem mij lea 9-10 millijardh kråvnah. ¶ Klijmagaasseluejhtemh ektiedamme darjomassese jïh deallahtæmman beapmoste mah Nøørjesne sleengkesuvvieh, ryøknesuvvieh leah medtie 535 000 tonn C02-ekvivalenth, jïh dïhte  lea seamma goh fïerhten jaepien luejhtemh medtie 160 000 bijlijste. Darjomasse biodieselistie daehtie beapmoebeetsuviste sæjhta ajve aktem låhkehtsem årrodh daehtie luejhtiemistie. ¶ Beapmoebeetsuven fåantoeh jïh darjomh – sïejhme/ForMat-prosjekte Mannasinie beapmoebeetsuve sjïdteminie lea jïjnjh jïh stoerre. ¶ Naakene dehtie vihkielommes dejnie prosjektine ForMat, lea dïhte edtja viehkiehtidh daajroem lissiehtidh nuhteligs beapmoebeetsuvi bïjre beapmoedorjesi luvnie, bovrine jïh utniji luvnie. Vielie daajroe veahkaj bïjre, mah vaaroedåehkieh beapmoebeetsuve faarhmeste, jïh mannasinie beapmoebeetsuve sjædta lea aaj dïhte tjoevtenje vielie darjomh buektedh. ¶ Daatovemierhkesjimmie, ektievoetestoeredahkh / giebredahke Joe daelie maam akt daejrebe mannasinie beapmoebeetsuve sjædta. ¶ Østfold-dotkemen utnijegoerehtimmie vuesehte dah utnijh daamtaj beapmoem sleengkieh ihke dah eah guarkah dam ”best-før” mierhkesjimmiem.  Mierhkesjimmie ståaradimmien bïjre  våaromem åtna beapmoejearsoesvoetine,  bene goerehtimmie vuesehte jis dam miste toelhkeste, dellie beapmoeh sleengkebe mejtie  ibie daarpesjh sleengkedh. ¶ Dah darjojh jïjtje væhtide muenieh, jïh ståaradimmiedaatovinie mïerhkesjieh. Manne dåarjedem  dam vuartasjimmiem dehtie daatovemierhkesjimmeste maam dijjieh mah jieliemisnie aalkeme, jïh manne tuhtjem hijven govledh Beapmoevaaksjome jïh jieleme ektesne aktem barkoedåehkiem nammoehtamme, mij daejtie dåeriesmoeride lihkebe vuartesje. Beapmoevaaksjome sæjhta aaj dan aamhtesen bïjre soptsestidh mænngan daan biejjien. ¶ Mænngan manne dan minngemes tijjen leam eadtjohkelaakan byøgkelesvoetesne orreme jïh jielemem haasteme darjomigujmie båetedh juktie beapmoebeetsuvem heerredieh, dellie bielieh dehtie jieliemistie jarkelamme jallh såårneme  jarkelimmiej bïjre daatovemierhkesjimmesne. Gaskem jeatjah lea TINE mierhkesjimmiem jarkelamme sijjen sieties jïh suvries meejerijedorjesinie, destie ”Siste forbruksdag” dan ”Best før”. ¶ Vihkeles jieleme vijriebasse barkeminie aktem ståaradimmiemierhkesjimmiem åadtjodh, mij ij darjoeh jienebh bearpmoeh sleengkesuvvieh, bene seamma aejkien ij beapmoejearsoesvoetem vaahrese biejh. ¶ Maahta aaj ståaradimmiem utnijasse bueriedidh gosse buerebelaakan ektievoetestoerdahkide sjïehtede, jïh raerieh gaavna mah beapmojde buerebelaakan vaarjelieh, mænngan giebredahkem rïhpestamme. ¶ NofimaMat aktem vihkeles barkoem dorje daennie suerkesne, jïh sæjhta vielie dan bïjre soptsestidh mænngan daan biejjien. ¶ Beapmoesentrale Akte jeatjah darjome mij gååvnese, mij maahta beapmoebeetsuvem heerredidh, lea aktem beapmoesentralem tseegkedh, maam mijjieh veeljeme dam gåhtjodh. ¶ Manne aarebi suerkiem haasteme raeriejgujmie båetedh mah darjoeh byøpmedihks beapmoe ij sleengkesovvh, bene sijjeste byøpmesåvva. Manne vienhtem daate darjome NorgesGruppen’istie lea goh akte vaestiedasse mov haestiemasse. ¶ Kirkens Bymisjon aktem barkoedåehkiem stuvrie mij edtja salkehtidh mejtie gåarede aktem beapmoesentralen tseegkedh, juktie hijven jïh byøpmedihks beapmoeh deallahtidh, mah dæjpeles fåantojste eah maehtieh sïejhme vuekine doekesovvedh. ¶ Sijjeste beapmoem sleengkedh, mij ij leah daatoven bijjelen båateme, bene læjhkan ij maehtieh doekesovvedh sïejhmelaakan bovrijste jïh engros-våarhkojste, dellie ussjede beapmoem tjøønghkedh naemhtie guktie humanitære siebrieh maehtieh dam faalehtidh dejtie mah sïjhtieh dam utnedh. Jis dagkerh raerieh gååvnesieh guktie gåarede aktem dagkeres sentralem tseegkedh, dellie ussjede  abpe aarkebiejjievaaroesuerkie edtja dan bïjre laavenjostedh. ¶ Dovne NorgesGruppen jïh ICA joe latjkoeh utnieh ovmessie humanitære siebriejgujmie deallahtimmien bïjre beapmoste dejtie, bene dïhte åssjele aktine beapmoesentraline lea kapasitetem jïh daajroesvoetem lissihtidh daan deallahtæmman. ¶ Beapmoesentralh jallh ”FoodBanks” jïjnjh europejen laantine gååvnesieh. Akte dejstie lea Fødevarebanken Københavnesne man bïjre dijjieh åadtjode vielie govledh mænngan dan biejjien. ¶ Bïevneseråajvarimmieh Læssanamme tsåatskelesvoete beapmoebeetsuvi bïjre dorje guktie vaenebe beapmoebeetsuve sjædta. Dannasinie hijven dam vuejnedh mij ForMat’en aadtjen tjïrrehtamme goerehtimmesne tjåådtje, jienebh utnijh jiehtieh dah dan minngemes tijjen vielie tsåatskeles sjïdteme beapmoebeetsuve lea akte dåeriesmoere. Jïh raaktan aaj beapmoebeetsuve ånnetji åhtjanamme jaepien 2009.  Mijjieh tjoerebe dam vuartasjidh goh akte illedahke aktede tjåenghkies hijven barkoste. ¶ Gosse dam jeahteme, ij gåaredh doerki nelnie veeledidh.  Edtja annje beapmoebeetsuveveahkam vaeniedidh. ¶ Hijven bïevnesh utnijidie leah vihkeles daennie sjïekenisnie. ¶ Matprotalen.no mij lea Beapmoevaaksjomen, beapmoedepartementi jïh dah lïhke eetati utnijenedtesijjie, lea hijven raerieh buakteme guktie edtja beapmoebeetsuvidie vaeniedidh gåetieguntine dennie vuesiehtimmesne ”Slik lagrer du middagsrester”. ¶ Opplysningskontoret for egg og kjøtt/ Munnien jïh bearkoen bievnesekontovre  lea dam hijven heeftetjem ”God mat av rester”  dorjeme,  maam maahta våålese leessedh dej nedtesæjrosne matprat.no. Grønn hverdag /kruana aarkebiejjie aaj utnijdie haasta beetsuvem heerredidh dovne sov nedtesijjesne gronnhverdag.no jïh aktene byjresevietseles jurjiehtimmiegærjesne beapmoebeetsuvebihkedassigujmie. ¶ Dijjieh  åadtjode vielie dan bïjre govledh daan iehkedsbiejjien. ¶ Jïjtje leam aaj mov luhkie beapmoejiermienjoelkedassh buakteme, mah maehtieh utnijem viehkiehtidh sov beapmoebeetsuvem vaeniedidh, jïh dah leah departementen nedtesæjrojne. ¶ Galhkuve Gieries åålmege, beapmoeh sleengkedh tjielkelaakan vuesehte: BEAPMOE FER LIHTIES. ¶ Gosse mijjieh, nøørjen utnijh, reeskebe aktem njealjehtsem sleengkedh dehtie beapmoste mijjieh åestebe, dellie doestem jiehtedh beapmoe raaktan lea fer lihties. ¶ Dannasinie tjoerebe varki dejtie gæljojidie orrijidh, mah iktegisth edtjieh lihtiesåbpoe beapmoem utnedh, jïh dïhte sæjhta jïhtedh vaenebe vaaroeh sjïdtieh, nåakebe vuekie sjædta jïh dah darjojh vaenebe maaksoem åadtjoeh sijjen vaaroej åvteste. ¶ Dïhte åasa maam mijjieh dennie ræjhkoes Nøørjesne maeksebe mijjen biejjieladtje laejpien åvteste, ij leah akteraeresne mijjen jielemevuekine. ¶ Gosse vuartesje dan nåake jïh ovriektes joekedimmiem veartenisnie, lea mijjen åtna-jïh sleengkievoete, dovne gosse lea hijven beapmoen bïjre jïh jeatjah vaaroej bïjre, eevre jabjoeh. ¶ Dannasinie sïjhtem dijjen baalte tjåadtjodh dennie ræjhtosne åtna- jïh sleengkievuekien vøøste, jïh sleengkeme beapmoste sjïerelaakan. ¶ Gæjhtoe ¶ Reerenasse raereste ållesth 843 millijovnh kråvnah dåarjodh saemien aamhtesidie jaepien 2012, akte lissiehtasse ovrehte 17 millijovnh kråvnine. Jaepien 2012 dle Saemiedigkie sæjhta dåarjoeh reeredh ovmessie departementijste ovrehte 371 millijovnh kråvnine, akte lissiehtasse medtie 11 millijovnh kråvnine jaepien 2011 raejeste. ¶ - Reerenasse lea dej minngemes golme jaepiej aktem lissiehtassem hokseme ållesth 23 millijovnh kråvnine saemien gïelide Orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoedepartemen budsjedten bijjelen. Dehtie lissiehtasseste Saemiedægkan mænngan 2008, dle 12 millijovnh kråvnah buerkiestamme dejnie Saemiedigkien vihkeles råålline juktie saemien gïeligujmie barkedh. Manne madtjeles ihke Saemiedigkie 1 milljovnh kråvnah vielie åådtje jaepien 2012, staateraerije Rigmor Aasrud jeahta. ¶ Reerenasse lea sov budsjedteraeriestimmesne jaapan 2012, aktem dåarjoem raeriestamme 5,246 millijovnh kråvnine Divvun-prosjektese, 1 millijovnh kråvnah Saemiedigkien barkose juktie saemien noerh bievnedh jïh saemien gïeligujmie barkedh, jïh 9,446 millijovnh kråvnah dan dåarjoeøørnegasse juktie saemien gïelh nænnoestidh. Divvun gaskem jeatjah staavadimmiegïehtjedimmiem jïh staeriedimmieprogrammem evtiedamme noerhte-, julev-jïh åarjelsaemien, jïh digitaale pedagogijen dïrregh. Daaj baaletje gïeleteknologije akte krieveme jis saemien gïelh edtjieh maehtedh åtnoegïeline jieledh guhkiebasse daan beajjetje siebriedahkesne. Jaepien 2012 dïhte voestes jaepie gosse ellies tijjen Divvunine barka Romsen Universiteetesne. ¶ Jaapan 2012 dle raereste 233,650 millijovnh kråvnah dåarjojne Saemiedægkan, Orrestehteme-, reereme- jih gærhkoedepartementen budsjedten bijjelen. Lissine dïhte fierhten jaepien dïeneste båata Saemiealmetji foenteste. ¶ Kultuvredepartementen budsjedten bijjelen dle raereste 70,4 millijovnh kråvnah Saemiedægkan dåarjodh, mah edtjieh kultuvreaamhtesidie årrodh jaepien 2012, akte lissiehtasse 3 millijovnh kråvnine jaepien 2011 raejeste. Dïhte dåarjoe Saemiedægkan mij edtja kultuvreaamhtesidie årrodh lea læssanamme bijjelen 38 millijovnh kråvnajgujmie mænngan 2005. ¶ Aaj raeriestamme aktem dåarjoem saemien plaeride 23,4 millijovnh kråvnine. Dåarjoe dorjemassese saemien plaeride jåhta, jïh dorjemassese julevsaemien jïh åarjelsaemien plaeriesæjrojde. Mænngan 2005 dle dïhte dåarjoe saemien plaeride læssanamme bijjelen 10 millijovnh kråvnajgujmie. ¶ Nr.: 104/12 ¶ Råajvarimmieh Gaajhke 1000-kråvnine ¶ Nænnoestimmie 2012 ¶ Jarkelimmie ¶ Raeriestimmie 2013 ¶ Gaskenasjovnale saemien filmejarnge ¶ Raeriestimmien mietie dle Scene Finnmark aktem lissiehtimmiem 0,5 millijovnh kråvnine åådtje – 2 millijovnh kråvnaj raajan 2013. ¶ Raeriestimmien mietie dle dåarjoe Varanger Museumasse 1 millijovne kråvnajgujmie læssene, guktie dåarjoe 9,1 millijovnh kråvnah sjædta jaapan 2013. Lissiehtimmie edtja gaskem jeatjah gåetievaarjelæmman jïh gïehteldæmman juhtedh. ¶ Raereste aktem lissiehtimmiem medtie 0,28 millijovnh kråvnine Gaskenasjovnale saemien filmejarngese (daaroen ISF). ISF nasjovnale staatusem åtna naemhtie guktie ulmiedåehkie dan barkose jarngesne lea saemien filmesjugniedæjjah abpe laantesne (jïh Noerhtelaantesne). ¶ Vaarjelimmie barka aktene joekehts byøgkeles låhkoejgujmie ihke tjijremh gaavnedh guktie Vaarjelimmie vihties vuekien mietie maahta bieljelidh maam akt mij tjeakas. ¶ Dej minngemes jaepiej daah gïehtjedimmieh jïh låhkoeh leah jeananamme byøgkeles suerkien barkemen gaavhtan. Daah låhkoeh gelkieh gïehtjedimmiem bueriedidh jïh stuvremem siebredahken vïertiej dïhre bueriedidh. Låhkoeh leah daerpies dovne skïemtjebeetnegh reeredh jih voeresibaalhkam maeksedh. Teknologihken evtiedimmien gielhtie gåarede daarjoem joekehts låhkojste tjøøngkedh jïh ovsjiehteles bïevnesh åadjtodh. ¶ Maam akt tjirkedh jïh mij akt tjeakas Goerehtallemedïenesje (G-dïenejse) ij utnieh daam daarjoem barkiji taalen bïjre vihtiesvoetetsiehkesne jallh daarjojne mij viehtiesvoetelaaken åelesne. Tjeakasdaajroe lea daajroe mij galka mïerhkelgovvedh vihtiesvoetetsiehkine § 11 vihtiesvoetelaaken mietie. Daajroe man bïjre soptsestimmie daennie aamhtesisnie, lea daajroe mij ij galkh byögkelesvoetese byögkelesvoetelaaken gaavhtan. ¶ Læjhkan Vaarjelimmie daarpesje åesiem vaarjelidh dan sov darjomistie. Muvhth bïevnesh, mah oktegh eah dåeriesmoerine årroeh, maahta tjåanghkan bïejesovvedh jih stuerebe guvviem vedtedh. Vaarjelimmie dannasinie tjijremide vuartesje ihke tjirkedh daam mij galka tjeakas årrodh, læhjkan goh seamma aejkien lea daerpies bïevnesh bieljelidh. ¶ - Ij gåaredh dååhkasjehtedh ihke bïevnesh mah eah galkh byögkelesvoetese läjhkan byögkelesvoetese båetieh. Mijjieh tjabrebe tjïjremem gaavnedh ihke ii sjïdht naemhtie, Grete Faremo varjelimmieministere jeahta. ¶ Teknihken tjijremh Vaarjelimmie daajrohte daelie aktene låhkoejgujmie barka ihke teknihken tjijreme bïejesåvva bieljelimmien gaavhtan. Vaarjelimmiedepartemente lea Vaarjelimmieståvrojne, G-dienesjïnie, Jieleme- jïh åesiesdepartementinie, Brønnøysundlåhkojne, NAV:ine, Barkoevedtije- jih barkoevaeltijelåhkojne jih Statistihken voerngesgoevtesinie tjåanghkenamme tjïelkestidh guktie daestie vijriebasse barkedh. Hïjven govlesadteme lea aalkajamme Staaten voeresibaalhkakaassan jih Skaehtiedirektovraten gaskem ihke haestemh sotnen låhkoej gaavhtan tjijredh dallah. ¶ G-dïenesjen barkiji elliestaale gååvnese privaten dïenesjebuektiji luvnie Internedtesne, bïevnesh fijhkieh årrodh daan raajan gosse buektijh jïjtjh veeljieh daam orrestehtedh. ¶ Vijriebasse barkedh Vaarjelimmie galka vijriebasse aamhtesinie barkedh, jih vuajna gumhtems haestemh daate teknologihken evtiedimmie buakta. Departemente galka vuartasjidh jis laaketjaeleme daam evtiedimmiem jaaksa jïh guktie daate nöörie elektronihken bïevnesh tjöönghkedh jih juekedh, jïh guktie sjädta gosse bïevnesh muvhten barkijen bïjre darjomistie tjåanghkan bïejesåvva jih raakte ellies guvviem vadta barkijen barkoetsiehkien jih fealadimmietsiehkien gielhtie jnv. ¶ Daarjoe Stoerredägkan Vaarjelimmieministere Grete Faremo lea daelie vaestiedamme Stoerredigkien vaaksjome- jih konstitusjovnedåehkien gyhtjelassh daan aamhtesen dïhre. Maahta prieviem lohkedh daesnie (pdf, 2Mb) ¶ - Daan biejjien, goevten 6.b. lea saemiej åålmegebiejjie, jïh mannne sïjhtem gaajhkh saemieh biejjine læhkoehtidh, staateministere Jens Stoltenberg jeahta. ¶ Abpe laante Saemiej åålmegebiejjiem joekehtslaakan heevehte, jïh aaj saemieh dovne Sveerjesne, Såevmesne jïh Russlaante. Men daelie eah leah vielie ajve saemieh mah biejjiem heevehtieh, gaskem jeatjah dle gellie skuvlh jïh maanagierth daam biejjiem nåhtadieh juktie saemien kultuvrine åahpenidh. Naaken dejstie aaj saemien kultuvrem aamhtesinie utnieh abpe våhkoem. ¶ - Daate akte vihkeles biejjie saemide, akte biejjie mij dam saemien ektievoetem våajnoes dorje aaj saemieh gaskemsh. Manne geerjene vuejnedh daate biejjie gellie såarhts öörnedimmieh åtna gellene lehkesne laantesne, aaj desnie gusnie dïhte saemien ij leah dan våajnoes biejjieladtje. Daate daam biejjiem vielie sjïere gaajhkesidie dorje, saemieministere Rigmor Aasrud jeahta. ¶ Saemiej åålmegebiejjiem heevehtamme dejnie njieljie laantine gusnie saemieh årroeh mænngan 1993. Jaepien 2004 biejjie byögkeles saevegebiejjine sjïdti Nöörjesne, jïh gelline byögkeles gåetine dle saemien saevegem bijjiedieh dejnie nöörjen saeveginie ektine. Daan jaepien dle reerenasse dam saemien saevegem bijjede Staateministeren kontovren uvte Akershus festningesne. Departementen ektievoete aaj biejjiem heevehte aktine sisnjelds öörnedimmine. ¶ – Saemiej åålmegebiejjie – goevten 6.b. – lea akte vihkeles biejjie saemide. Juktie veehte stuerebe bielieh laanteste biejjiem heevehtieh, dellie dïhte saemien kultuvre vielies vååjnoes sjædta byøgkelesvoetesne, orre saemieministere Rigmor Aasrud jeahta. Mænngan reerenassem molsi rihkeden, dellie dam diedtem saemiepolitihkese Barkoe-jïh ektiedimmiedepartementeste sertiestamme Orrestehtemen-, reeremen- jïh gærhkoedepartementese, gusnie Rigmor Aasrud lea reerije staateraerije. ¶ – Saemiej åålmegebiejjien lea iemie reerenassen åssjaldahkh saemiepolitihken bïjre åvtese buektedh, gidtjh saemieh jïh laedtieh seamma reaktam utnieh sijjen gïelem jïh kultuvrem evtiedidh. Dæjman dle dahkoesoejkesjem saemien gïelide bøøkti, jïh dïhte barkoe dam dåarjelidh sæjhta jåarhkedh, jïh edtja joekoen barkedh dejtie smaave gïelide gorredidh jïh evtiedidh, saemieministere jeahta. ¶ Aasrud aadtjen bååstede båateme aktede fealadimmeste Finnmarhkesne. Fealadimmesne gaskem jeatjebem Saemiedigkiem jïh jïenebh jeatjah saemien institusjovnh vaaksjoeji. Saemiej åålmegebiejjien åvtelen saemien maanagiertem Oslosne vaaksjoeji, edtja vuejnedh guktie dah biejjiem heevehtin. ¶ Nøørjesne, Sveerjesne, Såevmesne jïh Russlaantesne saemiej åålmegebiejjiem heevehtamme mænngan jaepien 1993. Nøørjesne biejjie byøgkeles saevegebiejjine sjïdti jaepien 2004. ¶ –Læhkoeh biejjine! ¶ Reerenasse sæjhta laavenjostoem nænnoestidh ideelle åårganisasjovnigujmie healsoe-jïh hoksesuerkien sisnjelen. Ulmie lea dan hijven dïenesjh goh gåarede årroejidie buektedh, lissine vielie daajroes mieriekrïevemh deallahtæjjide. ¶ Jïjnjh dejstie åårganisasjovnijste leah vihkeles dïenesjedeallahtæjjah, jïh staateraerije Rigmor Aasrud joe aktem dialogem aalkeme juktie akten latjkoen bïjre seamadidh dej bijjemes prinsihpi bïjre akten hijven laavenjostoen gaavhtan. ¶ - Mijjieh tjoerebe gaavnehtidh guktie mijjieh bøøremeslaakan maehtebe nåhtoem vaeltedh dehtie maahtoste maam dagkerh åårganisasjovnh maehtieh faalehtidh, Aasrud jeahta. – Mijjieh tjoerebe dej daaletje nasjovnale jïh EØS-rïekteles njoelkedassi sisnjeli årrodh, bene mijjieh sïjhtebe tjyølkehke årrodh ihke daate ideelle suerkie edtja tjåadtjodh.” ¶ Reerenasse sæjhta lissine jïjnjh råajvarimmiejgujmie aelkedh, goh evtiedimmie hijven kvaliteetevæhtijste jïh krievemijstie, bihkedimmiem darjodh dahkoesijjien bïjre juktie healsoe-jih sosijaaledienesjh skååffedh, jïh guhkebe sjiehtedimmieboelhkh gusnie dïhte maereles. ¶ Nr.: 161/12 ¶ - Nöörje sæjhta jåerhkedh åvtehkeråållam vaeltedh barkosne aktine stoerre klijmalatjkojne. Dennie gaskesne tjoerebe voestesviehkiem vedtedh klijmese, staateministere Jens Stoltenberg jeehti sov bieliejaepien preessekonferansesne daan biejjien. ¶ Stoltenberg golme råajvarimmieh böökti mah sijhtieh voestesviehkine årrodh klijmese: ¶ - Veartenen klijma-syjhtedassh leah annje fer vuelehks, seamma tïjjen goh klijmaluejhtemh sjïdteminie. Mijjieh mijjen barkoem nænnoestehtebe akten orre latjkose, men maehtebe maam akt darjodh eannan dïhte lea stïeresne. Reerenasse sæjhta barkoem lissiehtidh smirnjelimmien vööste jïh barkedh dejtie luejhtiemidie nåhkehtidh mah stööremes klijmaeffektem vedtieh åeniebasse, Stoltenberg jeehti. ¶ Klijmadotkeme vihteste klijmajarkelimmieh leah ålvoes stoerre. Klijmajarkelimmieh Arktisesne verkebe juhtieh goh aerviedamme. Jienebh reektehtsh tjuvtjiedieh akten ektiedæmman gaajh nåake vearolden jïh klijmarjarkelimmiej gaskem. ¶ Akte illedahke klijmaråårestallemijstie Doha’sne lij akte nænnoestimmie Kyotoprotokollen mubpien åeliedimmieboelhken bïjre, jïh orre rååresjimmieh aelkedh akten orre abpeveartenen latjkoen bïjre. ¶ - Nöörje jienebh åvtehkeråållah åtneme dennie gaskenasjovnaale klijmabarkosne, minngemes aejkien rååresjimmine Doha’sne. Edtjebe dejnie jåerhkedh. Gaskem jeatjah dle aktem åvtehkeråållam utnebe rååresjimmine akten orre klijmalatjkoen bïjre mij edtja gaervies rååresjamme årrodh eannan 2015, jïh faamoem utnedh 2020 raejeste, Stoltenberg jeehti. ¶ 30-40 prosenth dejstie almetjesjugneden klijmajarkelimmijste leah dagkerh åenehksjielije klijmajuhtiji gaavhtan, goh tjeehpes karbone (tjïrre) jïh metan. Jis daejtie luejhtiemidie gïehpede dle verkebe aktem klijmadïenestem åådtje. Gaskem jeatjah dle dagkerh luejhtemh darjoeh guktie jienge verkebe sjalka arktiske dajvine. Reerenasse sæjhta viehkiehtidh ihke daate jollebe båata dennie nasjovnaale agendaesne. Gaskem jeatjah dle Arktisk raerie sæjhta akte vihkeles sijjie årrodh juktie giehpiedimmieh buektiehtidh daejnie luejhtieminie. ¶ Staateraeresne daan biejjien aktem proposisjovnem böökti raeriestimmiejgujmie jarkelimmide gærhkoelaakesne. Reerenasse dan åvteste Gærhkoeliktesem dåarjede, dïhte latjkoe dan båetije tsiehkien bïjre staaten jïh Dan nöörjen gærhkoen gaskem. Gaajhkh krirrieh Stoerredigkesne dan latjkoen bïjre seamadin jaepien 2008. Proposisjovnesne aaj akte vuarjasjimmie demokratijejarkoste Dennie nöörjen gærhkosne. ¶ Giehtjedimmie demokratijereformeste edtja våaromem vedtedh Stoerredægkan raeriestimmiejgujmie vijriesåbpoe barkedh jarkelimmiej bïjre Maadthlaakesne, mah leah bæjjese vaalteme gærhkoeliktesen mietie. ¶ Reerenasse raereste Gærhkoeraerie edtja bispide Dennie nöörjen gærhkosne båetijen aejkien barkose seehtedh, jïh Gærhkoeraerie edtja nænnoestidh guktie prosesse nominasjovnine, steemmadimmine jnv. edtja årrodh barkoeseehtemen raajan. Raereste faamoem pråastide barkose seehtedh bispedajveraaran bïejedh, mij daan biejjien joe såaknen hearrah jïh jeatjah åålmegehearrah barkose seehtie. ¶ Doh raeriestamme jarkelimmieh Maadthlaakesne jïh gærhkoelaakesne sijhtieh jiehtedh ij sïjhth vielie naan krievemh laakesne årrodh staateraerije guhte dïedtem åtna gærhkoeaamhtesi åvteste, edtja lïhtseginie årrodh Dennie nöörjen gærhkosne. Aaj båetijen aejkien dle departemente tjuara såemies aamhtesh sjæsjalidh mah leah gærhkoen learoen bïjre. Dellie edtja pryövedh dam learoeligke våaromem sjæjsjalæmman tjïelkestidh, aktine lahtestimmine dehtie sjïere bispeste jïh dehtie gyrhkeles åårganeste mij dïedtem åtna. ¶ - Manne joekoen madtjeles mijjieh daelie aktem proposisjovnem buakteme jarkelimmiej bïjre gærhkoelaakesne jïh evalueringen bïjre demokratijereformeste, staateraerije Aasrud jeahta. ¶ - Mijjieh gåhkese båateme dejnie vijriesåbpoe barkojne gærhkoeliktesistie. Manne ojhte vienhtem mijjieh aaj buektiehtibie daejtie aamhtesidie gïetedidh naemhtie guktie dïhte tjåenghkies sïemesvoete gorresåvva gærhkoepolitihken åejviegyhtjelassine ¶ Dah jarkelimmieh Maadthlaakesne jïh gærhkoelaakesne eah leah akte tsoepkenasse Dan nöörjen gærhkoen jïh staaten gaskem. Gærhkoe sæjhta annje stuvrelgamme årrodh akten jïjtse gærhkoelaaken tjïrrh, jïh byögkeles budsjedth sijhtieh beetnehvierhtieh dåarjodh. Jïh hearrah sijhtieh annje staaten dïenestalmetjine årrodh. ¶ - Manne gegkestem mijjieh daejnie aktem hijven våaromem bïejeme ihke Dihte nöörjen gærhkoe- aaj dennie jienebekultuvrelle jïh jienebereligijööse Nöörjesne – maahta akte gaahpoeh jïh feerhmeles almetjegærhkoe årrodh, Aasrud jeahta. ¶ Saemiedigkie orre veeljemeøørnegem åådtjeme mij lea daan jaepien saemiedigkieveeljemistie skiereden. Stuerebe jih vaenebe gievlieh edtjieh veeljijidie lissiehtidh. ¶ –Dihte vuepise dej njoelkedassejorkestimmiejgujmie lea jienebh veeljijh, verkebe jih aelhkebe veeljemetjïrrehtimmie, jih stuerebe laakevåarome jih vyørtegsvoete Saemiedægkan, barkoe -jih ektiedimmieministere Dag Terje Andersen jeahta. ¶ Orre veeljemeøørnege sæjhta jiehtedh: ¶ Gaajhkh tjïelth edtjieh goh aarebi sjiehteladtedh åvtelbodti tjaatsestæmman saemiedigkieveeljemasse. Doh tjïelth, gusnie 30 jallh jienebh lea tjaaleme Saemiedigkien veeljemelåhkosne, edtjieh aajh sjiehteladtedh tjaatsestæmman jijtjehke veeljemebiejjien. ¶ - Buerebe akteraerie sjædta man gellie almetjelåhkosne tjaalasovveme jih man gellie tjaatsestamme fiereguhten tjirkijasse. Dihte orre veeljemeøørnege aaj saemiedigkieveeljemem aelhkebe dorje jienebisnie dejstie laanten tjïeltijste. Mijjieh stoerre leavloem biejeme Saemiedigkien vuajnose gosse veeljemeøørnegem staeriedamme, staateraerije Andersen jeahta. ¶ Barkoe- jih ektiedimmiedepartemente daan biejjien aktem bæjhkoehtimmiem olkese seedtie dej jorkestimmiej bïjre Saemiedigkien veeljemeøørnegisnie. ¶ Orre mieriedimmie veeljemen bïjre Saemiedægkan lea daesnie, lovdata.no. ¶ Saemien tjaalegh bæjhkoehtimmeste jih mieriedimmeste veeljemen bïjre Saemiedægkan sijhtieh departementen nedtesæjrojde båetedh www.regjeringen.no/aid/dok jih Saemiedigkien nedtesæjrojde www.samediggi.no ¶ Orrejaepiehåalome ¶ Tsïengelen 1.b. 2012 ¶ Gieries gaajhkesh dovnesh ¶ Göökten asken gietjeste onne Danica reakasovvi Manilesne. ¶ Dïhte veartenen tjïjhtje millijardh almetjinie sjïdti. ¶ Gööktine askine akte onne maana sæjhta reakasovvedh mij nöörjen almetjinie nommere vijhte millijovnh sjædta. ¶ Guktie sæjhta dej guaktajgujmie sjïdtedh åvtese? ¶ Man båetijen aejkien dejtie vuertieminie? ¶ Naemhtie eejhtegh gihtjieh. ¶ Naemhtie eejhtegh gihtjeme, abpe tïjjen jïh gaajhkine laantine, gosse aktem orre jieledem voestes aejkien gaavnesjieh. ¶ Daan heamtureligke ståantetjen akte sjïehtedimmie reakasåvva ihkuven aajkan. ¶ Akte sjïehtedimmie gieriesvoetese mij gaajhkem tööllie. ¶ Dannasinie dan gaajh vædtsoes gosse akte noere almetje sealede. ¶ Ij naan tjidtjie edtja baernebem dassedh. ¶ Ij naan aehtjie edtja njiejtebem dassedh. ¶ Snjaltjen 22.b. gellie almetjh vædtsoesvoetem dååjrin. ¶ Aehtjebh, tjidtjebh, åerpenh jïh aahkah aajjah tjoerin dam leevles geajnoem kroeptese vaedtsedh. ¶ Dïhte vaajmoem baektjiedi. ¶ Manne ussjedamme dejtie mah åadtjoejin guhkiebasse jieledh dah mah beetsin, fïerhten biejjien mænngan. ¶ Guktie dijjine daelie? ¶ Mannasinie daate tjoeri heannadidh? ¶ Vïjhte askh mænngan daarpesjibie annje daejredh juktie guarkedh. ¶ Jaepien 2012 sæjhta orre vaestiedassh vedtedh. ¶ Voestegh reakta-aamhtese båata dan almetjen vööste mij dam darjoeji. ¶ Dan mænngan dle kommisjovne edtja sov tjïelke jïh eerlege histovrijem soptsestidh snjaltjen 22. biejjeste. ¶ Dïhte sæjhta jiehtedh mijjieh tjoerebe ikth vielie töölledh baahhasvoetem råakedh. ¶ Manne gujht daajram mijjieh dam buektiehtibie. ¶ Juktie dah nöörjen almetjh histovrijem tjeelin dæjmetje giesien. ¶ Voestegh dle eevre sjaavoejimh bombeste jïh skuehtijste. ¶ Dle mij akt heannadi. ¶ Mijjieh tjuedtjielimh, asvem sovnjedimh jïh tseagkasjimh demokratijen gaavhtan. ¶ Mijjieh dam damtimh blommaraajrosne jïh govkijeraajrosne. ¶ Juvleminie, gærhkojne, moske’ine jïh TV-sjeermi uvte. ¶ Mijjjieh limh akte åålmege. ¶ Gosse dam vearremesem jieliedisnie råakin, dle almetjh dam bööretjommesem jïjtsistie veedtjin. ¶ Dïhte mov jaahkoem veaksahkåbpoe dorjeme ihke dam bueriem almetjinie jaehkedh. ¶ Håhkose jaehkedh ¶ Jïh faamose akten åålmegen væljosne. ¶ Snjaltjen 22.b. aaj maanah Nøørjesne reakasovvi. ¶ Akte dejstie lij Thomas. ¶ Dan biejjien dïhte akte madtjeles baarnetje Lillehammerisnie. ¶ Thomas tjuara jieledh jïh daejredh altese reakedsbiejjie lea sårkose ektiedamme. ¶ Mijjieh edtjebe hoksedh ij ajve naemhtie sjïdth. ¶ Mijjieh edtjebe vuesiehtiedh daate nåake heannadimmie aaj maam akt baahkes jïh vyörtegs åvtese lutnji mijjen laantesne. ¶ Thomas jïh Danica edtjieh geerve almetjinie sjïdtedh fïereguhtene bielesne dehtie tjåenghkies veartenistie. ¶ Mijjen barkoe lea dejtie vuesiehtidh man jïjnje vielie mij dejtie aktene, goh dejtie joekehte. ¶ Gosse mijjieh væljoem vuesiehtibie sinsitnien bïjre lïeredh, dle mijjieh goh almetjh sjïdtebe. ¶ Gosse buektiehtibie joekehtsvoetide ååktedh, dle veaksahkåbpoe sjïdtebe. ¶ Gosse doestebe jearsoesvoetem damtedh sinsætnan, dle guhkemosth båatebe. ¶ Akten biejjien dle kanne Thomas jïh Danica voelpine sjidtieh dennie båetijen aejkien Facebookesne. ¶ Thomas Manilan bïjre leara. ¶ Jïh Danica guvvieh mestie akt åådtje satne ij gåessie gænnah vuajneme: njulhtjemebahkide Lillehammerisnie. ¶ Daate lea gaskeviermie sov bööretjommesisnie. ¶ Gaskeviermie sov vierremesisnie lea gosse totalitære tjeejehtæjjah åadtjoeh soptsestidh jemhkelds roenine nedtesne, bielelen naaken dejtie tjøødtjehte. ¶ Dam tjoerebe vihtiesvoetine dåastodh. ¶ Mijjieh edtjebe dejtie olkese trumhpestidh daajroen tjoevkesinie. ¶ Ekstremismen vuestie soptsestidh lea diedtem vaeltedh dan båetijen aejkien åvteste. ¶ Manne gaajhkesidie haastam hijven digitaale kraannagujnine sjïdtedh. ¶ Ij dannasinie dijjieh edtjede mielh staeriedidh jallh digkiedimmide gatskelidh. ¶ Mijjieh edtjebe dam töölledh mij lea leajhroes. Dïhte mij naskohte, giepedahta jïh aaj heajhkaldahta. ¶ Men – mijjieh edtjebe vuesiehtidh. ¶ Mijjieh edtjebe vaestiedidh. ¶ Lahtestimmiediedtem vuesehte gosse jeahta: « Ijje, datne miste vaaltah» ¶ Mijjieh dam darjobe beapmoebuertesne barkosne. ¶ Daelie tïjje båateme mijjieh tjoerebe dam nedtesne aaj darjodh. ¶ Dïhte orre jaepie varke akten dygnen båeries. ¶ Mijjieh edtjebe jaepien 2012 aaj dejnie stoerre barkojne nåhtadidh: ¶ Veartenen giefiesvoeten vööste gæmhpodh. ¶ Raeffien åvteste barkedh. ¶ Jïh klijmam beerkedh. ¶ Dam darjobe dan båetijen aejkien gaavhtan. ¶ Daate lea gaajh stoerre barkoeh. ¶ Aelhkie vienhtedh daate ij gåaredh. ¶ Men nov gujht gåarede. ¶ Tjarke barkoen tjïrrh, jïh gosse aktem gierkiem dan måbpan bïejebe, dle veartene åvtese jåhta. Gellie stoerretjuetie almetjh leah naan gille jaepine giefiesvoeten svaalhtesijstie loevenamme. Vaenebh dåarosne sealadieh. Jienebh raeffesne veasoeh. ¶ Jïh ij gåessie gænnah jienebh almetjh sijjen åvtehkh veeljeme frijje jïh demokratijen veeljemi tjïrrh. ¶ Mijjieh dam vihth vööjnimh dennie arabijen gïjresne. Almetjevæljoe slognide regimijste noeli, jïh jarkelimmieh noerhki. ¶ Læjhkan. ¶ Dïhte mij mov vaajmoem jeenjemes doehtede, lea vaenebh maanah sealadieh jïh jienebh tjidtjieh åadtjoeh guhkiebasse jieledh. ¶ Baersieldimmiebiejjie, dïhte biejjie ietnie orre jieledem vadta, lea annje dïhte vaaregommes biejjie jïjnjh nyjsenæjjaj jieliedisnie. ¶ Jienebh tsegkietnieh, orre baersieldimmieklinihkh jïh buerebe skåernehksvoete darjoeh guktie dah tjidtjieh åadtjoeh guhkiebasse jieledh. ¶ Minngemes jaepien 600 000 jienebh maanah beerkimh. Jïjnjh dejstie ajve aktine strijtjkine. ¶ 600.000 dovres jieledh. ¶ Jïh Nøørje akte tsevtsiedæjja. ¶ Dam maehtebe garmedidh. ¶ EN’i klijmadåehkie daamtajåbpoe jïh vierrebe værsjoej vööste vaarohte båetijen aejkien. ¶ Værsjoeh aaj jåvli Nøørjesne. Uvtemes dijjide mah åårkanen earjoehtimmieh dååjrin. ¶ Men abpe Nöörje dijjem fulkesamme. ¶ Mijjieh gutnedibie guktie jillieladtjh buektiehtibie dan asvoeh tsiehkieh haalvedh. Jïh manne gutnedem gaajhkide dijjide mah viehkiehtamme, beerkeme jïh davvome. ¶ Gaatesjen dle akte almetje hïegkem dassi barkosne. ¶ Gosse Jillielaantese vualkam muvhtine biejjine dle sïjhtem digkiedidh dejgujmie mah væjrosne barkeme, guktie mijjieh maehtebe dagkaridie væjrojde reejrehtidh. ¶ Tjoerebe reejrehtidh klijmajarkelimmiej vööste. Men uvtemes tjoerebe barkedh dejtie heerredidh. ¶ Klijmabarkoen åvteste dle dæjmetje jaepie lij nåake. ¶ Sïllh åvtese dorjesovvi, men vaallah tjåanghkoe Durbanesne gænnah gaajhkem buektiehti. ¶ Men ibie maehtieh jammaridh. ¶ Nøørje edtja annje tsevtsiedæjjine årrodh, åeliedihks latjkoej åvteste. ¶ Juktie ij leah mij akt jeatjah. ¶ Veartene tjuara ektesne årrodh. ¶ Jeatjah gaavhtan biehtebe Danicam Manilesne jïh Thomas Lillehammerisnie. ¶ Akte jeatjah haesteme daan orre jaepien lea dïhte europejen laajkoeneavroe. ¶ Vååjnoe goh dïhte lea beetnegi bïjre. ¶ Men raaktan lea almetji bïjre. ¶ Vihth veljies barkoenamhtah almetjh Europesne vuejnebe. Jïjnjh noerh lea jaahkoem dasseminie dan båetijen beajjan. ¶ Europa ij maehtieh dam luhpiedidh. ¶ Mijjese Nöörjesne dle mejtie buektiehtibie barkoesijjide jïh gåetiereentam gorredidh. ¶ Ibie daejrieh man tjarke daate neavroe mijjem tsevtsie. ¶ Men manne luhpehtem mijjieh edtjebe gaajhkem darjodh gosse daerpies. ¶ Guktie aarebi dorjeme. ¶ Ij naan jearsoes båetijen aejkien sjïdth jis ij leah raeffie. ¶ Jïjnjh nöörjen almetjh leah meatan dennie barkosne mij raeffiem sjugnede bïjre jarkan veartenisnie. ¶ Goh viehkiehtæjjah. ¶ Mine-sjeakojh. ¶ Jallh goh pirate-vijrijh Somalijen mearoegaedtien ålkolen. ¶ Daamtaj vaarege barkoeh. ¶ Dæjman nöörjen girtijh dejtie libyjen almetjidie vaarjelin Gaddafi-regimen julmiesvoeten vööste. ¶ Mijjen almetjh ålkone leah dej væjkelommes gaskem aktene gamte ektiedimmesne, jïh mijjen allijerth dejtie garmerdamme. ¶ Afghanistanesne nöörjen soldaath viehkine orreme mænngan 2001. ¶ Jaepien 2012 edtjebe aelkedh viehkiem giehpiedidh. ¶ Manne dan garmeres mejnie mijjen soldaath dorjeme Afghanistanesne. ¶ Sïjhtem gaajhkesidie vaajmoste gijhtedh, mah leah ålkone barkeminie raeffien åvteste. ¶ Seamma tïjjem måjhtelibie dejtie mah hïegkem dasseme. ¶ Mijjieh vihth dasseme naaken mijjen bööretjommesijstie. ¶ Oberstløytnante Siri Skare aktene hamhkosne sealadi EN-kontovren vööste Mazer-i-Sharifesne. ¶ Juriste Ingrid Midtgaard båvvasi aktene bomba-hamhkosne EN vööste Nigerijesne. ¶ Mijjieh dïjride dej sealadimmien bïjre stoerre sårkojne dåastoejimh. ¶ Dah sijhtieh iktegisth mijjine årrodh. ¶ Daan jaepien sïjhtem aktem lissie baahkes heelsegem seedtedh majesteete gånka Haraldese jïh majesteete drööhnege Sonjese. ¶ Kanne ij gåessie gænnah raeffietïjjen dle gånkafuelhkie lïhkebe sov åålmegidie orreme goh snjaltjen 22.b. mænngan. ¶ Lïhkevoetine jïh baahkine soelkedassem vedtin. ¶ Gånka, drööhnege jïh kronprinspaarre. ¶ Vijsies baakoejgujmie vaejviem læjnoedehtin. ¶ Daan jaepien dovne gånka jïh drøøhnege 75 jaepieh illieh. ¶ Vïjhte millijovnh nöörjen almetjh sijhtieh gijhtedh, læhkoehtidh jïh dam bööretjommesem vaajtelidh gånka Haraldese jïh drööhnege Sonjese heevehtimmiejaepien. ¶ Gieries gaajhkesh dovnesh, ¶ Goeven 14.b. lim meatan jïh Roald Amundsen jïh altese kaarrh heevehtim Åarjelpovlesne. ¶ Daate akte stoerre heannadimmie. ¶ Almetjh abpe veartenistie polareheeltide jïh dam nöörjen saevegem earoehtin. ¶ Dïhte tjoeje Nöörjen åålmegelaavlomistie akte bielie sjïdti dehtie stoerre veelkes sjeavohtsvoeteste. ¶ Nööjre lij dan lïhke, jalhts mijjieh limh dan guhkene dubpene. ¶ Desnie, guhkemes dubpemes, dle aktem Nöörjem vööjnim maam maehtebe garmerdidh. ¶ Akte laante pijoneerigujmie mah histovrijen gïejh bïejeme. ¶ Akte åålmege mij buektiehti nåakevoetem buerievoetine dåastodh gosse mijjieh daan giesien dejtie julmies hamhkojde dååjrimh. ¶ Jïh aarkebiejjien gaagnes almetjh mah aktem onne laantem stoerre darjoeh. ¶ Baajh daennie aajmosne årrodh guktie mijjieh dan båetijen biejjien sjugnedibie. ¶ Buerie orrejaepie! ¶ Staatebudsjedte jaapan 2012 vuesehte Reerenasse jåarhka jïjnjh staaten gåetieh bigkedh. Skåårvemebudsjedte Orrestehteme- reereme- jïh gærhkoedepartementen nuelesne lea 3,2 millijardh kråvnah. ¶ - Staate edtja goh bigkemehïerre jïh eekereerije åvtehkisnie årrodh goh akte hijven åvteguvvie bigkemejielemen sisnjelen, gaskem jeatjah gosse lea byjresen jïh energijen, universelle hammoen jïh arkitektuvren bïjre. Joekoen dle dïhte barkoe vielie byjrese-jïh energijevietseles gåetiejgujmie sæjhta tjarki prioriteradamme årrodh jaepiej åvtese, orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoeministere Rigmor Aasrud jeahta. ¶ Departemente barkoem stuvrie juktie salkehtidh jïh prosjekteradidh dejtie barkojde bigkemen bïjre Reerenassekvartalesne, daaresjimmien mænngan snjaltjen 22.b. Daate sæjhta akte prijoriteradamme barkoe årrodh 2012. ¶ Mubpien jaepien budsjedtesne dle reerenasse raereste beetnegh dåarjodh daejtie stuerebe prosjektide: ¶ Reernasse raereste ållesth 205,75 milllijovnh dåarjodh 2012 juktie prosjekteringen jåarhkedh gellie gåetijste: ¶ Nænnoestamme barkoe juktie eekh gorredidh Reeremasse, gïehteldæmman jïh gorredæmman gåetijste staaten gåetieleejjeme-øørnegen sisnjelen, dle budsjedteradamme 1,6 millijovnh kråvnajgujmie jaepien 2012. Gïehteldæmman jïh gorredæmman dejstie eekijste mej åvteste ij naan dienesjimmie, åajvahkommes kultuvrehistovrijen eekh, dle raereste daan jaepien 18,8 millijovnh kråvnah dåarjodh. Reeremasse, gïehteldæmman jïh gorredæmman dejstie gånkan eekijste, dle 84 millijovnh kråvnah lyjkeme jaapan 2012. Bueriedimmie Slåahten rehpeste aktem maaksoemieriem åtna 117 millijovnh kråvnine. Barkoe edtja gaervies årrodh 2013. Jaepien 2012 dle raeriestamme 50 millijovnh kråvnah dåarjodh. ¶ Daaresjimmien mænngan snjaltjen 22.b. Jaapan 2012 dle lyjkeme 130 millijovnh kråvnah juktie jeatjah sijjieh leejjedh, jïh tjïrkeme- jïh bueriedimmiebarkoem maeksedh daaresjimmien mænngan snjaltjen 22.b. Daennie aervehtsisnie jïjnjh ovseekere biehkieh mejtie tjuara mænngan staeriedidh. ¶ Preassadieđáhus , 08.06.2012 ¶ Nr.: 29 ¶ Bargodepartemeanta árvala ahte penšuvdna sámediggeáirasiidda ja gielddaid ja fylkkagielddaid álbmotválljejuvvon áirasiidda berre heivehuvvot álbmotoaju ođđa ahkepenšuvdnii. Árvalusat vástidit eanaš ođđa penšuvdnaortnega rievdadusaid mat gustojit stuoradiggeáirasiidda ja ráđđehusmiellahtuide. ¶ Árvalus lea otne sáddejuvvon gulaskuddamii, ja gulaskuddanáigemearri lea čakčamánu 15.beaivvi 2012. ¶ Gulaskuddanárvalusaid duogáš lea ahte stuoradiggeáirasat ja ráđđehusmiellahtut leat ožžon ođđa penšuvdnaortnega ođđajagimánu 1.beaivvi 2012, ja áimmahuššá seammá prinsihpaid mat leat álbmotoaju ođđa penšuvnnas. Penšuvdna galgá addojuvvot lassin álbmotoaju ahkepenšuvnna. ¶ Departemeanta árvala dál steammaláhkái rievdadit sámediggeáirasiid vástesaš penšuvdna láhkaásahusa ja gielddaid ja fylkkagielddaid álbmotválljejuvvon áirasiid vástesaš penšuvdna láhkaásahusa. ¶ Árvalusa váldočuoggát: ¶ Barggodepartemennta oajvvat sámedikkeájrrasij ja suohkanij ja fylk asuohkanij álmmukválljiduvvamij pensjåvnnå beras luluj ådå álmmukoajo álldarpensjåvnnåj hiebaduvvat. Oajvvadusá li ienemus oassáj stuorradikkeájrrasij ja ráddidusájrrasij pensjåvnnåårniga rievddama milta. ¶ Oajvvadus le guládallamij sáddidum uddni, guládallamájggemierre le ragátmáno 15. biejve 2012. ¶ Guládallamoajvvadusá duogásj le stuorradikkeájrrasa ja ráddidusájrrasa li 2012 ådåjakmáno 1. biejve rájes ådå pensjåvnnåårnigav oadtjum, man vuodo le sæmmi prinsihpa dagu ådå álldarpensjåvnnå álmmukoajon. Pensjåvnnå le lassen álmmukoajo álldarpensjåvnnåj. ¶ Departemennta oajvvat dal sæmmi rievddadusájt sámedikkeájrrasij pensjåvnnåårniga njuolgadusán ja suohkanij ja fylkasuohkanij álmmukválljiduvvamij pensjåvnnåårniga njuolgadusán. ¶ Dá li oajvvadusá ájnnasamos oase: ¶ Barkoedepartemeente raereste dah pensjovnh saemiedigkietjïrkijidie jïh almetjeveeljeldh almetjidie tïeltine jïh fylhkentjïeltine byöroeh sjïehtesjamme sjïdtedh dan orre aalterepensjovnese almetjetrygdeste. Raeriestimmieh leah åajvahkommes seamma goh dah aadtjen tseegkeme jarkelimmieh pensjovneöörnegisnie stoerredigkietjïrkijidie jih reerenasselïhtsegidie. ¶ Raeriestimmie lea seedtesovveme govlehtæmman daan biejjien, govlehtimmiemierie lea skïereden 15.b. 2012. ¶ Govlelehtimmieraeriestimmiej våarome lea stoerredigkietjïrkijh jïh reerenasselïhtsegh orre pensjovneöörnegem åådtjeme tsïengelen 1.b. raejeste, mah våaromem utnieh dejnie seamma prinsihpine goh orre aalterepensjovne almetjetrygdesne. Pensjovne vadtasåvva goh akte ryöktesth lissiehtahke aalterepensjovnese almetjetrygdeste. ¶ Daelie departemeente seammaplïeres jarkelimmieh raereste mieriedimmesne pensjovneöörnegen bïjre saemiedigkietjirkijidie, jïh mieriedimmesne penjovneöörngegi bïjre almetjeveeljeldh almetjidie tjïeltine jïh fylhkentjïeltine. ¶ Daate lea raeriestimmiej åejvievbiehkieh: ¶ Nr.: 72 – 2013 ¶ Preessebïevnese , 19.06.2013 Nr.: 72 – 2013 ¶ Grete Faremo jïh moenehtsen åvtehke Arne Røksund daan beajjetje deellemisnie (Guvvie; JD) Vuartesjh jienebh guvvieh Flickr'isnie ¶ Reerenassse aktem moenehtsem nammoehti gålkoen 8.b. 2012 juktie haestiemidie nöörjen pollisesne analyseradidh. Moenehtsen åvtehke Arne Røksund salkehtimmiem deelli justijse- jïh riejriesvoeteministerese Grete Faremo daan biejjien. ¶ – Mijjieh aktem joekoen veele tjïelkestimmiem åådtjeme nöörjen polliseste. Moenehtse stoerre jarkelimmieh raereste. Manne sïjhtem aktem nænnoes lïhkepollisem utnedh mij lea stïeresne, jïh sïjhtem dan åvteste veele analysem vuartasjidh jïh gaajhkide raeriestimmide jïh govlehtimmielahtesidie vuarjasjidh, justijse- jïh riejriesvoeteministere Grete Faremo jeahta. ¶ Daan biejjien pollise akten tjarke jarkelimmiedeadtoven nuelesne. Vihkeles evtiedimmievæhtah siebriedahkesne dam nöörjen pollisemaallem haestieh, jïh orre krïevenassh buektieh akten hijven pollisedïenesjasse. Båetijen aejkien pollise tjuara maehtedh dam gïerve, itjmies jïh raastenrastah kriminaliteetem dåastodh, jïh seamma tïjjen aktem hijvem pollisedïenesjem deelledh desnie gusnie almetjh årroeh. Moenehtse veanhta pollise ij leah nuekies hijven öörnedamme jïh stuvreme juktie daam evtiedimmiem dåastodh. ¶ Dïhte nueliegællan fåantoe daan beajjetje haestiemidie, lea moenehtsen vuarjasjimmien mietie guektelen juakeme. Dennie aktene bielesne dle pollise ij dejtie daerpies mierietsiehkide utnieh juktie maehtedh sov barkoem stuvredh jïh evtiedidh naemhtie guktie dïhte bööremes laavenjasside sjeahta. Dennie mubpene bielesne dle pollise ij leah buektiehtamme gænnah dejtie nuepide nuhtedh mah raaktan gååvnesieh. Jis edtja aktem buerebe jïh radtjoesåbpoe pollisem evtiedidh båetijen aejkien, dle pollise tjuara stuerebe dahkoesijjiem åadtjodh juktie öörnedidh, stuvredh jïh juhtedh sov barkoem. Seamma tïjjen dle tjuara aaj pollisen jïjtse maahtoem bueriedidh juktie dam buektiehtidh. ¶ Moenehtse juvnehte göökte jarkelimmieh tjïrrehtidh nöörjen pollisesne; akte struktuvrejarkelimmie jïh akte kvaliteetejarkelimmie. ¶ Struktuvrejarkelimmien aajkoe lea pollisen barkoem åejvielaavenjassi vööste nænnoestehtedh, nænnoes pollisedajvh tseegkedh jïh aktem voenges pollisem hoksedh mij hijven nuepieh åtna radtjoes heerredimmine gïehtelidh, laakh jïh öörnegem gorredidh jïh aktem hijven pollisedïenesjem voengesne faalehtidh. Moenehtse juvnehte: ¶ Kvaliteetejarkelimmie n aajkoe lea aktem daajroebaseradamme jïh radtjoes pollisem evtiedidh mij maahta jïjtjemse ahkedh bueriedidh jïh evtiedidh. Kvaliteetejarkelimmie feerhmie bueriedimmieh stuvremisnie jïh åvtehkeprosessine, jïh bueriedimmieh ektiedamme kvaliteetese jïh illedahkide. ¶ Moenehtse lea akteraeresne salkehtimmien bïjre, jïh dej juvnehtimmiej bïjre mejtie moenehtse buakta. Moenehtsen åvtehke lij departemeenteraerie Arne Røksund Gööleme- jïh mearoegaedtiedepartemeentesne. Jeahtjah gaavhtan dle dah mubpieh moenehtsisnie lin goevtesedirektööre Vaarjelimmiedepartemeentesne Frede Hermansen, departemeenteraerie Barkoedepartemeentesne Ellen Seip, pollisedirektööre Odd Reidar Humlegård, skaehtiedirektööre Svein Ragnar Kristensen, professovre Universiteetesne Bergenisnie Anne Lise Fimreite, åvtehke Pollisen jearsoesvoetedïenesjasse Marie Benedicte Bjørnland jïh laakedåapmere Hålogalaanten laakemaannereaktesne Monica Hansen Nylund. ¶ Lohkh salkehtimmiem ¶ Reerenasse lea daan biejjien sjæjsjalamme Raavrevijhken tjïeltem Noerhte-Trööndelagesne meatan vaeltedh saemien gïelen reeremedajvesne tsiengelen 1.b. raejeste. Dellie Raavrevijhke dïhte mubpie åarjelsaemien tjïelte reeremedajvesne sjædta. Daate lea reerenassen vaajtelen mietie åarjelsaemien gïelem evtiedidh jih nænnoestidh. ¶ - Daan biejjien mijjieh aktem gaajh hijven evtiedimmiem vuejnebe åarjelsaemien gïelese, joekoen noere almetji luvnie. Jeenjesh leah tjarke barkeme juktie dohkoe båetedh gusnie mijjieh daan biejjien, jïh dejnie tjoerebe jåerhkedh. Gosse dïhte saemien daelie vielie våajnoes sjædta Raavrevijhkesne, dle badth vienhtem daate sæjhta dam saemien identiteetem sagki nænnoesåbpoe darjodh dej saemien årroji luvnie tjïeltesne. Daate sæjhta darjodh guktie stuerebe iedtje sjædta åarjelsaemien lïeredh jïh soptsestidh, orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoeministere Rigmor Aasrud jeahta. ¶ Åarjelsaemien gïele lea tjïelkestamme goh akte ietjmies håvhtadihks gïele UNESCO’n rööpses læstosne håvhtadihks gïeligujmie, jïh daerpies jïjnjh råajvarimmiejgujmie juktie dam gïelem vaarjelidh jïh evtiedidh. Dååjrehtimmie, gaskem jeatjah dehtie åarjelsaemien tjïelteste Snåase, lea vuesiehtamme gosse meatan sjïdteme reeremedajvesne, dle dïhte aktem jollebe staatusem vadta gïelese. ¶ Saemien gïeli reeremedajvesne saemien jïh nöörjen leah seammavyörtegs gïelh. Daejnie tjïeltine dle gaajhkesh reaktoem utnieh gagkestimmiem åadtjodh saemien gïelesne gosse byögkeles etaatigujmie dajvesne govlesedtieh. Tjïeltine dle årroji aaj stuerebe reaktah lïerehtimmiem åadtjodh saemien gïelesne, jïh akte krieveme sjïltadimmien bïjre dovne saemien jïh nöörjen gïeline. Gosse Raavrevijhken tjïeltem meatan vaalteme dle ållesth luhkie tjïelth Finnmaarhkesne, Tromsesne, Nordlaantesne jïh Noerhte-Trööndelagesne reeremedajvesne. ¶ Raavrevijhken tjïelte ohtsedi jaepien 2010 mejtie åadtjoeji meatan sjïdtedh saemien gïeli reeremedajvesne. Reerenassen raeriestimmesne staatebudsjedtese jaapan 2013 dle 4,1 mill. kråvnah lyjkeme juktie reeremedajvem vijriedidh Raavrevijhken tjïeltine. Dah vierhtieh edtjieh tjïelten jïh fylhkentjïelten lissiemaaksoeh maeksedh guektiengïeleldh reeremasse. ¶ Lohkh vielie saemien gïeli reeremedajven bïjre ¶ Dïhte dåarjoe saemien åssjelidie sæjhta jaepien 2011 medtie 829 millijovnh kråvnah årrodh, akte lissiehtimmie 27 millijovnh kråvnine, jaepien 2010 raejeste. Saemiedigkie sæjhta jaepien 2011 medtie 360 millijovnh kråvnah reeredh, akte lissiehtimmie 13 millijovnh kråvnine. ¶ Reerenasse lea sov budsjedteraeriestimmesne jaapan 2011 raeriestamme dåarjoem saemien gielide lissiehtidh orre 10 millijovnh kråvnajgujmie Orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoedepartementen budsjedten bijjelen. Daate akte lissiehtimmie sjædta ållesth 23 millijovnh kråvnine dej golme minngemes jaepiej dan Dahkoesoejkesjasse saemien gielide, Orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoedepartementen budsjedten bijjelen. ¶ Divvun-prosjekte aktem gïeledirregem evtiedamme goh elektrovneles staavadimmieviehkie, staeriedimmieprogramme jïh pedagogeles programmevaaroe dejtie joekehts saemien gïelide. Evtiedimmie dagkeres daataprogrammeste lea daerpies jis dah saemien gïelh edtjieh vijriebasse jieledh goh åtnoegielh daan beajjetje siebriedahkesne. ¶ - Joekoen vihkeles orreme vierhtieh Divvun’en vijriebasse giehteldæmman gorredidh, jïh manne aaj daajram Saemiedigkie barkeme vielie guhkiebasse øørnegh gaavnedh dan prosjektese, mij lea juhteme 2004 raejeste. Manne dannasinie joekoen madtjeles juktie gïelebarkoen sisnjelen, mij 10 millijovnh kråvnah åådtjeme, lea raeriestamme 4,7 millijovnh kråvnah læjkodh juktie aktem giehteldimmie- jïh evtiedimmiesiebriem Divvun’se tseegkedh, stateraerije Rigmor Aasrud jeahta. ¶ Saemiedigkie, mij aktem joekoen vihkeles sijjiem åtna dennie barkosne saemien gïelide, 3,5 millijovnh kråvnah åådtje dehtie gïeledåarjoste 10 millijovnh kråvnine. Reerenasse raereste Saemiedigkie edtja 225,665 millijovnh kråvnah åadtjodh Orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoedepartementen bijjelen. Lissine dïhte fïerhten jaepien baalhka Saemieåålmegen foenteste båata. ¶ Kultuvredepartementen kap. 320 nuelesne, Sïejhme kultuvreåssjelh, påaste 73 Nasjovnale kultuvregåetieh, lea 5 millijovnh kråvnah dåarjojne raeriestamme dan bigkemeprosjektese Noerhtealmetji jarnge / Senter for nordlige folk (aarebi Ája Saemien jarnge) Kåfjordesne. Dah orre gåetieh edtjieh gaervies årrodh guesside giesien 2011. ¶ Orrestehteme, reereme- jïh gærhkoedepartementen kap. 2445 nuelesne Statsbygg, lea aktem dåarjoemieriem raeriestamme gusnie aaj vierhtieh dan soejkesjæmman orre gåetijste Saemien Sijtese Snåasesne leah meatan. Jaepien 2011 ussjede aaj Saemien tjeahpoemuseumem soejkesjidh Karasjohkesne. ¶ Nöörje sæjhta juvnehtimmide dåarjedidh sjïerereektijeste aalkoealmetji reaktide, tsiehkien bïjre saemide Nöörjesne. Orrestehteme, reereme- jih gærhkoedepartemeente barkoem stuvrie juktie aktem vuesiehtimmiem darjodh dej suerkiej bïjre gusnie iemie. Dam åehpiedehti EN’en ihkuve forumisnie aalkoealmetji 11. sesjovnesne, New York’sne jååktan. ¶ En’en sjïerereektije aalkoealmetji reaktide, James Anaya, sov reektehtsem tsiehkien bïjre saemide Nöörjesne, Sveerjesne jïh Såevmesne deelli tjaktjen 2011. Reektehtse våaromem vaalta aktene konferansesne maam Saemien parlamentarihkeles raerie öörnedi voerhtjen 2010. Konferansesne lin tjïrkijh dejstie golme saemiedigkijste jïh tjïrkijh dejstie golme reerenassijste, gusnie sjïerereektije bïevnesh jïh vuajnoeh dejstie åadtjoeji. ¶ Dïhte vuesiehtimmie dåarjedimmien bïjre sæjhta illehtamme årrodh åvtelen aalkoealmetje-aamhtesh gïetesuvvieh dejnie sjyöhtehke EN-åårganine 2012, jïh vuesiehtimmiem sæjhta orrestidh jaepiej 2013 jih 2014. ¶ Nöörjen håaleme Ihkuve forumisnie (eengelske tjaalege) Sjïerereektijen reektehtse Nöörjen bïjre (PDF) ¶ Reerenasse sæjhta driektem bueriedidh juktie byøgkeles digitaale dienesjh evtiedidh, jïh raereste dannasinie stoerre dåarjoeh IKT-ektiedamme aamhtesidie jïh staaten IKT-prosjektide. ¶ - Daate sæjhta kvaltiteetem bueriedidh byøgkeles reeremasse, jïh tijjem sjugniedidh maam gaskem jeatjah maahta nåhtadidh verkebe aamhtesegïetedæmman jïh barkojde mah krïevieh almetjh stïeresne, jïh persovneles gaskesem, orrestehtemeministere Rigmor Aasrud jeahta. ¶ Daah stoerre IKT-prosjekth leah dåarjoeh åådtjeme reerenassen raeriestimmesne budsjedtese jaapan 2012: ¶ Reerenasse sjæjsjalamme departementh edtjieh tjåenghkies årrodh daan beajjetje reerenassekvartaalen sisnie jïh bïjre. Guktie edtja åvtese darjodh sæjhta voestegh nænnoestidh mænngan reerenasse aktem gamte, gaahpoeh prosessem tjïrrehtamme gusnie ovmessieh guejmieh edtjieh åadtjodh raeriestimmiejgujmie båetedh. ¶ - Mijjieh sïjhtebe govledh maam almetjh vienhtieh åvtelen reerenasse dam minngemosth sjæjsjalimmiem vaalta, mejtie edtja dejtie gaavnoes gåetide utniehtidh jallh orresistie bigkedh, reeremeministere Rigmor Aasrud jeahta. Akte jïjtse blogge tseegkesåvva gusnie gaajhkesh meahtieh raeriestimmiejgujmie båetedh voerhtjen 1.b. raajan: Blogg.regjeringen.no/regjeringskvartalet ¶ Dïhte sjæjsjalimmie aktem tjåenghkies reerenassekvartaalem tjåadtjoehtidh lea juvnehtamme jearsoesvoeten gaavhtan. Seamma aejkien dle dïhte dorje guktie ektiebarkoe radtjoes sjædta, jïh åenehks geajnoe dovne departementi gaskem jïh Stoerredægkan. Ij guhte dejstie skaarijste naakenidie gåetijste lea naemhtie guktie daerpies rïjvestidh. Dah konstruksjovnh leah jearsoes men tjuara dejtie dåvvodh. Duarpatjommes jollegåetiem bueriedidh dej skaaraj mænngan mejtie bomba darjoeji. ¶ Daelie edtja aktem salkehtimmiem tjïrrehtidh konsepteveeljemen bïjre. Akte alternatijve sæjhta årrodh reerenassekvartaalem bæjjese bigkedh guktie lij åvtelen snjaltjen 22.b., men jeatjah gaskoehalternatijvh aaj gååvnesieh. Lissine dle reerenasse sæjhta alternatijvh utnedh gusnie lea nuepie Ålkoerijhkedepartementem jïh Byjresevaarjelimmiedepartementem reerenassekvartaalese sertedh. Dannasinie jienebh alternatijvh sijhtieh dorjesovvedh dennie vijriesåbpoe prosessesne. ¶ - Dej båetiji aski tjoerebe dejtie ovmessie vuajnojde sinsitnien vööste vïekesjidh, ij leah daate akte aelhkie sjæjsjalimmie, jïh vaallah akte prosesse gænnah maam tjuara aelhkieslaakan darjodh, Aasrud jeahta. ¶ Aasrud aaj jeahta reerenasse lea sjæjsjalamme evtiedimmie reernassekvartaaleste edtja staateles, ij tjïelten soejkesjinie årrodh. Dam jearsoesvoeten jïh barkoen åvtese gaavhtan dorje. Dïhte sæjhta jiehtedh staate diedtem vaalta soejkesjebarkoem åvtese juhtedh, men gaajhkh gïetedamme suerkieh edtjieh hævvi govlehtoevedh soejkesje-jïh bigkemelaaken krievemi mietie. ¶ Annjebodts ij leah ekonomeles aarvehtsh tjïrrehtamme dejtie ovmessie alternatijvide. Edtja dam darjodh akten byjngetje kvaliteetegorredimmien tjïrrh konsepteveeljemistie (KS 1). ¶ Reerenasse raereste daan beajjetje öörnegem joekehtamme barkoevedtijemaaksojne vijriedidh 31 orre tjïeltigujmie. Seamma tïjjen dah orre njoelkedassh regijovnaaledåarjode jienebh suerkielaahpehtassh utnieh goh aarebi, jïh dan åvteste såemies jielemh tjuerieh öörnegistie vaaltasovvedh. Raeriestimmie jååhkesjæmman seedtesåvva EFTA:n vaaksjomeåårganese ESA daan biejjien. ¶ Dastegh ESA daam jååhkesje dellie dïhte orre öörnege sæjhta gaajhkide tjïeltide daan beajjetje gïehtelimsdajvesne feerhmedh. Abpe Noerhte-Nöörje meatan sjædta. Doh 31 tjïelth mah lissine båetieh, leah geerjehtamme luhkine fylhkine Noerhte-Trööndelagen luvhtie Aust-Agderen gåajkoe. Daan beajjetje maaksoeåasah leah raeriestamme jåerhkedh. Gaajhkh tjïelth mah daan biejjien leah feerhmesovveme öörnegistie, seamma sovnesne sjidtieh goh daan biejjien. Raereste dejtie orre tjïeltide sovnese 2 bïejedh, mearan raereste golme tjïelth sovnese 3. Dïhte orre öörnege edtja faamoem åadtjoeh snjaltjen 1.b. 2014 raejeste. ¶ - Mijjieh joekoen madtjeles ihke mijjieh rååresjimmiej tjïrrh orre njoelkedassi bïjre regijovnaaledåarjose, jååhkesjimmiem åadtjoejimh fleksijbele årrodh gosse edtjebe gïehtelimsdajvem gaertjiedidh. Dan åvteste lea nuepie orreme raeriestidh 31 tjïeltigujmie vijriedidh, tjïelte- jïh orrestimmieministere Jan Tore Sanner jeahta. – Öörnege aktine joekehtamme barkoevedtijeöörneginie lea akte dejstie vihkielommes viehkiedïrregijstie juktie fasseldimmiem dajvine skreejredh. Barkoefaamoe lea mijjen vihkielommes vierhtie, jïh eevre daerpies siebriedahkeevtiedimmien gaavhtan mijjieh barkoefaamoem nuhtebe mij abpe laantesne gååvnese, finanseministere Siv Jensen jeahta. ¶ Dejnie orre öörneginie sïelth 233 tjïeltine maehtieh geahpanamme barkoevedtijemaaksoem åadtjodh sovnesne 2-5. Daate lea joekoen vihkeles jielemen mieriekrïevenasside dajve-Nöörjesne. Dïhte fåantoe man åvteste Reerenasse raereste 31 tjïelth meatan vaeltedh öörnegen sïjse, lea daah tjïelth aktem viesjies evtiedimmiem åtneme almetjelåhkosne, fasseldimmesne jallh ekonomeles sjïdtemisnie. ¶ Doh orre tjïelth öörnegisnie leah: ¶ Doh orre njoelkedassh regijovnaaledåarjose EU:sne jïh EØS:dajvesne jienebh sektovrelaahtpehtassh utnieh goh aarebi. Dan åvteste ij leah luhpie joekehtamme barkoevedtijemaaksojne skovhtesuarkan, energijesuarkan, staeliedorjemassese jïh syntetiske fijberedorjemassese, finansese jïh tjirkemasse. Lissine sïelth båetieh (konsernesne) mah darjomigujmie gïehtelieh mah leah sïejhme aktene åejviekontovresne. Daah suerkieh tjuerieh dan åvteste sïejhme barkoevedtijemaaksoem maeksedh 14,1 prosentesne snjaltjen 1.b. 2014 raejeste. Dennie mubpene bielesne skïhpebigkeme, mij aarebi ålkolen orreme, öörnegen sïjse båata joekehtamme barkoevedtijemaaksojne. Doh jarkelimmieh EU:n njoelkedassine regijovnaaledåarjose nænnoestamme sjïdtin dehtie evtiebistie reerenasseste. Sïelth mah laanteburrien, skåajjeburrien jïh göölemen sisnjelen gïehtelieh, mejtie aervede EØS-latjkoen ålkolen båetieh, maehtieh joekehtamme åasajgujmie jåerhkedh seammalaakan goh daan biejjien dan notifiseradamme öörnegen ålkolen. ¶ Doh orre njoelkedassh krievieh dah sïelth mah dåarjoem dåastoeh, jïh man jïjnje fïerhte sïelte dåarjojne åådtje bæjhkoehtamme sjidtieh. Sæjhta dejtie bïevnesidie bæjhkoehtidh Skaehtieetaaten gåetiesæjrojne. ¶ Tjuara daan beajjetje öörnegem joekehtamme barkoevedtijemaaksojne staeriedidh dan åvteste EU-kommisjovne jïh ESA leah orre njoelkedassh regijovnaaledåarjose nænnoestamme boelhkese snjaltjen 1.b. 2014 – 31.12.2020. Daate akte soejkesjamme staeriedimmie, maam dorje fïerhten tjïjhtjeden jaepien. Reerenasse soejkesjeminie dam orre öörnegem åehpiedehtedh staeriedamme nasjovnaalebudsjedtesne 2014. ¶ Barkoevedtijemaaksoe ovmessie sovnine ¶ Sovne ¶ Sovne ¶ Sovne ¶ Sovne ¶ Sovne ¶ Sovne ¶ Sovne ¶ * Saatse lea 10,6 pst, dan guhkiem joekehtse gaskem dam maaksoem mij båata dejstie saatsijste fïereguhte 14,1 pst. Jïh 10,6 pst., jïh ij stuerebe sjïdth goh 450 000 kråvnah sïeltese. Geajnoeskovhtesïeltide goske joekehtse stuerebe sjïdth goh 250 000 kråvnah. ¶ Dïhte raeriestimmie mij daelie notifiseradamme sjædta, sovnem 2-5 feerhmie, jïh reaktavåaromem åtna njoelkedassine regijovnaaledåarjose. Sovne 1 a, mij daan biejjien giehpiedamme maaksoem åådtje goh akte fïerhten jaepien frijjesumme EØS-njoelkedassi sisnjeli bagatelleligke dåarjoen bïjre, ij leah dan åvteste gïetedamme notifiseradimmesne. Doh 54 tjïelth leah daan biejjien goh akte bielie kompensasjovneöörnegistie dejnie tjïeltine mah idtjin joekehtamme barkoevedtijeöörnegem åadtjoeh jaepeste 2007 ikth vielie. Reerenasse sæjhta daelie vuarjasjidh mejtie lea råajvarimmieh mejtie gåarede nuhtjedh budsjedtegïetedimmesne. ¶ Vyörtegs guessieh, Nyjsenæjjah jïh kaarrh, Buerie båeteme Nöörjese buerie båeteme Mongstadese Jïh buerie båeteme akten stoerre jïh vihkeles beajjan! Daan biejjien veartenen stööremes jïh bööremes evtiedamme laboratrovrijumem rïhpestibie juktie karbovnerebpieldimmieteknologijem teestadidh. Akte sjïere jarnge mij maahta joekehts gaassh jïh teknologijh teestadidh. ¶ Akte sjïere teestejarnge mij maahta aktem dejstie stööremes haestiemidie dåastodh mijjen baelien. ¶ Sïjhtem aelkedh gijhtedh Gassnova, Statoil, Shell jïh Sasol. ¶ Dijjieh ektesne daam jarngem buektiehtamme. ¶ Dijjieh viehkiehtidie vihkeles maahtoem jïh daajroem vedtedh CO 2 -giehpiedimmien bïjre. ¶ Manne dijjem garmerdem ihke dijjieh lidie vaedtsiehtæjjah daennie sjïere barkosne. ¶ Sïjhtem aaj gijhtedh Aker Solutions jïh Alstom dijjen dïedten åvteste daan haestije prosjektese. ¶ Mongstad Teknologijejarnge akte gaajh åajvoeh prosjekte Vihkeles. ¶ Nöörjese jïh abpe veartenasse. ¶ Veartene vielie energijem daarpesje juktie evtiedimmiem jïh ekonomeles sjïdtedimmiem sjugniedidh. Juktie millijovnh giefiesvoeteste lutnjedh. ¶ Seamma tïjjen, sjïdtedimmiegåetien gaasseluejhtemh verkebe verkebe lissehteminie. ¶ Vielie energije sæjhta vielie luejhtemh vedtedh. ¶ Mijjieh daarpesjibie sjïdtedimmiegåetiegaassen luejhtemem giehpiedidh. Jïh mijjieh daarpesjibie energijedorjemassem lissiehtidh. ¶ Seamma aejkien. ¶ Mijjieh tjoerebe gaavnehtidh guktie maahta energijedaarpoem luejhtemegiehpiedimmien daarpose sjïehtedidh. ¶ Akte tjoevtenje disse lea karbovnerebpieldimmieteknologije. ¶ Jalhts stoerre skåårvemh dorjesuvvieh orrestimmeles energijen bïjre jaepiej åvtese, ¶ dle veartene sæjhta jåarhkedh daarpesjidh fossijle båeltemassem gellie jaepieh åvtese. ¶ Jis mijjieh aktem monnehke energijefasseldimmiem gorredibie, dle mijjien aajnehke nuepie lea luejhtemem giehpiedidh tjïrreste, gaasseste jïh åljeste. ¶ Daate dannasinie evtiedimmie karbovnerebpieldimmieteknologijeste dan vihkeles. ¶ Daate teknologije maahta deallahtidh mahte göökteluhkie prosenth dejstie luejhtemegiehpiedimmijste mah leah daerpies 2050. ¶ Daate dannasinie Nöörje lea haestemem vaalteme daam bööremes evtiedamme teknologijem evtiedidh. ¶ Nöörjen suksesse ålja- jïh gaasseindustrijine lea bïgkeme innovasjovnese jïh orresjugneden teknologijese. Daelie mijjieh daam dååjrehtimmiem nåhtadibie daennie Mongstadesne Aktene lïhke laavenjostosne mijjen gaskenasjovnale guejmiejgujmie. Læjhkan – dagkerh tekonologeles raasth tsööpkedh lea dovres. Geerve. Men tjoerebe lyhkesidh. ¶ Mijjieh daarpesjibie vielie dæjpeles haarjanimmiem karbovnerebpieldimmieteknologijen bïjre. ¶ Maaksoeh tjuerieh våålese båetedh. Jïh doh vaahrah tjuerieh guarkeme sjïdtedh jïh geahpanidh. ¶ Karbovnerebpieldimmieteknologije maahta akte dejstie vihkielommes dåarjojste sjïdtedh juktie luejhtiemidie giepiedidh abpe veartenem. ¶ Ibie maehtieh energijen jïh byjresen gaskem veeljedh. Gåabpegh daarpesjibie. ¶ Daate sæjhta jiehtedh mijjieh daarpesjibie daej barkoejgujmie jåarhkedh. Daennie Nöörjesne Mongstaden teknologijejarngesne. Jïh abpe veartenisnie. ¶ Akte dejstie aevhkijste Mongstaden teknologijejarngesne lea dan fleksibiliteete. ¶ Daate skreejrie hijven teestesijjine årrodh gelliesåarhts karbovnerebpieldimmieteknologijidie. ¶ Akte aajnehke laante jallh aajnehke sïelte ij maehtieh dam orre teknologijem åvtese guedtedh oktegimse. ¶ Manne dannasinie nuepiem vaaltam sïelth jïh reerenassh bööredidh mijjen luvnie barkedh daennie Mongstadesne. ¶ Mongstad lea, jïh edtja jåerhkedh årrodh akte tjïelke gaskenasjovnale ektiebarkoe. ¶ Orre teknologijen bïjre gaahtjedh lea akte gaahtjeme mijjieh ajve maehtebe ektesne vitnedh. ¶ Dotkijh tjuerieh laavenjostedh. Laanth tjuerieh laavenjostedh. Byögkeles jïh privaate suerkieh tjuerieh laavenjostedh. ¶ Jis edtja lyhkesidh. ¶ Mongstad akte vuesiehtimmie dan båetijen beajjan. Mijjieh daarpesjibie illedahkh jïh daarjoem juekedh jis edtjebe tjåenghkies ulmieh jaksedh. Luejhtemh giehpiedidh. Aktem jearsoesåbpoe veartenem sjugniedidh. ¶ Daejnie rïhpestimmine Mongstaden teknologijejarngeste, dle ektesne dam vihkeles barkoem aktem sïllem åvtese buakteme. ¶ Daej baakoejgujmie dle bæjhkohtem Mongstaden teknologijejarngem goh rïhpestamme. Gæjhtoe. ¶ Hååleme staate-tjaelijistie Berit Oskal Eira, Barkoe jih -ektiedimmiedepartemente. ¶ Buerie biejjie! ¶ Voestegh tjoerem gaatelassjedh ihke manne tjoerem daaroestidh dan diehre im manne åarjel-saemien maehtieh. ¶ Manne sijhtem gijhtedh ihke dijjieh mannem bøøridh daan seminarese. Manne edtjim daesnie dæjman årrodh, bene idtjim buektehth girte-tjåadtjoehtimmien gaavhtan. Dannasinie leam joekoen geerjene ihke manne leam daesnie daelie. ¶ Dah aamhtsh mah dijjieh edtjede digkiedidh daennie Sijti Jarngesne leah vihkeles mijjen saemide. Seminarh, goh daate, lea åajvoeh sijjieh gusnie saemieh maehtieh gaavnedidh jih tjaånghkenidh. Almetjidie mah iedtjem utnieh dejtie gyhtjelasside, dejtie lea aevhkies ektesne båetedh digkiedidh. ¶ Daate voestes lehkie lea gielen jih identiteten bijre. Munnjien giele lea joekoen vihkeles, dovne mov kultuvrelle identitetese jih fierhten beajjetje jieledisnie. ¶ Mijjieh daejrebe saemien giele lea jienebh dajvine unnebe-våårtege orreme, jih jijnjh saemieh eah leah gielem maana-baeleste åådtjeme. Manne vienhtem daejnie dajvine lea joekoen vihkeles saemien-gielem vihth åvtese lutnjedh. ¶ Reerenassen vuepsie lea åarjel-saemien goh jielije gielem gorredidh. Daate barkoe mij lea dorjesovveme muhteste åarjel-saemien øøhpehtimmie hiejmeskuvlesne daennie Aarportesne, Elgåen byjjehtimmie-jarngesne jih Rørosen dajvesne, lea daennie aktemieresne vihkeles. ¶ Manne sijhtem åvtese vaeltedh dah ektiebarkoe-latjkoeh Saemiedigkien jih Fylhketjielti gaskem, åarjel-saemien dajvesne. Daate akte vihkeles dirrege jis edtja saemien kultuvrem, gielem jih ektievuekiejielemem nænnoestidh jih vååjnesisnie darjodh. Daennie latjkosne dellie Saemiedigkie , Noerhtelaante, Noerhte-Trøøndelaage jih Åarjel-Trøøndelaage jih Hedmarhke åeliedamme eadtjohkelaakan diedtem ektesne vaeltedh, åarjel-saemien kultuvrem jih ektievoetem vaarjelidh jih evtiedidh. ¶ Snåasen tjielte lea syøkeme sæjhta meatan årrodh reeremedajvesne saemien gielese. ¶ Reerenasse ij leah annje ohtsemem gietedalleme. Manne sijhtem læjhkan jiehtedh manne tuhtjem hijven Snaåse dam sillem vaalteme, jih numhtie vuesehte dah sijhtieh åarjel-saemien gielem prijoriteredh jih vaarjelidh. ¶ Mijjieh veasobe aktene guhkies laantesne, guhkies gåhkaldahkigujmie, jih mijjieh saemieh daamtaj utnieh mijjen jielemh jih mijjen voejnesimmie-viermie laanteraasti rastah. Daate gujht stoerre haestemh vadta jis edtja murriedimmiem damtedh dovne laantese, dajvese jih kultuvrelle ektievyøkese. ¶ Gosse edtja åarjel-saemien gielem åvtese lutnjedh, jih kultuvren jih identiteten gaavhtan, dellie lea joekoen vihkeles almetjh laanteraasti rastah ektesne berkieh, dovne muhteste lohkehtimmie-soejkesjidie jih kultuvredarjomidie. ¶ Daennie aktemieresne dellie dah saemien kultuvrejarngh, goh Sijti Jarnge jih Saemien Sijte , goh modtovrh daennie åarjel-saemien kultuvrebarkosne. Staate-raerie aaj ååntjestalla åarjel-saemien kultuvrem evtiedimmienuepieh vedtedh, jih daennie aktemieresne sijhtebe vuepsieslaakan barkedh juktie Saemien Sijte åådtje altese gåetiem stueriedehtedh daennie Stoerredigkieboelhkesne. ¶ Lissene dah kultuvrejarngh sijhtieh vihkeles gielese jih kultuvrese årrodh, dah aaj sijhtieh jieleme-evtiedæmman goh faamoejarngh saemien dajvine årrodh. Harald Baltoen åssjaldahkh akten maahtoe-jarngen bijre lea daennie aktemieresne vihkeles. ¶ Reerenasse daelie aarvoe-skaepiedimmie provgrammine jielemesaktanimmide saemien dajvine barka. Mijjieh sijhtebe jielemesjiehtesjimmide gorredidh, mah leah saemien kultuvrese vihkeles, jih buerebe nuepieh miehtjiejielemidie , vuelkemejielemidie jih vytnesjæmman vedtedh., aaj ektine jeatjah darjoejgujmie. Mijjen dan jijnjh gieltegs jieleme-evtiedimmienuepieh dovne mijjen kultuvren jih byjresken gaavhtan mijjen dajvine. ¶ Vuesiehtimmien gaavhtan lea Byrkije bearkoe daennie Aarbortesne akte dagkeres hijven prosjekte. Ragnhild Sparrock Larsen jih altese gaalla bovtsenbearkoem jijtsistie båatsoste stealladieh jih dejtie dorjesidie bovrine jih beapmoesijjine duakasåvva. Naemhtie maahta jaetjebigujmie åajvoe-laakan åarjel-saemien tradisjovnh juekedh jih jielijedarjodh, jih manne aavoedem dan bijre vielie daennie seminaresne govledh. ¶ Reerenassen noerhtedajve-straategijesne tjåådtje mijjieh edtjebe mijjen joekoen diedtem vaeltedh aalkoe-almetji reaktide. Reerenasse sæjhta dåarjodh guktie dah saemien institusjovnh buerebe barkoe-faamoem jih maahtoe-tseegkemem åadtjoeh, jih aaj veanhta vihkeles sjiehteladtedh guktie dah institusjovh maehtieh eadtjohkelaakan meatan årrodh gaskenasjovnale barkosne. ¶ Jienebh saemien institusjovnh leah meatan sjidteme aktene aalkoe-almetje-nedteviermesne ¶ noerhte-dajvine, jih Arran edtja dam reeredh. ¶ Manne daajram dovne Sijti Jarnge jih Saemien Sijte leah bøøresovveme daan nedtevearman, jih manne håhkoem numhtie sjædta. ¶ Aalkoe-almetje-nedteviermie sæjhta joekoen vihkeles årrodh maahtoedarjomasse jih maahtoe-evtiedæmman saemide jih aalkoe-almetjidie. Evtiedimmie noerhtedajvine, jih guktie vearolde jorkesåvva leah stoerre haestemh saemide jih aalkoe-almetjidie, jih jis edtja dejtie haestemidie dåastoehtidh dellie stoerre dotkemedaerpiesvoetem sæjhta årrodh, dovne jielemidie jih ektievoetide. ¶ Ektiebarkoe dah saemien institusjovni gaskem, sæjhta faamoem jih nuepieh vedtedh dejtie stoerre haestemidie dåastoehtidh. ¶ Gosse soptsestem dotkemen bijre, dellie sijhtem neebnedh dam orre saemien dotkemeprogrammem Nøørjen dotkemeraereste, jih daelie dihte programme lea govlehtimmesne departementinie. ¶ Dejnie annjebodts provgrammetjaaleginie lea åajvoeh-laakan barkeme jih dihte ¶ vuesehte mah leah saemien dotkemedaerpiesvoeth jih guktie edtja dej vihkelommes dotkemeaamhtsi gaskem prijoriteredh. ¶ Daate vuesehte jienebh saemieh edtjieh skreejresovvedh saemien dotkemasse båetedh, jih aaj eadtjalgovvedh saemien gielem dotkemisnie nuhtjedh. Joekoen sjollehke ihke dennie provgrammesne åvtese buakta daate aaj dotkemem dååjre mij lea åarjel-saemien gielese sjiehteles. ¶ Jis edtja ektiebarkoem saemieh gaskem jih laanteraastaj rastah nænnostidh, dellie vienhtem IT jih gaskestallemeteknologije leah gøøkte tsiehkiebaakoeh. Dovne gieleøøhpehtimmiem jih skuvlelohkehtimmiem maahta gaskeviermen tjirrh åadtjodh, jih saerniestimmiegalkeme ektiebarkoem aelhkebe dorje ¶ Stoerredigkie jih Reerenasse vuartasjieh guktie dagkeres øøhpehtimmie-nedtigujmie gåarede, jih mijjieh sijhtebe abpe dajve Aarborteste Elgåese edtja buerie øøhpehtimmiesijjieh åarjel-saemien gielesne åadtjodh. ¶ Manne sijhtem neebnedh jienebh departementh jih Staateministeren kontovre daelie utnieh saerniestimmieh saemiengielesne dej gaskeviermiesæjrojne. Jeenjemes lea noerhte-saemien, bene Reerenasse aaj sæjhta luvle-saemien jih åarjel-saemien nuhtjedh. Manne sijhtem aaj åvtese buektedh gaskeviermie lea hijven gosse edtja saerniestimmieh geerjehtidh, aaj åarjel-saemien kultuvren jih institusjovni bijre. ¶ Jirreden edtja lehkiem sijjienommi bijre saemien-gielesne åarjel-saemien dajvesne årrodh. ¶ Mov lea jielemedaajroe sijjienommigujmie Romseste, gusnie aerebi lij traakestimmieh jih naa åavroes aamhtse. ¶ Dam-daalah gujht almetjh haarjanamme sijjienommigujmie, jih dah eah daelie dan tjarke sijjienommide vuastalestieh. ¶ Mov lea stoerre jaahkoe saemien gielem sijjienommi tjirrh vuesiehtidh, jih vienhtem daate akte vihkeles råajvarimmie saemien identitetem jih ektievoetedomtesem nænnoestidh. ¶ Minngemes dle sijhtem åvtese buektedh mijjen Ofelas-prosjekte, gusnie saemien noerh geajnoem vuesiehtieh jih nuhtjesuvvieh goh maahtoe-geerjehtæjjah, jih darjoeh guktie dihte saemien vååjnedimmesne sjædta. ¶ Prosjekte eelki jaepien 2004, jih vååjneme goh akte ipmerijhken aavrehke prosjekte årrodh. ¶ Dah tsieglh leah guessine feeleme skuvlide jih siebriedahkide abpe laantesne jih naemhtie riekte voejnesamme jih soptsestamme daaroen noerigujmie, dej aarke-biejjiesijjine ¶ Daan jaepien tsieglh leah dam saemien aalfabetem gaskevearman biejeme, gusnie maahta soptsestimmieh dovne noerhte-saemien, luvle-saemien jih åarjel-saemien goltelidh. ¶ Gosse Staateraerie orresth aktem skuvlem Oslovisnie lij guessine, dellie aaj åadtjoeji dam saemien aalfabetem mijjen tsiglijste lieredh. Prosjekte vuesehte guktie maahta hijven saerniestimmieh saemien kultuvren bijre almetji tjirrh buektedh. Hohke leah dan jijnjesh dan prosjekten mietie gihtjeme, guktie daate prosjekte lea gihtjeme vielie beetnegi mietie, ihke dah sijhtieh vielie minnedidh, uvtemes maadthskuvlide. ¶ Daate munnjien vihth diekie buakta, dagkeres tjaånghkoesijjieh goh daate seminare. Manne aavoedem daesnie årrodh daejtie gøøkte biejjide. ¶ Mijjieh libie daelie aalkeme Stoerredigkie-bievneminie saemie-politihken bijre barkedh, mij mijjieh rååresjibie åvtese biejedh Stoerredægkan tjakten 2007. Bievneme sæjhta diejveldidh jih vuesiehtidh daan Reerenassen saemiepolitihke, jih aaj sæjhta vihkeles aamhtsh jih råajvarimmieh åarjel-saemien dajvesne bæjjese lutnjedh. ¶ Dennie aktemieresne mijjieh sijhtebe gaskestallemem jih vuajnoeh joekehth saemien byjresistie utnedh, mejtie mijjieh byørebe leavloem biejedh daennie barkosne. ¶ Manne sijhtem dijjem haestedh sjiehteles lahtesigujmie båetedh daan gijresne, mejtie mijjieh byørebe leavloem biejedh åarjel-saemien dajvine. ¶ Mov lea stoerre jaahkoe daate seminare sæjhta buektedh jijnjh nuhteligs lahtesh jih digkiedimmieh mah manne maahtam meatan vaeltedh dovne barkojne bievneminie jih mov fierhten beajjetje barkoe Reerenassesne. ¶ Gæjhtoe ihke mannem goltelidh jih læhkoe seminarine! ¶ Snåasen tjielteståvroe nænnoesti tjåanghkosne suehpeden 27.b. 2010, ohtsedidh dam saemien nommem Snåasen tjïelte baaltenommine nåhtadidh tjieltese. ¶ Staateraerie lea daan biejjien tjïelteståvroen nænnoestimmiem vihtiestamme, tjieltelaaken 3.§ 3.nr. mietie. ¶ Nr.: 22 ¶ Barkoevaaksjome 5 millijovnh kråvnah åådtje juktie sïeltide vielie vaaksjodh mah gïehteleminie lååjkedimmine jïh leejjeminie barkoefaamoste. ¶ – Vihkeles Barkoevaaksjomem lissiehtidh guktie dah maehtieh viehkiehtidh aktem eensi barkoejieledem gorredidh. Prijoriteringe råajvarimmijste mah daelie dorjesuvvieh gaskem jeatjah barkoefaamoesuerkien vööste, jïjnjh vierhtieh krievieh. Barkoevaaksjome edtja giehtjedidh njoelkedassh fulkesuvvieh, barkoeministere Hanne Bjurstrøm jeahta. ¶ Barkoevaaksjomem nænnoesåbpoe dorjeme gellien aejkien mænngan 2006, gaskem jeatjah gosse reerenassen göökte dahkoesoejkesjidie tjïrrehti sosijale dumpingen vööste. Minngemes jaepien dle vaaksjome g.j. lissiehtamme vaaksjomebarkoem barkoetsiehkiejgujmie dejnie sïeltine mah barkoefaamoem lååjkedieh jïh leejjieh. Jaepien 2012 dle Barkoevaaksjomem lissiehtamme tjåanghkan 15 millijovnh kråvnajgujmie. ¶ Sjïehtesjimmien sjïekenisnie EU'en sæjjasadtjebarkijebyrå'en bïhkedassijste EØS-latjkosne, dle reerenasse gellie råajvarimmieh raeriestamme juktie gorredidh direktijven seammagïetedimmieprinsihpe rïektesisnie fulkesåvva. ¶ Barkoevaaksjome aktem vihkeles råållem åådtje råajvarimmiepaahkem dåarjedidh. Barkoevaaksjome edtja bïhkedidh jïh bïevnedh dej orre njoelkedassi bïjre seamma gïetedimmien bïjre dejstie leejjeme barkoevaeltijijstie, jïh viehkiehtidh gorredidh ihke daate prinsihpe seamma gïetedimmiem bïjre fulkesåvva. Barkoevaaksjome edtja aaj vaaksjomem utnedh dejnie orre nænnoestimmine digkiedimmiedïedten bïjre, leejjemeåtnoen bïjre sïeltesne. ¶ Ođas , 09.05.2012 ¶ Måantan, suehpeden 7.b. staateministere Jens Stoltenberg veartenen stööremes jïh bööremes evtiedamme dotkemejarngem CO 2- reejnemasse rïhpesti. . ¶ CO 2 Technology Centre Mongstad (TCM) edtja reejnemasse CO 2 ’ste dotkedh raffijnerijeste jïh baahkoefaamoevierhkeste Mongstadesne. Teestetseegkeldahken åssjele lea dejtie bööremes jïh liehtemes vuekide dagkeres reejnemasse gaavnedh. ¶ Medtie 1000 dåaroenierh Hiejmevaarjelimmien dahkoedåehkijste Østlaantesne leah haarjeneminie disse mij lea Hiejmevaarjelimmien uvtemesth barkoe – almetjh vaarjelidh jïh vihkeles infrastruktuvre. Ektine pollisedåehkiejgujmie åarjel jïh noerhte Buskeruden pollisedajveste, dle Hiejmevaarjelimmie tjåadtjoehtæjja jearsoesvoeten åvteste. ¶ Vaarjelimmieministere Grete Faremo HV-haarjanimmesne Djerv. - Guvvie: Rune Haarstad/HV ¶ – Manne åådtjeme vihkelesvoetem vuejnedh dennie barkosne maam Hiejmevaarjelimmie dorje. Manne lyjhkim dam maam åadtjoejim vuejnedh Hiejmevaarjelimmien dahkoedåehkijste, vaarjelimmieministere Grete Faremo jeehti gosse haarjanimmiem Øvelse Djerv vaaksjoeji dæjstan. Dïhte haarjanimmie lea Hiejmevaarjelimmien støøremes haarjanimmie Østlaantesne daan jaepien. ¶ Lïhke polliselaavenjostoe Vaarjelimmien bieleste lea vihkeles stillemevuekide haarjanidh, jïh akte lïhke laavenjostoe pollisine dej joekehts boelhki tjïrrh aktene ov-vaantosne. Haarjanimmien aalkovisnie lea annje raeffie laantesne, jïh Hiejmevaarjelimmie pollisem dåårje barkoedåehkiejgujmie, pollisen stuvremen nuelesne. Mænngan haarjanimmesne dïhte tsiehkie vearrene, jïh Telemarhke jïh Buskeruden hiejmevaarjelimmiedajve diedtem vaeltieh siebriedahken jearsoesvoeten åvteste. Akte jeatjah vihkeles haarjanimmiebiehkie HV’ese lea haarjanidh guktie edtja barkojde tjïrrehtidh jïh aktivyøki barkoe laante-jïh mearoe-hiejmevaarjelimmien gaskem. ¶ Guvvie: Rune Haarstad/HV ¶ – Manne aktem haarjanimmiem vuajneme mij ussjedammes vååjnoe, dovne dej barkoej bïjre mah byjjebasse båetieh, jïh mah vihkeles objekth haarjanimmiedajve faala, goh staarh, mearoegaedtiedajve, jïh dihte jeatjah dajve, Faremo jeahta. ¶ Vaarjelimmiediedtem reerie Daan aejkien vaarjelimmieministere åadtjoeji Hiejmevaarjelimmien bijjiegietjiem vuejnedh. Dejnie barkoedåehkine jïjtjevyljehke nyjsenæjjah jïh kaarrh mah leah Varjelimmine latjkoem dorjeme, jïh haarjanieh 20-25 biejjieh jaepien. Daate lea semiprofesjonelle foevh mah maehtieh varki dïenesjasse båetedh abpe laantesne. Dah dåaroenierh øøhpehtimmiem åådtjeme Hæren, Mearoevaarjelimmien jallh Elmievaarjelimmien luvnie, jïh daelie altese sjïere maahtoem Hiejmevaarjelimmien luvnie nåhtadieh. Jïjnjh dejstie dåaroenierijste aaj meatan orreme gaskenasjovnale dïenesjisnie dej minngemes jaepiej. ¶ Hiejmevaarjelimmie daej dåaroenieri maadthøøhpehtæmman jïh dååjrehtæmman vijriebasse bigkie, jïh haarjene guktie dah buajhkoes vierhtieh sjidtieh siebriedahkejearsoesvoeten sisnjelen, jïh tjïelke militære dahkojde. ¶ -Vaarjelimmiesurkie stoerre barkoem dorje guktie eatnemedavjh gorredidh skaaran jih deerjemen dïhre. Vaarjelimmiesurkien darjomh gelkieh åvtevaedtsemeetaatinie årrodh byjresken muhteste, vaarjelimmieministere Grete Faremo jeahta. ¶ Vaarjelimmiedepartemente tsiehkiem vuesehte vijries råajvarimmeste daennie 20009:n byjreskegoerehtallemisnie guktie deerjemen jih eatnemeskaaran vøøste barkedh jih åvtjetje aejkiej deerjemh sjeakodh. ¶ -Vaarjelimmie lea jïjnjh jaepiej tjïrrh barkeme hijven jih systematijhken byjreskevaarjelimmine. Jalhts Varjelimmie ij leah voestes mejtie ussjedh goh byjreskeboerehkinie, læjhkan manne tuhtjem Vaarjelimmie lea joekoen hijven byjreskebarkoem dorjeme dan sov darjomen muhteste. Mijjieh libie joekoen madtjeles Vaarjelimmien vïssjeles råajvarammien gaavhtan gåessie vuetjemedavjem sjyøkeme Hjerkinn:sne, departementeraerie Harald Rensvik Byjreskevarjelimmiedepartementisnie jeahta. ¶ Byjreskevaarjelimmiebarkoe operasjovninie Voestes aejkien 2009:sne byjreskevaarjelimmieoffisere barki nasjovnalen duvtijinie Afghanistanisnie, gie dovne jeatjah ussjedalli guktie nuhtjemem njoetedh båeltemes aateste jih råajvarimmie guktie båeltemes aath gïetedidh jih latjkoeh bueriedidh gåessie tsumhtsieh jih kloakem gïetedidh. ¶ Goh Tsjad:n operasjovnen bïjre ussjede , dillie tjaetsiereereme jih hijven tsumhtsietjaetsien gïetedimmie lea vååjneme goh akte daejstie støøremes haestemijstie byjresken gielhtie. Dannasinie sjiehteles tjaetsienjoeteme råajvarimmieh juhtiehtamme. ¶ Vuetjeme- jih lïerehtimmiedajvh dåvvodh 2009 lij joekoen hijven jaepie Hjerkinn:n muhteste goh vuetjemedajvem sjyøkeme. Gaektsie vaahkoej tjïrrh sjeakoeji 20 km² mej 110 tonnh beetsuve vaekneste jih 882 boenehkh mah eah leah baahtseme. Daate seamma jeene goh dej golme evteben jaepiej ektesne . ¶ 2009:esne prosjekte aaj tseegkesovvi juktie sjeakodh 13 jeatjah vuetjeme- jih lïerehtimmiemdajvh mah gelkieh orrijidh boelkesne 2010-2013, jih daennie barkosne lea aalkeme dotkeme- jih evtiedimmieprosjektem guktie haestemh tjijredh guktie pluevieh gïetedidh mah leevlesmetallh leah deerjehtamme. Gærjetje guktie eatnemeskaaran vøøste barkedh jih daam dåvvodh lea tjaalasovveme laavenjostemen tjïrrh Eatnemereeremen Direktovraaten , Nøørjen tjaetsie- jih eenergijedirektovraaten jih Staaten Gæjnoegoevtesen gaskemsh. ¶ Deerjehtamme jaevrienbetniem sjeakodh 2009:sne jïjnjh prosjekth aalkeme deerjehtamme javrienbetnien muhteste, dovne jeatjah Ramsund:sne, gusnie leakadimmie gaaltijijstie laanteste lea dabpanamme jallh tjirkeme. Ulmie lea desnie sjeakodh deerjehtamme jaevrienbetniem boelhkesne 2011-2012. Markvika:sne vijries kroehkemebarkoe dorjesovveme juktie deerjehtamme sedimenth sjeakodh, mij vijriebasse jåhta 2010:sne. Gïehtjedï javrienbetniem daennie Olavsvern:sne dovne råajvarimmiej muhteste. 2009:sne jïjnjh råajvarimmieh tjïrrehtamme våaromedeerjemen muhteste, jih prosjekte mij galka goerehtalledh jih lohkedh gaajhkem våaromedeerjemem eekeme jih leejeme eeki sisnie lea aalkeme. ¶ Tsumhtsiehgïetedimmie jih eenergijelïjrehtimmie Tsumhtsiehgïetedimmie destie buerie sjïdti: Ellies 78% tsumhtseste lea mïnneme vihth-nuhtjemasse . Vijries eenergijelïjrehtimmieprogramme lea daelie 78Gwh njoeteme 2006:n muhteste. Daate lea seamma jeene eenergije goh 4000 årroehsijjiej nuhtjeme akte jaepesne, jih lea medtie 15 proseente Vaarjelimmien ellies eenergijenuhtjemistie. (Vuartesh aaj jïjtje nedteaamhtesem dan bïjre) ¶ Vaarjelimmie lea aaj bueriedamme barkoem eatneme- jih siebredahkedïedten dïhre dovne jeatjah latkjoe provianten åvteste Vaarjelimmien tjøøvkese, jih aalka 5% ekologijen beapmojne 2010:n raajeste. Dihte galka jeananidh 15%:asse 2012:esne. ¶ -Dihte mijjen ulmie mijjen darjomem iktesth bueriedidh eatnemen muhteste jih barkedh deerjemen vøøste. Mijjieh sijhtebe dannasinie eatnemelïjrehtimmine barkedh dej båetije jaepiej, vaarjelimmieministere jeahta. ¶ Nr.: 25 ¶ Reerenasse sæjhta målsodh daan beajjetje göökte öörnegh barkoehaevide, aktine tïjjestaeries barkoehaevietjirkeminie. Raereste aaj jarkelimmieh barkoeskïemtjelassenjoelkedassine juktie dejtie sjïehtedidh daan beajjetje barkoejieliedasse. ¶ – Raeriestimmie sæjhta darjodh guktie aelhkebe sjædta viertiestamme daan beajjetje guektiengïerth öörneginie, maam jeenjesh tuhtjieh geerve jïh måjkoes. Mijjieh aaj sjïehteladtebe guktie dah guejmieh barkoejieliedisnie tjerkebe meatan sjidtieh, barkoeministere Hanne Bjurstrøm jeahta. ¶ Daan biejjien dle akte almetje mij haeviem barkosne åådtjeme, göökte joekehts njoelkedassi nualan båata, jïh altese aamhtese gïetesåvva göökte reereminie. Såemies lea dååjreme maaksoem åådtjodh aktene dejstie öornegijstie, men nyöjhkemem åådtjeme dennie mubpene. ¶ – Manne gujht guarkam almetjh tuhtjieh daate eevre båajhtode, jïh daelie maam akt dejnie darjobe, staateraerije jeahta. ¶ Raeriestimmien åejvievæhtah akten orre barkoehaevieöörnegasse leah buakteme Staeriedamme Nasjovnalebudsjedtesne jaapan 2012. Raeriestimmie dorje guktie akte serteme sjædta akten njoelkedassevierhkese, gusnie akte orre tseegkeme ektievoete barkoehaevide edtja krievemidie nænnoestidh maaksoen bïjre. Reerenasse ussjede aktem laakeraeriestimmiem buektedh gïjren 2013. ¶ Jåarhka öörneginie aktine barkoeskïemtjelasselæstojne, men aktine sjïere njoelkedassine mij sæjhta jiehtedh skïemtjelassh mah eah læstosne tjåadtjoeh, dejtie maahta læjhkan goh barkoeskïemtjelassh jååhkesjidh akten vihties vuarjasjimmien mænngan, dennie sjiere tsiehkesne. Lissine akte öörnege tseegkesåvva gusnie gåarede barkoeskïemtjelasselæstoem ahkedh staeriedidh, gusnie aaj barkoejieleden guejmieh sijhtieh aktem vihkeles råållem utnedh ihke meatan aktene orre, nænnoes barkoeskïemtjelassemoenehtsisnie. ¶ – Raeriestimmie sæjhta reaktide gorredidh dejtie mah haeviem barkosne åådtjeme, tïjjestaeries njoelkedassh sjugniedidh barkoeskïemtjelasside mah leah hijven mïrrestallemen gaavhtan, jïh seamma aejkien barkoevedtiji maaksojde eensi mieriej sisnjeli utniehtidh, barkoeministere Hanne Bjurstrøm jeahta. ¶ Innehåll ¶ Buerie båeteme Folktandvården:asse Jïemhtesne/Härjedaelesne. ¶ Mijjen laavenjasse lea baeniehoksem faaledh buerie kvalitetine gaajhkide lïenen otnegidie. Bieliem geervijste jïh mahte gaajhkh maanah jïh noerh klinijhkinie gïetede mah bïjre jarkan lïenesne gååvnesieh. Åålmehbaeniehokse gååvnese abpe Jïemhten lïenesne Tjeddege noerhte-gietjeste Sveg åarjene. Ålletsh mijjen lea 21 klinijhkh. Staaresne aaj sjïere- jïh skïemtjegåetiebaeniehokse. ¶ Mijjen visjovne lea: Åålmehbaeniehokse — stuvrije aktööre jïh veeljeme buerie njaelmiehealsoe gaajhkide abpe jielemen tjïrrh. Voestes bieliejaepiem dan jaepien lïhke 650 orre abonnemangh latjkejin friskebaeniehokse. Datne tjetskehke mij dïhte lea? Dellie maahtah jeenjebh dan bïjre lohkedh Frisktandvård nuelesne dan nualan. ¶ Jis daarpesjh akute baeniehoksem: Aarkbiejjieh voestes datne ringkh klinijhkasse jallh mijjen jourenummerasse 063-15 33 00. Datne maahtah aaj jourenummerasse ringkedh 063-15 33 00 gosse klinijhke steegkeldahkesne. Baeniehokse laavvadahki, aejlegi jïh rööpses biejjiej dellie tjoerh 50 % jïjnjebe maeksedh. Sjukvårdsrådgivningen/Skïemtjehokseraeriestimmien tjïrrh, SVR, datne maahtah bïevnesh åadtjodh, raerie jïjtjesåjhtoen bïjre åadtjodh jïh j.j. Geahtjh www.1177.se jallh telefovne 1177 ringkh. ¶ Bijjiebaakoej nuelesne dan nualan datne jïjnjebh bïevnesh gaavnh maam mijjieh maehtebe faaledh. ¶ Åålmehbaeniehoksen kanslije datne jaksh laantedigkien veekselen tjïrrh telefovne 063-14 75 00. Dov "hïejmeklinijhken" telefovnenummerem jïh jïjnjebh gaskesebïevnesh, dovne klinijhkidie lïenesne jïh kanslijasse, datne gaavnh lingken nuelesne Folktandvårdskliniker. ¶ Vägvisaren ¶ Press ¶ Box 654 ¶ Innehåll ¶ Jïemhten lïenen laantedigkie lea raarestallemen mænngan båatsoesïjtigujmie jïh saemiesiebrigujmie sjæjsjali voestes barkoem darjodh åarjelsaemien gïelem jealajehtedh. Voestes laantedigkien webbesijjine barka. Daelie teektsh åarjelsaemiengïelese jarkoestidh båetieh — barkoe aalka tjaktjen 2010. ¶ Vägvisaren ¶ Press ¶ Box 654 ¶ Maaksoe hoksesne ¶ Skïemtjijemaaksoej jïh bijjiemaaksoevaarjelimmien bïjre ¶ Maaksoe hoksesne ¶ Dah skïemtjijemaaksoeh leah healsoejarngine Jïemhten leenesne, mïnnemh Staaren skïemtjegåetesne jïh privaten hoksevedtiejinie mah latjkoem utnieh laantedigkine. Mohte ij heerredimmien healsoehoksesne. Maanah jïh noerh nuerebe goh 20 jaepieh åadtjoeh namhtah skïemtjehokse. Skïemtjijemaaksoem maahtah veeljedh kåarhtine jallh fakturine maeksedh. ¶ Bijjiemaaksoevaarjelimmie skïemtjehoksesne ¶ Gåessie datne laantedigkesne rïhpes skïemtjehoksesne mïnnh, datne reaktam åtnah skïemtjijemaaksoem bijjiemaaksoekåarhtese vïhtesjadtedh. Gåessie datne leah 900 kråvnah 12 aski mïeresne maakseme, voestes mïnnemistie ryökneme, datne frijjekåarhtem åadtjoeh mij frijjes rïhpes skïemtjehoksem vadta dennie aejkiemieresne goske luhkiegöökte aski-boelhken orrijidh. Datne bijjiemaaksoekåarhtem åadtjoeh gåessie datne voestes aejkien mïnnh. Jis ij leah kåarhte, maahtah aktem barkijistie dåastoevisnie gihtjedh jïh kåarhtem åadtjodh. Ij bijjiemaaksoevaarjelimmie healsoehoksem jallh hoksem jis datne skïemtjegåetesne dijph. Dïhte lea dov dïedtem bijjiemaaksoekåarhtem vuesiehtidh gosse dåastovem bïeljelidh jïh aaj frijjekåarhtem krïevedh gosse dam daltesem jakseme. ¶ Jis ih maehtieh dongkeme tïjjese båetedh jïh ih leah dam bïeljelamme åvteli, tjoerh ennje 100 kr maeksedh mïnnemen åvteste båehtjierdæjjesne, skïemtjesåjhterisnie, kuratovresne jallh jeatjine jïh 150 kr dåakteremïnnemen åvteste. Maaksoe spesialistehoksesne lea 250 kråvnah. ¶ Dåakteremïnneme healsoejarngesne Biejjie ¶ 150 kråvnah Jouretïjje ¶ 250 kråvnah Gåetiemïnneme biejjie ¶ 200 kråvnah Gåetiemïnneme jouretïjje ¶ 250 kråvnah ¶ Dåakteremïnneme spesialisteskïemtjehoksesne Soejkesjamme mïnneme ¶ 250 kråvnah Akute mïnneme remissen namhtah ¶ 300 kråvnah Akute mïnneme remissine ¶ Namhtah Voestes mïnneme remissine ¶ 100 kråvnah Mïnneme röntgenasse jïh laboratorijumese ¶ Namhtah ¶ Skïemtjehokseme båehtjierdimmie Mïnneme dajve- jallh skïemtjesåjhterasse ¶ 100 kråvnah Mïnneme skïemtjegymnastesne, logopedesne, psykologesne, dietistesne jïh jeatjide mah skïemtjehokseme båehtjierdimmiem vadta. 100 kråvnah ¶ Noerepsykiatrijen dåastove Jis datne lea båarasåbpoe goh 23 jaepieh dellie maaksah Mïnneme psykologesne, skïemtjesåjhterisnie, båehtjierdimmesne, kuratovresne jïh jienebe 100 kråvnah ¶ Mïnneme dåaktarisnie ¶ 250 kråvnah ¶ Dïenesjh telefovnine jïh Gaskeviermine Reseptem orrestidh ¶ 60 kråvnah Dåakteretjirkemem guhkiedidh ¶ 60 kråvnah ¶ Healsoevaaksjomh Gynekologijen healsoevaaksjome ¶ 150 kråvnah Mammografi je ¶ 150 kråvnah ¶ Hokse skïemtjegåetesne 0—19 jaepieh ¶ namhtah 20–64 jaepieh ¶ 80 kråvnah/biejjie 65 jaepieh jallh båarasommes ¶ 70 kråvnah/biejjie ¶ Viehkievierhtieh pryövedh jïh sjïehtedidh Voestes mïnneme jïh akte pryöveme ¶ 100 kråvnah ¶ Vaksinasjovnh ¶ Dåaktere dam dorje ¶ 200 kråvnah Skïemtjesåjhtere dam dorje ¶ 100 kråvnah ¶ Jïjtjemaaksoe skïemtjefeeleminie ¶ Skïemtjebïjline ¶ 150 kråvnah Taxi jïh girtie ¶ 80 kråvnah Bïjle ¶ 60 kråvnah ¶ Gaahpoen rehabiliteereme rehabiliteeremeklinihkesne ¶ Dåakteremïnneme ¶ 250 kråvnah Skïemtjehokseme båehtjierdimmie ¶ 100 kråvnah Beapmoeh ¶ Barkijemaaksoeåasa Maaksoetahtjoe 350 ¶ kråvnah/biejjie ¶ Jis ih mïnnemisnie båetieh ¶ Jis datne ih båetieh dongkeme tïjjese jïh ih leah dam bïeljelamme dellie ennje datne fakturam skïemtjijemaaksoen åvteste åadtjoeh. Dïhte aaj dejtie gïeh eah daarpesjh maaksoem maeksedh goh maanah, noerh jïh dah mah frijjekåarhtem utnieh. ¶ Almetjh 20-40 jaepieh ellies skïemtje- jallh aktivitehtedåarjone 40 kr biejjiem abpe hoksetïjjesne maeksedh. Jis datne akutedåastoevisnie mïnnh remissen namhtah seamma biejjie goh skïemtjegåetien sïjse båatah dellie datne dovne akutemïnnemen jïh skïemtjegåetien hoksen åvteste maeksedh dam biejjiem. ¶ Vaksijnen maaksoe lissehte. Infl uensavaksijnen sjïere njoelkedassh. ¶ Tååge jïh busse – ij naan maaksoe jis leahpam vuesehth, jis ij dellie 60 kr maaksah. ¶ Bokse 654, 831 27 Staare• Telefovne: 063-15 30 00 • E-påaste: jamtlands.lans.landsting@jll.se ¶ Dåarjoe gosse mïnnemen jallh båehtjierdimmien latjkoem tsööpkedh ¶ Datne maahtah dåarjoem åadtjodh jis dov mïnnemen jallh operasjovnen/båehtjierdimmien latjkoem tsööpkie. Mïnneme jis dah dam bïeljelh seamma biejjie. Jis operasjovnen/båehtjierdimmien latjkoem tsööpkie seenjeme goh njieljie biejjiej åvteli båehtjierdimmiebiejjiem dellie datne dåarjoem åadtjoeh. ¶ Datne maahtah ekonomijeles dåarjoem dej åvteste: ¶ Maaksoeh tjuerieh kvittojgujmie vïhtesjidh. Jis baalhkam dassh tjoerh tjirkemem barkoevedtijste jallh jis leah jïjtje jieleme tjirkeme skïemtjebeetnehvåarome baalhka försäkringskasseste. ¶ Ohtsemetjaatsegem åadtjoeh jis dam dåastovem bïeljelh gusnie dov lij tæjmoe. ¶ Gosse datne hoksem daarpesjh ¶ Hoksegarantijen jïh veeljemefrijjevoeten bïjre hoksesne ¶ Jis datne skïemtjijh ¶ Biejjiem – voestes iereste datne dov healsoejarngese rïngkh. Telefovnenummerem jïh adressem datne www.jll.se jallh Blå sidorne / Plaave sæjrojne telefovnekatalogesne gaavnh. Datne maahtah aaj skïemjtehokseraeriestimmiem abpe dygnem åadtjodh, rïngkh telefovnenummerem 1177. Persovni tekstetelefovnine: 0771-11 77 99 ¶ 1177: sne skïemtjesåjhterh berkieh gïeh datnem vaestiedieh, raeriestieh jallh datne åadtjoeh dåakterem gaskesadtedh. Gïehtjedh aaj dam nasjovnellen webbesijjesne www.1177.se Jis akute – rïngkh 112. Gosse 112 rïngkh dellie alarmejarnge vaestede, mij laantedigkien gaajhkh viehkieh, skïemtjebïjlh jïh haepkieruevtieh ektede. ¶ Daalhkesebïevnesh: 08-33 12 31 Dalhketjebïevnesh: 0771-450 450 ¶ Snjaltjen 1. b. 2010 raejeste orre laake jåhta (SFS 1982:763) jeananamme skïemtjijedïjpeme. Dan mietie dov lea, goh skïemtjije jallh skïemtjijen lïhke, fïerhten gaskesadtemisnie hoksine reakta individuellen sjïehtedamme bïevnesh åadtjodh dan bïjre: 1. Dov skïemtjelassen jallh diagnovsen bïjre. 2. Dov båehtjierdimmien bïjre, aerpievuekine jallh alternatijve-Eles 3. Dov reakta veeljemefrijjevoeten bïjre hoksesne 4. Hoksegarantijen bïjre; vuesiehtimmien gaavhtan garantijetïjjh, jis ih maehtieh jallh ih åadtjoeh båetedh jïh orre hoksevedtije ¶ – reakta laaken mietie hoksese måedtie biejjiej raejesne ¶ Hoksegarantije lea datne edtjh gaskesadtemem hoksine jïh nænnoestamme hoksem åadtjodh dennie boelhkesne: ¶ Primærehoksem seamma biejjien gaskesadtedh ¶ Seamma biejjie gosse datne viehkiem ohtsedh edtjh datne primærehoksem gaskesadtedh (healsoejarnge/privahten dåastove) Hälsoval Jämtlands län / Healsoeveeljeme Jïemhten leenesne jallh 1177. Telefovnine jallh jis mïnnemen tjïrrh. ¶ Dåaktarisnie mïnnedh primærehoksesne tjïjhtje biejjiej raejesne ¶ Jis primærehokse vuarjesje datne daarpesjh dåaktarisnie mïnnedh, edtja dutnjien tïjjem faaledh tjïjhtje biejjiej raejesne. ¶ Spesialistehoksese mïnnedh 90 biejjiej raejesne ¶ Jis datne remissem spesialistehoksese åadtjoeh edtjh tïjjem, gosse åadtjoeh båetedh 90 biejjiej raejesne. ¶ 90 biejjiej raejesne tjuara aelkedh båehtjierdidh ¶ Jis dah spesialistehoksesne vuarjasjieh datne båehtjierdimmiem daarpesjh, edtjieh dam dutnjien faaledh 90 biejjiej raejesne. ¶ Hoksegarantije lea man varki datne edtjh maehtedh hoksine gaskesadtedh jïh gåessie datne edtjh vuarjasjamme hoksem åadtjodh. Jïlhts lea åålegh dïhte medisijneles vuarjasjimmie mij nænnoste jis datne edtjh hoksem åadtjodh jïh mij hokside datne edtjh åadtjodh. ¶ Jis ibie mijjieh maehtieh datnem hoksem vedtedh aejkiemïeren sisnie edtjieh mijjen hoksebarkijh aktijveles datnem viehkiehtieh hoksem jeatja sijjesne åadtjodh. Jis datne viehkiem åadtjoeh jeatjah hoksevedtiejasse dan åvteste ibie mijjieh maehtieh hoksem vedtedh hoksegarantijen aejkiemïeresne, ij edtjh lissiemaaksoeh dutnjien sjïdtedh. Datne skïemtjijemaaksoem maaksah mij lea laantedigkesne jallh regijovnesne gusnie hoksem vadtasåvva. Bijjiemaaksoevaarjelimmie jïh frijjekåarhte aaj jeatjah laantedigkine jallh regijovnine jåhta jïh privaten hoksevedtiejinie mej leah latjkoem dejgujmie. Ij hoksegarantije dijpieh goerehtimmide, goh röntgene, testh jïh pryövemh. ¶ Sïjhth datne vielie hoksegarantijen bïjre daejredh ¶ Jis datne goh skïemtjije gyhtjelassh åtnah edtjh datne voestes iereste dov healsoejarngese jallh dïsse dåastoevasse Staaren skïemtjegåetesne gusnie dov lea remisse gaskesadtedh. Vaestiedassh sïejhme gyjhtelasside hoksegarantijen bïjre Jïemhten leenesne, seedth e-påastem dïsse: ¶ vardgarantin@jll.se Jeenebh bïevnesh dan bïjre guktie lea Jïemhten leenen laantedigkesne gååvnesieh aaj laantedigkien gåetiesæjrosne ¶ www.jll.se ¶ Sïjhth datne jienebh vuertemetïjji bïjre daejredh? ¶ Webbesijjesne Sveriges Kommuner och Landsting / Sveerjen Tjïelth jïh Laantedigkieh www.vantetider.se maahtah datne mohtedidh man gellie våhkoej raejesne ovmessie skïemtjegåetieh jïh dåastovh maehtieh hoksem faaledh. Sïejhme bïevnesh reaktaj jïh skåltoej bïjre hoksese, juktie nasjovnellen hoksegarantije, aaj www.1177.se sæjrosne gååvnesieh, dan Regler och rättigheter / Njoelkedassh jïh reaktah nuelesne. Datne aaj maahtah 1177 rïngkedh jïh åadtjoeh raerieh jïh bïevnesh dov reaktaj bïjre jallh dah maehtieh dutnjien bïhkedidh maam datnem dæjpa. ¶ 2011 lea reereme vierhtieh bïejeme dejtie laantedigkide mah sov jaksemem 0-7-60-60:an buaranidh, ij leah daate laaken mietie regleereme jïlhts daate lea prestasjovnevåaromen dåarjoe mij edtja laantedigkide skreejrehtidh dej jaksemem vielie buaranidh. ¶ Hokse jeatjah laantedigkesne ¶ Dïhte frijje hokseveeljeme Sveerjesne lea: ¶ – vuesiehtimmien gaavhtan barkoen, ööhpehtimmien, barkoefealadimmien, eejehtimmien jallh medtielaakan gaavhtan – edtjh maehtedh rïhpeshoksem ohtsedidh (dåakteren, dajvesåjhteren, skïemtjegymnasten gåajkoe båetedh) dennie laantedigkesne seamma tsiehkine goh Jïemhten leenen laantedigkesne. ¶ ( vuesiehtimmieh ruaksjabaahkoe- jallh starreoperasjovne) maahtah dam båehtjierdimmiem jeatjah laantedigkesne ohtsedidh. Dïhte medisijneles vuarjasjimmie Jïemhten leenen laantedigkesne nænnoste jis datnem edtja båehtjierdidh jïh guktie datnem edtja båehtjierdidh – maam datne jïjtje maahtah veeljedh lea gusnie datne sïjhth båehtjierdimmiem åadtjodh. Jïemhten leenen laantedigkie maaksa båehtjierdimmien åvteste mohte jeatjahtehtemh leah gosse hoksegarantije aalka juhtedh, dellie ibie jeatjah maaksoeh maeksieh. Datne fealadimmien, årromen jïh jeatjah maaksoeh jïjtje maaksah. Jis datne sïjhth nænnoestamme båehtjierdimmiem jeatjah laantedigkesne dellie datne jïjtje åadtjoeh goerehtidh jis nuepie dam darjodh. ¶ Hokse jeatjah laantesne ¶ Dïhte gååvnese ovmessie alternatijvh svïenskide åadtjoeh soejkesjamme hoksem byögkeles maaksojne jeatjah EU/EES-laantesne: ¶ Försäkringskassan tjïrrh ohtsedidh. Dåarjoe ajve maahta dagkeres hoksese vedtedh mij byögkeles skïemtjehokseöörnegisnie Sveerjesne båehtjierdidh jïh hoksevedtije edtja byögkeles skïemtjehokseöörnegisnie årrodh. Aaj ij ohtseme skïemtjije edtjh maehtedh hoksem Sveerjesne åadtjodh dennie tïjjemïeresne mij lea sïejhme dan sov healsoen mietie jïh guktie skïemtjelasse evtiedidh. ¶ Nuepieh hoksemaaksoem dåarjodh lea seamma jïlhts hoksevedtije lea privateles jallh byögkeles. Hokse tjuara byögkeles skïemtjehokseöörnegen meatan Sveerjesne. ¶ Såevmesne jallh Nöörjesne lea nuepie dåarjoem Försäkringskasseste åadtjoeh raastesk ïemtjehoksenjoelkedassen tjïrrh. ¶ EU/EES:sne jïh Schweizesne ohtsedidh gååvnesieh Försäkringskassan webbesæjrosne. Desnie aaj vuesehte dah njoelkedassh jis sæjhta åvtelhbodtiluhpiem syökedh Försäkringskasseste, jïh aaj dah njoelkedassh dåarjoem hoksen mænngan ohtsedidh. ¶ – dov lea nuepie veeljedh ¶ Skïemtjijinie dov lea ovmessie veeljemenuepieh dov hoksen bïjre. Dov lea måedtien aejkien nuepie hoksem veeljedh jeatjah skïemtjegåetine goh Staaren skïemtjegåetesne jallh jeatjah laantesne (Frijje hoksemeveeljeme). Jïh dov lea aaj reakta healsoejarngem dov leenesne veeljedh – jienebe dan bïjre datne gaavnh bïevneshmaterialisnie Healsoeveeljeme Jïemhten leene. ¶ Jienebh bïevnesh ¶ Dov leah jïjnjh gyhtjelassh veeljeme- nuepiej bïjre hoksesne Sveerjesne maahtah telefovnenummerem 1177 ringkedh. Jienebh bïevnesh hoksen bïjre jeatjah laantesne gååvnesieh Försäkringskassa:n webbesijjesne: www.forsakringskassan.se ¶ Bokse 654, 831 27 staare • Telefovne: 063-15 30 00 • e-påaste: jamtlands.lans.landsting@jll.se ¶ Jis ih såjhtojne fuakah ¶ Patientnämnden/Skïemtjijemoenehtsen, bæjhkoehtimmie jïh maaksove ¶ Jis dov leah vuajnoeh hoksesne ¶ Goh skïemtjije jallh åelieh dov lea åålegh reakta hoksem mïeledh. Jïemhten leene laantedigkie eejnegen barka ovmessie vuekiejgujmie kvaliteetem bæjjanidh jïh mijjen barkoevuekiem evtiedidh. Dov vuajnoeh maehtieh viehkine årrodh jïh jeananamme vihtiesvoetem jïh kvaliteetem dåarjodh. ¶ Voestes iereste barkijinie soptsestidh ¶ Jis ih båehtjierdimmine fuakah datne leah åådtjeme jallh jeatjhlaakan vuekine dåeriesmoerem åadtjoejih gosse healsoe- jïh skïemtjehoksem gaskesadtedh? Voestes iereste edtjh barkijinie jallh dïedteles åejvine soptsestidh gusnie datne båehtjierdimmiem åådtjeme. Dïhte hokseektievoete mij datnem båehtjierdi, vuesiehtimmien gaavhtan dov healsoejarngem jallh dåastovem skïemtjegåetesne, dej skåltoeh goerehtidh maam deahpadi jïh mah dah maehtieh darjodh juktie ij seammaleejns ikth vielie sjïdth. Datne maahtah aaj Patientnämnden/Skïemtjijemoenehtsem gaskesadtedh jallh Socialstyrelsen/Sosiaaleståvrose bæjhkoehtidh. ¶ Patientnämnden/Skïemtjijemoenehtse ¶ Patientnämnden/Skïemtjijemoenehtse barka buerie gaskesadtemh gorredidh jïh evtiedidh skïemtjiji jïh barkiji gaskem jïh aaj fïerhten skïemtjijem dåarjodh jïh viehkiehtidh. Patientnämnden/ Skïemtjijemoenehtse lea frijjetjåadtjome healsoe- jïh skïemtjehokseste jïh edtja ovpartijeles årrodh sov barkoevuekesne. Patientnämnden/Skïemtjijemoenehtsen sjeavohthvoetedïedte jïh namhtah dejnie soptsestidh. Aaj åelieh jïh hoksebarkijh maehtieh moenehtsem gaskesadtedh. Datne åålegh nænnosth man guhkies datne sïjhth dov ierine barkedh. Ij moenehtse medisijnen vuarjasjimmieh darjoeh jïh ij disciplinæreles darjomh darjoeh. Gåessie datne Patientnämnden/Skïemtjijemoenehtsem bïeljelh dellie voestes iereste goerehtæjjam gaskesadtedh, gie dov vuajnoeh goltele jïh datnem raereste jïh beavna dej nuepiej bïjre mah gååvnesieh. Sïejhme vuekesne goerehtæjja dan mænngan dov vuajnah goevtese jallh dåastoevasse buakta gusnie datne båehtjierdimmiem åådtjeme jïh pryövoe goerehtidh maam deahpadi. Ierieh mah leah prinsipielles vihkeles dejtie moenehtsen tjåanghkosne gïetede. ¶ Patientnämnden/Skïemtjijemoenehtse leenesne skïemtjijh gorredidh jïh viehkiehtidh: ¶ Patientnämnden/Skïemtjijemoenehtse aaj dåarjoepersovnide ohtsede, ööhpehte jïh barkoem vadta skïemtjijidie psykiatrijen tjoeremehokse. Skïemtjije jïjtje dåarjoepersovnem kreava, mohte barkijh edtjieh åålegh nuepien bïjre bievnedh. Deahpadimmiem bæjhkoehtidh Socialstyrelsen/Sosiaaleståvroen edtja bæjhkoehtimmiem healsoe- jïh skïemtjehoksesne, baeniehoksesne jïh dej barkijidie goerehtidh. Jis datne sïjhth maamakt bæjhkoehtidh maam dov mïelen mietie båajhtode maahta Patientnämden/Skïemtjijemoenehtse datnem viehkiehtidh, jallh datne maahtah jïjtje rïekte Socialstyrelsen/Sosiaaleståvrose bæjhkoehtidh. Socialstyrelsen/Sosiaaleståvroe barkoevoeth jïh barkijh dåårje jïh goerehte, mohte aaj fïerhten skïemtjijen reaktah gorrede. Dïhte sæjhta daejredh man gaavhtan dïhte båajhtode sjïdti jïh maam tjuara darjodh juktie ij dam ikth vielie deahpedh. Dan gaavhtan hokse vihtiesåbpoe sjædta. ¶ Bæjhkoehtimmie ¶ Dov bæjhkoehtimmesne: ¶ Bæjhkoehtimmiem datne seedth: ¶ Socialstyrelsen, Enskildas klagomål, 106 30 Stockholm. Jienebh bïevnesh datne gaavnh www.socialstyrelsen.se/klagapavarden ¶ Lex Maria lea laake man mietie hoksevedtije tjuara Socialstyrelsen/Sosiaaleståvrose bæjhkoehtidh jis skïemtjije alvas skaarem jallh skïemtjelassem åådtjeme jallh maahta dam åadtjodh goerehtimmeste, hokseste jallh båehtjierdimmeste. Skïemtjije edtja åålegh bïevnesh åadtjodh jis bæjhkoehtamme jïh nuepiem åadtjodh jïjtje deahpadimmiem buerkiestidh. ¶ Laantedigkien åejviedåaktere Lex Maria-bæjhkoehtimmieh ektede jïh dejtie Socialstyrelsen/ Sosiaaleståvrose vadta. Socialstyrelsen/Sosiaaleståvroe objektijveles goerehtimmiem deahpadimmeste dorje jïh dan mænngan sov nænnoestimmiem beavna. Dan gaavhtan barkoesijjie laejhtemem maahta åadtjodh, vuesiehtimmien gaavhtan jis ij buektehth rutijnh tjïrrehtidh jïh Socialstyrelsen/ Sosiaaleståvroe kreava darjomh mah tjuerieh tjïrrehtidh jïh bååstide reektesidh. Dan barkoen tjïrrh maahta seammaleejns skaarh jallh deahpadimmieh båetije biejjieh heerredidh jïh aaj datne goh skïemtjije (jallh dov fuelhkie/åelieh) dan guhkies goh gåarede åadtjoeh daejredh maam deahpadi. Socialstyrelsen/Sosiaaleståvroen vuarjasjimmiem tjoerh muvhtene guhkiem vuertedh, muvhtene akte jïh bielie jaepiem. ¶ maaksovem ohtsedidh ¶ Jis datne mïelh datne irhkemem sjïdtih hoksesne jïh båehtjierdimmesne jïh sïjhth dan gaavhtan maaksovem ohtsedidh maahtah bæjhkoehtimmiem darjodh jïh dam patientföräkringen/ skïemtjijetjirkemasse seedtedh. Dah dam vuarjasjieh jis datne reaktam åtnah maaksovem åadtjoeh jallh ij dam åadtjoeh, dan gaavhtan jis lij nuepie idtji skaarem sjïdth jallh jis idtji gåaredh. Ij dov lea reakta maaksovasse ajve juktie båehtjierdimmien mænngan ij sjïdth guktie håhkesjh jallh jis komplikasjovne sjædta. Ovmessie hoksevedtijh leah ovmessie skïemtjijetjirkemidie tjoelmedamme. Landstingens Ömsesidiga Försäkringsbolag (LÖF) nåhtede. Jienebh bïevnesh maahtah telefovnesne åadtjodh 08-551 010 00 jallh patientförsäkringen/skïemtjijetjirkemen webbesijjesne, www.patientforsakring.se. Jis leah jeatjah hoksevedtijh, vuesiehtimmien gaavhtan privateles, edtjh datne dejtie gaskesadtedh jïh dellie åadtjoeh daejredh gusnie dah leah tjirkeme. Jis datne mïelh datne dalhketjijstie irhkeme maam Sveerjesne doekeme jïh datne leah dam daesnie åådtjeme maahtah ekonomeles maaksovem krïevedh jïh dam läkemedelsförsäkringen/ dalhketjetjirkemasse bæjhkoehtidh. Jienebh bïevnesh maahtah telefovnesne 08-462 37 00 åadtjodh jallh läkemedelsförsäkringens/dalhketjetjirkemen webbesijjesne, www.lakemedelsforsakringen.se. ¶ Jienebh bïevnesh jïh viehkiem åadtjoeh jis sïjhth naan tjirkemijstie bæjhkoehtidh maahtah Patientnämnden/Skïemtjemoenehtsen kansellijem gaskesadtedh. ¶ Datne maahtah reaktam utnedh orrestimmie medisijnen vuarjasjimmie ¶ Jis datne dåakteren luvnie orreme jïh ih dan dåakteren vuarjasjimmiem fuakah maahtah datne reaktam åtnoeh orre medisijnen vuarjasjimmiem åadtjodh maam jeatjah dåaktere dorje. Daate ajve dejtie skïemtjidie jielemeaajhteme jallh joekoen alvas skïemtjelassine jallh skaarine gusnie diagnovse jallh evtiedamme båehtjierdimmie maahta datnem irhkedh jallh skïemtjijen båetije jielemekvaliteetem dæjpa. Vuesiehtimmien gaavhtan maahtah datne reaktam åtnoeh orre vuarjasjimmiem jis dov lea cancere jallh skïemtjelasse nervesystemisnie. Datne goh skïemtjije galkh jearsoes damtedh jïh vihties årrodh datne dam hoksem jïh båehtjierdimmiem åadtjodh maam dutnjien bööremes sjïehtedidh. ¶ Gihtjh dov dåakterem ¶ Datne maahtah åålegh dov dåakterem gihtjedh jis dov lea nuepie orrestimmie medisijnen goerehtimmiem. ¶ Bokse 654, 831 27 staare • Telefovne: 063-15 30 00 • e-påasste: jamtlands.lans.landsting@jll.se ¶ Jienebh bïevnesh ¶ Patientförsäkringen/Skïemtjijetjirkeme ¶ Socialstyrelsen/Sosiaaleståvroe ¶ Patientsäkerhetslagen/Skïemtjijevihtiesvoetelaake ¶ maahtah www.socialstyrelsen.se lohkedh. ¶ Jis datne sïjhth jienebh bïevnesh jallh dov vuajnoeh hoksese Jïemhten leenesne vadtah, gaskesadth: ¶ Patientnämnden i Jämtlands län/Skïemtjijemoenehtse Jïemhten leenesne Fritzhemsgatan 1 B 832 42 Frösön Telefovne: 063-14 75 60, 14 75 58, 14 75 46 E-påaste: patientnamnd@jll.se ¶ Sjeavohthvoetedïedten, journaalen, persovnebïevnesh jïh biobaangki bïjre ¶ Sjeavohthvoetedïedte jïh sekretesse ¶ Gaajhkesh gïeh healsoe- jïh skïemtjehoksesne berkieh leah sjeavohthvoetedïedte. Dïhte dovne byögkeles jïh privaten hoksesne jïh gaajhkh barkoedåehkine, ij leah ajve hoksebarkijh. Sjeavohthvoetedïedte abpe jielemem ryöhkoe, aaj gosse barkije sov barkoem orrije. Jis sjeavohthvoetedïedtem jallh sekretessem tsööpkie maahtah bööterh åadtjoeh jallh roeste-gåetesne. Eah hoksebarkijh åadtjoeh soptsestidh dan bïjre maam datne skïemtjejinie lea soptsestih jallh hoksem ohtsedih, jis ih datne leah dam dåhkasjahteme. Sjeavohthvoetedïedtem aaj barkiji gaskem skïemtjegåetesne jallh healsoejarngesne. Dïhte lea ajve barkijh gïeh skïemtjijem huksieh mah maehtieh dan skïemtjijen healsoen jallh persovneles tsiehkiej bïjre soptsestalledh. ¶ maana jïh sekretesse ¶ Daamhtaj maanaj åelieh reaktam utnieh daejredh guktie maanan hoksem jïh maam journalesne tjaaleme. Mohte gosse maana båarasåbpoe sjædta, noerejaepine, dellie kreava maana dïsse jååhkesje. Jis barkijh skïemtjehoksesne jallh sosiale-dïenesjisnie suvmieh åelieh maanam irhkieh dellie eah åelieh åadtjoeh journaalem lohkedh. ¶ Åelieh jïh sekretesse ¶ Sekretesse aaj bïevnesh åelide dæjpa. Soptsesth hoksebarkijidie jis dah åadtjoeh jiehtedh datne leah skïemtjegåetesne jïh mah dah åadtjoeh dov åelide jiehtedh gosse datne skïemtjegåetesne. Vuesiehtimmien gaavhtan jis dah åadtjoeh soptsestidh guktie operasjovnem gåaradi åvteli datne leah fahkeme. ¶ Sekretessem åådtje tsööpkedh ¶ Jïlhts sekretesse jïh sjeavohthvoetedïedte lea vijries maahta dejtie tsööpkedh jis joekoen sjïere tsiehkine, jalhts datne skïemtjijinie ih leah dam luhpiedamme. ¶ Hoksebarkijh ¶ Dov journaale – dåarjoe vihties hoksese ¶ Journaale lea dåarjoe juktie hoksebarkijh edtjieh maehtedh hijven jïh vihties hoksem vedtedh. Journaalese dov mïnnemh, diagnovsh, daalketjh jïh goerehtimmieh tjaelieh. Desnie aaj maahta gååvnesidh vuesiehtimmien gaavhtan röntgene- jïh laboratovrijevaestiedassh jallh guvvieh. Gaajhkesh gïeh hoksesne berkieh dej dïedte dan sisvege stoerre vihtiesvoetine jïh sekretessine gïetedidh. ¶ Dov lea reakta dam lohkedh ¶ Dov journaale laantedægkan govlesåvva mohte datne maahtah gihtjedh dam vuejnedh. Jis ih guarkah maam journaalesne tjåadtjodh maahtah hoksebarkijidie gihtjedh jis dah dam buerkiestieh. Såemies aejkien dåaktere maahta vuarjasjidh ih datne edtjh dam oktegh lohkedh. Jis datne ih dan sisvegem sïemedh jïh mïelh maamakt miste tjaaleme, maahtah krïevedh dam edtja journaalese tjaeledh. Dïhte lea ajve datne jïh barkijh gïeh datnem hoksedh gïeh reaktam utnieh journaalem lohkedh. Jis datne edtjh åadtjodh dov lïhke fuelhkien journaalem jallh jaamevihtiestimmiem lohkedh (martere, eejhtegh jallh maana) tjuara dïhte dåaktere man lea dïedte voestes sekretessepryövemem darjodh. ¶ Ektine journaale gaajhkh dov bïevnesidier ¶ Jïemhten leenen laantedigkesne akte skïemtjijejournaale gååvnese ellies laantedigkesne. Akte ektine journaale fïerhten skïemtjijasse jeahta bïevnesh mah registreeredh maehtieh gaajhkh barkijh lohkedh gåessakt laantedigkesne skïemtjije hoksem ohtsedidh. Dïhte dan gaavhtan jienebe tjåenghkies ¶ Jienebh bïevnesh: ¶ Dov leah gyhtjelassh sjeavohthvoeten jïh sekretessen bïjre, bïeljelh Patientnämnden i Jämtlands län/ Skïemtjijemoenehtse Jïemhten leenesne telefovne 063-14 75 60, 063-14 75 58 jallh 063-14 75 46. datne maahtah aaj e-påastem seedtedh patientnamnd@jll.se gåajkoe. ¶ guvviem åadtjoeh dov hoksedaarpojste jïh hoksebarkijh maehtieh dov skïemtjijebïevnesh lohkedh jis hokse jïh båehtjierdimmie lea ulmieh. Gaajhkh juktie dutnjien bööremes hoksem vedtedh. Ih datne daarpesjh dov skïemtjehistovrijem fïerhten aejkien soptsestidh. Skïemtjijedaatalaaken mietie lea nuepie hoksebarkijidie dov journaalem jeatjah laantedigkeste aaj lohkedh. Datne goh skïemtjije edtja åålegh dejnie sïemedidh juktie barkijh vuesiehtimmie gaavhtan jeatjah skïemtjegåetijste edtjieh åadtjodh dov journaalem lohkedh. ¶ Hoksevedtijem målsodh Hälsoval Jämtlands län / Healsoeveeljeme Jïemhten leenesne ¶ Jis datne healsoejarngem målsodh leenesne, eah barkijh desnie automateles åadtjoeh dov journaalem lohkedh. Datne goh skïemtjije tjuara voestes dåhkasjadtedh journaalem dov orre healsoejarngese vedtedh. Voestes aejkien datne barkijidie desnie gaskesadth, dah sijhtieh gihtjedh jis datne sïemedh dah dov journaalem lohkedh. ¶ Bïevnesh dov journaalesne heerredidh ¶ Jis dah hoksebarkijh åadtjoeh dov journaalem lohkedh tjuerieh dej leah hokserelasjovne datnine. Jis datne ennje sïjhth bïevnesh dov journaalesne heerredidh juktie eah gaajhkh hokseektievoeth Jïemhten leenesne maehtieh dejtie lohkedh jallh jeatjah hoksevedtiji gaskem dellie datne maahtah jiehtedh dejtie edtja heerredidh. Heerredimmiem maahta destie vaeltedh Jïemhten leenen laantedigkesne jis datne akute skïemtjijh, vaahrine dov hïegkem jïh dov healsoem, jïh ih maehtieh jïjtje bïevnesh vedtedh dejtie gïeh datnem huksieh. Eah åelieh reaktam utnieh bïevnesh sov maanaj bïjre heerredidh. Bïeljelh dov hokseektievoetem jis datne sïjhth jienebh bïevnesh dan bïjre, bïevnesh dov journaalesne heerredidh. ¶ Jienebh bïevnesh: ¶ Gihtjh dah barkijh dennie healsoejarngesne, goevtesisnie jallh dåastoevisnie gusnie datne leah båehtjierdimmiem jallh hoksem åådtjeme. Datne maahtah aaj jienebh lohkedh Socialstyrelsen njoelkedassine bïevneshtgïetedimmien bïjre jïh journaaletjaelemem healsoe- jïh skïemtjehoksesne (SOSFS 2008:14). Dah aaj gååvnesieh gaskem jeatjebem Socialstyrelsens/Sosialeståvroen webbesijjesne www.socialstyrelsen.se/regelverk/lagarochforordningar/patientdatalagen ¶ Laantedigkie gaskem jeatjebem registreeredh ¶ reakta bïevnesh åadtjodh ¶ Göökte laakh gååvnesieh mah gïetedimmiem persovnebïevnesh regleredh – personuppgiftslagen/ persovnebïevneselaake jïh patientdatalagen/ skïemtjijedaatalaake. Jïemhten leenen laantedigkie lea persovnebïevnesetjirkijem moeni mij edtja vuartasjidh dov persovnebïevnesh reaktoeslaakan gïetedidh. ¶ Persovnebïevneshtjirkije aaj edtja tjuvtjiedidh jis maamakt båajhtode dïedteles barkoevoetesne. Jis naan sjïekenistie sovmh dejtie gïetedamme persovnebïevnesh leah båajhtode jallh jis eah gaajhkh desnie maahtah persovnebïevneshtjirkije datnem viehkehte dejtie staeriedidh. Persovnebïevneshlaaken mietie datne reaktam åtnah akten aejkien kalenderejaepesne bïevnesh åadtjoeh mah persovnebïevnesh laantedigkien lea registreereme dov bïjre. Dïhte dïenesje namhtah. Bïevnesh mah leah registreereme dov bïjre maahtah persovnebïevnesetjirkijistie Annette Högstedt telefovne 063-14 76 62 åadtjodh. ¶ Jienebh bïevnesh: ¶ Dov persovnebïevnesh ¶ Gosse datne hoksem Jïemhten leenen laantedigkesne ohtsedh naan bïevnesh dov bïjre registreeredh. Bïevnesidie daarpesje guktie maahta dutnjien buerie jïh vihties hoksem vedtedh jïh healsoe- jïh skïemtjehoksem dåeriedidh jïh buaranidh. ¶ Bokse 654, 831 27 staare • Telefovne: 063-15 30 00 • e-påaste: jamtlands.lans.landsting@jll.se ¶ Biobaanghke ¶ Biobaanghke lea tjöönghkeme pryövemh mah hoksesne vaalteme jïh jienebh goh göökte askh spååredh. Dah pryövemh edtjieh maehtedh tjoelmedidh almetjasse gustie dejtie leah vaalteme. Gaajhkh persovnebïevnesh personuppgiftslagen/ persovnebïevneselaakeste, offentlighets- och sekretesslagen/byjjes- jïh sekretesselaakeste jïh patientdatalagen/skïemtjijedaatalaakeste vaarjelidh. Dah spååreme bïevnesh våarhkoeh guktie eah gaajhkh maehtieh dam vuejnedh. ¶ Datne jïjtje veeljh ¶ Biobankslagen/biobaanghkelaaken mietie edtjh datne goh skïemtjije bïevnesh åadtjodh jïh dah tjuerieh datnem gihtjedh jis guktie dov pryövemem åadtjodh spååredh jïh nåhtadidh. Dïhte lea datne jïjtje gie nænnoestidh jis dah åadtjoeh pryövemem spååredh jïh mïsse åadtjoeh dam nåhtadidh. Datne åålegh reaktam åtnah dam jeatjahtehtedh, mohte pryöveme maam sleengki lea ihkuven aejkien haajpene. Jis ovvihties jïh sïjhth dov nænnoestimmien bïjre ussjedidh maahta hijven årrodh sïemedidh dah åadtjoeh pryövemem boelhkem spååredh. Datne maahtah dan mænngan, gåessakt, dam jeatjahtehtedh jïh tjaatsegem dievhtedh jïh seedtedh maam åadtjoeh gosse pryövemem vaeltedh. Jis datne tjaatsegem dan mænngan sïjhth åadtjodh, datne dam healsoejarngem jallh dåastovem gaskesadth gusnie hoksem åadtjoejih. ¶ Datne buerebe hoksem dåarjoeh ¶ Kvalitehteregisterh orre maahtoem lissiehtieh bööremes båehtjierdimmiealternatijvi bïjre jïjnjh suerkine. Registerinie bïevnesh båehtjierdimmie jïh resultaati bïjre tjöönghkie ovmessie skïemtjijedåehkijste ellies laanteste. Dan gaavhtan maehtieh dejtie nåhtadidh hoksem ovmessie skïemtjegåetiej, healsoejarngi jïh jeatjah hoksesijjiej gaskem mohtedidh. Jienebh gïeh meatan, dan buerebe jïh vihtiesåbpoe dah statistihken bïevnesh sjidtieh. ¶ Dov bïevnesh sekretessen mietie vaarjelidh ¶ Dov bïevnesh kvalitehteregisterinie lea sekretessen mietie vaarjelamme jïh seamma vuekine goh journaalebïevnesh gïetede. Bïevnesh destie vaalteme gåessie ij dejtie guhkiem daarpesjh. Datne maahtah aaj jïjtje jiehtedh dah edtjieh dov bïevnesh destie vaeltedh jallh jeahtah datne ih sïjhth registreeredh sjïdtedh. ¶ Jienebh bïevnesh: ¶ Dov pryövemh maehtieh biobaanghkine spååredh ¶ Naan vïrrepryövemh jïh åadtjapryövemh mah hoksesne vaelteme spååroeh. Voestes iereste dejtie pryövemidie spååredh lea datne goh skïemtjije edtjh vihtiesåbpoe hoksem jïh båehtjierdimmiem åadtjodh, mohte pryövemidie aaj vyörtegs medisijnen dotkemasse. ¶ nasjovneles kvalitehteregistere ¶ Jïemhten leenen laantedigkie reektese naan aejkien persovnebïevnesh Nationella Kvalitetsregister/ Nasjovneles kvalitehteregisterasse. Jis datne sïjhth daejredh mejtie registeeridie dov bïevnesh maehtieh spååredh, gihtjh dov dåakterem gosse desnie mïnnh. ¶ Jienebh bïevnesh: ¶ Vuartesjh laantedigkien webbesæjrosne, www.jll.se, bijjiebaakoen nuelesne Hälsa, sjuk- och tandvård ->Regler och rättigheter för dig som patient jallh gaskesadth biobaanghkedïedtije Gunilla Widegren telefovnenummere 063-15 39 14. aaj hijven gåarede gyhtjelassh e-påastine seedtedh biobank@jll.se Jienebh bïevnesh aaj nasjovneles webbesijjesne, www.biobanksverige.se ¶ Heerredimmie darjomen, rehabiliteeremen jïh skïemtjetjaalegen bïjre ¶ Biejjie 1 ¶ Karensebiejjie Biejjieh 2 – 14 ¶ Skïemtjebaalhka barkoevedtiejistie ¶ Biejjieh (2*) 15 – 365 Skïemtjebeetneh normaaledaltesisnie 80 % (365 biejjieh aejkiemierie 450 biejjieh) (*barkohtsidie) Biejjie 366 – ¶ Jienebh biejjien skïemtjebetnine normaaledaltesisnie 80 %. Ålvas skïemtjelasse, ij leah aejkiemierie ¶ Biejjieh 366 – 915 ¶ Skïemtjebeetneh jåarhkedaltesisnie 75 % (max 550 biejjieh) Biejjieh 916 – ¶ Jienebh biejjieh skïemtjebetnine jåarhkedaltesisnie 75 % ¶ 33 Askh ¶ Biejjieh 1 – 90 ¶ Biejjieh 91 – 180 ¶ Biejjieh 181 – 365 ¶ Biejjieh 366 – 915 ¶ Max 3 askh ¶ Aktivihtedåarjoe (max 3 askh) – daltesisnie A-kassine ¶ Baalhka ¶ Aktivitehtedåarjoe/evtiedimmiemaaksove ¶ Skïemtjebeetneh ¶ Skïemtjebeetneh maaksa jis ih maehtieh dov sïejhme barkoelaavenjasside darjodh. ¶ Skïemtjebeetneh maaksa jis ih maehtieh naan barkoelaavenjasside dov daaletjen barkoevedtijisnie darjodh. ** ¶ Skïemtjebeetneh maaksa jis ih maehtieh naan barkoem barkoemaarhnese darjodh*** ¶ Vualanamme barkoefaamojne 12 aski skïemtjetjaalegisnie maahta guhkiedamme skïemtjebeetneh åadtjodh ohtsemen mænngan. ¶ Aktivitehtedåarjoem/ evtiedimmiemaaksove m maaksa jis leah meatan Arbetsförmedlingens barkoejielemeinroduksjovne.***** ¶ reaktoes barkoe reaktoe tïjjesne ¶ Goh skïemtjije maahtah datne heerredimmien darjomh daarpesjh juktie slyöhph skïemtjetjaalegem jallh naan aejkien ih daarpesjh skïemtjetjaalegen årrodh åenehks jallh guhkebem boelhkem. Darjomh aelkieh individuellen daarpojste jïjtje dïedtine. Gosse skïemtjetjaalegem åadtjoeh lea dïhte bieliem båehtjierdimmesne. ¶ Skïemtjetjaalege ¶ Skïemtjehoksesne lea skïemtjetjaalege dåaktere tjirkemem tjaala jis almetjen skïemtjelasse jallh slæjrarimmie dorje dïhte ij maehtieh unnemes 25 prosenth barkedh. Tjirkemem Försäkringskassane åtna gosse dïhte nænnoste jis almetje reaktam skïemtjebeetnegidie åtna. Nænnoestimmesne Försäkringskassane vuarjesje jis skïemtjetjaalege maahtah guhkiem sjïdtedh, daate juktie aarebi maahta aelkedh rehabiliteeremem soejkesjidh. ¶ Teamvuarjasjimmie ¶ Teamvuarjasjimmie lea gosse barkijh ovmessie barkoedåehkijste healsoejarngesne gaavnesjieh jïh elliesvoetevuajnoem åadtjoeh, guktie maehtieh aelkedh aareh darjomh soejkesjidh. Skïemtjetjaalege lea aktijveles bielie båehtjierdimmeste. Vuarjasjimmien mietie jïh skïemtjijen jïjtje ulmiebuerkiestimmeste teame individuellen rehabiliteeremesoejkesjem dorje. Healsoe- jïh skïemtjehokselaaken mietie edtjieh gajhkh skïemtjehoksh seammavyörtegs årrodh. Aaj skïemtjetjaalegen daarpoem edtja genusperspektijveste vuarjasjidh: dïhte edtja åålegh seamma tsiehkieh dovne kaarride jïh nyjsenæjjide. ¶ rehabiliteeremeværjoe ¶ Försäkringskassan:en aejkiemierie skïemtjetjaalegisnie ¶ rehabiliteereme Sveerjesne lea skïemtjetjaalege taalh dan stoerre jis jeatjah laantine mohtedidh. Gaajhkh laantedigkie lea dan gaavhtan laavenjassem åadtjodh reeremistie ovmessie darjomigujmie barkedh. Socialdepartemente jïh Sveriges Kommuner och Landsting (SKL) leah latjkoem sïemedamme ¶ rehabiliteeremegarantijine. Dïhte laantedigkide dïedtem vadta rehabiliteeremem faelieh dan aareh goh gåarede. Rehabiliteeremegarantije dejtie almetjidie giej lea asvedimmie, depresjovne, raessesne jallh dej åelkieh, tjeapohke jïh rudtje guhkiem baektjiedieh. Rehabiliteeremegarantije edtja fïerhten almetjasse medisijnen båehtjierdimmiem jïh rehabiliteeremem vedtedh dan gaavhtan skïemtjetjaalegem heerredidh jallh dej barkoevuekiem buaranidh jïh aelhkebe darjodh dïsse gie joe skïemtjetjaalegem åtna bååstide barkose båetedh. Ulmie lea persovnen jielemekvaliteetem buaranidh. ¶ Latjkoem snjaltjen 1. b. 2008 tjeeli. ¶ Healsoejarngen vuarjasjimmeste laantedigkie maahta kognitijve beteendeterapijem (KBT) faaledh jallh Multimodalrehabilitereme (MMR), mij lea ektiebïejeme rehabiliteeremedarjomh gellie ovmessie barkoedåehkine (profesjovnine) tjïrrehtidh. ¶ Gaajhkh rehabiliteeremedarjomi våaromh edtjieh daajroevoeteles dotkemisnie jïh pryöveme medisijnen daajromisnie årrodh. ¶ Hoksebarkijh leah ööhpehtimmien tjïrrh skïemtjetjaalegegyhtjelassine jïh försäkringmedisijnine dej dååjremh gamtanieh. Dotkemen åvteste mijjieh libie aaj daajroe åenehks skïemtjetjaalegh jïh aareh rehabiliteeremh darjoeh aelhkebe sjïdtedh bååstide barkose båetedh jïh desnie årrodh. ¶ Fïerhtene healsoejarngesen rehabiliteeremekoordinatovre gååvnese mij maahta viehkine årrodh dov rehabiliteeremedarjomh ektiedidh. Daate lea vierhtie dutnjien gie reaktam rehabiliteeremegarantijese åtnah, lea barkoe-aaltarisnie jïh joe lea skïemtjetjaalege jallh maahta dam sjïdtedh. Ih datne remissem daarpesjh rehabiliteeremekoordinatovrem bïeljelh. Jienebh bïevnesh dov healsoejarngen sæjrosne laantedigkien webbesijjesne, www.jll.se /hälsocentralens namn . ¶ Dåehkesne rehabiliteeredh ¶ Lissine individuellen rehabiliteereme maahta Jïemhten leenen laantedigkie aaj faaledh båehtjierdimmiem dåehkesne almetjidie mah reaktam rehabiliteeremegarantijem utnieh. Daate gaskem jeatjebem Smärtrehab:esne mij lea barkoe Staaren Rahab-jarngesne, Remonthagen. Smärtrehab dåemiedimmiejeatjahtehtemeprogrammem faala mij jaepiem ryöhkoe dejtie almetjidie giej guhkiem tjeapohke, åelkieh, rudtje baektjiedieh jallh generaliseereme baaktjese. ¶ Sïjhth jienebh daejredh smärtrehaben programmen bïjre jallh jeatjah rehabiliteeremeprogrammh baaktjesen jïh psykijen ovhealsoen bïjre gaskesadth rehabkoordinatovrem dov healsoejarngesne. ¶ remissem dejtie rehabiliteeremeprogrammide teamen vuarjasjimmeste, teamen dåaktere dov healsoejarngesne tjaala latjkoen mietie datnine skïemtjijinie. ¶ Bokse 654, 831 27 staare • Telefovne: 063-15 30 00 • e-påaste: jamtlands.lans.landsting@jll.se ¶ Jienebh bïevnesh ¶ Jienebh bïevnesh skïemtjetjaalemen bïjre gååvnesieh Försäkringskassan webbesijjesne: www.forsakringskassan.se. Datne aaj maahtah rehabiliteremekoordinatovrijem soptsestidh jallh naaken jeatjah barkijistie dov healsoejarngesne www.jll.se/healsoejarngen nomme. ¶ Hoksese jïh hokseste feeledh ¶ Reaktaj, jïjtjemaaksoem jïh dongkemen bïjre ¶ Hoksese jïh hokseste feeledh ¶ Gaajhkesh gïeh Jïemhten leenesne årroeminie reaktam utnieh dåarjoem laantedigkeste åadtjoeh jis edtjieh dåakterehoksese, skïemtjehoksese båehtjierdæmman jïh baeniehoksese. Maahtah bussine, tåågine jallh bïjline feeledh. Jis lea medisijnen gaavhtan maahtah taksine, gïertine jallh aMBUSS:ine vuelkedh. Feelemh heerreden healsoehokside, vuesiehtimmieh gaavhtan healsoegoerehtimmide jïh vaksinasjovnide, dellie ij dov leah reakta dåarjoem åadtjodh. Dïhte lea dov dïedte goh skïemtjije gosse tæjmoem åadtjoeh, jïjtje vååksjoeh guessietïjjem dutnjien sjeahta jïh ussjedh guktie datne edtjh skïemtjegåatan jïh bååstide vuelkedh. Gïehtjedh dan gaavhtan datne tïjjem åadtjoeh mij ektieskovhtine sjeaht. ¶ Datne maahtah dåarjoem feelemasse dohkh diekie åadtjodh jis lean ¶ Ij tjöödtjehtimmiemaaksoem, barkoebaalhkam dasseme jïh maaksoem beapmoej åvteste dåarjoeh. Bussen, tåågen jallh jïjtje bïjlen åvteste (liehtemes feelemevuekie) tjirkemem sjyötehke hokseektievoeteste kreava mij vihteste mïnnemistie reaktam dåarjose åadtjoeh. Jis galkh dåarjoem taksan jïh giertese (dovrehkåbpoe feelemevuekie) åadtjodh medisijnen tjirkemem hoksebarkijste kreava mij vihteste datne medisijnen gaavhtan reaktam åtnah dovrehkåbpoe feelemevuakan. Dåarjoem dan minngelen maaksa. ¶ Busse, tååge jïh jïjtje bïjle – liehtemes feelemevuekie ¶ Busse, tååge 2:n klaassesne jallh jïjtje bïjle ryöknoeh goh liehtemes feelemevuekieh. Tåågem maahtah jïjtje dongkedh jallh dongkemejarngen tjïrrh, BC Jämtland. Jis BC Jämtland edtja dov feelemem maehtedh dongkedh dellie dah dov gohtjemem daarpesjieh, dïhte hokseektievoete mejnie datne gaskesadth maahta dov gohtjemem dohkoe faksedh. Gosse datne lea tåågefeelemem jïjtje dongkeme, jallh jïjtje bïjline jallh bussine vualkeme datne feelemedåarjoetjaatsegem (maam datne dåastoevistie åadtjoeh) jïh originaaleleahpah Länstrafiken:se seedth. Jis lea feelemh leenen ålkolen edtjh aaj gohtjemen kopijem seedtedh. ¶ Feeleme taxi:ne ryöknoeh goh dovrehkåbpoe feelemevuekie jïh medisijnen tjirkemem kreava. Jis dov joe lea feelemedïenesjeluhpie åadtjoeh taxi:ne vuelkedh sjïere tjirkemen namhtah. Taxi:m BC Jämtland:en tjïrrh tjoerh seejnemes göökte aarkebiejjieh feelemen åvteli dongkedh gosse mïnneme lea soejkesjamme. Dah feelemh ektesne soejkesjidh juktie maaksoe edtja aelpemes sjïdtedh goh gåaradidh. Taxifeelemh Staaren skïemtjegåeteste lea vualkoetïjjh – tsåahka 11.00, 14.00 jïh 17.00 dovne aarkebiejjine jïh hïeljesne. Jeatjah vualkoetïjjh maahta jååhkesjidh jis lea sjïere tsiehkine, mohte dellie sjïere tjirkemem hoksebarkijistie kreava. Jis datne jïjtje taxi:m dongkedh dellie tjoerh jïjnjemaaksoem maeksedh. Jis skeamtjoeh gosse healsoejarngem steegkeldh årrodh, ringkh 1177 skïemtjehokseraeriestimmien åvteste, dellie dah maehtieh dov healsoem vuarjasjidh jïh jis datne taxifeelemem daarpesjh. Jïlhts datne reaktam åtneme taxi:ne skïemtjemïnnemasse feeledh ij leah vihties datne aaj feelemem gåatan dåhkasjehtedh. Hoksebarkijh nænnoestieh jis datne reaktam åtnah gåatan taxi:ne vuelkedh jïh feelemem dutnjien dongkedh. ¶ Girtie ¶ Feeleme girtine ryöknoeh goh dovrehkåbpoe feelemevuekie. Datne tjoerh medisijnen tjirkemem utnedh dov remitteereme dåaktaristie Staaren skïemtjegåetesne. Feelemem dongkh dan varki datne tjirkemem åadtjoeh. Girtieleahpam maahtah jïjtje dongkedh jallh BC Jämtland:en tjïrrh. Jis datne veeljh jïjtje dongkedh jïh dovrehkåbpoe feelemem dongkedh enn maam BC Jämtland maahta darjodh, lea maaksoem liehtemes alternatijven åvteste maam datne bååstide åadtjoeh. ¶ AMBUSSe lea elliesstoerre busse skïemtjebïjline mij Staare jïh Upmeje gaskem vuaja (Sollefteån jïh Örnsköldsvijhken baaktoe) fïerhte aarkebiejjie. AMBUSSe tjïjhtje daamhtaj tjahkesh åtna jïh njieljie sijjieh skïemtjijidie giej lea hoksedaarpoe. AMBUSSe lea voestes iereste dejtie mah dovrehkåbpoe feelemem medisijnen gaavhtan daarpesjieh. Datne dannasinie tjirkemem daarpesjh remitteereme dåaktaristie jallh kuraatoristie jis reaktam sæjjan utnedh. Jis ij AMBUSSe leah dïeves maahtah dam dåeriedidh sijjeste sïejhme laantegeajnoebussine vuelkedh, jïlhts datne ih reaktam sæjjan utnieh medisijnen gaavhtan. ¶ Jïjtjemaaksoe ¶ Jïjtjemaaksoe lea dam bieliem feelemen maaksoste maam skïemtjije jïjtje åådtje maeksedh. Jïjtjemaaksoe jeatjahtahta destie feelemevuekine skïemtjije feeledh. Maaksoeh, vuartesjh tabellem biejjiebaakoen Vuesiehtimmie nuelesne. ¶ Bijjiemaaksoevaarjelimmie ¶ Bijjiemaaksoevaarjelimmie feelemidie dohkh diekie hoksesne lea 1 200 kr jïjtjemaaksojne fïerhten 12-askeboelhkesne. ¶ Dåeriedæjja ¶ Jis datne, medisijnen jallh aalteren gaavhtan, viehkiem dåeriedæjjeste daarpesjh åadtjoeh dåarjoem dan feelemasse. Kreava datne tjirkemem åtnah hoksebarkijste mij dov daarpoem viehkine nænnoste. ¶ Permisjovnefeeleme ¶ Skïemtjijh Jïemhten leeneste gïeh skïemtjegåetesne guhkebem goh 30 biejjieh båehtjierdidh maehtieh dåarjoem permisjovnefeelemasse åadtjodh. Hoksebarkijh skïemtjegåetesne gusnie datnem båehtjierdidh maehtieh datne ohtsemem viehkiehtidh. ¶ Guessieh gïeh Jïemhten leenen laantedigkesne båehtjierdidh maehtieh viehkiem jïh dåarjoem feelemem gåatan åadtjodh. Gaskesadth voestes iereste dam laantedigkiem mïsse datne govlesåvvah. ¶ Skïemtjefeelemh dongkedh jïh dåarjoem ohtsedidh ¶ akute skïemtjefeeleme ¶ Jis datne skïemtjijh jallh slæjrerh jïh viehkiem daarpesjh ringkh 112. ¶ Bïevnesh skïemtjefeelemen bïjre: ¶ Länstrafiken, aarkebiejjieh 10.00–12.00, telefovne: 063-16 82 12 ¶ taxi:m jïh amBuSS:em dongkedh ¶ Telefovne: 0771-82 00 83 ¶ Girtiem jïh tåågem dongkedh: ¶ Aarkebiejjieh 08.00–17.00, telefovne: 063-19 91 32 ¶ Ierieh fuehpesne ¶ Telefovne: 0771-82 00 83 ¶ ohtsemem feelemedåarjoen bïjre seedth: ¶ Vuesiehtimmie ¶ DÅarJoE ¶ DÅarJoEm maEkSEDH ¶ JIJtJEmaakSoE ¶ Tååge jïh busse Gohtjeme skïemtjehokseme båehtjierdimmeste. ¶ Jïjtje dongkedh, tåågem maahta aaj Bc Jämtland dongkedh. ¶ Maaksoe tåågeleahpam 2 klaassesne. ¶ Feelemetjaatsegem åadtjoeh dåastoevistie. Seedth dam Länstrafiken:se 0 kr ¶ Tjirkemem kreava feeleme lea medisijnen gaavhtan. Dah jeatjah jis lea sijjie. ¶ Tjirkemem kreava feeleme lea medisijnen gaavhtan. ij dejtie gïeh feelemedïenesjeluhpiem utnedh. ¶ Bc Jämtland (2 aarkebiejjieh feelemen åvteli) ¶ Taxifeelemen maaksoen åvteste. 80 kr fïerhten akti feelemasse. ¶ Gohtjeme skïemtjehokseme båehtjierdimmeste. 1 (akte) kråvna fïerhten kilomeetere. ¶ Feelemetjaatsegem åadtjoeh dåastoevistie. Seedth dam Länstrafiken:se 60 kr fïerhten akti feelemasse. ¶ Girtie ¶ Tjirkemem kreava feeleme lea medisijnen gaavhtan. ¶ Bc Jämtland, jallh vualkoebyråesne. ¶ Reguljæren maaksoen åvteste. ¶ Jis vualkoebyråe dongke, seedth kvittoem jïh tjirkemem Länstrafiken:se 80 kr fïerhten akti feelemasse. ¶ * Bijjiemaaksoevaarjelimmie 1 200 kr jaepesne, spåårh dah originaalekvittoeh. Maanah 19 jaapan eah jïjtjemaaksoem maeksieh. Dah mah feelemedïenesjeluhpiem utnieh Berg, Bräcke, Ragunda jïh Ååren tjïeltine lea taxi:n jïjtjemaaksoem sjïehtedamme feelemedïenesjemaaksojne, jeenjemes 80 kr fïerhten akti feelemasse. ** Seejnemes 1 jaepien guessiedaatoen mænngan. ¶ Bokse 654, 831 27 staare • Telefovne: 063-15 30 00 • e-påaste: jamtlands.lans.landsting@jll.se ¶ Innehåll ¶ Baasefaalenassem gååvnese sjïere tjaalegesijjine gaajhkene healsoejarngine leenesne jïh dåastoevinie Staaren skïemtjegåetesne. Dah edtjieh aelhkebe skïemtjijidie jïh jeajtah guesside våaromen bïevnesh laantedigkien bïjre gaavnedh. Jis datne sïjhth våålese veedtjedh jallh naan tjaalegem olkese tjaeledh dellie guvviem dan nualan dïedtedh. Datne maahtah aaj tjaalegidie dongkedh trygkesovveme hammojne jis dongkemegoerem dievhtedh, diedtesth daesnie. Jis dov lea gyhtjelassh baasefaalenassen bïjre, gaskesadth Maria Karlsson:em gaskesadtemestaabesne. ¶ Jis dov lea gyhtjelassh baasefaalenassen bïjre, gaskesadth Maria Karlsson:em gaskesadtemestaabesne. ¶ Hoksegarantijen jïh frijje hokseveeljemen bïjre hoksesne. ¶ Sjeavohthvoeten, journaalen, persovnebïevnesh jïh biobaanghki bïjre. ¶ Heerredimmie darjomen, rehabiliteeremen jïh skïemtjetjaalegen bïjre. ¶ Reaktaj, jïjtjemaaksoem jïh dongkemen bïjre. ¶ Patientnämnden/Skïemtjijemoenehtsen, bæjhkoehtimmien jïh maaksoven bïjre. ¶ Skïemtjijemaaksoej jïh bijjiemaaksoevaarjelimmien bïjre. ¶ — Datne healsoejarngem veeljh ¶ Aktem tjaalegem vielie åålmehhealsoen bïjre libie barkeminie jïh edtja baasefaalenassesne årrodh. ¶ Vägvisaren ¶ Press ¶ Box 654 ¶ Innehåll ¶ Modell över det fria vårdvalet Nuepie jïjtje hoksem jeatjah sijjesne veeljedh — maam gohtje frijjes hokseveeljeme — ij hoksegarantijeste tsevtsieh. ¶ Jïjnjh ovmessie alternatijvh sveerjen otnegi gååvnesieh soejkesjamme hoksem åadtjoeh byjjes maaksojne jeatjah EU/EES-laantesne. ¶ Bïevnesh nuepiej bïjre dejtie gie lea reakta hoksese Sveerjesne hoksem ohtsedidh EU/EES jïh Schweizesne Försäkringskassan webbesæjrojne gååvnesieh. Desnie aaj tjåådtje guktie maahta åvtelbodtiluhpiem Försäkringskassan luvnie ohtsedidh, jïh aaj dah njoelkedassh maaksoem dan mænngan åadtjodh. ¶ Vägvisaren ¶ Press ¶ Box 654 ¶ – Datne healsoejarngem veeljh ¶ Joekehts daelie dïhte healsoejarnge maam datne veeljh tjuara datnem dåastodh göökte aski mieresne. Jeatjah joekehtse lea gaajhkh hoksevedtijh mah laantedigkien krievemh voebnesjieh åadtjoeh healsoejarngem aelkedh. Destie båata lïenen maahta jeenjebbh healsoejarngh åadtjodh mah privaten reginie juhtedh. ¶ Datne dam healsoejarngem veeljh maam dutnjien bööremes heavede jïh datne maahtah laantedigkien jallh privaten healsoejarngijste veeljedh. Dïhte healsoejarnge maam veeljh tjuara laantedigkien dåhkasjahta ihke Healsoeveeljeme Jïemhten lïenesne orre. Gaajhkh dåhkasjehteme healsoejarngh symbolem healsoeveeljeme nåhtadieh. ¶ Healsoeveeljeme Jïemhten lïene dutnjien stuerebe dïedtem hoksen bïjre vadta. Dov vaajtelimmieh jïh daarpoeh maehtieh faalaldahkem dijpedh mah dov healsoejarngem faala. Jis datne ih naan sjiekien mietie leah fuakedh dov healsoejarngine dellie aelhkies dam målsoeh. ¶ mieresne. ¶ dov gåetie. www.jll.se/halsoval:sne desnie maahtah vuejnedh mij healsoejarngesne datne jis ih veeljh. ¶ maaksoej fealadimmiej åvteste åadtjodh. ¶ webbesijjesne. Datne blankettem vedth jallh seedth healsoejarngese maam veeljh. ¶ veeljih. ¶ Slïedth automateles tjaalasåvva dan lïhkemes healsoejarngese dan påastesijjien mietie. Jis dah åelieh sijhtieh jeatjah alternatijvem dellie hijven gåerede veeljemem maanese veeljedh. Eah maanah daarpesjh seamma hoksejarngem tjaalasovvedh goh sov eejhtegh. Gosse gåabpatjahki lea såjhtoem dellie edtjieh gåabpegh eejhtegh veeljemen nualan tjaeledh. Dïhte gie 18 jaepien illeme åådtje jïjtje healsoejarngem veeljedh. ¶ Jis datne lïenen sisnie jåhtah jïh aarebi aktvijeles veeljemem darjoejih dellie dov healsoejarngem utnehth goske orre veeljemem darjoeh. Jis lïenen sisnie jåhtah jallh leah diekie jåhteme jïh ih ¶ jjien mietie. Dah gieh lïenese juhtieh jïh dah gieh lïenen sisnie juhtieh prieviem åadtjoeh laantedigkien healsoeveeljemejarngeste bïevnesigujmie guktie maehtieh healsoejarngem veeljedh. ¶ gaajhkh healsoejarngh tjuerieh datnem dåastodh. ¶ 1177 jallh ringkh 112 abpe dygnem. ¶ Goevlesth www.jll.se/halsoval jallh ringkh laantedigkien healsoeveeljemekanslijasse telefovne 063-14 24 00. Datne maahtah aaj e-påastem seedtedh halsoval@jll.se jallh prieviem påastesæjjan ¶ +ÊNUMBOETMÊOTMBOETUJOH )ÊMTPWBMTLBOTMJFU ½TUFSTVOE ¶ h automateles åelieh sijhtieh jeatja ¶ lea såjhtoem delli illeme åådtje ¶ Slïedth automateles tjaalasåvva dan lïhkemes healsoejarngese dan påastesijjien mietie. Jis dah ¶ Slïedth automateles tjaalasåvva dan lïhkemes healsoejarngese dan påastesijjien mietie. Jis dah ¶ Slïedt ¶ Slïedth auto åeli såvv ternat mma ho tjieh gå ealsoeja ¶ datne lïenen s utnehth ¶ teles jeatja rpesjh s em delli åådtje jï ¶ Jis datn ¶ jïjtje hea ellie edtjie je heals seamm lie edtjie jah alte seamm s tjaa jah altern s tjaalaså ¶ Innehåll ¶ Rahkan 1. 2005 raejeste nasjovnellen hoksegarantije abpe laantesne. Dutnjien goh patiente dïhte sæjhta jiehedh datne edtjh maehtedh hoksine gaskesadtedh, tïjjem mïnnemasse åadtjoeh jïh dov gïetedimmie aalka dej mïeriej sisnie mah garantijesne tjåadtjoeh. ¶ Vaestiedassh sïejhme gyhtjelasside hoksegarantijen bïjre, seedth e-påastem: vardgarantin@jll.se snjaltjen 1. 2010 raejeste aaj orre laake jïjnjebh patientedïjpen bïjre aalka. Datne goh patiente jallh åelieh dov lea reakta individuellen sjïehtesjamme bïevnesh åadtjoeh fïerhten gaskesem hoksine. ¶ Dov lea reakta individuellen sjïehtesjamme bïevnesh jïh faalaldahkem hoksen bïjre hoksegarantijen aejkiemieresne. Jis hoksesijjie ij maehtieh hoksem vedtedh aejkiemïeresne edtjieh hoksebarkijh aktijveles datnem viehkiehtidh hoksem åadtjodh jeatjah sijjesne. Jis datne viehkiem åadtjoeh jeatjah hoksevedtijisnie dan gaavhtan hoksevedtije ij maehtieh hoksem vedtedh hoksegarantijen aejkiemïeresne, dellie ij galkh jïjnjebh maeksedh. Mohte datne maaksah patientemaaksoem maam lea dennie laantedigkesne jallh regijovnine gusnie hoksem vadta. Bijjiemaaksoevaarjelimmie jïh frijjekåarhte aaj lea seamma jeatjah laantedigkine jallh regijovnine jïh privaten hoksevedtijinie mej lea latjkedimmie. ¶ Dah sifferh tjåadtjoeh dejtie biejjide man guhkiem mijjieh maehtieh utnedh mijjen dïenesjh buektedh: 0 datne edtjh primærhoksem gaskesadtedh telefovnine jallh sijjesne seamma biejjien. 7 datne edtjh tïjjem åadtjodh dajvedåakterisnie tjïjhtje biejjiej mïeresne jis dah vïenhtieh datne dam daarpesjh. 90 datne edtjh åadtjodh goerehtimmiem sjïeredåakteristie, mijjen skïemtjegåetesne jallh jeatjah hoksevedtijisnie, 90 biejjien mïeresne goske dah remissen bïjre nænnostin. 90 dov gïetedimmiem edtjh aelkedh 90 biejjien mïeresne destie dah gïetedimmien bïjre nænnostin mijjen skïemtjegåetesne jallh jeatjah hoksevedtijisnie. ¶ Hoksegarantije lea dagkeres hokside maam dan åvteli soejkesje. Ij leah akute skïemtjelassh jallh ov-læhkoeh gusnie hoksem dallah daarpesje — desnie ih daarpesjh vuertedh goske dov våaroe jïh dellie ij hoksegarantijem daarpesjh. Tïjje goerehtimmide jïh gïehtjedimmide mïnnemen åvteli jallh gïetedimmien åvteli ij ryöknh dejtie aejkiemïeride mij leah meatan hoksegarantijesne. ¶ Tïjje goske datne båatah mïnnemasse jïh gïetedæmman åådtje jïjnjebh goh 90 biejjieh, jis datne jïh dov dåaktere (jallh jeatjah gïetedæjja) leah dejnie sïemedamme. Dïhte aaj jïjnjebh goh 90 biejjieh sjædta jis medisijneles våaromh eah maehtieh dam aerebi darjodh, jallh gosse eah maehtieh tïjjem jiehtedh (vuesiehtimmien gaavhtan åårganetransplantasjovine). Hoksegarantije lea garantije leveransetïjjen bïjre. Dïhte lea åålegh dïhte medisijneles vuarjasjimmie hïejmelaantedigkesne maam lea våarome garantijetjirkemasse. ¶ Jis dov lea sïejhme gyhtjelassh hoksegarantijen bïjre maahtah e-påastem seedtedh vardgarantin@jll.se . Jis dov leah gyhtjelassh dov spesifijken gïetedimmien bïjre dellie datne klinijhkasse bïeljelh. Sïjhth jïjnjebh daejredh hoksen bïjre laantesne dellie maahta Sveriges Kommuner och Landstings väntetidsdatabas gussiehtidh. ¶ Vägvisaren ¶ Press ¶ Box 654 ¶ Daan biejjien saemiej nasjonaale biejjiem tjalmahtibie. Jïemhten Herjedaelien Dajve åarjelsaemien reeremedajvesne jïh eadtjohkelaakan barka, saemiej reaktaj gujmie sijjen gïelem jïh kultuvrem nænnoestidh. ¶ Vägvisaren ¶ Press ¶ Box 654 ¶ Innehåll ¶ Laantedigkien visjovne lea Buerie healsoe jïh positijveles jielemebyjrese gaajhkidie Jïemhten lïenesne. Dïhte sæjhta jiehtedh laantedigkie edtja dah skïemtjes almetjh sujhtedh, mohte aaj heerreden råajvarimmiejgujmie barkedh juktie almetjh viehkiehtidh tjarres årrodh. Positijveles jielemebyjresigujmie barka aaj healsoe- jïh skïemtjegåetiesuerkien ålkolen. Aktijveles barkoen tjïrrh kultuvrinie, ööhpehtimmine jïh jieleminie laantedigkie lïenem skaepede gusnie årrojh murriedieh jïh hijven veasoeh. ¶ Adresse: Jämtlands läns landsting Box 654 831 27 Östersund ¶ Mïnnemeadresse: Kyrkgatan 12 Östersund ¶ Telefovne: 063-15 30 00 ¶ E-påaste: jamtlands.lans.landsting@jll.se ¶ Gosse datne sïjhth naaken laantedigkesne maahtah åålegh mijjen veekselasse ringkedh: 063-15 30 00. Datne maahtah aaj daennie gaskesadtemeguidesne ohtsedidh (sveerjen gïelesne). Desnie maahtah telefovnenummerem dejtie gieh daejrieh gaavnedh aborte-dåastovistie såjhtoesystemese. E-påaste: åvtenomme.minngienomme@jll.se ¶ Vägvisaren ¶ Press ¶ Box 654 ¶ Innehåll ¶ Ulmie lea maahta lïenen otnegidie faeledh mïrrestalleme jïh seammavyörtegsvoeten otnegehoksehtimmiem buerie kvalitetine. Barkoeh mah laantedigkie dorje edtja mïrrestallemem jïh seammavyörtegsvoetem gorredidh. Laantedigkiesoejkesjisnie, mij lea aktem laantedikgien stuvreme tjaatsegijstie, dah ulmieh gååvnesieh: ¶ Dej ulmiejgujmie aaj dah darjomh dåeriedieh: ¶ Jïnjebh laantedigkien barkoen bïjre gellielaaketjebarkoegyhjtelassigujmie maahtah lohkedh bijjiebaakoej nualan menyesne garrah- jallh åelkiesbielesne. ¶ Mïrrestallemeintegrereme lea barkoevuekie mij eelki Sveerjesne joe jaepien 1972 gosse staateministere Olof Palme tseegki Delegation för jämnställdhet mellan kvinnor och män . Direktijvinie delegasjovnese dellie tjïelkesi barkoem mïrrestalleminie idtji edtjh isoleremes vuekine barkedh. Jïjnjebe tjïelkesin EN:n njealjeden nyjsenæjjakonferansen mænngan Pekingisnie jaepien 1995 gusnie göökte tjaatsegidie tjeelin aktem daejstie lij Platform for Action mij tjïelkesi mïrrestallemeperspektijvem edtja gaajhkh sjæjsjelimmieh sïebredahkesne klaeriedidh. Sveerje lea dej raajesi nualan tjaaleme. ¶ Dïhte vuekie mij Sveerje edtja utnedh gosse mïrrestallemine barkedh lea mïrrestallemeintegrereme. Dåarjoe dïsse laantedigkien barkose lea laantedigkeståvroe nualan tjaaleme Den europeiska deklarationen för jämtälldhet mellan kvinnor och män på lokal och regional nivå. Deklarasjovne lea hijven dåarjoe barkosne mïrrestalleme otnegehoksehtimmiem jaksedh. ¶ Mïrrestalleme lea dan bïjre gaajhki almetji seamma vierhtie. Saaht gie datne leah jïh mij histovrije dov leah. Jïemhten lïenen laantedigkiem laantedigkiesoejkesjen mietie stuvrieh maam politihkerh fïerhten jaepien sjæjsjalieh. Dan sisnie ulmieh gååvnesieh mejtie edtjieh tjïrrehtidh. Gosse mïrrestalleme hoksen bïjre dah ulmieh gååvnesieh mah dan nualan tjaaleme: ¶ Barkoe lea bieliem barkojste darjoeevtiedimmine mij mïrrestalleme- jïh gellielaaketjeperspektijvine barkedh. Dåarjoe dïsse barkose lea laantedigkien nualan tjaaleme Den Europeiska deklarationen för jämställdhet mellan kvinnor och män på lokal och regional nivå . ¶ Jïemhten lïene lea åarjelsaemiengïelen reeremedajve Laake (2009:724) nasjovnellen unnebelåhkoeh jïh unnebelåhkoejgïeli bïjre mietie. Reereme lea aaj nasjovnellen strategijinie barkeme guktie barkojne dejtie nasjovnellen unnebelåhkojde nænnostidh galka laantesne årrodh. Jïemhten lïenen laantedigkie lea raeriestimmien mænngan saemiesïjtine jïh saemiesaervine sjæjsjali voestes barkoem darjodh åarjelsaemiengïelen åtnoem nænnoestidh. Voestesïereste dellie sjædta barkosne orre gåetiesæjrojne mij tjaktjen 2010 båata. Tjaktjen 2010 dellie åarjelsaemiengïelese jarkoestidh. ¶ Dah almetji reaktah lea våaroemisnie gaajhkide barkojde mejtie Jïemhten lïenen laantedigkie berkieh. Barkoe polisyjine Mångfald som utvecklingskraft jåhta jïh laantedigkien mïelem tjïelkese denne gyhtjelassine. Barkoe almetji reaktajgujmie dan mænngan båata barkoe sierredimmien vööste. Dejgujmie barka dovne barkiji- jïh barkoevedtijigyhtjelassigujmie, mohte aaj darjoeperspektijveste jïh dellie joekoen gosse barkojne mïrrestalleme- jïh seammavyörtegsvoete otnegehoksehtimmine barka. ¶ Jïemhten lïenen laantedigkie barka njåvtasovveme lïhke relasjovnesne vööste mij gohtje Ett hållbart omtag . Barkoe lea ektesne Den europeiska deklarationen för jämställdhet mellan kvinnor och män på lokal och regional nivå . Dejnie dovne interneles jïh eksterneles barka. Laantedigkiedirektööre Karin Strandberg Nöjd lea ståvroedåhkien meatan mij lea lïenedaltesisnie gusnie aaj lïeneåvtehke Britt Bohlin, lïenepolijsemïestere Stephen Jerhard jïh tjïeltesaervien Lena Hallqvist leah meatan. ¶ Laantedigkien fokuse lea dovne hammoeh jïh struktuvrh gïehteldidh dejtie dåarjodh gieh njåvtasåvva, jïh sjïerebarkoedåehkieh ööhpehtidh identifieredh jïh dejtie dåarjodh gieh njåvtasåvva jïh aktijveles barkoebyjresebarkoem darjodh guktie laantedigkien barkijh gieh lïhke relasjovnine njåvtasuvvieh dam dåarjoem mah daarpesjieh åadtjodh. ¶ Njåvtasovveme lïhke relasjovnine lea Jïemhten lïenen laantedigkien mïelen mietie gaajhkh njåvtasovvemh maam lïhke relasjovnine deahpade, jïh nyjsenæjjah, kaarrh jïh maanah maehtieh njåvtasovvedh. Maahta partnere gie tsealhkehte, geerve maana mij sov eejhtegh irhkie, slïekte jallh jeatjah gie lea definisjovnesne lïhke. Njåvtasovveme maahta dovne fysisken jallh psykisken årrodh. ¶ Jis datne sïjhth jïjnjebh daejredh Jïemhten lïenen barkoen bïjre dej gyhtjelassigujmie? Bieljelh Anna Ebenmark, gellielaaketjestratege, telefovne: 063-14 76 32, 070-259 02 55 jallh e-påastine: anna.ebenmark@jll.se ¶ Vägvisaren ¶ Press ¶ Box 654 ¶ Innehåll ¶ Gaskesadth healsoejarngem webbine — aelhkies, vihties jïh rihpes gosse datne asth.    Mijjieh daejrebe jïjnjh jïjtjh maehtieh jïh sijhtieh. Dan dïehre mijjieh daelie webbedïenesjem aelkiestibie. Dïhte sæjhta jiehtedh dutnjien nuepiem vedtebe jïjtje sïjse loggedh jïh aelhkebe hokseïeride jïjtje darjoeh viehkiem webbine, - abpe dygnem, ih daarpesjh telefovnine vuertedh. Dïhte lea jearsoes jïh vihties, jïh gaajhkem maam tjoerh darjodh lea persovneles utnijekontoem skååffedh.   Mov hoksegaskesh edtja healsoejarngine jïh dåastovinie Jïemhten lïenesne sjïehtesjidh. Sjïehtedimmie suksesijveles sjïdtede jïh voestes lea healsoejarngh Bräcke, Frösön, Lugnvik jïh Zätagränd. Jïjnjh dïenesjh Mov hoksegaskesine gååvnesieh jïh dïhte lea fïerhte hoksejarnge mij jïjtje nænnoste maam mij galka dan sisnie årrodh. Healsoejarngh aelkieh dejtie dïenesjidie faaledh: tïjjem jeatjahdehtedh, reseptem orrestidh, viehkievierhtieh orrestidh, preventijvedeerpegh orrestidh jïh raeriestimmieh vedtedh. Faaleldahkem maahtah evtiedidh. Persovneles kontoem skååffh jïh aelkieh dïenesjidie nåhtadidh Göökte vuekieh gååvnesieh guktie persovneles utnijekontoem Mov hoksegaskesidie skååffh. E-legitimasjovnine jallh persovnenummerinie jïh tjeakoesbaakojne. Jis datne e-legitimasjovnem veeljh maahtah dallh dïenesjem nåhtadidh. Jis ih joe lea e-legitimasjovne maahtah dam dov baanghkine jallh Telia:ine skååffedh. Kontoem skååffh Lingkem diedtieh Skaffa konto dan nualan Jis persovnenummerem jïh tjeakoesbaakoem veeljh dellie dov persovnenummerem dievhtieh, njoelkedassh jååhkesjh jïh båaloem Skaffa konto diedtieh. Datne tjeakoesbaakoeprievie påastine måedtie biejjiej raejesne. Jis e-legitimatsjovne åtnah dellie dallah maahtah dan sïjse loggedh. Loggedh sïjse Lingkem Logga in dan nualan diedtieh. Orre sæjroem rihpese. Dievhtieh dov persovnenummerem jïh tjeakoesbaakoem jallh veeljh e-legitimasjovnem jïh diedtieh båaloem Logga in. Guktie maahtah vaestiedassem dåastovistie lohkedh tjorh vihth dan sïjse loggedh. Persovneles sjïehtesjimmieh Biejjiebaakoen Personliga inställningar nuelesne, gosse datne leah dan sïjse loggeme, maahtah datne dov e-påastesijjiem jallh dov mobijletelefovnenummerem tjaeledh guktie datne dïjrem e-påastine jallh SMS:ine åadtjoeh gosse dïjrem Mov hoksegaskesasse båata.   Skaffa konto (sveerjen gïelesne) Logga in (sveerjen gïelesne) Glömt lösenord (sveerjen gïelesne) Logga in som personal (sveerjen gïelesne) Jeenjebh bueriedimmieh Mov hoksegaskesh sjïehtesje lea akte jeenjh sillijste maam laantedigkie tjïrrehte guktie webben dïenesjem bueriedidh. Orresth lea webbesæjroen bueriedamme vuesiehtimmien gaavhtan håaleme webbe, aelhkebe navigereme struktuvrine jïh nuepie maahtah lïenen healsoejarngh sinsitniem mohtedidh. Dan tjaktjen aaj bïevnesh skïemtjelassi bïjre, gïetedimmi bïjre jïh jïjtjehokseraerieh evtiedidh. Mijjieh gegkestibie jïh jaehkebe datne gie sïjhth Mov hoksegaskesh utnedh tuhtjh dah aevhkies. Datne gie sïjhth hoksejarngem telefovnine bïeljelidh maahtah dam amma darjodh. Viehkiem Mov hoksegaskesh Supportasse ringkh 08-123 135 00 — rihpes fïerhten biejjien 8-21. Maahtah aaj supportasse gaskesadtedh kontakta supporten via Internet Ih Mov hoksegaskesh nåhtedh gosse akute jallh jielemeaajhteme tsiehkine. Ringkh dellie 112. Buerie båeteme Mov hoksegaskesh Jïemhten lïenesne nåhtedh! ¶ Vägvisaren ¶ Press ¶ Box 654 ¶ Innehåll ¶ Goh patiente healsoe- jïh skïemtjehoksesne muvhtene njoelkedassh jïh reaktah gååvnesieh mah hijven jis dutnjien damtoes. Dov lea reakta bïevnesh åadtjodh maam guarkah dov healsoen jïh goerehtimmie- jïh gïetedimmievuekiej bïjre. Datne edtjh aaj bïevnesh åadtjodh gusnie maahtah klååkedh. ¶ Hokse jïh gïetedimmie gelkieh dan guhkies goh nuepie haamoedidh jïh tjïrrehtidh patientine ektiedidh. Muvhtene dov lea aaj reakta dov skïemtjelassem digkiedidh jeatjah dåakterinie jïh mubpie goerehtimmiem åadtjodh (maam gohtje second opinion). Gosse ovmessie gïetedimmiealternatijvh gååvnesidh dellie datne nænnosth, jis ih leah jïjtje veeljeme dïedtem vedtih dïsse gien medisijneles dïedtem lea. ¶ Dov lea reakta nyöjhkedh faaleme gïetedæmman jïh gïetedimmiem galhkedh. Ij oktegh maehtieh datnem tjabrehtidh skïemtjegåatan vuelkedh, desnie årrodh jïh datne maahtah skïemtjegåeteste vuelkedh gåessie datne sïjhth. Ij maehtieh datnem tjabrehtidh medisijnem vaeltedh. Journalesne gaajhkh bïevnesh dov hoksen bïjre maam åadtjoeh tjaeledh. ¶ Barkijh tjuerieh sjaavods dov bïjre årrodh Gaajhkh barkijh healsoe- jïh skïemtjehoksesne tjuerieh sjaavods dov bïjre årrodh. Prinsipeles ij naan bïevnesh patienten persovneles tsiehkiej, dan skïemtjelassen jïh gïetedimmien bïjre åadtjodh vedtedh jeatjah persovnasse jallh skïemtjehoksesæjjan jis ij patiente dïsse luhpehth. Gaajhkh bïevnesh patientejournalisnie lea sekretesselaaken nuelesne. Ajve barkijh gieh dov såjhtojne jïh gïetedimmine berkieh åadtjoeh dov journalem lohkedh. ¶ Jis patiente jeatjah hoksevedtijasse jåhta maahta muvhten bïevnesh daerpies dïsse vedtedh hoksen jallh gïetedimmien bïjre maam vadtasovvi. ¶ Jis datne maam akt mïelh dan bïjre jallh jis vïenhth ih dov reaktah vaarjelh, bïeljelh jïh desnie raeriem jïh viehkiem patientnämndens kansli (patientemoenehtsen kanslije) åadtjodh. ¶ Aaj patientemoenehtsen politihkerh jïh barkijh tjuerieh sjaavods årrodh. ¶ Vägvisaren ¶ Press ¶ Box 654 ¶ Jïemhten Herjedaelien Dajve guhkiem vaajtelamme Saemien nationelle maahtoejarngine SANKS; ektine laavenjostedh psykiske healsoen bïjre. Ektieraerietjïerte nationelle unnebelåhkoe almetjidie jïh tjirkijh SANKS luvhtie råårestalleme guktie aktesi vyökedh daagkarinie barkojne -jïh daan bien gåabpatjahkh raedtijste gaavnesjamme, latjkose jååhkesjidh. ¶ – Ektiebarkoetjïerte aareh vïhtesji man daerpies hoksem evtiedidh, dan nåekies psykiske healsoen bïjre saemiej baaktoe. Organisasjovnesne daerpies saemien kultuvrem guarkedh. Desnie SANKS maehteles jïh jïjnjh daajroem åtna mejnie viehkine maahta årrodh, Jïemhten Herjedaelien regijovnedirektööre Björn Eriksson jeahta. ¶ – SANKS dovne saemien kultuvrem jïh gïelem hoksese sjïehtede. Ibie mijjieh daelie daam maehtieh faalehtidh. Gosse hoksem hokseohtsijidie, SANKS ektine faalehtidh maehtebe seamma vyörtegs hoksem faalehtidh guktie krïebpesjamme, Jarngen primærhoksen (Centrum för primärvård) jarngeåejvie jïh ektiebarkoetjïerten åvtehke, Olle Christmansson, jeahta. ¶ – Saemiej eatneme njieljie eatnamidie juakasovveme. Gosse dah eatnemh ektesne berkieh buerie hoksem saemide faalehtidh aaj båetije biejjide buerie, SANKS åejvie Gunn Heatta jeahta. ¶ SANKS tsavtshvierhkieh bielie Finnmarhken skïemtjesgåatan. ¶ – Finnmarhken skïemtjesgåetien lea sjïere dïedte saemiej healsose, jïh mijjieh madtjeldibie SANKS Finnmarhken skïemtjesgåetien bielesne. Daate historiske biejjie saemiej healsoebarkose, Finnmarhken skïemtjegåetien direktööre Torbjørn Aas, jeahta. ¶ – Mijjieh vaajtelibie ektiebarkoem Nöörjine evtiedidh, dovne healsoe- jïh skïemtjehoksem jïh dajvem evtiedidh. Daate latjkoe daam vuesehte, Jïemhten Herjedaelien dajveståvroen åvtehke Ann-Marie Johansson (S), jeahta. ¶ Olle Christmansson Jarngen primærhoksen jarngeåejvie jïh ektiebarkoetjïerten åvtehke, 070-296 04 27 ¶ Per-Henrik Bergkvist, Saemiej tjirkije ektiebarkoetjïertesne, 070-381 77 66 ¶ Gunn Heatta SANKS åejvie jïh juvnehtims klinihkeåejvie Klinihkese psykiske healsoevaarjelæmman jïh geeruvasse +47 411 20 546 ¶ Ektieraerietjïertesne dovne tjirkijh Jïemhten Herjedaelien Dajveste jïh saemieh Jïemhteste Herjedaeleste. ¶ Jïemhten Herjedaelien Dajve åarjelsaemien reeremedajven nuelesne. Reaktoem ektesne raeriestidh laakese nationelle unnebelåhkoe almetjidie jïh unnebelåhkoegïelide sjïehtelovveme. ¶ Box 654 ¶ Gåess’akt maahta maam akt deahpadidh ¶ Aellieh åajaldehtieh vaarjelidh hiv:en, hepatit B:en, gonorrén vööste jïh aaj jeatjah seksuellen laanestamme infeksjovnide gåessie datne leah ålkoerïjhkesne. ¶ Vaeltieh åålegh dov jïjtje kondovmh meatan feelemisnie. Maahta gïerve kondovmidie gaavnedh/åestedh jeatjah laantine. ¶ Utnieh murrie feelemem! ¶ Jïjtjevyljehkeorganisasjovnine laavenjosteme ¶ Innehåll ¶ Patientemoenehtsen kanslijasse maahtah datne goh patiente jallh åelieh bïeljelieh mejnie datne mïelh: ¶ Maam mïelh hoksen bïjre? Hoksesne edtjh datne maahtoem, såjhtoem, barkoes-laakan dïedtevaalteme jïh aaj sjiehteles gaavnesjimmiem dievviedidh. Datne edtjh aaj dah bïevnesh åadtjodh mah datne daarpesjh guktie dov såjhtoen, gïetediemmien jïh rehabiliteren bïjre soptsestalledh. Dïhte lea dov reakta goh patiente. Maanaj leah hævvi seamma reaktah dejtie goh geerve. Hokse lea daesnie dutnjien ¶ Voestesiereste barkijinie soptsestallh Jis dov lea gyhtjelassh jallh hoksine, gaavnesjimmiem jallh gïetedimmiem guermiestamme, voestesiereste dej barkijigujmie, giej lea dïedtem dov hoksem maam åadtjoejih, dejnie soptsestallh jallh goevtesen åejvine. Dej laavenjasse datnem viehkiehtieh. Dah sïjhtieh daejredh maam datne mïelh hijven jallh ij leah hijven. Muvhtene bööremes dallah barkejinie soptsestalledh. ¶ Vielie viehkie Patientemoenehtsen kanslijistie Jis ij gåaredh dåeriesmoeri noeledh dejgujmie giej hoksen dïedtem utnieh dellie maahtah Patientemoenehtsen kanslijasse bïeljelidh jis dov leah gyhtjelass, kritihke jallh vuajnoeh. ¶ Guktie sjædta gosse datne Patienemoenehtsen kanslijesem bïeljelh? Gosse datne Patientemoenehtsen kanslijasse bïeljelh datne åadtjoeh goerehtæjjine soptsesth gie raeriem jïh bïevnesh vadta magkeres nuepieh/reaktah mah gååvnesieh. Goerehtæjja ij guhkebe aamhtesem buekth jis ij datne dam sïjhth jïh tjura aaj sjaavods årrodh goh jeatjah healsoe- jïh skïemtjehoksebarkijh, jis datne sïjhth anonymeles årrodh. Namhtah lea Patientemoenehtsen kanslijinie soptseste. ¶ Goerehtæjjaj laavenjassh lea gaskem jeatjebem: ¶ Patientemoenehtsen kanslijen laavenjasse aaj dåarjoepersovnem moenede dïsse gie tjoeremehoksese sïjse vaalteme psykiatrisk tvångsvård lagen mietie (LPT), lag om rättspsykiatrisk vård (LRV) jïh tjoeremehokse smittskyddslagen mietie. Jïjnjebh bïevnesh ovmessie bïevnesi bïjre, geahtjh Patientsäkerhet (sveerjen gïelesne). ¶ Vägvisaren ¶ Press ¶ Box 654 ¶ Innehåll ¶ Healsoe- jïh skïemtjehokse lea sierredimmielaakedorjemisnie (Lag 2008:567). Dïhte lea bïedtehtovveme sierredidh healsoe- jïh skïemtjehoksesne jïh jeatjah medisijneles barkosne. Dah barkoeh mej leah healsoe- jïh skïemtjehokselaaken mietie jïh aaj baeniehokselaaken mietie. ¶ Ij sierredimmie åadtjoeh gååvnesidh dan sjïeken mietie tjoelh (nyjsenæjja jïh kaarre), tjoeleraastedåeresth identitete jïh/jallh lahtesh, seksuellen syjhtede, nåakebe svihtjemeheaptojne, etnisitete, religijovne jallh jeatjah jaahkoejieleme. Sierredimmie aalteren gaavhtan ij leah meatan healsoe- jïh skïemtjehoksesne, mohte jaepien 2010 raejesne lea goerehtimmiem båateme mij evtede guktie dåarjoem vijriedieh aalteresierredimmien vööste maahta årrodh jïh dellie aaj healsoe- jïh skïemtjehokse dan sisnie. ¶ Gosse tjoelem (nyjsenæjja jïh kaarre) gïetede dellie ij heerredh nyjsenæjjah jïh kaarrh joekehts gïetedidh jis lea maereles jïh dah vierhtieh mah utnieh lea sjiehteles jïh daerpies jis galka ulmiem jaksedh. Vuesiehtimmien gaavhtan joekehts kråahpehaamojde jallh daalkesh-åasan stuaradahkem gïetedidh. ¶ Jis datne vïenhth naan datnem sierredamme jïh datne sïjhth naan datnem galka dåarjedidh jallh sïjhth dam bievnedh, dellie voenges antidiskrimineringsbyrå:em bïeljelidh telefovne 063- 14 89 95 jallh e-påastine ostersund@byranmotdiskriminering.se Datne maahtah aaj diskrimineringsombudsmannen (DO) bïeljelidh telefovne 08-120 20 700 jallh e-påastine do@do.se ¶ Jis datne sïjhth jeenjebh bïevnesh, bïeljelh laantedigkien gellielaaketjestratege Anna Ebenmark telefovninie 063-14-76 32 jallh e-påastine anna.ebenmark@jll.se ¶ Vägvisaren ¶ Press ¶ Box 654 ¶ Innehåll ¶ Guessietïjje: Mijjen lea guessietïjje fïerhten biejjien ts. 11.00 — 19.00 gaskem, jis sïjhth guessine båetedh åvteli jallh dan mænngan tjoerh goevtesebarkijgujmie sïemedidh. ¶ Blommah: Blommah tjarke hapsoejgujmie skïemtjegåetesne nihtedh, jis allergije ij maehtieh blommah buektedh. Aaj ussjedh ih nåhtedh parfyme tjarke hapsojne gåessie guessine båatah. ¶ Vaarenes jïh kontanth: Ij skïemtjegåetien leah dïedtie vaarenesidie. Ajve meatan vaaltah mah daerpies jïh gihtjh dah åelieh jis dah maehtieh dov vaarenes gåatan vaeltedh jis datne akute skïemtjegåatan böötih. ¶ Telefovnegaskesh: Mijjen ulmie lea jïjnjemes aejkiem patientidie sujhtedh, dannasinie mijjieh vaajtelibie aktene persovnine gaskesadtebe goevtese jïh åelieh gaskem. ¶ Jïjtje skïemtjelasse (tjööjjijste/daelvietjallome): Jis datne jallh jeatjah gie datne råakih lea tjööjjste, daelvietjallome jallh seammaligke symptovmh tjåejjie-tjåeliejste dej minngemes golme dygnij dellie mijjieh sïjhtebe datne ih guessine båetieh, guktie datne maahtah patientide laanestidh jïh stoerre konsekvensigujmie destie sjædta. Jis datne båatah goh patiente lea vihkeles datne dejnie soptsesth guktie mijjieh maehtebe dåajmijeslaakan gïetedidh. ¶ Adresse: Östersunds sjukhus / Staaren skïemtjegåetie 831 83 Östersund ¶ Rihpestïjje: 06.00 - 22.00 fïerhten biejjien ¶ Telefovne vx: 063 - 15 30 00 ¶ Vägvisaren ¶ Press ¶ Box 654 ¶ Innehåll ¶ Goh patiente dov lea muvhtene ovmessie veeljemenuepieh dov hoksen bïjre. Datne maahtah naan aejkien hoksem veeljedh jeatjah skïemtjegåetine goh Staaren skïemtjegåetie jallh jeatjah laantesne (Frijjes hokseveeljeme) jïh dov lea aaj reakta healsoejarngem veeljedh lïenen sisnie gusnie årroeminie (Healsoeveeljeme Jïemhten lïene). ¶ Lohkh jïjnjebh dej nuepiej bïjre Hälsoval i Jämtlands län nualan jïh aaj Fritt vårdval nualan meny:sne garrahbielesne daennie sæjrosne. ¶ Vägvisaren ¶ Press ¶ Box 654 ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Juvrh jïh eatneme ¶ Juvrevaarjelimmie ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroen dïedte juvrhvaarjelimmievaaksjome lïenesne ¶ Djurskyddslag:esne (SFS 1988:534) moenemh gååvnesieh guktie juvrh galka skryjjedh jïh hoksedh. Dejtie moenemidie juvrevaarjelimmienjoelkedassh, ovmessie njoelkedassh jïh aaj sïejhme raerieh lissiehtieh. Juvrevaarjelimmielaake juvrh dæjpa mah leah doebpehtamme, vuesiehtimmien gaavhtan kreekh, sïelskejuvrh, gaahtjemejuvrh, juvreparkejuvrh jïh voejhkelimmiejuvrh. Våaromen moeneme laakesne lea juvrh galkedh buerie gïetedidh jïh skïemtjelassh jïh ovnuhtegh vaejviem vaarjelidh. Jeatja lea dah gelkieh nuepiem utnedh iemielaakan jieledh. ¶ Jåartaburrieverken lea bijjemes dïedte juvrevaarjelimmiem tjåadtjoehtidh jïh evtiedidh Sveerjesne. Barkosne lïeneståvroej juvrevaarjelimmiebarkoem ektiedidh jïh raeriestidh. ¶ Lïeneståvroe juvrevaaksjomem abpe lïenesne dorje. Mijjieh dovne åvtelbodti vaaksjomh laanteburrien kreekide darjobe, mohte aaj vaaksjobe gosse såvma maam båajhtode privtealmetj luvnie. ¶ Dïhte bijjemes åssjele Lïeneståvroen juvrevaaksjomebarkojne gaajhkem lea djurskyddslag:en mietie jïh juvriejgujmie hijven. Jis ij juvrine lea hijven dellie mijjieh maehtebe mieriedidh dam eakaristie vaeltedh. Dellie mijjieh aaj tjoerebe mieriedidh maam juvrine deahpede, vuesiehtimmieh jis galka dam doekedh jallh bovvestidh. Dïhte lea polijse man dïedte juvrem gïetedidh jïh lïeneståvroen mieriedimmiem tjïrrehtidh. ¶ Lïeneståvroen aaj mierede juvrenihtemen bïjre, vusiehtimmien gaavhtan jis dïhte gie lea juvreirhkemem dööpmeme jallh lea ovsjiehteles juvrem gïetede. ¶ Jis datne sovmh juvrh ij reaktoeslaakan geehth, jallh naan dam irhkieh dellie edtjh lïeneståvroem bieljielidh. Datne maahtah dam anonymeles darjodh jis sïjhth. Jis tsiehkie lea akute jïh ih datne mijjem jaksh dellie edtjh datne polijsem bieljielidh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Juvrh jïh eatneme ¶ Gööleme ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe jielije guelietjïerth barka, guhkiem jïh nænnoes göölemejieleme jïh ræjhkoes jïh joekehts sporte- jïh eejehtimmiegööleme. ¶ Jïjnjh njoelkedassh gååvnesieh dovne eejehtiemmiegöölemen jïh göölemen barkojne bïjre, jïh dah dijpieh gaskem jeatjebem gusnie datne åadtjoeh gööledh, gåessie datne åadtjoeh gööledh jïh guktie datne åadtjoeh gööledh. Jis datne sietiestjaetsine göölh dellie bïevnesh gååvnesieh göölemekåarhtesne maam datne åastah göölemen åvteste. Jis datne sïjhth daejredh mah njoelkedassh mah mearosne jallh stoerre jaevrine, dellie mijjese bieljielidh. ¶ Jieleme guelietjïerth bååstide  skaepede jallh gorrede lïeneståvroe dååjre stoerre låhkoeh gueliehokseprogrammh. Mijjieh juekieh staaten gueliehoksedåarjoeh, gueliemaaksoedåarjoeh jïh dåarjoebeetnegh EU:ste mah gelkieh gueliehokse barkose nuhtjedh. ¶ Mijjieh syökemh pryövebe luhpieh guelieh jïh kräftorh tjaatsan biejedh. Mijjieh sïjhtebe dåastodh guelieskiemtjelassh vijrebe heesieh jïh gïehtjede ij vaajtelh arth jïh gueliemaadtoeh lïenen tjaetside båetieh. ¶ Lïeneståvre pryövemegöölemem iktede jïh tjïrrehte guktie guelietjïerti evtiedimmiem dåerede. Mijjieh aaj dah nuepieh utnebe mah laakine gååvnesieh gueliej jieledebyjresem vaarjelidh. ¶ Sveerjesne leah dan hijven tsiehkieh jïjnjh ovmessie såarhts eejehtimmiegöölemh, gööleme lïhkemes mearojne jïh gaedtieh, jaevrine jïh tjaetsine åarjeste noerhtese. Arth goh dååpmehke, loese, tåarske, makrille, raavre, haerrie, sihtege, göse jïh haavke leah vihkeles arth dan göölemen åvteste. Lïeneståvroen dïedte regionalen evtiedimmie eejehtimmiegöölemistie jïh barka hijven guelienuepiej åvteste gueliehoksedajvh skaepede mij göölemekåarthth duaka jaavride jïh tjaatside. Gueliehoksen tjïrrh dah nuepieh jeanadieh jïjnjh guelieh åadtjodh, jïh lïeneståvre göölemevaaksjojh muana mah göölemenjoelkedassi bïjre bievnieh jïh gïehtjedieh dah göölijh njoelkedasside dåeriedieh. ¶ Lïeneståvroen regionalen dïedte göölemejielemem evtede. Dïhte lea gaskem jeatjebem mijjieh edtjebe gïehtjedidh göölemepolitihkem lïenesne tjïrrehtidh, mohte mijjieh edtjebe aaj prosjektem aelkedh jïelemem evtiedidh jïh reerenassem bievnedh jielemi dåeriesmoeri bïjre jïh nuepieh lïenesne. Göölemejieleme lea gööleme barkojne jïh ryöjrehtimmieindustrije, tjaetsieåtnoe jïh göölemeturisme. ¶ Lïeneståvroen luvnie datne maahtah gööleme barkojnelisensem ohtsedh jïh luhpiem ålem gööledh jïh dabran dïrregh mearosne gööledh, jïh datne maahtah aaj EU-dåarjoem ohtsedh. Lïeneståvroe edtja aaj regionalen iedtjh vuartasjidh gosse göölemem regleredh jïh aaj barka jielede göölemen barkojne åvteste mah maehtieh gueliem hijven kvalitehtem buektedh åestijidie. ¶ Lïeneståvroe maahta luhpiem vedtedh göölemelaaken mietie guelie-, kräft- jïh musselsjædtoeh, guktie gohtje tjaetsieåtnoe. Mijieh ohtsemh gïetedibie dej EU:dåarjoej bïjre mah gååvnesieh gosse tjaetsieåtnojne aelkedh. ¶ Göölemeturisme lea relatijveles noere jielemesuerkie göölemisnie, jïh dïhte lea båateme ovmessie guhkies ovmessie bielieh Sveerjesne. Gosse göölemeturismem evtede mijjieh laavenjostebe tjïeltigujmie jïh dej voenges göölemehokseorganisasjovnigujmie, gaskem jeatjebem sjïehteladteme reereme guelietjïerteste. Mijjieh aaj dåarjoeh vedtebe voestemes voene-evtiedæmman guktie turismegöölemesïelth evtiedidh, tseegkedh jïh maarhnafoeresjidh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Juvrh jïh eatneme ¶ Ålkoejielede ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe barka lïene galka ræjhkoes ålkoejielede utnedh jïh eatneme edtja gaajhkide jaksoes mïeresne. ¶ Almetji lea ovmessie daarpoeh jïh tsiehkieh, jïh juktie gaajhkem edtjieh eatnemen jaksoes mïeresne mijjieh barkebe dovne maahtoeheesememe jïh eatnemem dorje jaksoes mïeresne gaajhkide. Bielieh dehtie eatnemedajvijste mah mijjieh geehtebe lea sjiehteladteme juktie aelhkies svihtjeme-heaptojne jallh maanavåågnine fealadidh, vuesiehtimmien gaavhtan rampine jïh svihtjeme-heaptoetjöödtjestimmiesijjine. Ij leah guhkies eatnamasse. ¶ Åejvienjoelkedasse allemannrätt:sne lea ”Aellieh stuvrh – aellieh eerjh”. Lohkh jienebh allemansrätten bïjre Naturvårdsverken webbesijjesne. ¶ Allemansrätten aaj eatnemereservaatesne, mohte maahta gaertjiedamme ovmessie njoelkedassigujmie. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Juvrh jïh eatneme ¶ Aajhtseme sjædtoeh jïh juvrh ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe barka lïenen aarvoes sjædtoeh jïh juvrh gelkieh gorredidh. Mijjieh darjobe darjomeprogrammh guktie aajhtseme juvre- jïh sjædtoearth vaarjelidh. ¶ Jis akte arte lea vaarjeldh sjïdteme dellie ih datne åadtjoeh sjædtoem jallh juvrem tjåegkedh, tjöönghkedh jallh leajmoedidh. Jïjnjh arth lea aaj nihteme dej jielemebyjresh leajmoedidh. Aajhteme arth dennie guktie gohtje rööpseslæstosne biejesåvva. Dïhte lea ArtDatabanken mij Naturvårdsverk:en stilleminie Sveerjen rööpseslæstoem dorje. Ij dïhte automateles vaarjelimmiem vadta, mohte lea vihkeles signale dan bïjre arten jielemebyjresem byöroe vaarjelidh jallh gorredidh. ¶ Vaarjeldhnjoelkedassh kapitelisnie 8 miljöbalm:esne gååvnesieh (SFS 1998:808) jïh skyddsförordning:esne (SFS 2007:845). Bieljeldh lïeneståvroem jis datne sïjhte dispensem dehtie vaarjeldhnjoelkedassijste ohtsedh. ¶ Naturvårdsverk:en lea jienebh bïevnesh vaarjeldh sjædtoej jïh juvri bïjre. ¶ Lïeneståvroe sjïere råajvarimmieprogrammh buakta aajhteme arti gaavhtan (ÅGP) gosse ij ryöhkh dejnie barkojne goh reservaatetseegkeminie jïh byjresedåarjojne jåartabåarran. ArtDatabanken analysere mah arth mej lea stööremes daarpoem råajvarimmieprogrammeste, jïh Naturvårdsverke nasjovnellen råajvarimmieprogrammide iktede. Lïeneståvroe stoerre bieliem barkoste dorje, dovne programmem buakta jïh ovmessie vaarjelimmiedarjomh tjïrrehtidh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Juvrh jïh eatneme ¶ Vijreme jïh vilth ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe vijride jïh eatneme-eakerh beavna, vijremedajvh registreredh, lisensh vadta jïh vuetjemestatistihkem tjöönghkedh jïh iktedidh. ¶ Jaktlag:esne (SFS 1989:259) jeahta gaajhkh vilth leah vaarjeldh. Vaarjeldh vilth dellie dej munnieh jïh biesieh leah vaarjelamme. Vilth åådtje vijredh – dïhte sæjhta jiehtedh bivtedh jallh bovvestidh – jis lea luhpie vijremelaaken mietie. ¶ Mijjieh gïetedibie ierh mah leah vaarjelimmievijremi bïjre viltskaari vööste. Såemies ierine mijjieh maehtebe dåarjoem vedtedh maahta skaarij vööste barkedh jïh muvhtene dåarjoeh skaaride mejtie joe deahpadamme. ¶ Mijjieh goerehtibie jïh reerebe aaj dah vaejsjieh lïenesne jïh vijremevaaksjomeålmah neebnedibie. Dïhte gååvnese sjïere viltereeremedelegasjovne fïerhten lïenesne mij bijjemes mieriedimmieh viltreeremi bïjre lïenesne sjæjsjele. ¶ Sveerjesne leah gåetie-eakeri daamhtaj reakta dan gåetien eatnamisnie vijrie. Naan aajhteme jallh joekoen viertegs juvrearth ij leah dan öörnegen meatan. Dejtie staaten vilth gåhtjoe. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Juvrh jïh eatneme ¶ Motovretrafihke eatnamisnie ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe reerie jïh dåerede bïevlenvuajeme eatnamisnie jïh trafihkem skuvterinie jallh tjaetsieskuvterinie. Åssjelmes lea ij motovretrafihke edtjh eatnemem, sjædtoeh, ålkoejielemem, juvrejielemem, båatsoem, jåartaburriem jallh skåajjeburriem stuvredh jallh leajmoedidh. ¶ Bïevlen eatnemevuajeme lea nihteme abpe Sveerjesne, jïh skuvterem åådtje ajve vuejedh lopmesne gusnie ij eatnemem jallh sjædtoeh leajmodh. Naan dajvine, bijjene vaeresne, lea skuvteretrafihkem reglereme skuvterenihtemen tjïrrh skuvterebaalki baalte. Lïeneståvre maahta mieriedidh jis åadtjoeh bïevlen vuejedh jallh skuvterinie vuejedh. ¶ Datne åadtjoeh barre tjaetsieskuvterem vuejedh dajvine mah leah lïeneståvroste dåhkasjehteme. Jis ih njoelkedasside dåeriedidh maahtah böötide dööpmedh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Juvrh jïh eatneme ¶ Vaejsjieh ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroen dïedte dah stoerre vaejsjieh lïenesne reeredh. Ulmie lea vaejsjieh gelkieh gååvnesidh jielije maadtojne, seammasiente goh mijjieh sïjhtebe dah dåeriesmoerh unniedidh mah dah maehtieh darjodh. ¶ Vaejsjieh leah bïerne, snöölhke, råate, gierhkie jïh aarhtse, jïh lïenen reeremesoejkesjisnie buerkiestibie guktie mijjieh edtjebe dejtie reeredh restultatijste jaapetjen goerehtimmeste. Soejkesjen sisvege lea fïerhten arten låhkoe- jïh gååvnesimmieulmiej, jïh mijjieh mieredibie vuesiehtimmien gaavhtan åvtelbodti darjomh, vaarjelimmievijremem jïh lisensevijremem. Mijjieh aaj bievnebe dej vaejsjiej bïjre mah lïenesne gååvnesieh. ¶ Lïeneståvroen dïedte lea vijremem vaejsjijste gïehtjedidh jïh mejtie ovluhpies vijremem geehtedh. Dan lissine aaj viltskaareierh gïetedibie mah bieleste vaejsjieh leah dorjeme. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Juvrh jïh eatneme ¶ Vaarjelimmie eatneme ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Gååvnese ovmessie vuekieh eatnemem vaarjele, jïh byjresebalken mietie lïeneståvroe maahta vuesiehtimmien gaavhtan eatnemereservaath jïh ledtievaarjelimmiedajvh tseegkedh. Mijjen dïedtie aaj eatnemereservaath, åålmegemiehtjieh jïh baalkah vaerine geehtedh jïh reeredh. ¶ Åålmegemiehtjie lea stuerebe vijries dajve joekoen laantesåarhteste maam vaarjele dan iemie hammosne. Åålmegemiehtjie lea nænnoesommes vaarjelimmiehammoe. ¶ Eatnemereservaate lea sïejhmemes hammoe eatnemedajvh vaarjele, jïh dah maehtieh tseegkedh juktie biologijen gellielaaketjh gorredidh, juktie vihkeles eatnemebyjresh geehtedh jïh gorredidh jallh juktie dåastohte daarpoem dajveste ålkoejielemasse. Kultuvrereservaate lea plearoeh vaarjelimmiehammoe, jïh daam maahta tseegkedh juktie kultuvrevïhtesjimmie byjresem vaarjelidh. ¶ Natura 2000 lea viermie vihkeles eatnemedajvijste EE:sne. Åssjele lea dah aarth jïh jielemebyjresh gorredidh mij lea EE-laantij tjåenghkies iedtjh. ¶ Jeatjah sjyöhtehke vaarjelimmiehammoeh leah vusiehtimmien gaavhtan juvre- jïh sjædtoevaarjelimmiedajve, gaedtievaarjelimmiedajve, tjaetsievaarjelimmiedajve, eatnememojhtese jïh biotopevaarjelimmiedajve. ¶ Lïeneståvre jeenjemes lïenen eatnemegeehtemeobjekth reerie, mohte reeremem maehtieh aaj tjïelth, stiftelserh jïh Skåajjeståvroe gïetedidh. ¶ Lïeneståvroe aaj reerie stoerre bielieh staaten eatnemistie vaerine, jïh mijjen dïedte lea staaten laajroeh pruvviejgujmie, suajadahkh jïh giesie- jïh daelvielaajrojde tsïeglesjidh. Dah laajroeh leah vihkeles vaeriejearsoesvoetese jïh guktie dah guessieh eah prååsehke dajvh leajmodh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Juvrh jïh eatneme ¶ Laanestimmievaarjelimmie ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroen dïedte lea åvtelbodti laanestimmievaarjelimmiem juvride lïenesne. ¶ Jåartaburrieverken lea bijjemes dïedte juvrehealsoen åvteste jïh laanestimmie juvreskïemtjelassi vööste barkedh. ¶ Lïeneståvre dam åvtelbodti laanestimmievaarjelimmiem gïetede juvrij bïjre lïenesne, jïh mijjieh barkoem muvhth tjoeperen laanestimmeles skïemtjelassi vööste stuvrehtibie jïh ektiedibie. Naan dejstie laanestieh jïh stoerre dåeriesmoerh dejstie åadtjoeh juvrigujmie, guktie gohtje epizootierh (vuesiehtimmien gaavhtan plaavenjoektjeme jïh krehpehke). Jeatjah skïemtjelassh juvri jïh almetji gaskem laanestieh jïh destie maehtieh almetjh skeamhtjodh, guktie gohtje zoonoserh (vuesiehtimmien gaavhtan salmonella, gåbloe-gossehtahke jïh rabibiese). ¶ Lïeneståvroe maahta laanestimmievaarjelimmie-dåakterigujmie, Statens smittskyddsinstitutine, Jordbruksverkine, Livsmedelsverkine, Statens veterinärmedicinska anstaltine, veterinærigujmie jïh lïenen tjïeltigujmie laavenjostedh muvhth aamhtesigujmie. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Juvrh jïh eatneme ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe barka galka lïenen aarvoes sjædtoeh, juvrh jïh eatnemebyjresh gorredidh. Dïhte lea vuesiehtimmien gaavhtan eatnemereservaath darjodh jïh gïetedidh, arth jïh eatnemebyjresh gïehtjedidh jïh aaj gïehtelimmie luhpiem pryövedh mah maehtieh eatnemebyjresem dïjpedh. Eatnemereservaath jïh åålmegemiehtjieh lea jaksoe-mieresne ålkoejielemasse jïh eatnemedååjresasse. ¶ Lïeneståvroen dïedte juvrevaarjelimmiem lïenesne. Mijjieh åvtel-bodti barkebe guktie juvrh gelkieh hijven utnedh. Mijjieh maehtebe sjæjsjalidh juvrh eakeristie vaeltedh jis dah dejtie irhkieh jallh almetjem nihtedh juvrh jallh aktem juvresåarhtem utnedh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ REAKTAH NÄNNOESTAMME SJIDTIEH DEJTIE NASJOVNELLE UNNEBELÅHKOJDE ¶ Njoktjen 2009 dle reerenasse orre unnebelåhkoe ¶ politikesoejkesjem åehpiedahti sov proposisjovnesne Från ¶ Soejkesjen leah ovmessh jeatjahdehtemh juktie dej nasjovnelle ¶ unnebelåhkoej reaktah nännoestidh jïh daltesem lutnjedh ¶ unnebelåhkoepolitihkem buektiehtidh juhtiehtidh. Reerenasse 70 ¶ miljovnh daalh dan reeformese vadteme, mij edtja jaepien 2010 ¶ jïh dan raejeste dorjeme sjidtedh. Budsjedtem dan ¶ unnebelåhkoepolitihkese daelie medtie 80 miljovnh daalh sjädta. ¶ Rijhkebiejjie lea snjaltjen 10b. 2009 proposisjovnem ¶ nännoestamme. ¶ Unnebelåhkoepolitike lij tseegkesovveme goh ¶ politihkedajve jaepien 2000 gåessie Svöörje ¶ nännoesti dam Europaraerien bäjngolds ¶ konvensjovnem dej nasjovnelle unnebelåhkoe ¶ vaarjelimmiej bïjre jïh dam europeejen ¶ njoelkedassem dan laantedajven- jallh ¶ unnebelåhkoej gïeli bïjre. Vuepsiem dejnie ¶ svöörjen unnebelåhkoejpolitihkine lea ¶ vaarjelimmiem vedtedh dejtie nasjovnelle ¶ unnebelåhkojde, jïh nännoestidh dej nuepieh ¶ meatan årrodh/tsevtsedh jïh dåarjodh dejtie ¶ historiske unnebelåhkoe-gïelide juktie jielije ¶ edtjieh årrodh. Svöörjen nasjovnelle ¶ unnebelåhkoeh leah judarh, romerh, saemieh, ¶ svöörjesåevmie- jïh tornedaalen almetjh. ¶ Unnebelåhkoegïelh leah jiddisch, romani chib, ¶ saemien, såevmien gïele jïh meänkieli. ¶ Dååjrehtsh vuesehtieh guktie dejtie unnebe ¶ låhkoej vuepside geerve jaksedh jïh sjiehteles ¶ krööhkestimmieh ij leah dorjesovveme dejtie ¶ nasjovnelle unnebelåhkoej daerpiesvoetide. ¶ Europaraerie lea sov gïehtjedimmesne dan ¶ svöörjen unnebelåhkoepolitiken bïjre ¶ vuesiehtamme daerpiesvoeth ovmessh ¶ bueriedehtemistie gellieh dajvine. ¶ Reerenassen unnebelåhkoepolitihke sojhkesjen ¶ sisvegisnie lea barkoesoejhkesje ihke: ¶ låhkoekonvensjovni mietie öörnedh veasodh ¶ REAKTAH NÄNNOESTAMME SJIDTIEH DEJTIE NASJOVNELLE ¶ UNNEBELÅHKOJDE ¶ politihkese geehtedh ¶ nasjovnelle unnebelåhkojste ¶ jijtjefaamoeh aaj tsevtsemasse dovne ¶ gorredimmieh. ¶ ORRE LAAKE NASJOVNELLE UNNEBELÅHKOEJ BÏJRE ¶ Orre laake nasjovnelle unnebelåhkoej jïh ¶ unnebelåhkoegïeli bïjre (SFS 2009:724) edtja ¶ daaletje laaki sijjine årrodh, mej bïjre reaktah ¶ saemien, såevmien gïelem jïh meänkieli nuhtjedh ¶ (SFS 1999:1175, 1999:1176). Jeatjahdehtemh ¶ aaj saemiedigkie-laakesne dorjesuvvieh (SFS ¶ 1992:1433) jïh socijaletjänstlaake (SFS ¶ 2001:453). Laakevärrtoedimmieh faamosne edtjieh ¶ årrodh tsiengelen 1b. 2010. ¶ Svöörjen internasjovnelle dïedth sjidtieh goh joekoen unnebelåhkoereaktah edtjieh sjidtedh abpe ¶ laantesne. Gaajhkh vijhte nasjovnelle ¶ unnebelåhkoeh edtjieh laaken vuelene årrodh. Byjjesfaamoeh dïedtem åadtjoeh dejtie nasjovnelle ¶ unnebelåhkojde bïevnedh dej reaktaj bïjre dan orre ¶ laaken mietie. Joekoen dïedtem sjädta goh vaarjelidh jïh freemjedh dejtie nasjovnelle ¶ unnebelåhkoegïelide. Dej nasjovnelle unnebe ¶ låhkoej nuepieh utnedh jïh öövtiedidh sijjen kultuvrh svöörjesne, edtjieh freemjedh sjïdtedh, ¶ diss-vielie maanaj öövtiedimmieh sijjen kultuvrelle identitete dovne jijtjene unnebelåhkoegïele. ¶ REEREMEDAJVH VIJREBE SJIDTIEH ¶ Dïhte nännoestamme unnebelåhkoe-vaarjelimmie ¶ mij daelie faamosne dejtie saemien, såevmien ¶ gïele- jïh meänkiel´ide, tjihtje tjïeltine ¶ noerhtebetnesne leah– gåhtjoeh reeremedajvh, ¶ edtjieh vijrebe sjïdtedh mejgujmie jienebh ¶ tjïeltigujmie. ¶ Dïhte sjädta jienebh aajnealmetjh ¶ maehtieh såevmien gïelem jïh saemien provhkedh ¶ gåessie byjjesfaamojde gaskesadtieh, dovne ¶ jienebh reaktah åadtjoeh aarhskuvledarjome- jïh ¶ voereshokside abpe jallh åesielaakatjisnie såevmien ¶ jallh saemien gïeline. ¶ Reeremedajvem såevmien gïelese edtja vijriedidh ¶ 18 orre tjïeltide. Dah leah: Botkyrka, Eskilstuna, ¶ Sigtuna, Solna, Stuehkie, Södertälje, Tierp, ¶ Upplands Väsby, Upplands-Bro, Uppsala, ¶ Älvkarleby, Österåker jïh Östhammar. Tjïelth mah ¶ arebi reeremedajvesne orreme leah Jiellevárre, ¶ Haparanda, Giron, Bájil jïh Övertorneå. ¶ Reeremedajvem saemien gïelese edtja vijriedidh 13 ¶ orre tjïeltide. Dah leah: Árviesjávrrie, Berg, ¶ Härjedalen, Liksjoe, Máláge, Suorssá, Lusspie, ¶ Straejmie, Ubmeje, Vualtjere, Åre, Älvdalen jïh ¶ Luvlieluspie. Tjïelth mah arebi reeremedajvesne ¶ orreme leah Árjjepluovve, Jiellevárre, Jåhkåmåhkke ¶ jïh Giron. ¶ Reeremedajvem meänkieli´se ij vijriedamme ¶ sjidtieh. Dajvesne aaj båetije biejjieh dejtie tjïeltide ¶ Jiellevárre, Haparanda, Giron, Bájil jïh Övertorneå. ¶ Tjïelth mah diedtem utnieh, staatedåarjegh ¶ åadtjoeh dejtie lissieåaside maam dejstie orre ¶ njoelkedassiste sjidtieh. Jeatjah tjïelth aaj nuepieh ¶ utnieh, jijtjemielen mietie akten reeremedajvesne ¶ årrodh jïh aaj reaktah staatedåarjegh åadtjodh. ¶ Reerenasse nännoestimmiem nännoste dagkari ¶ jijtjemieli bijre gåessie tjïelth ohtsedamme. ¶ NÄNNOESTAMME REAKTAH REEREMEDAJVI BÄJNGOLEN ¶ Aajnealmetji leah reaktah nuhtjedh såevmien gïele, ¶ meänkieli jïh saemien gåessie byjjesfaamojde ¶ gaskesadtieh, jis aamhtesem maahta gïetedalleme ¶ sjïdtedh naan barkije gie unnebelåhkoegïelem ¶ maahta. ¶ Aajnealmetjh edtjieh aaj nuepieh ¶ voereshokseh såevmien gïelesne utnedh, ¶ REAKTAH NÄNNOESTAMME SJIDTIEH DEJTIE NASJOVNELLE ¶ UNNEBELÅHKOJDE ¶ meänkieli jïh saemien, jis tjïelten leah barkijh mah ¶ dejtie gïelide maehtieh. Reeremabyjjesfaamoeh ¶ edtjieh dle barkedh juktie barkijh gååvnesieh mah ¶ maahtoeh utnedh dennie såevmien gïele-, ¶ meänkieli- jallh saemien gïelesne gåessie dihte jis ¶ daarpesjh dejtie byjjesfaamojde gaskesadtieh jallh ¶ voereshoksigujmie dej voeresi bïjre. Värrhtoedimmie ¶ dïhte jis sjädta dan sociale-tjänstelaakese. ¶ Aajnealmetji lea gaajhken aejken reakta såevmien ¶ jïh saemien gïelide nuhtjedh sijjen tjaaleldh ¶ gaskesadtemh rijhkebiejjien almetjigujmie, ¶ Justitiekansler’e, Försäkringekassa, Skatteverke, jïh ¶ Diskrimineringsombudsmanne, dejne aamhtesinie ¶ mah aajnealmetjem lea paarte jallh sijjieladtje ¶ paarten sijjesne. ¶ Minngiejielemem Europaraerien unnebelåhkoe- ¶ konvensjovni mietie daarpesje bueriedehtedh dan ¶ dïehte byjjesfaamoej dïedth tjïelkestamme sjidtieh. ¶ Leeneståvroe Stuehkien leene- jïh saemiedigkesne ¶ dan mietie dïedtem åadtjoeh vaaksjodh guktie ¶ unnebelåhkoepolitikem sjidtemisnie sjädta. Dejtie ¶ byjjesfaamojde edtjieh aaj raeriestimmiej -, ¶ bïevnesi – jïh seammalaakatje darjomi tjïrrh jeatjah ¶ reeremebyjjesfaamoeh viehkiehtidh dan orre laaken ¶ tseegkesovvemasse, diss-vielie tjïeltigujmie ¶ raarestalledh guktie ektiedidh öörnedh dejtie ¶ reeremedajvi vijriedimmide. ¶ Leeneståvroe Stuehkien leenesne jïh Saemiedigkie ¶ stillemem åadtjoeh öörnemh darjodh juktie ¶ maahtoeh jïh daajroesvoeth bijjiedidh dej ¶ nasjovnelle unnebelåhkoej- jïh Svöörjen ¶ ålmehreakta-dïedti bïjre. Saemiedigkie aaj ¶ stillemem åådtje aktem gåetiesäjroem stealladidh ¶ dej nasjovnelle unnebelåhkoej bïjre jïh dam jis ¶ dïedtem åådtje juhtedh. ¶ Saemiedigkie edtja båetije biejjide vuepsieh ¶ stealladidh - jih ij barre lijrieh - dam saemien ¶ gïelebarkoem. Rijhkebiejjie jïh reerenasse maehtieh åejvievuepsieh ¶ tseegkedh dan nasjovnelle ¶ gïelepolitihkese, mohte dïedtem dej vuepsie- ¶ soejhkesjimmiej bïjre dan saemien gïelebarkose ¶ byöroe saemiedigkesne årrodh. ¶ Diskrimineringeombudeålman öövtiedimmiebarkoeh ¶ dej nasjovnelle unnebelåhkoejgujmie daarpesje ¶ jåarhkedh. Dïhte orre diskrimineringelaake (SFS ¶ 2008:567) vadta diskrimineringe-ombudeålmam ¶ buerie maadtegh aaj båetije biejjide barkedh ¶ seamma rektide jïh nuepieh nasjovnelle ¶ unnebelåhkojde, dan mietie daajroeh dej ¶ diskrimineringe-gyhtjelassi bïjre bijjiedidh dej ¶ dåehkiej gaskem. ¶ NÄNNOESTAMME JÏJTJETSEVTSEME ¶ Daerpiesvoetine dej nasjovnelle unnebelåhkoej ¶ jijtjefaamoeh jïh jïjtjetsevtsemh nännoestidh juktie ¶ Svöörje buerebe-laakan dej unnebelåhkoe ¶ konvensjovnedïedti mietie barkedh. Buerebe ¶ nuepieh jijtjetsevtsemasse dejtie nasjovnelle ¶ unnebelåhkojde leah maadtegem, ihke dåehkiej ¶ daerpiesvoeth dennie sïebredakesne vååjnemearan ¶ bïejedh. ¶ Dej nasjovnelle unnebelåhkoej reaktah dan ¶ jïjtjetsevtsemasse leah tjïelkestamme dennie ¶ laakesne nasjovnelle unnebelåhkoej jïh ¶ unnebelåhkoegïeli bïjre. Joekoen vihkeles dejtie ¶ nasjovnelle unnebelåhkoejde nuepieh ¶ raarestallemasse vadtasuvvien lihkesdajven ¶ daltesisnie, dannasinie gellieh nännoestimmieh ¶ desnie nännoestamme sjidtieh mej aajnealmetji ¶ bïjre leah. ¶ Åårganisasjovnedåarjegem dejtie åårganisasjovnide ¶ mah nasjovnelle unnebelåhkojne, bijjiedamme ¶ sjädta budsjedte-jaepien 2010 jïh åvtese. Joekoen ¶ vihkeles åvte-vååjnemearan biejedh dejtie ¶ nasjovnelle unnebelåhkoej nuepide sjiehteles ¶ raarastalleme-hammoeh öörnedh dejnie ¶ reeremedajvine. ¶ REAKTAH NÄNNOESTAMME SJIDTIEH DEJTIE NASJOVNELLE ¶ UNNEBELÅHKOJDE ¶ DÅARJEGH UNNEBELÅHKOEGÏELIDE NÄNNOESTIDH ¶ Dej nasjovnelle unnebelåhkoegïeli båetije biejjide ¶ svöörjesne leah ov-vihties. Naan gïelh, joekoen ¶ åarjelsaemien, lea sagki aejhtemisnie. Ïedtjijes ¶ darjomh daerpies leah juktie nännoestidh gorredidh ¶ jïh jealajehtedh dejtie nasjovnelle unnebelåhkoe ¶ gïelide. Jealajehtedh gïelem, sjädta darjomh dan ¶ aejhtemen gïelese juktie edtja aelkedh veaksodh, ¶ dan dïehte jienebh aelkieh dam soptsestidh. ¶ Dåarjegh mah edtjieh aajnealmetji nuepieh ¶ unnebelåhkoegïelh geehpebe-laakan nuhtjedh dej ¶ byjjesfaamoejgujmie, gelkieh lissietamme sjïdtedh ¶ mejgujmie göökte saemien gïelejarngeh ¶ åarjelsaemien dajvesne, Luvlieluspie jïh Dearna. ¶ Saemiedigkie edtja åejvie årrodh dejtie ¶ gïelejarngide mah edtjieh ålkoeotnjegasse darjomh ¶ juhtiehtidh juktie öövtiedidh jïh skreejredidh ¶ bijjiedamme nuhtjemasse, saemien gïelese. ¶ Reerenasse sjïere vierhtieh jaepien 2010 jïh åvtese ¶ ovmessidie jealajehteme darjoemidie vadta, dejtie ¶ nasjovnelle unnebe-låhkoegïelide. Vierhtieh edtjieh ¶ dåarjomasse nuhtjesovvedh dejtie aajnealmetjidie ¶ jïh ohtsedimmiej männgan juakeme sjädta dehtie ¶ byjjesfaamoste maam reerenasse nännoestamme. ¶ Jienebh vierhtieh gïelevaarjelimmie-dåarjomasse ¶ vadtasovvedh dejtie nasjovnelle ¶ unnebelåhkoegïelide jïh aalkovistie edtja meänkieli ¶ åvtemieresne årrodh. Saemien gïelen ¶ nännoestimmiej gaavhtan aaj integrerede saemien ¶ ööhpedimmieh bijjede, jaepien 2010 jïh åvtese ¶ (integrerede saemien ööhpedimmieh tjïelti maadth ¶ skuvlijste öörnesuvvieh jïh learohkh maehtieh ¶ ööhpehtimmieh saemien vuekine åadtjodh dovne ¶ ööhpehtimmieh saemien gïelesne, dan saemien ¶ ietniengïele-ööhpehtimmien baalte). ¶ SIJJIENOMMH UNNEBELÅHKOE-GÏELINE ¶ Sijjienommh unnebelåhkoegïeline leah vihkeles ¶ biehkie dehtie kultuvreaerpeste mah sïebredahken ¶ åvtehkh byöroeh vaarjelidh. Dan kultuvre-aerpien ¶ vuesiehtimmiej gaavhtan, Vägverke stillemem ¶ åadtjodh sov sijjienommh-vuesiehtimmiej barkose ¶ bijjiedidh unnebelåhkoegïele sijjie-nommine. Staate ¶ jïh tjïelti byjjesfaamoeh byöroeh sijjienommh ¶ unnebelåhkoegïeline vaarjelidh jïh ¶ unnebelåhkoegïeli årromh vuesiehtidh gäjnoe-tsïegli ¶ jïh jeatjah mierhkemi tjirrh. Sijjienommh unnebe ¶ låhkoegïeline byöroeh aaj nommine påastesijjide ¶ nuhtjesovvedh. ¶ JIENEBE DAEJREDH ¶ Jienebh bïevnesh dej nasjovnelle unnebelåhkoej -, ¶ unnebelåhkoepolitihki -, unnebelåhkoekonvensjovni ¶ – jïh proposisjovnen bïjre 2008/09:158 ¶ vuesiehtimmine gååvnesieh reerenassen ¶ webbesäjroeh www.manskligarattigheter.se jïh ¶ Proposisjovnem maahtah aaj åestedh Rijhkebiejjien ¶ diedtijeexpedisjovnesne, teel. 08-786 5810 jallh ¶ leedtedh vaeltedh säjroste www.regeringen.se ¶ Gyhtjelassh sisvegen bïjre maehtieh vaestiedidh ¶ sjidtedh dehtie Goevtesistie ¶ diskrimineringegyhtjelasside, Integrasjovne- jïh ¶ seamma vierhtegedeepartemente teel. 08-405 10 ¶ Reerenassen ulmie unnebelåhkoepolitihkine lea dejtie unnebelåhkojde vaarjelidh, dej nuepieh tsevtsemasse nännoestidh jih aaj dejtie histovrijen unnebelåhkoegïelide evtiedidh guktie åadtjoeh jielije gïelh årrodh. ¶ LAEJHTEME JIH AEHPIES TSIEHKINE ÅRRODH ¶ Almetjh gieh leah nasjovnelle unnebelåhkoeh eah edtjh dan gaavhtan aehpies tsïehkide båetedh jallh naskoehtamme jih laejhteme sjidtedh. Dah edtjieh seamma nuepieh siebredahkesne utnedh goh jeatjah almetjh. ¶ TSEVTSEME JIH NUEPIEH MEATAN ÅRRODH ¶ Dej nasjovnelle unnebelåhkoej nuepieh tsevtsemasse jih nuepieh meatan årrodh edtjieh nännoestamme sjidtedh, diss-vielie guktie byjjesfaamoeh dejgujmie rååresjieh. Unnebelåhkoeh edtjieh buerie nuepieh ådtjodh meatan årrodh tsevtsedh gyhtjelassine mah dej doehtieh. ¶ GÏELE JIH KULTUVRELLE IDENTITETE ¶ Dej nasjovnelle unnebelåhkoej gïelh jih kultuvrh edtjieh evtiesovvedh jih vaarjelimmiem utnedh. Almetjh gieh leah nasjovnelle unnebelåhkoe edtjieh maehtedh sijjen ietniengïelh nuhtedh jih nuhtjedh jih aaj jïjtsh kultuvrelle identitetide evtiedidh. Dah nasjovnelle unnebelåhkoegïelh edtjieh jielije gïelh sveerjesne årrodh. ¶ Reeremebyjjesfaamoeh edtjieh sjiehteles vuekine dejtie nasjovnelle unnebelåhkojde bïevnedh sijjen reaktaj bïjre laaken mietie. ¶ Gïelelaakesne (2009:600) tjåådtje ahte dïhte åålmege sjiere dïedtem åtna dejtie nasjovnelle unnebelåhkoegïelide evtiedidh ¶ Reeremebyjjesfaamoeh edtjieh dejtie nasjovnelle unnebelåhkojde nuepieh tsevtsemasse vedtedh gyhtjelassine mej ¶ REAKTAH VADTA NASJOVNELLE UNNEBELÅHKOJDE ¶ NUELIEULMIEH NASJOVNELLE UNNEBELÅHKOJDE ¶ NASJOVNELLE UNNEBELÅHKOEH SVEERJESNE ¶ 20 000- 35 000 saemieh Sveerjesne gieh måedtie-såårts smaaresidie saemien gïelijste soptsesteminie. Saemieh aaj aalkoealmetjh. ¶ Sveerjesne 450 000-600 000 sveerjesåevmieh. Gellieh dejstie Stuehkesne- Mälardaelesne årroeminie. Unnebelåhkoegïele lea såevmien. ¶ TORNEDAELINGH: ¶ Sveerjesne medtie 50 000 tornedaelingh jih jïenjemes dejstie Noerhtebetnesne årroeminie. Unnebelåhkoegïele lea meänkieli. ¶ 50 000- 100 000 romerh Sveerjesne mah abpe laantesne årroeminie. Unnebelåhkoegïele leah måedtie-såårts smaaregh romani chibeste. ¶ 20 000- 25 000 Sveerjesne årroeminie. Unnebelåhkoegïele lea jiddish. ¶ Sveerjesne iktesth gellie gïelh jih gellie kultuvrh gååvnesamme. Saemieh, såevmieh, tornedaelingh, romerh jih judarh guhkiem tijjem sveerjesne orreme. Dej gïelh jih kuljih mijjen kultuvre-aerpie. ¶ BÏEVNESHPAEHPERE DORJEME ¶ SPAANIJE ¶ Valencian gïele ¶ TYSKLAANTE ¶ Danmaarhken gïele ¶ Vuel-tysklaantegïele ¶ Noerhtefrisiske ¶ Europaraerien barkoe almetji reaktaj- jih unnebelåhkoegyhtjelassigujmie lea duekie Sveerjen unnebelåhkoepolithkese. Nasjovnelle unnebelåhkoeh jih laantebiehkie- jallh unnebelåhkoegïelh gellie ovmese laantine Europesne gååvnesieh. Daesnie naakenh dejstie. ¶ Naakenh gïelh Europakaarhtesne ¶ Tysklaanten gïele ¶ STOERREBRITANNIJE ¶ Korniske gïele ¶ Vuel-skottlaanten gïele ¶ Skottlaanten gaeliske gïele ¶ Kymriske (walesen gïele) ¶ Armeniske gïelh ¶ Bulgarien gïele ¶ Kroatiske gïele ¶ Tysklaanten gïele ¶ Greeklaanten gïele ¶ Polenen gïele ¶ NEDERLAANTE ¶ NÖÖRJE ¶ Kvänske gïele ¶ Saemien ¶ Saemien gïelh ¶ Såevmien gïele ¶ Romanijen gïele ¶ ROMANIJE ¶ Tysklaanten gïele ¶ Greeklaanten gïele ¶ Ungaren gïele ¶ Italien gïele ¶ Polenen gïele ¶ Russlaanten gïele ¶ Ukrainan gïele ¶ SÅEVMIE ¶ Russlaanten gïele ¶ Saemien gïelh ¶ Sveerjen gïele ¶ Tatariske gïele ¶ Kaarelen gïele ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Länsstyrelsen Västerbotten 901 86  UMEÅ ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Laanteburrie jïh laantevoene ¶ Juvreskryjjeme ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe barka jïjnjh gyhtjelassigujmie juvreskryjjemen bïjre. Mijjieh vaaksjobe primæreproduksjovnem  jïh juvrestaellieh krievemh buerie juvrebyjrese dievhtieh. Mijjieh luhpiem vadtebe ovmessie darjomidie juvrigujmie. ¶ Juvrh voenesne beapmoehprodusjovnese lissiehtieh mohte aaj nuepiem vadta motsjovnese jïh rekreasjovnese. Juvrh aaj gåaetoeh jïh biologijen gellielaaketjasse  evtiedieh jïh tjaebpies byjresasse. Juvreskryjjeme daennie vuekesne barkoesijjieh skaepede dovne staaresne jïh voenesne, ovmessie suerkine goh jåartaburrie, beapmoehindustrije jïh turisme. ¶ Djurskyddslagen jeahta guktie juvrestaellie galka vååjnedh. Mijjieh tjaeliestimmieh ovmessie staelliebigkemijste gïehtedibie åvteli dejtie bigkedh juktie vaaksjobe dah leah djurskyddslagen krievemi mietie. ¶ Juktie juvrh, jïh minngemes aaj mijjieh almetjh, edtjieh hijven jieledh lea vihkeles bårremem juvride vihties vuekine darjodh, gïetedidh, våarhkodh, seedtedh jïh utnedh. Dïhte guktie gohtje primæreproduksjovne lea voestes lïhtse beapmoehværjesne. Vuesiehtimmieh primærproduksjovne lea muerjieh jïh kruanasaath sjïdtehtehtedh jïh tjöönghkedh, goernh jïh kruepiesbårremh, juvrh eeledh jïh buhtjedh. Primæreproduksjovnem vååksje jïjnjh lïhtsine lïeneståvroste jïh Jordbruksverke:ste. Gaajhkh tseegkeldahkh gusnie primæreprodusjovne gelkieh tjaalasovvedh, jïh njoelkedassh gååvnesieh mah daalhkesh, genmodifieringh jïh jienebe mah dåhkasjehteme. ¶ Jis låhkoem juvreektievoeth produksjovnesijjesne lea jienebe goh 100 galka dam tjïeltese bievnedh. Juvreektievoeth 400 jallh jienebe juvreektievoetigujmie luhpiem lïeneståvroste daarpesjieh. Juvreektievoeteh ryöknie förordningen (1998:899) om miljöfarlig verksamhet och hälsoskydden mietie. ¶ Mijjieh luhpiem vedtebe jeatjah darjomidie juvrigujmie vuesiehtimmien gaavhtan bïenjegïerth jïh rijremeskuvlh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Laanteburrie jïh laantevoene ¶ Voene-evtiedimmie ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroen barkoe voenem evtede lea gaskem jeatjebem ovmessie aktööri åssjelh jïh engagementh dåarjodh guktie aelkebe sïelth juhtedh, barkoem gaavnedh jïh attraktijveles jielejibyjresem åadtjodh. Mijjieh fïerhten voenen sjïere tsiehkieh gorresovvebe jïh dejnie hijven evtiedæmman viehkiehtibie. ¶ Voeneprogramme lea tjïjhtjejaepiej EU-programme mij aktööride jïh entreprenööride voenine nuepiem vadta dåarjoem ohtsedidh jis sæjhta sïeltine aelkedh barkedh jallh dam vijriedidh, mohte aaj sïelti maahtoem lutnjedh. Voeneprogramme aalka jaepien 2007 juhtedh. ¶ Dah voeneprogrammen bijjemes ulmieh leah ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Laanteburrie jïh laantevoene ¶ Laanteburrie ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe barka juktie jåartaburrie lïenesne edtja evtiedidh. Jielije jåarteburrie lea tsiehkie rihpes jåarteburriedajve jïh jielije voenh sjidtieh. Mijjen barkosne lea jåarteburriepolitihke, EU-dåarjoe jïh byjresen jïh kultuvredajven bïjre ussjedidh. ¶ Mijjen åejvielaavenjasse lea barkedh monnehke, effektijveles jïh byjreseligke gorredidh Sveerjen jïh EU:n jåarteburriepolitihken mietie. Dan tjïrrh mijjieh lïenen laanteburriem raeriestibie jïh jïjnjh bïevnesh dejtie buektebe. ¶ Mijjieh dåastoehtibie ohtsemh EU-dåarjoen bïjre, gïetedibie, vaaksjobe jïh sjæjsjalibie EU:n njoelkedassi mietie. ¶ Jeatjah barkoesuerkieh leah gaskem jeatjabem ohtsemh gusnie almetjh sijhtieh jåartem jïh skåajjem voenine åestedh, lïenen biosjïdtehtimmiem vaaksjobe jïh aaj jïs gæmhpoedaalhkesh nuhtjh daarpesjh luhpiem. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Laanteburrie jïh laantevoene ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe barka guktie EU:n jïh Sveerjen jåartaburriepolitihke jïh laantevoenepolithke jïh dan lissine Laantevoeneprogremme åadtjoeh regionalen daltesasse tjïrrehtidh. Dïhte lea laanteburrie edtja gahtjemefaamoes jïh guhkiem nænnoes sjïdtedh jïh seammasïente goh dïhte ekologijen laanteburrie jienede jïh eatneme- jïh kultuvredajvh gorredidh. Jielije laantevoene lea aaj galka gååvnesidh alternatijveles barkoem, hijven hoksem jïh burie årroesijjieh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Almetje jïh sïebredahke ¶ Juvlemh ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe vååksje almetjh gieh eah leah lïhtsegh Sveerjen gærhkosne aaj maehtieh vyörtegs vuekine juvledh. Mijjieh aaj maehtebe luhpiem vedtedh sealadamme almetjen govnh heesedh. ¶ Daamhtaj lea akte jallh jienebh åålmegh mej dïedte lea juvlemesijjieh öörnedh. Lïeneståvroe neebnie saadthålmam mij galka åålmegem gïehtjedidh jïh vuartesje dah gieh eah leah Sveerjen gærhkosne meatan åadtjoeh juvledh vuekesne mij dejtie sjiehteles. Saadthålmah vaaksjoeh vuesiehtimmien gaavhtan juvlememaaksoem jïh guktie juvlemesijjiem hammoedidh. ¶ Jis datne sïjhth daejredh gie lea juvlemesaadthålmine gusnie datne årroeh maahtah dov åålmegasse jallh lïeneståvrose bieljielidh. ¶ Jis datne sïjhth govnh heesedh åemie-almetjen mænngan såemies jeatjah sæjjan goh juvlemesæjjan datne tjoerh luhpiem åadtjodh lïeneståvroste lïenesne gusnie datne sïjhth govnh heesedh. Mijjieh maehtebe barre luhpiedidh govnh heesedh gosse naan sealadamme. Ij maehtieh luhpiem åvtelhbodti ohtsedidh. ¶ Såemies aejkien deahpede fuelhkieh åemie-almetjen mænngan eah siemedh juvlemen bïjre jïh dïhte åålmege jallh tjïelte mij juvlemebarkoem gïetede ij maehtieh dejtie sïemedidh. Dellie maehtieh  gyhtjelassem buektedh lïeneståvrose mij dam pryövoe. Datne maahtah aaj mijjen luvnie båetedh jïh njååhtjedidh mieriedimmiem reaktan bïjre kraavesæjjan jallh jis sïjhth juvlemebaatsehts jallh govnh juhtedh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Almetje jïh sïebredahke ¶ Beetnegh deponeredh ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe maahta dov beetnegh deponeredh sjïere kontosne, dïhte sæjhta jiehtedh vaeltedh jïh våarhkodh beetnegh mah datne edtjh guhtese maeksedh. ¶ Gosse gåetiem leejjedh maahtah såemies aejkien leejjememaaksoem vaeniedidh jïh dam bieliem depnoeredh lïeneståvrosne, vuesiehtimmien gaavhtan jis mïelh dov lea reakta dov leejjememaaksoem vaeniedidh dan gaavhtan fïejlh gååvnesieh dov leejjemegåetesne. Jis idien leejjememaaksojne sïemedh. Dïhte mij lea hijven leejjememaaksoem lïeneståvrosne deponeredh jis mohtedh ih dam maeksieh, dellie dov gåetieiemie ij maehtieh jiehtedh leejjemereaktam orrijidh. Datne ih tjoerh juhtedh juktie lejjemereaktam orrije dan gaavhtan datne ih leah maakseme. Mohte leejjemereakta maahta orrijidh jis datne dan stoerre bieliem leejjememaaksoste deponeredh, vuesiehtimmien gaavhtan abpe maaksoem jis ih barre akte tjïehtjelem golmetjïehtjelegåetesne maehtieh nuhtjedh. Leejjemereaktam aaj orrije jis datne beetnegh deponeredh minngemes maeksemebiejjien mænngan. ¶ Goh arrendatorijinie datne maahtah såemies aejkien arrendemaaksoem vaenieidh jïh dam maaksoem lïeneståvrosne deponeredh. Dïhte maaksoe tjuara seamma stoerre goh vierhtiem maam datne mïelh dïsse dov lea reakta. Dïhte maahta vuesiehtimmien gaavhtan lea dan bïjre datne mïelh dov lea reakta maaksoem åadtjodh skaaren åvteste jallh ih eakerem sïemedh man jïjnh edtjh maeksedh. Dïhte mij lea hijven arrendemaaksoem lïeneståvrosne deponeredh jis mohtedh ih dam maeksieh, dellie dov jåartaeakere ij maehtieh jiehtedh arrendereaktam orrijidh,  jïh datne reaktam sæjjan dassedh. Mohte arrendereakta maahta orrijidh jis datne dan stoerre bieliem arrendemaaksoste deponeredh, vuesiehtimmien gaavhtan abpe arrendemaaksoem jis ajve göökteluhkiebieliem arrendesijjien jåartijste lea vyjreme. Arrendereaktam aaj orrije jis datne beetnegh deponeredh minngemes maeksemebiejjien mænngan. ¶ Juktie datne goh leejjemeguessien jallh arrendatorijinie galkh beetnegh deponeredh lïeneståvrosne datne tjoerh vihtiesvoetem buekteh hammoesne pantine jallh borgengaskesinie. Vihtiesvoete galka gaptjedh reaktaaamhtesemaaksoem jïh seenterenterh jïh leejjemeiemie jallh jåarteeakere dåapmestovlen mietie reaktam åådtje dah deponereme maaksoem. ¶ Gosse aktierh sjïdtin noerhken åasteme maahta ovtjïelkes gien jallh giej leah, jallh dah aktieeakerh eah sïjhth maaksoem vaeltedh (vierhtiem dehtie aktierijste). Dellie maahta maaksoem lïeneståvrosne deponeredh, mij lea ”nedsättning av lösenbelopp”. Juktie datne goh aktieeakarinie dan mænngan edtjh maehtieh bieliem maaksojste åadtjodh datne aktieprieviem jallh vierhtiepaehpereavijnem mijjese seedtedh. ¶ Jis datne giem akt lååjkedh maahtah såemies aejkien beetnegidie lïeneståvrosne deponeredh. Dïhte lea gosse datne ih daejrieh giem edtjh maeksedh jallh jis dïhte giese datne edtjh maeksedh nyöjhkedh dejte vaeltedh. Dov laajkoem lea dellie maakseme jis naan njoelkedassh laaken mietie lea dorjeme. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Almetje jïh sïebredahke ¶ Åålmeh-healsoe ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Leeneståvroen laavenjasse lea tsiehkieh sïebredahkesne skaepedh juktie åålmege maahta seammavyörtegs tsiehkine hijven healsoem åadtjodh. ¶ Åålmeh-healsoe lea gaajhkem, almetji jïjtse veeljemh jïh vuekieh jïh ålkolde byjresh jïh demokratijen reaktah gaskem, sïebredahkesne. Mijjieh joekoen barkebe åålmeh-healsoesuerkijgujmie goh seammavyörtege, integrasjovne, byjrese, gåetiesoejkesjimmie, sosijalen tsiehkieh, antidiskriminereme jïh aaj alkohole- jïh drogeligke gyhtjelassh. ¶ Leeneståvroen sjïere dïedte åvtelhbodti barkoem alkoholen, narkotihkan, drogi jïh dågkan vööste ektiedidh jïh evtiedidh (ANDT) leenesne. Dam darjobe ovmessie ektiedimmie barkoejgujmie regijovnalen daltesinie, ööhpehtimmiem tjïrrh jïh dåarjoe tjïeltide jïh vaaksjomen tjïrrh mijjieh gïehtjedibie tjïelth vuesiehtimmien gaavhtan aaltereraastah, hoksemeluhpieh jïh rïevkemenihtemh byjjes lokaline vaaksjobe. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Almetje jïh sïebredahke ¶ Integrasjovne ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe lea reerenassen åejvieladtjh lïenesne jïh edtja laavenjostemem ovmessie aktööri gaskem skreejredh goh tjïelth, reeremh, giehteldimmieh, organisasjovnh juktie dejtie integrasjovnepolitihken ulmide jaksedh. ¶ Dïhte bijjemes integrasjovnepolitihken ulmie lea ¶ Integrasjovnepolitihken gïehtjede ¶ Lïeneståvroeh ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Almetje jïh sïebredahke ¶ Mïrrestalleme ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe barka mïrrestalleminie lïenesne dehtie reerenassen nasjovnellen mïrrestallemepolitihkeste. ¶ Dïhte nasjovnellen ulmie lea nyjsenæjjaj jïh ålmaj lea seamma faamoe sïebredahkem hammoedieh jïh dej jijtje jïeledh. Guktie dejtie jaksa lea reerenasse njieljie guhkiem bielieulmieh nænnosti mïrrestallemepolitihkese. ¶ Mïrrestalleme nyjsenæjjaj jïh ålmaj gaskem skaepede gusnie mieriedamme, vierhtieh juekedh jïh normh skaepiedidh, jïh dan gaavhtan tjuara mïrrestallemeperspektijve biejjieladtje barkosne gååvnese. Dïhte lea gaajhkh politihken mieriedimmieh mah indivijdem dæjpa gelkieh tjoevkedh, analyseredh jïh kröökedh nyjsenæjjan, ålmaj jïh nïejti jïh baerniej tsiehkieh. ¶ Lïeneståvroen laavenjasse dåårje tjïelth, staaten darjomh jïh jeatjah regionalen aktöörh barkosne sov darjomidie mïrrestalledh. Mïrrestalleme-integrerimmie lea dïhte voestes strategije maam utnieh ulmide jaksedh. Strategije lea sjïdteme tendensen vööste mirrestallemgyhtjelassh jeajtah politihken gyhtjelassi jïh darjomi dueksne jallh baalte. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Almetje jïh sïebredahke ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Leeneståvroe maahta luhpiem vedtedh kameravååksjemasse. Naan aejkien ryöhkoe datne dam mijjese åvtelhbodti beavnah. ¶ Njoelkedassh kameravååksjemen bïjre gååvnesieh kameraövervakningslagen/kameravååksjemelaakesne (2013:460). ¶ Kameravååksjeme mij lea gosse kamerah modtede sæjjan gusnie åålmege årroeh dellie tjuara luhpiem Leeneståvroste åadtjodh. Jis lea bovre, baanghke, påaste, tjöödtjestimmiegåetie jallh tunnelbaanestasjovne maam edtja vååksjedh dellie nuekies jis dam mijjese beavnah. ¶ Ih luhpiem daarpesjh dahpeldh sijjide vååksjedh sïelten gåetesne, industrijeprocessh, tjïehtjelh gåetien sisnie jïh seammaleejns. Jis åålmege ij åadtjoeh desnie årrodh dellie ij luhpiem daarpesjh. ¶ Leeneståvroe vååksje dej njoelkedassi mietie vaaksjoeh gaskem jeatjebem dah sijjieh guessehte gusnie åålmege åådtje årrodh. ¶ Daatainspeksjovnen dan jarnges dïedtem vååksjemen åvteste kameravååksjemelaaken mietie. Dah edtjieh gaskem jeatjebem raeriem jïh dåarjoem åålmegasse vedtedh jïh aaj dejtie gïeh vååksjemedïrregh faelieh jïh nåhtadieh. Vielie bïevnesh gååvnesieh Datainspektionens/Daatainspeksjovnen webbesijjesne . ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Almetje jïh sïebredahke ¶ Krijsevuertiemisnie ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe iktede ovmessie voenges, regionalen jïh jarnges aktöörigujmie jearsoes jïh vihties sïebredahkem skaepiedidh. Mijjieh edtjebe krijsevuertiemisnie juktie tsiehkieh gïetedidh mah åvteli, dan sisnie jïh dan mænngan deahpadieh. ¶ Krijsesne edtja lïeneståvroe gaajhkh iktedimmie reeremh, organisasjovnh jïh sïebredahken vihkeles sïelth dåarjodh, jïh mijjen barkoe dej barkojne iktediebie. Jis dïhte bijjede jallh dåaroe sjædta galka lïeneståvroe geeredh jïh iktedidh gaajhkh sivijlen barkoem lïenesne jïh barkoem iktedidh militæreles barkojne. ¶ Jis vijries viehkiehtimmiebarkoem maahta lïeneståvroen dïedtem vaeltedh dejtie tjïelti viehkiehtimmiebarkoem akte jallh jienebh tjïeltine. ¶ Gaajhkh lïeneståvroej lea viehkiehtimmiedienesjedïedtem gosse ov-læhkojne jallh jis maam akt olkese båetieh kjernefaamoeverkeste, mohte Uppsala, Kalmar jïh Hallanden lïenine lea lïeneståvroe aaj vijrebe laavenjassh vuertiemisnie mah leah kjernefaamoeverki vihtiesvoeten bïjre jïh jis radioaktijveles iebnh olkese luejhtieh. ¶ Mijjieh aaj vaaksjobe tjïelti viehkiehtimmiedïenesje LSO:m dåeriedieh (SFS 2003:778) lagen om skydd vid olyckor. ¶ Dïhte sveerjen krijsegïetedimmiesysteme bigkie låhkoem prinsibpide mah åenehkes dan nualan buerkiestibie. ¶ Dïhte dan dïedte darjomen åvteste sïejhme tsiehkine lea aaj dïedte dan åvteste krijsetsiehkine. ¶ Darjome edtja dan guhkies goh dan nuepie seamma vuekesne organiseredh krijsetsiehkine goh sïejhme tsiehkine. ¶ Krijsh gelkieh gïetedidh vueliehkommes daltesinie goh nuepie sïebredahkesne. Reerenassen lea dajvedïedte jarnges daltesisnie, lïeneståvroe regionalen daltesisnie jïh tjïelti lea dïhte voenges dïedte. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Almetje jïh sïebredahke ¶ Beapmoehvaaksjome ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroen dïedte regionalen beapmoehvaaksjome jïh primæreprodusenth beapmojste vaaksjodh. ¶ Jis juvrh jïh minngemes aaj almetjh, edtjieh hijven veasodh lea vihkeles bårroemh juvride darjodh, gïetedidh, våarhkodh, giesiehtidh jïh nuhtjedh vihties vuekine. Primæreproduksjovne lea voestes lïhtse beapmoehværjosne jïh dæjpe gaskem jeatjebem bearkoe, mielhkie, gernieh, kruepiesbårremh produseredh jïh aaj bårremhbleentemh darjodh. Primæreprodusjovne jienebh lïhtsine vååksje Lïeneståvroste jïh Jåartaburrieverkeste. Dan lissine aaj vijreme, gööleme jïh muerjieh jïh goebperh tjöönghkedh jïh aaj dovne guktie bårremh jïh beapmoeh våarhkodh jïh giesiehtidh. Gaajhkh sijjieh gusnie primæreproduksjovne gelkieh registreredh, jïh njoelkedassh gååvnesieh magkerh lissieh, daalhkesh, genmodifieringh jïh jienebh mah leah luhpie utnedh. ¶ Åssjele beapmoehvaaksjojne lea dïhte beapmoeh datne byöpmedh edjta vihties årrodh jih ih datne destie skïemtjijdh. Tjïelth vaaksjoeh dïhte gie beapmoeh jurjiehtidh jïh doekedh lea nuekies maathoem jih tjïehtjelh dïsse guktie dam buektehte. Lïeneståvre tjïelti beapmoehvaaksjomem gïehtjede sæjhta vuejnedh jis dah dam hijven vuekine darjodh. Tjïelti mieriedimmieh maahtah lïeneståvrosne njååhtjedidh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Almetje jïh sïebredahke ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroen dïedte orrijimmiebaalhkam maeksedh barkijidie sïeltine lïenesne mij konkurse sjædta jallh sïelterekonstruksjovnem tjïrrehte, gïetedæjjan mieriedimmien mænngan. ¶ Jis datne barkh sïeltesne mij konkurse sjædta dellie baalhkagarantije datnem dæjpa. Dïhte lea datne maahtah baalhkam jallh seammaleejns mij barkoevedtije lea dutnjien lååjkes. Konkurse tjuara digkiereaktesne lïenesne gïetedamme jïh mijjieh tjoerebe tjaaleldh mieriedimmien konkursegïetedæjjeste åvteli mijjieh garantijemaaksoem dutnjien maeksebe. Dïhte lea konkursegïetedæjja mij baalhkagarantijeierem mieriedidh. Jïjnjemes maaksoe lea njieljie åasabasemaaksoe. ¶ Baalhkagarantije lea aaj datne maahtah dov orrijimmiebaalhkam åadtjodh sïelteste mij konkurse sjædta orrijimmietijjesne (1-6 askh) goh LAS (lagen om anställningskydd SFS 1982:80) jeahta. Datne tjoerh vihtestimmiem vuesiehtidh datne lea beavneme goh barkoeohtsije Arbetsförmedlingen luvnie. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Almetje jïh sïebredahke ¶ Almetji reaktah ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroen barkijh edtjieh hijven maahtoem utnedh dej almetji reaktaj bïjre. Dan gaavhtan lïeneståvroeh leah aktine gïetedimmiesoejkesjem dorjeme seammavyörtegs jïh seamma nuepieh. ¶ Ulmie lea barkoe seamma reakide jïh nuepide edtja lïeneståvroej organisasjovnine jïh barkojne årrodh jïh vuekie lea aktine lïeneståvrojne. Lïeneståvroej gïetedimmiesoejkesjen våarome lea diskrimineringslagen jïh dïhte sïejhme buerkiestimmie dej almetji reaktaj bïjre. ¶ Gaajhkh almetjh leah reakasovveme frijjes jïh dej lea seamma vierhtie jïh reaktah. Dah almetji reaktah leah universellen. Dah leah seammaleejne abpe veartenisnie, gaajhkh laantine, kultuvrinie jallh ektievoetine. ¶ Diskriminieringslagen mietie lea nihteme ij sierredimmie åadtjoeh gååvnesidh dan sjïeken mietie tjoelh (nyjsenæjja jïh kaarre), etnisitehte, religijovne jallh jeatjah jaahkoejieleme, seksuellen syjhtede, svihtjemeheaptojne, aaltere, tjoeleraastedåeresth identitete jïh/jallh lahtesh. ¶ Dïhte orre diskrimineringslagen jaepien 2009 mieriedamme jïh lea vijrebe goh aerebi laakeste. Dejnie lea aelkebe sierredimmien vööste jienebh effektijveles barkedh. Seammasiente goh laake aalka juhtedh ektine saadthålmareeremem tseegki, Diskriminermesaadthålma. Dïhte bööti sijjiesadtjine goh dah njieljie saadthålmah mah lin aerebi (handikappombudsmannen HO, jämställdhetsombudsmannen JämO, ombudsmannen mot etnisk diskriminering DO och ombudsmannen mot diskriminering på grund av sexuell läggning HomO). ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Almetje jïh sïebredahke ¶ Otnegevoete ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe dåastoe bievnemem sveerjen otnegevoeten bïjre datneste gie lea otnege Danmarkesne, Såevmesne, Nöörjesne jallh Islaantesne. Jis datne leah otnege jeatjah laantesne edtjh datne Migrationsverken gåajkoe bieljielidh. ¶ Gosse mijjese bievnh dellie edtjieh dah tsiehkieh öörnegisnie ¶ Geerve almetjh maehtieh sveerjen otnegem åadtjodh jis dah ¶ Noerh maehtieh sveerjen otnegem åadtjodh jis dah ¶ Åelieh maehtieh bievnemem sveerjen otnegen bïjre maanide mij ¶ Jis maana åelieh bievnieh dah sijhtieh sveerjen otnegem dellie dej ovpruvreme maanah 18 jaepiej nuelesne automateles. Maanah maehtieh aaj bievnesisnie årrodh jis barre aktem daejstie åeliejste, jis dan lea ¶ Jis datne såemies nuepiejste lea dov otnegem dasseme maahtah datne såemies aejkien dam bååstide åadtjoeh bievnemen tjïrrh lïeneståvrose. ¶ Såevmien jïh islaanten otnegh åadtjoeh dej såevmien jïh islaanten otnegh aajmene jis sveerjen otnege sjïdtieh. Dah ij leah seammalaakan otnegidie jeatjah laantine. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Almetje jïh sïebredahke ¶ Nasjovnellen unnebelåhkoeh ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe Stuehkien lïenesne jïh Saemiedigkie lea tsiengelen 1. b. 2010 raejeste åejviedïedtijh Sveerjen unnebelåhkoepolitihke iktedidh jïh dåeriedidh guktie dam laantesne tjïrrehtidh. ¶ Goeven 1999 rïjhkebiejjie mieredi Sveerje edtja Europarådets ramkonvention om skydd for nationelle minoriteter jïh dïhte Europeiska stadgan om landsdels- eller minoritetsspråk meatan årrodh. Rïjhkebiejjie aaj mieriedi unnebelåhkoepolitihkem jïh vïjhte nasjovnellen unnebelåhkoetjïerth jïh dej gïelh (gaajhkh varieteerh) bæjhkoehtidh. ¶ Dah vïjhte bæjhkoetamme nasjovnellen unnebelåhkoeh Sveerjesne leah judarh, romerh, saemieh (mij aaj lea aalkoealmetje), sveerjen såevmieh jïh torneladtjh. Dah histovrijen unnebelåhkoegïelh leah jiddisch, romani chib, saemien, såevmien jïh meänkieli. ¶ Aktine unnebelåhkojde, dah leah guhkiem Sveerjesne orreme jïh dah lea tjïerth mah ektesne govlesuvvieh. Dah aaj jïjtje religijovne, gïeleldh jallh kultuvrellen vuekine aktene dej almetjigujmie jïh sijhtieh sov identitetem utniehtidh. ¶ Unnebelåhkoepolitihke gyhtjelassh vaarjelimmien jïh dåarjoen bïjre dijpieh dej nasjovnellen unnebelåhkoej jïh dej histovrijen unnebelåhkoegïeli åvteste. Vaarjelimmiem dejtie nasjovnellen unnebelåhkojde nænnoste lea bielie Sveerjen barkoste dej almetji reaktaj vaarjelidh. ¶ Jaepien 2009 reerenasse orre unnebelåhkoepolitihken strategijem buektehti dejtie nasjovnellen unnebelåhkoej reaktide vielie nænnoestidh. Bielie reerenassen stategijisnie tsiengelen 1. b. 2010 raejeste laake nasjovnellen unnebelåhkoej jïh unnebelåhkoej gïeli bïjre jåhta. Strategijen sisvege lea evtelassh guktie dejtie nasjovnellen unnebelåhkoej reaktide biejjieladtje barkosne nænnostidh, dej gaskem barkoeh guktie: ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Almetje jïh sïebredahke ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe guktie gohtje notarius publicus muana, aktegh almetje gien barkoe åålmegem viehkiehtidh ovmessie bïevnesh vaaksjodh jïh dej riektiesvoetem jååhkesjidh. Nomme lea latijnegïelesne jïh jis jarkoste delle sjædta medie ”byjjes tjaelije”. ¶ Notarius publicusen barkoe maahta tïjjegaertjiedimmie jïh lïeneståvroe jeahta mij geografijhkeles dajve, daamhtaj tjïeltesne, gusnie almetje galka sov barkoem darjodh. Dïhte åadjoeh sov dajven ålkolen aaj barkedh. ¶ Datne edtjh juristeeksamenem tjïrrehtamme jis maahta notarius publicusem sjïdtedh. Ih datne åadtjoeh kunkursesne jallh förvaltarem utnedh. ¶ Notarius publicus edtja vuesiehtimmien gaavhtan åålmegem viehkiehtidh ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Almetje jïh sïebredahke ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe överförmyndarna lïenesne vååksje. Dïhte lea mijjieh daamhtaj dej luvnie gïehtjedibie, mohte mijjieh maehtebe aaj överförmyndarem goerehtidh vuesiehtimmien gaavhtan bievnemen mænnagan åålmegistie. ¶ Almetje man lea geerve sov ekonomijem geehtedh skïemtjelassen, aalteren jïh jeatjah sjïeken mietie maahta viehkiem åadtjodh buerie ålmeste jallh reerijistie. Fïerhten tjïeltesne edtja överförmyndare jallh överförmyndarnämnnd gååvnese mij tjïelten buerie ålmide jïh reerijidie sov barkoem darjodh. Överförmyndaren edtja vuartasjidh almetjen skraejrieh nuhteligks nuhtjedh jïh dah jeatjah maam almetjen åtnah lea biejeme jearsoes vuekesne. Överförmyndaren aaj vuartasje eejhtegh jïh förmyndare maanaj skraejrieh vihties vuekesne goske maana 18 jaepien illeme. Mieriedimmieh överförmyndar:i barkoem gååvnesieh föräldrabalk:esne jïh förmyndarskapsförordning:esne. ¶ Jis datne sïjhth njååhtjedidh guktie förmyndare, hijven ålma jallh reerije sov barkoem darjoeh maahtah datne överförmyndaren gåajkoe dov tjïeltesne bieljielidh. Jis datne sïjhth njååhtjedidh överförmyndare:m jallh överförmyndarnämnd:em datne maahtah lïeneståvrose bieljielidh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Almetje jïh sïebredahke ¶ Veeljeme ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe lea regionale veeljemereereme. Dïhte lea mijjen dïedtesïejhme veeljemh ryöjredidh jïh tjïrrehtidh, veeljeme Europaparlamentese jïh raerievadteme nasjovnellen åålmeh-tjaatsestimmieh. ¶ Lïeneståvroe mierede guktie veeljemegievlieh jïh veeljemedajve gelkieh juekedh. Mijjieh aaj mieredibie staeriedimmiej bïjre gïelelåhkosne. Lïeneståvroe dåastoe gaajhkh veeljemeleahpadængkomh jïh bievnemh kandidaatij bïjre mah edtjieh partijij veeljemeleahpine tjåadtjodh. ¶ Mijjen dïedte lea veeljemejïjjereekteme, mij jeahtah dah ovmessie veeljemedajvh sov gïeleresultaath mijjese reektedh veeljemejïjjesne. Gosse mijjieh libie bïevnemidie vååksjeme dah Valmyndigheten tjaeliesuvvieh mij resultatem webbesæjrosne vuesehte. Avijsh, radio, tv, webbe jïh jeatjah saerniehvedtijh dejtie bïevneside dej preliminæren veeljemeresultati bïjre Valmynighet:este veedtjieh. ¶ Mijjieh minngemes ektieryöknemem darjobe gaajhkine veeljeminie. Dïhte lea mijjieh ¶ Veeljemi gaskem mijjieh moenebe dah gieh mænngan båetieh dejtie lïhtsegh jïh sijjiesadtjh laantedigkie- jïh tjïeltereereminie mah mandateboelhkem orrijidh. ¶ Jeatja laavenjasse lea dah tjïelten veeljememoenehtsh ööhpehtidh veeljemi åvtelen jïh dan mænngan dejtie raeriestidh jïh viehkiehtidh guktie veeljemem maehtieh tjïrrehtidh laaken mietie jïh vihties vuektine. ¶ Aaj maahta lïeneståvroe lissieveeljemem tjïrrehtidh jïh åålmeh-tjaatsestimmieh åenehks tïjjesne jis reerenasse dam sjæjsjale. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Almetje jïh sïebredahke ¶ Vijgsele ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe borgerligen vijgseleåejvieladtjh muana daamhtaj evtelassen mænngan lïenen tjïelteste. ¶ Dah almetjh mah vijgseleåejvieladtjide moenedh åadtjoeh guktie gohtje sjiehteladteme, jïh daamhtaj dïhte ij leah ajve aktelen vijgselidie. Lïeneståvroe lea læstoe gieh almetjh leah vijgseleåejvieladtjide moeneme fierhten lïenesne jïh datne maahtah lïeneståvrose bieljielidh jallh dov tjïeltese dellie åadtjoeh daejrieh gieh dah leah. ¶ Vijgseletïjje vijgseleåejvieladtjesne dængkoeh mohte naan tïeltine maahtah tïjjem aaj dængkodh tjïeltesne. ¶ Datne daarpesjh lïeneståvroem luhpie jis ij leah 18 jaepien båeries jallh jis datne sïjhth pruvredh giejnie gie ij leah 18 jaepien båeries. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Almetje jïh sïebredahke ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe tjïeltigujmie laavenjostoe hijven tsiehkieh sïebredahkesne lïenen otnegidie – dovne privatealmetjidie jïh giehteldimmide. Gaajhkesidie edtja seammavyörtegs tsiehkie faaledh jieledebyjrese gusnie jearsoes, aelhkies jïh vihties barkedh, årrodh jïh jieledh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Byjrese jïh klimate ¶ Healsoevaarjelimmie ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroen barkoe healsoevaarjelimmine lea aajhtsedh, åvtelbodti barkedh jïh healsoevaaregh laahpehtidh, dovne gåetiej sisnie jïh ålkolen, juktie almetjh eah skïemtjedh. ¶ Healsoevaarjelimmiegyhtjelassh gaskem jeatjebem gïetede njååhjedimmie-ierine, soejkesjeierine, vaaksjominie jïh pryöveminie byjresefeerlege darjomistie jïh aaj byjreseulmiebarkosne. Mijjen vuarjasjimmine mijjieh muvhtene vuartasjidh dïpmh, vibrasjovnh, elmiebunhkemebaaroeh, gadtjijh, håpsoeh, legionellavaahrah jïh radonehalth. ¶ Lieneståvroen barkosne lea aaj tjïelti vaaksjomedarjomh healsoevaarjelimmiesuerkine iktedidh, dåeriedidh jïh værjasjidh jïh aaj tjïeltide raerieh vedtedh dej darjomij bïjre. Barkosne lea aaj tjïeltine jïh jeatjah organine jïh reereminie laavenjåsta gosse ovmessie prosjekth jïh ööhpehtimmieh dæjpa jïh aaj vuesiehtimmien gaavhtan guktie lea elmesne, tjaetsesne jïh eatnamisnie vaaksjodh jïh mïetedh. Tjïelti healsoevaarjelimmiesjæjsjalimmieh maahta lïeneståvrosne njååhtjedidh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Byjrese jïh klimate ¶ Klimate jïh energije ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe dam regionalen barkoem iktede sjædtoegåetiegaaseluejhtemh vaeniedidh, jïh mijjieh barkebe sïebredahkem sjïehtedidh jeatjahdehteme klimatese. ¶ Sjædtoegåetiegaashluejhtemh buektieh klimatem jeatjahtåvva jïh baahkebe sjædta, mestie stoerre globalen konsekvensh åådtje. Almetje klimatem dæjpa jïh dam tjoerebe gaertjiedidh: mijjieh daarpesjibie energijem utnebe effektijveles vuekine, sjædtoegåetiegaaseluejhtemh vaeniedibie jïh orrestimmie energijem darjobe. Seammasiente tjoerebe ussjedidh gaskem jeatjabem mearoen bijjeles-giehtjie bijjede jïh daamhtetje gabrodh. ¶ Klimatejeatjahdehtemh båetieh almetjen luejhtemistie gaasijste mah veartenen baahkegadtjijh bååstide reflekterieh. Daah baahkereflektereme gaash atmosfærisnie  sjædtoegåetiegaaside gåhtjoeh. Stoerre bielie gaasijste lea kolodikside mestie båetieh gosse fossijlen moerh båeltebe goh sjïjlh, ååljoeh, derhvieh jïh eatnemegaash. Jeatjah sjædtoegåetiegaash båetieh eatnemeåtnoste, juvreskryjjemistie, sorhpegïetedimmeste, oveffektijveles vueniejste jïh muvhth industijeprosessijste. ¶ Lïeneståvroe lea lïenen tjïelti, reeremi jïh jielemi ektine barkimh klimate- jïh energijestrategijinie mij vuesehte guktie mijjieh maehtebe klimateulmide jïh energijejeajtahdehtemem jaksedh. ¶ Lïeneståvroe regionalen barkoem iktede sveerjen sïebredahkem jeatjahdehteme klimatese sjïehtedidh. Leavloe barkosne lea maahtoem jeanede klimatejeatjahdehtemen jïh dan konsekvensi bïjre, jïh dialogem tjïrrh barkoem skreejrebe åvtelbodti båetije dåeriesmoerh dåastodh. ¶ Bæjhkoehtimmiem seedth ¶ Tjïekh goerem ¶ Dov e-påastesijjie (jis sïjhth tjaeledh) ¶ Seedth bæjhkoehtimmien kopijem daam e-påastesæjjan ¶ Bæjhkoehtimmie ¶ Tjaelieh vuelebe kodem jis sïjhth bæjhkoehtimmiem seedtedh ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Byjrese jïh klimate ¶ Klimate jih energij ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe dam regionalen barkoem iktede sjædtoegåetiegaaseluejhtemh vaeniedidh, jïh mijjieh barkebe sïebredahkem sjïehtedidh jeatjahdehteme klimatese. ¶ Sjædtoegåetiegaashluejhtemh buektieh klimatem jeatjahtåvva jïh baahkebe sjædta, mestie stoerre globalen konsekvensh åådtje. Almetje klimatem dæjpa jïh dam tjoerebe gaertjiedidh: mijjieh daarpesjibie energijem utnebe effektijveles vuekine, sjædtoegåetiegaaseluejhtemh vaeniedibie jïh orrestimmie energijem darjobe. Seammasiente tjoerebe ussjedidh gaskem jeatjabem mearoen bijjeles-giehtjie bijjede jïh daamhtetje gabrodh. ¶ Klimatejeatjahdehtemh båetieh almetjen luejhtemistie gaasijste mah veartenen baahkegadtjijh bååstide reflekterieh. Daah baahkereflektereme gaash atmosfærisnie  sjædtoegåetiegaaside gåhtjoeh. Stoerre bielie gaasijste lea kolodikside mestie båetieh gosse fossijlen moerh båeltebe goh sjïjlh, ååljoeh, derhvieh jïh eatnemegaash. Jeatjah sjædtoegåetiegaash båetieh eatnemeåtnoste, juvreskryjjemistie, sorhpegïetedimmeste, oveffektijveles vueniejste jïh muvhth industijeprosessijste. ¶ Lïeneståvroe lea lïenen tjïelti, reeremi jïh jielemi ektine barkimh klimate- jïh energijestrategijinie mij vuesehte guktie mijjieh maehtebe klimateulmide jïh energijejeajtahdehtemem jaksedh. ¶ Lïeneståvroe regionalen barkoem iktede sveerjen sïebredahkem jeatjahdehteme klimatese sjïehtedidh. Leavloe barkosne lea maahtoem jeanede klimatejeatjahdehtemen jïh dan konsekvensi bïjre, jïh dialogem tjïrrh barkoem skreejrebe åvtelbodti båetije dåeriesmoerh dåastodh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Byjrese jïh klimate ¶ Byjreseulmieh ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Leeneståvroe lea barkoem åådtjeme regionalen barkoem iktedidh juktie sveerjen byjreseulmide jaksedh. ¶ Rïjhkebiejjie lea sjæjsjalamme tjåenghkies byjresepolihtihkem tjïrkes Sveerje. Byjresepolitihken bijjemes ulmie lea båetije boelvese edtjebe sïebredahkem vedtedh gusnie dah stoerre byjresedåeriesmoerh leah noeleme, destie eah jeanadamme byjrese- jïh healsoedåeriesmoerh båetieh Sveerjen raasti ålkolen. Boelveulmien lissine 16 nasjovnellen byjresekvalitehteulmieh jïh 72 nasjovnellen bielieulmieh gååvnesieh. ¶ Leeneståvroen iktedimmie råalle dennie regionalen barkosne byjreseulmiejgujmie. Mijjieh barkebe tjïelti, jielemi, organisasjovni jïh ovmessie aktööri ektesne juhkoe dejtie byjreseulmide leenesne tjïrrehtidh jïh byjrese edtja buaranidh. Mijjieh aaj byjresebarkoem dåeriedibie. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Byjrese jïh klimate ¶ Guktie lea byjresisnie ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Goerehtidh jïh kontinuerlilen vuartasjidh guktie lea byjresisnie lea vihkeles bielie lïeneståvroen byjresebarkojste. Resultath nuhtjebe gaskem jeatjabem barkoem byjreseulmide dåeriedidh mohte aaj orre byjresasse aajhtsedh. ¶ Bielie mijjen barkoste lea vuartesjidh guktie lea byjresisnie jïh byjresevaaksjomem lïenesne iktedidh. Byjresevaaksjome lea daamhtetje systematijen goerehtimmieh mah vuesiehtieh guktie lea byjresisnie jïh mah aaj mijjese nuepiem vedtieh båetije aajhtsemh byjresisnie vuarjasjidh. Guhkiem vaaksjobe juktie daarpesjibie mïetemh guhkiem tïjjem jis galka jeajtahdehtemidie vuejnedh mejstie båetieh almetjen dïjpemistie jallah jis leah iemies variasjovne. Resultath dan mænngan nuhtjedh våaroemisnie lïenen aaptsah byjresebarkose. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Byjrese jïh klimate ¶ Tjaetsie jïh tjaetsieåtnoe ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroen jïjnjh laavenjassh tjaetsiem lïenesne vaarjelidh. ¶ Tjaetsie lea mijjen vihkielommes eatnemeresurse jïh mijjese vihkielommes. Tjaetsie jïjnjese utnebe, vuesiehtimmien gaavhtan juvride jïh sjædtojde, tjaetsiefaamosne energijem produseredh, goh jueskies- jïh prosessetjaetsie industijesne jïh goh sorhpetjaetsine. Dïhte lea vihkeles tjaetsiem vaarjelidh jis galka guhkiem jïh vihties tjaetsieåtnoem åadtjodh. Darjomh jïh barkoeh mah tjaetsiem dijpieh, guktie gohjte, sïejhme luhpiem daarpesjieh. ¶ Rïjhkebiejjie njoktjen 2004 sjæjsjalie Sveerjem galka vïjhte tjaetsiedajvide juekedh akte tjaetsiereereme fïerhtene dajvesne. Lïeneståvroe fïerhten dajvesne lea tjaetsiereeremem moeneme man dïedte lea tjaetsiebyjresen kvalitehtem dajvesne stuvredh. Daah tjaetsiereeremh edtjieh gïehtjedidh EU:n tjaetsiemieriedirektijve Sveerjesne tjïrrehtidh. Fïerhtene lïeneståvrosne fïerhten dajvesne gååvnese gïetedimmiesekretariate man barkoe lea tjaetsiereerem viehkiehtidh tjaetsiedirektijvem tjïrrehtidh. Barkoem lea dialogine tjïeltigujmie, tjaetsiehoksesiebriejgujmie jïh jeatjah voenges tjaetsieiedtjigujmie. Lohkh vielie Vattenmyndigheternas webbplats . ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Byjrese jïh klimate ¶ Darjomh mah byjresem dijpieh ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Muvhth darjomh mah byjresem dijpieh tjuerieh luhpiem lïeneståvroste åadtjodh jallh lïeneståvrose bievnieh. Mijjieh goerehtibie dovletje boelvi dearjoehtimmieh eatnemisnie jïh tjaetsine jïh aaj barkebe dejnie dearjoehtamme dajvine. ¶ Lïeneståvroe pryöve jïh vååksje byjresefeerleg darjomidie miljöbalken jïh förordningen om miljöfarlig verksamhet och hälsoskydd (SFS 1998:899) mietie. ¶ Vusiehtimmieh byjresefeerlege darjomh: ¶ Lïeneståvroen lea byjresepryövemedelegasjovne mij ohtsemh pryövoe luhpien bïjre byjresefeerlege darjomidie miljöbalken mietie. Byjresepryövemedelegasjovnen lea jïjtjeraerehke mieriedimmiefunksjovne jïh dïhte lea luhpiepryövmomem lïeneståvrosne lea juakeme dehtie vaaksjome dïedteste man mijjen aaj lea miljöbalken mietie. Fïerhtene tjïeltesne aaj gååvnese tjïelten byjresereereme mij voenges vaaksjomem dorje byjresefeerleg darjomijstie miljöbalken mietie. Mijjieh raerieh jïh dåarjoem vedtebe dejtie tjïelti byjresereeremidie jïh dåeriedibie jïh vuarjasjibie dej barkoem mïeresne mijjien barkoem gïehtjedimmiebuerkiestimmine. ¶ Dah gååvnesieh dan jïjnjh dajvh laantesne mah leah dearjoehtamme, jïh jïjnjh daejstie dan dearjoehtamme byjresen jïh almetji healsoeh maehtieh skaarehtidh. Jienemes leah dovletje industrijh mah leah feerlege iebnh laehpeme eatnemisnie jïh tjaetsesne. Lïeneståvroe dejtie dajvine inventeribie jih aaj barkoem dejnie jeenjemes dearjoehtamme dajvigujmie iktedidh. ¶ Tjaetsiedarjomem gohtje darjomh jïh barkoeh gïengeles tjaetsiem jeatjahdehtedh jallh tjaetsien sijjiem jeatjahdahta, eatnemen tjaetsiem vaenede, våarometjaetsiem vuelede jallh våarometjaetsiem jeanede. Sïejhme datne tjoerh luhpiem ohtsedidh jallh bievnedh dagkerh darjomidie jallh barkojde lïeneståvrose. Vuesiehtimmien gaavhtan lea faamoeverken- jïh regleremedammh, ovmessie bigkemh tjaetsesne guktie pruvvieh jïh gïrsh, muddreme jïh jis tjaetsiem vaalta vuesiehtimmien gaavhtan jovkemetjaestieulmide jallh jeatjah ulmide. ¶ Mijjieh vaaksjomem tjaetsiedarjomidie lïenesne gïetedibie. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Byjrese jïh klimate ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe lea vihkeles sijjie gosse byjrese- jïh klimatebarkoem lïenesne dijpedh. Mijjieh byjresebarkoem iktedibie, bievnebe jïh maahtoem vedtebe, byjreseulmieh jïh byjresevaaksjomem, tjaetsiereeremem jïh klimate- jïh enegijegyhtjelassigujmie barkebe. Dan lissine mijjieh luhpiem vedtebe jïh vaaksjobe darjomh mah byjresem tsevtsieh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïelth jïh siebrieh ¶ Vaaksjomesïelth ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Vaaksjomesïelte gåetieh, bigkemh, sjïere darjomh, byjjes öörnegh jallh aktegh almetjem vååksje. Gaajhkh vååksjemesïelth tjuerieh luhpiem (auktorisasjovne) lïeneståvroste åadtjodh. ¶ Dan auktorisasjovnen lissine edtjebe mijjieh gaajhkh barkijh dåhkasjehtedh, aaj dah gïeh eah leah vekterh, jïh sïeltese luhpiem vedtedh vekterebïenjh utnedh. Unnemes akten aejkien fïerhten mubpien jaepien mijjieh vaaksjomesïeltem jïh dej luhpiem vaaksjobe. Jis naan jeatjah lïene dam krievie maehtebe aaj sïelth jeatjah lïenesne vaaksjodh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïelth jïh siebrieh ¶ Bïjle murhkeme ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Dïhte gien lea bïjlemurhkemesïelte tjuara dåhkasjehteme orreme (auktorisereme) lïeneståvroste lïenesne gusnie darjome voestemes gååvnese. Mijjieh vaaksjobe tseegkeldahkem tjïelten byjresekrievemh jaksa jïh ohtsije lea bigkemeluhpie tseegkeldahkese jïh luhpie darjomasse. ¶ Bïjlemurhkemenjoelkedassh gååvnesieh bilskrotningsförordningen (SFS 2007:186), jïh dan mietie edtja sijjie gusnie bïjlemurhkeme bååstide biejedh jis jïh gåessie darjome orrijidh. § 35:sne aaj tjåådtje lïeneståvroe maahta krievedh vihtiesvoetem dejtie barkojde mah daarpesje. Jeenjemes lïenine baangkegarantijem daarpesje, dam ryöknie fordonelåhkoste mij seammasienten våarhkosne åådtje årrodh. ¶ Båeries bïjleh maehtieh auktorisereme bïjlemurhkijasse jallh dåastovesæjjan buektedh, dïhte sæjhta jiehtedh sijjiem maam produsenth lea jeahtame åådtje båeries bïjlh dåastodh. Dåastovesijjieh murhkeminie båeries bïjlide lea EU-direktijven mænngan båateme mij tjïelkestidh produsenti dïedte båeries bïjli åvteste. Dåastovesijjieh edtjieh lïeneståvrose bïjleprodusentijste bievnedh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïelth jïh siebrieh ¶ Sïelthdåarjoe ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Fïerhten jaepien lïeneståvroe åådtje beetnegh reeremistie mah edtja ovmessie sïelthdåarjojde nåhtadidh. Dåarjoe galka lïenen sïeltide viehkiehtidh guktie guhkiem dïenesjimmiem jïh sjïdtedimmiem åadtjoeh. ¶ Dåarjoen stuaradahke jïh ulmieh ij leah seammalaakan gaajhkh lïenine jïh tïjjen mietie, ovmessie vierhtieh jïh sjïere barkoeh mestie reerenasse lea lïenide vadteme. Mijjieh maehtebe, goh bieliem ulmijste regionalen sjïdtedimmide, dåarjoem vedtedh dåarjoehtæmman, maarhnajfoeresjæmman, innovasjovne-evtiedæmman jïh ööhpehtæmman onne jïh stuerebe sïeltine. Aaj gååvnese sjïere dåarjoe kommersiellen hoksetæmman voenesne, vuesiehtimmien gaavhtan åesies-bovrh jïh bensijnestasjovnh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïelth jïh siebrieh ¶ Gaahtjeme ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvre edtja effektijveles gaahtjeme evtiedidh privaten jïh byjjes darjominie mij nuhteligs sjædta dutnjien goh konsumente jïh skaehtiemaeksije. Barkoem lïhke Konkurrensverk:ine laavenjåsta. ¶ Mijjieh edtjebe gaahtjemegyhtjalassie bïjre bievnedh jïh Konkurrensverk:em voerkelidh jis væhtah gååvnesieh eah gaahtjemenjoelkedassh dåeredh. ¶ Gaahtjeme skreejrie buerebe nuhtjemem sïebredahken vierhtijste jïh nuepiem vadta orre sïeltese maarhnaj sïjse båetedh. Jis gaahtjeme galka juhtedh dellie effektijveles spïelenjoelkedassh tjuerieh årrodh. Konkurrenslag:e gaertjede mij lea luhpie. ¶ Dïhte byjjes sektovre vååregh jïh dïenesjh åasta jïh dïhte edtja riekteslaakan årrodh. Åssjele lea leverantöörh edtjieh seamma gaahtjemetsiehkieh åadtjodh jïh skaehtievierhtieh bööremes vuekesne nuhtjedh. ¶ Jis datne sovmh naan daejstie faaladæjjijste lea sïemedamme eah gaahtjemenjoelkedasside dåeriedh? Dellie mijjese jallh Konkurrensverk:ese bïeljelh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïelth jïh siebrieh ¶ Jieleme-evtiedimmie ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe skreejrie regiovni jielemh ovmessie vuekine guktie ekonomeles nænnoes evtiedimmiem  skaepede jïh barkoesijjieh jeanade. Mijjieh aaj tjïeltigujmie. Jielemigujmie jïh jeajtah organisasjovigujmie laavenjostebe galkebe dah nasjovnelle ulmieh regionalen sjïdtedimmiepolitihkese jaksedh. ¶ Dïhte regionalen sjïdtedimmiepolitihke edtja hijven sjïdtedimmiem abpe laantesne. Ovmessie dåarjoej tjïrrh lïeneståvroe lea meatan hijven darjomebyjresem, hijven infrastruktuvrem skaepiedidh geajnojne, kommunikasjovnine, ööhpehtimmine jïh dotkeminie jïh aaj kapitalide sjïehtedidh. ¶ Lïeneståvroe skreejrie jielemem gyhtjelassine berkieh mejtie dijpieh seammavyörtegs, byjrese jïh integrasjovne, juktie dah leah eevre tjïelkes guktie nænnoes evtiedimmiem jïh sjïdtedimmiem nænnoestidh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïelth jïh siebrieh ¶ Pantebaangkh ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Pantebaangke lea sïelte mij dutnjien beenegh löönie dan vööste datne maam akt buaktah pantine. Dïhte lea lïeneståvroe mij luhpiem vadta pantebaangkidie jïh dejtie vaaksjodh. ¶ Jis datne sïjhth pantebaangkem juhtedh dellie luhpiem lïeneståvroeste daarpesjh dennie lïenesne gusnie datne edtjh darjoemem juhtedh. Pantebaangke maahta barre sveerjen aktiebolage juhtedh jallh seammaleejns ålkoelaanten darjome EES-dajvesne. Mijjieh luhpedibie jïh mijjieh værjasjibie darjome galka nænnoes pantebaangkedarjomem juhtedh jïh jis sïelte dah krievemh pantbankslagen (SFS 1995:1000) dievhtedh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïelth jïh siebrieh ¶ Beetneh-bïsseme ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe vååksje sïelti lea nuekies njoelkedassh guktie beetneh-bïssemem jïh terrorismen finansieremen vööste barkedh. ¶ Beetneh-bïsseme lea gosse beetnegh båetieh kriminellen darjomistie jeatjahdehtieh vierhtide mah maehtieh gaahpoeh vuesiehtidh. Dïhte lea vuesiehtimmien gaavhtan beetnegh narkotikamiedteste, traffikkeme, almetjijåhtemh, skaehtiemiedteste, biehtemh jïh rebpieldimmieh. ¶ Terroristmefinansiereme lea ekonomeles vuekesne terrorismem dåarjodh. Ij leah ajve ryöktesh dåarjoejgujmie mohte aaj beetnegh tjöönghkedh jallh beetnegh jallh vierhtieh dåastodh mah edtjieh terrorismem finansieredh. ¶ Vaaksjome beetneh-bïssemen vööste jïh terrorismem finansieremen vööste lea lïeneståvroe fysihken jïh juridihken persovnh goerehte gie ¶ Aaj filialh Sveerjesne ålkoelaanten juridihken persovnidie åejviekontere ålkoelaanesne vaaksjome dæjpa. Dah leah meatan Lïeneståvroen Stuehkien lïenen vaaksjomisnie. ¶ Sïelth jïh almetjh mah joekoen darjomh juhtieh (vuejnieh dan bijjelen) lååjkes Bolagsverken beetneh-bïssemeregisterasse bievnieh. Nuhtjh blankettem Anmälan till registret mot penningtvätt, nr 705 gosse registerasse bievnh. ¶ Sovmeme beetneh-bïssemem edtja Finanspolis:ese reektedh. Jienebe bïevnesh guktie dam edtja darjodh, bieljelh Finanspolisen telefovnenummere: 08-401 38 00. ¶ Vaaksjome lea golme lïenine: ¶ Lïeneståvroe Skånen lïenesne gïetede vaaksjomem mij lea ¶ Lïeneståvroe Stuehkien lïenesne gïetede vaaksjomem mij lea ¶ Lïeneståvroe Västra Götalanden lïenesne gïetede vaaksjomem mij lea ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïelth jïh siebrieh ¶ Prosjektedåarjoe ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe maahta dutnjien ekonomeles dåarjoe vedtedh prosjektasse mij regijovnalen sjïdtehtimmiem jïh evtiedimmiem tseevtsedh. ¶ Åssjele prosjektedåarjojne lea voenges jïh regionalen gaahtjemefaamoem nænnoetidh gaajhkene lehkesne laantesne. Datne maahtah prosjektedåarjoem ohtsedidh jis datne jeatjaj ektine åssjele maam dijjieh sïjhtede prosjektem tjïrrehtidh. Prosjekte galka orre, daamhtaj darjomi ålkolen jïh tïjjem gaertjiedidh. Mah prosjekteste båata galka aevhkies jienebidie årrodh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïelth jïh siebrieh ¶ Båatsoeburrie ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroen reerie jïh dan dïedte laante vaeriedajvh. Mijjieh lïhke laavnjostoe sïjtigujmie, vuesiehtimmieh gaavhtan vaejsjieinventeremh, sïebredahkesoejkesjimmie jïh registereåtnoe. ¶ Sveerjesne lea 51 sïjth, skåejjiesïjth, vaeriesïjth jïh konsesjovnesïjth. Båatsoesaemiej lea båatsoereakta medtie 40 prosenth laanteste. Lïeneståvroe edtja skreejredh båatsoen evtiedimmie, gaskem jeatjebem evtiedimmieprosjekth dåarjodh jïh båatsoen iedtjh vaaksjodh sïebredahkesoejkesjimmesne. ¶ Mijjen vihkelommes barkoe båatsosne lea ¶ Tsiengelen 1. b. 2007 Saemiedigkien muvhth laavenjass mah laantedigkie aerebi gïetedamme, vuesiehtimmien gaavhtan mïerhkh jïh sïjteraasth. Jienebh bïevnesh gååvnesieh www.sametinget.se ¶ Åejviebieliem laanten doedteristie lea Norrbottenisnie, Västerbottenisnie,  Jämtlandesne jïh Dalarnisnie – bijjeles-gietjie mij lea lïhke tjïjthje miljovnh hektarh. Lïeneståvroe staaten eatnemem reerie odlingsgränsen bijjelen jïh dan dïedte staaten baalkah pruvvine, bïegkesuajadahkh jïh daelvie- jïh giesiebaalkah tsïeglesje. Dah baalkah lea vihkeles vaerievihtiesvoetese jïh dan gaavhtan guessieh eah edtjh dajvide leajmoedidh. Mijjieh aaj luhpiem vedtebe onnevijrevijremasse jïh göölemasse vuesiehtimmien gaavhtan vijreme- jïh göölemekåarhth doekebe. Mijjen lea aaj eatnemehoksevaeptieh mah vaeriereservaatide vaaksjoeh jïh dah stoerre vaejsjieh inventerieh jïh vaaksjoeh. ¶ Lïenståvroen barkoeh vaeriereereminie ¶ Mijjen reeremem jïh vaaksjomem njoelkedassijste miljöbalken (SFS 1998:808), rennäringslagen (SFS 1971:437) jïh rennäringsförordningen (SFS 1993:384) mietie stuvrieh, mohte aaj jeatjah laakij mietie. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïelth jïh siebrieh ¶ Spïele jïh sporte ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe luhpiem vadta gaahtjemasse fordovnine geajnosne, gæmhpoesportegaahtjemasse, bingespïelese jïh naan aejkien lotterijidie. ¶ Jis gaahjtemem sïjhth öörnedh fordovnine geajnosne dellie daarpesjh lïeneståvroen luhpie. Jis gaahtjeme jienebe lïeni tjïrrh vuejedh dellie datne luhpiem ohtsedh lïenesne gusnie gaahtjeme aalka. ¶ Jis sïjhth voejhkelimmie-, gaahtjeme- jïh vuesiehtimmiematch gæmhpoesportine dellie sjïere luhpiem daarpesjh, mij datne Lïeneståvrosne Örebroen lïenesne ohtsedh. ¶ Lïeneståvroe luhpiem vadta bingospïelese jïh naan aejkien lotterijasse mij galka jienebh tjïeltine lïenesne juhtedh, guktie gohtje regionalen lotterije. Mijjieh aaj dejtie spïelide vaaksjobe. Tjïelte gïetede luhpiem lotterijen bïjre jis siebrie dam öörnie mij lea ajve akte tjïeltesne. Daamhtaj maehtieh tjïelti eejehtimmiereereme jienebh bievnesh vedtedh ohtsemen jïh luhpien bïjre. Muvhtene maehtieh jeatjah juridijhken persovnh goh idellen siebrieh luhpiem åadtjodh lotterijidie öörnedh, lotterilagen mietie (SFS 1994:1000). ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïelth jïh siebrieh ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe lea vaaksjomereereme dejtie stiftelsidie mah lïenesne gååvnesieh jïh mijjen dïedte lea dejtie registreredh. ¶ Stiftelse lea jïjtjeraerehke jeeluve mij gïetede nænnoestamme ulmiem, jïh dam tseegkieh dan tjïrrh beetnegh vadteseprievine vadta, testamenesne, ståvroereektesne jallh seammaleejns. Ståvroe jallh gïetedæjjan dïedte beetnegidie stuvredh. ¶ Laake njieljie ovmessie stiftelsehaamojde stuvrie: ¶ Kapitelen 10 stiftelselagen (SFS1994:1220) mietie galka gaajhkh stiftelsh tjaalasovveme, mohte eah dah stiftelsh mah ajve åådtje nuhtjedh nænnoestamme almetjasse/almetjidie. Voerese- jïh barkijestifteslh edtjieh tryggandelagen (SFS 1967:531) mietie åålegh bievnedh lïeneståvrose vaaksjomen åvteste, dïhte registerem tjaalasåvva dejtie stifelsidie. ¶ Jis datne sijhth dåarjoem jallh stipendiem stiftelsistei datne ohtsemem ryöktesh aktuellen stiftelsasse seedth. ¶ Lïeneståvroen database gusnie datne maahtah vuejneh mah stiftelsh Sveerjesne gååvnesieh, dej ulmieh, bieljielimmiealmetjh jov nov vijrebasse . Datne maahtah aaj tjïeltem jallh åålmegem bieljeldh gusnie datne årroeminie jïh gihtjh jis dej lea naan stiftelsh mah dåarjoem jallh stipendiumem dov daarpoen mietie vedtedh. ¶ Vaaksjomedarjomh leah iktedamme tjïjhtje sijjide laantesne ¶ Lïeneståvroe Stuehkien lïenesne gïetede stiftelsh mah leah Stuehkien, Uppsalan, Södermanlanden, Gotlanden jïh Västmanlanden lïenine. ¶ Lïeneståvroe Östergötlanden lïenesne gïetede stiftelsh mah leah Östergötlanden, Jönköpingen jïh  Kalmaren lïenine. ¶ Lïeneståvroe Skånen lïenesne gïetede stiftelsh mah leah Kronobergen, Blekingen jïh Skånen lïenine. ¶ Lïeneståvroe Västra Götalanden lïenesne gïetede stiftelsh mah leah Hallanden jïh  Västra Götalanden lïenine. ¶ Lïeneståvroe Dalarna lïenesne gïetede stiftelsh mah leah Värmlanden, Örebroen, Dalarna jïh Gävleborgen lïenine. ¶ Lïeneståvroe Västernorrlanden lïenesne gïetede stifelsh mah leah Västernorrlanden jïh Jämtlanden lïenine. ¶ Lïeneståvroe Norrbottenen lïenesne gïetede stiftelsh mah leah Västerbottenen jïh Norrbottenen lïenine. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïelth jïh siebrieh ¶ Gööleme ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe barka jielije guelietjïerth jïh guhkiem jïh nænnoes göölemejielemen åvteste. ¶ Gååvnese jïjnjh njoelkedassh dovne eejehtimmie- jïh barkoegöölemen bïjre mij jeahta gusnie, gåessie jïh guktie åådtje gööledh. Dah njoelkedassh leah vijries jïh jeatjahdehtieh, jïh Fiskeriverken webbesijjesne gååvnesieh. ¶ Lïeneståvroen lea regionalen dïedte göölemejielemem evtiedidh. Dïhte lea gaajhkem destie gïehtjede göölemepolitihkem tjïrrehte lïenesne dïsse initiatijvem vaalta jielemem evtede jïh reerenassese beavna jielemen dåeriesmoeri jïh nuepiej bïjre lïenesne. Göölemejieleme lea barkoegöölijh jïh jurjiehtimmie-industrije, tjaetsieåtnoe jïh göölemeturisme. ¶ Lïeneståvroe bæjhkohte gosse Fiskeriverk:em barkoegöölemelisensh jïh luhpieh ovmessie göölemidie vadta. Gööleme sïejhme tjaetsesne mearosne jïh dej vïjhte stoerre jaevrine Vänern, Vättern, Mälaren, Hjälmaren jïh Storsjön daarpesje barkoegöölemelisensem jïh luhpiem dabreldehteme dïrregh nuhtjedh. Mijjieh vedtebe EU-dåarjoem göölemasse barkojne, tjaetsieåtnose, jurjiehtimmie-industrijasse, ööhpehtæmman jïh evtiedimmieprosjektese jïh jienebh. Mijjieh edtjebe aaj gïehtjedidh göölemen reglereme krööhkeste regionalen iedtjide, jïh mijjieh barkebe jielije gööleme barkojne mah maehtieh guelieh hijven kvalitetine buektedh konsumentide. ¶ Göölemelaaken mietie dah tsiehkieh muana guktie guelie-, kräft- jïh musselsjædtoeh tseegkedh, jïh dïhte lea lïeneståvroe maam dïsse luhpiedidh. Mijjieh aaj gïetedibie ohtsemh EU-dåarjoej bijre mah gååvnesieh tjaetsieåtnoem tseegkedh jïh maehtebe aaj syökijidie raerieh vedtedh gusnie maahtah årrodh jïh luhpiedidh gosse tseegkedh. ¶ Göölemeturisme lea relatijveles noere jielemesuerkie göölemisnie jïh ovmessie guhkies båateme ovmessie dajvine Sveerjesne. Göölemeturismesuerkesne mijjieh barkebe lïhke tjïeltine jïh dej voenges göölemehokseorganisasjovnigujmie, gaskem jeatjebem göölemenjoelkedassh haamoedidh sjiehteles vuekesne. Mijjieh aaj maehtebe raeriem jïh ekonomeles dåarjoem vedtedh dejtie gïeh sijhtieh göölemeturismesïelth evtiedidh, tseegkedh jïh maarhnafoeresjidh. Dïhte minngemes viehkine dåarjojste voeneevtiedæmman. ¶ Lïeneståvroe dåarjoem vadta lisensiereme göölijh guktie dah maehtieh dej göölemedïrregh nåervijste voebnesjidh. Göölijh maehtieh aaj dåarjoem åadtjodh skaarijste mah nåervieh dej dïrregh jïh saalehtem darjoejin. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïelth jïh siebrieh ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe skreejrie regijovnen sïelth jïh siebrieh ovmessie vuekine ihke nænnoes evtiedimmie jïh darjomh jeanede. Lïeneståvroe sïelth madtjelde barka gyhjtelassigujmie mij lea seammavyörtegs, byjresen jïh integrasjovnen bïjre, guktie nænnostieh tjïrkes evtiedimmie jïh jeanadimmie. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Innehåll A till Ö ¶ Åarjelsaemien (sydsamiska) ¶ Åårganisasjovnedåarjoeh ¶ Leenestuvrie fierhten jaepien åårganisjasjovnedåarjoeh joekede åårganisasjovnide mejtie dej unnebelåhkoej judarh, romerh jih svöörjensåevmieh åvteste barkieh. Dåarjoen ulmie lea åårganisasjovni darjomidie dåarjehtidh jih viehkiehtidh. ¶ Dåarjoem lea njoelkedassi (2005:765) staatedåarjoeh nasjovnelle unnebelåhkojde mietie joekedamme. ¶ Gieh maehtieh dåarjoem syökedh? ¶ Åårganisasjovnh mah maehtieh åårganisasjovnedåarjoeh åadtjodh leah rijhkeåårganisasjovnh jallh åårganisasjovnh rijhke-ïedtjigujmie mah ¶ Namn ¶ Innehåll A till Ö ¶ Åarjelsaemien (sydsamiska) ¶ Tsiengelen 1.b 2010 raajeste leeneståvroe Stuehkien leenesne jih Saemiedigkie åejviedïedth utnieh ektiedidh jih vaaksjodh guktie Sveerjen unnebelåhkoepolitihke laantesne dorjesåvva. ¶ Goeven 1999 rijhkebiejjie nännoesti Sveerje edtja Europaraerien mieriekonvensjovnesem mij vaarjelimmien nasjovnelle unnebelåhkojde bïjre jih europan njoelkedasside laantebiehkie- jallh unnebelåhkoegïeli bïjre mietiedidh. Rijhkebiejjie aaj nännoesti unnebelåhkoepolitihken bïjre jih vïjhte unnebelåhkoej jih dej gïelh (gaajhkh smaare tjierth) dååhkasjehtedh. ¶ Dah vïjhte dååhkasjehteme nasjovnelle unnebelåhkoeh Sveerjesne leah judarh, romerh, saemieh (mah aaj aalkoealmetjh leah), sveerjesåevmieh jïh tornedaelingh. Dah histovrijen unnebelåhkoegïelh lea jiddisch, romani chib, saemien, såevmien jïh meänkieli. ¶ Seamma gaajhkide unnebelåhkoedåehkide dah leah guhkiem tijjem Sveerjesne orreme jih leah dåehkieh tjïelkes ektievoetine. Dej leah aaj jitsene relijovnes, gïeleldh jih kultuvrellen åtnoeh jih aaj säjhtoem sijjen kultuvrh gorredidh. ¶ Unnebelåhkoepolitihkesne gyhtjelassh vaarjelimmien jih dåarjedimmien bïjre dejtie nasjovnelle unnebelåhkojde jih unnebelåhkoegïelide. Biehkie Sveerjen barkoste aalmetji reaktah vaarjelidh lea dej nasjovnelle unnebelåhkoej vaarjelimmiem nännoestidh. ¶ Jaepie 2009 reerenasse orre politihke strategijem åehpiedahti råajvarimmiejgujmie mah edtjieh dej nasjovnelle unnebelåhkoej reakta vielie nännoestidh. Biehkie dejstie strategijste laake nasjovnelle unnebelåhkoej jih unnebelåhkoegïeli bïjre faamoem Tsiengelen 1.b 2010 åadtjoeji. Strategijen sisvegisne ovmessie raeriestimme guktie dej nasjovnelle unnebelåhkoej reaktah nännoestidh, diss-vielie råajvarimmeh juktie: ¶ Namn ¶ Innehåll A till Ö ¶ Åarjelsaemien (sydsamiska) ¶ Laake nasjovnelle unnebelåhkoej bïjre ¶ Laake nasjovnelle unnebelåhkoej jih unnebelåhkoegïeli bïjre faamoem åadtjoeji Tsïengelen 1.b:n 2010. Dïhte edtja laaki sijjine årrodh mej bïjre reaktah utnedh saemien, såevmien jih meänkieli reeremebyjjesfaamojne jïh dööpmestovline nuhtjedh. Värrhtoedimmieh leah aaj saemiedigkie-laakesne jïh socijaletjänstelaakesne dorjesovveme. ¶ Sveerjen gaskenasjovnelle dïedth sjädta såemies unnebelåhkoereaktah edtjieh abpe laantesne vihtiestidh. Gaajhkh vïjhte nasjovnelle unnebelåhkoeh dan gaavhtan dennie orre laaken vuelene (2009:724). ¶ Maadthvaarjelimmie ¶ Maadthvaarjelimmiem diss-vielie sjädta: ¶ Sjïere reaktah ¶ Sjïere reaktah disse gie såevmien, saemien jih meänkieli soptseste jih reeremedajven sisnjielisnie. Dah reaktah leah diss-vielie: ¶ Namn ¶ Innehåll A till Ö ¶ Åarjelsaemien (sydsamiska) ¶ Leenestuvrien stilleme ¶ Leenestuvrie Stuehkesne jih Saemiedigkie stillemem åådtjeme vihtesjidh laakem nasjovnelle unnebelåhkoej jih unnebelåhkoegïeli bïjre mij Tsiengelen 1.b 2010 faamoem åadtjoeji. ¶ Fïerhten jaepien Leenestuvrie jih Saemiedigkie edtjieh minngiejielemen laaken mietie gïehtjehtidh jih dam reerenasse buerkiestidh. ¶ Leenestuvrie edtja aaj Saemiedigken ektine barkoem ektiedidh dejtie unnebelåhkoepolitihki vuepside nasjovnelle daltesisnie. Dïhte sjädta mijjieh edtjebe bïevnesedarjomidie öörnedh jih aaj tjïeltide jih unnebelåhkojde dåarjedidh sijjen barkosne ektiedimmiem tseegkedh tjïeltedaltesisnie. Leenestuvrie jih Saemiedigkie edtjieh aaj stillemen mietie staatedåarjoeh joekedidh tjïeltide jih laantedigkide mah reeremedajvi sisjnelisnie. ¶ Helena Cronséll ¶ Namn ¶ Innehåll A till Ö ¶ Åarjelsaemien (sydsamiska) ¶ Reeremedajvh ¶ Laake nasjovnelle unnebelåhkoej jih unnebelåhkoegïeli bïjre vadta jienebh reeremedajvh golmide dejstie unnebelåhkoegïelijste- såvmien, saemien jih meänkieli- tjijhtje tjïeltijste Noerhtebetnien leenesne 68 tjïeltide Sveerjesne. ¶ Tjïelth mah reeremedajvesne såevmien gïelese leah Borlänge, Borås, Botkyrka, Degerfors, Enköping, Eskilstuna, Fagersta, Finspång, Jiellevárre, Gävle, Göteborg, Hallstahammar, Haninge, Haparanda, Hofors, Huddinge, Håbo, Hällefors, Kalix, Karlskoga, Giron, Köping, Lindesberg, Luleå, Motala, Norrköping, Norrtälje, Bájil, Sandviken, Sigtuna, Skinnskatteberg, Skövde, Solna, Stuehkie, Sundbyberg, Sundsvall, Surahammar, Södertälje, Tierp, Trollhättan, Trosa, Ubmeje, Uddevalla, Upplands Väsby, Upplands-Bro, Uppsala, Västerås, Älvkarleby, Örebro, Österåker, Östhammar jih Övertorneå. ¶ Tjïelth mah reeremedajvesne saemien gïelese leah Aarjepluevie, Aerviesjaevrie, Berg, Dorotea, Jiellevárre, Härjedalen, Jåhkåmåhke, Giron, Krokom, Liksjoe, Maalege, Suarsa, Luspie, Straejmie, Ubmeje, Vualtjere, Åre, Älvdalen jih Staare. ¶ Tjïelth mah reeremedajvesne meänkieli gïelese leah Jiellevárre, Haparanda, Kalix, Giron, Bájil jih Övertorneå. ¶ Såevmien, saemien jih meänkielin reeremedajviej sisjelisne aaj laantedigkh mah leah Dalarna, Gävleborg, Jämtland, Norrbotten, Stockholm, Södermanland, Uppland, Västerbotten, Västmanland, Västernorrland, Örebro, Östergötland jih aaj Västra Götalandsregijovnem. Jeatjah tjïelth aaj nuepiem utnieh jijtjemielen mietie syökedh åadtjoeh reeremedajvesne årrodh. Reerenasse nännoestimmiem nännoste syökemen bïjre tjïeltide mah sijhtieh tjaangedh. Syökemem tjuara Reerenassen kanslijese båeteme minngemes Voerhtjen 1.b. ¶ Namn ¶ Innehåll A till Ö ¶ Åarjelsaemien (sydsamiska) ¶ Staatedåarjoeh ¶ Reerenassen budsjedte unnebelåhkoepolitihkese jaapan 2014 sjädta 97 milj kråvnoeh, destie 70 milj tjïeltide jih laantedigide staatedåarjojne. ¶ Mejtie beetnegidie åadtjoeh nuhtjesovvedh? ¶ Staatedåarjoe edtja ektiedimmesne unnebelåhkojne nuhtjesovvedh dejtie lissieåaside maam dejstie unnebelåhkoelaakiste sjidtieh, ij dejtie mejtie joe aerebistie dïedtem utnieh darjodh, vg toelhkem leejedh jih sïejhme siebrievïerhtieh joekedidh. Darjomh maehtieh diss-vielie årrodh: ¶ Maadthmaaksoe akten tjïeltese lea 660 000 kråvnoeh fïerhten jaepien. Tjïelth gusnie vaenebe enn ¶ 50 000 årrojh 1 maadthmaaksoem åadtjoeh jeenjemes 80 000 årrojh 1,5 maadthmaaksoeh åadtjoeh jeenjemes 100 000 årrojh 2 maadthmaaksoeh åadtjoeh jeenjemes 400 000 årrojh 3 maadthmaaksoeh åadtjoeh 400 000 årrojh jallh jienebh 4 maadthmaaksoeh åadtjoeh ¶ Tjïelth mah jienebe enn aktene reeremedajven sisjelisne lissine 500 000 kråvnoeh åadtjoeh. ¶ Laantedigkieh/regijovnh 250 000 kråvnoeh åadtjoeh. ¶ Namn ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Lïeneståvroen bïjre ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Aktem vihkelommes aamhtesijste demokratijen sïebredahkesne lea byjjesprinsihpe. Dïhte lea åajvaladtji barkoem gohkeldahkesne edtja dan riphes hammoem utnedh. Akte vuesiehtimmie byjjes prinsihpeste lea prinsihpe tjaatsegebyjjesvoete. Tjaatsegebyjjesvoete fïertene almetjasse reaktam vadta byjjes tjaatsegh vuejnedh jïh daamhtaj ih daarpesjh jeahtah mannasinie jïh gïe datne leah. ¶ Prinsihpesne gaajhki leah, sveerjen årrojh jïh jeatjah, reakta tjaatsegidie lohkedh mah leah Leeneståvrosne. ¶ Dam reaktam göökte vuekiejgujmie gaertjede: ¶ Diarijisnie biejjieladtje orre ierieh bievnieh, maam ierine deahpede jïh ieriej mieriedimmieh. Dah læstoeh lea byjjes, medijah jïh jeatjah iedtjeladtjh maehtieh dejtie lohkedh. Diarije lea sveerjen gïelesne. ¶ Länsstyrelsernas diarier tjïrrh datne åadtjoeh ierh vuejnedh ruffien 8.b. 2011 raejeste. Leeneståvroej diarijerh vijrebe destie evtididh. ¶ Jis datne sïjhh bïevnesh sjïere ieri bïjre Leeneståvroem bïeljelh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Lïeneståvroen bïjre ¶ EE jïh internasjovnellen ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Mijjieh libie lïhtsege Europeijen Unionesne (EU) jïh dam mijjiem dæjpa goh otneginie ovmessie vuekine, dovne stoerre jïh ohtje. Lïeneståvroen lea nuepie tjåenghkies vierhtieh nuhtjedh, mohte aaj mijjen aktene njoelkedassh krööhkestibie. ¶ Barkoe struktuvrefåantigujmie nov lea gujht jïjnjemes vuaptan sjïdteme.  Mijjen stööremes barkoe lea ovmessie dåarjoejgujmie lïnen jåarteburride, mohte mijjieh aaj guhkiem byjresegeehtemebarkojne barkebe jïh dam juhtemes byjresevååksjomem. Ovmessie vuekine aaj laavenjostebe laantine EU:n ålkolen. ¶ Naan vuesiehtimmieh: ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Lïeneståvroen bïjre ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe olkese vadta lïenen författningssamling man sïsvege lea dovne njoelkedassh mej bïjre mijjieh libie mieriedamme jïh naan njoelkedassh mah tjïelth jïh mij lij aerebi Vägverket leah dorjeme. ¶ Författningar leah reaktanjoelkedassh mah ryöknoe goh njoelkedassine, eah sjïere almetjasse tjuvtjiedidh mohte åålmegasse. Voenges njoelkedassh lea vuesiehtimmien gaavhtan sjæjsjalimmieh tjaetsievaarjelimmien, eatnemereservaati, mearoe- jïh jaevrietrafihken jïh sarvevijremi bïjre. ¶ Trafihkenjoelkedassh RDT:sne (Rikstäckande databas för trafikföreskrifter) åålmehtehtedh . ¶ Författningen beavna guktie åålmegasse sjædta damtedh. Dïhte dellie åastanummerem åådtje, jïh mijjieh kopijh seedtebe gaskem jeatjabem lïenen tjïeltide jïh tjïeli gærjagåetide. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Lïeneståvroen bïjre ¶ Mijjen luvnie barkedh ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe lea barkoesijjie jïjnjh barkoelaavenjassigujmie. Mijjieh libie maahtoe- jïh vaaksjomeorganisasjovne gamte maahtojne jïjnjh ovmessie dajvine. ¶ Mijjen luvnie berkieh juristh, sïebredahkesoejkesjæjjah, sosionomh, kultuvrebyjreseantikvarijh, staatedaejrijh, dåemiedimmiedaejrieh, ingenjöörh, veterinærh, eatnemedaejrijh, agronomh jïh jïjnjebh. ¶ Mijjen beajjetjen barkoe lea gïehtjedidh rïjhkebiejjien jïh reerenassen mïeredimmieh lïenesne tjïrrehtidh jïh aaj ovmessie iedtjh iktedidh jïh otnegi daarpoeh åvtese juhtedh guktie hijven evtiedimmie gosse barkoem, hoksem jïh byjresem dæjpa. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Lïeneståvroen bïjre ¶ Bieljelimmie jïh bievnemh ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe vaalta jïjnjh ovmessie mieriedimmieh mah njoelke jallh mahte njoelke lïenen årrojidie jïh jielemidie dijpieh. Aejkie jïh hammoe åadtjoeh bieljielimmie dehtie mieriedimmijste jïh jeatjah råajvarimmieh lea vihkeles bïevnesh- jïh reaktavihtiesvuajnojste. ¶ Såemies mieriedimmieh tjuerieh dïsse vedtedh mij lea iereste dijpedh. Gosse jïjnjh almetjh dæjpa, maahta bïevnesh avijsij tjïrrh båetedh jïh ij prieviejgujmie, guktie gohtje bieljielimmiebïevnesh. Lïeneståvroe dorje vuesiehtimmien gaavhtan bieljielimmie ierine mah byjresevaarjelimmiem, eatnemegeehtemem, tjaetsiegeehtemem, vijremem jïh göölemem dijpieh jïh aaj åålmege veeljeme. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Lïeneståvroen bïjre ¶ Landshövdingen jïh lïeneraerie jallh länsöverdirektören ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Landshövdingen lea lïeneståvroen åejvie jïh reerenasse dam sjæjsjale. Lïeneståvroen åejvieladtjh lea landshövdingen ektine lïeneraerine jallh länsöverdirektör. ¶ Landshövdingen lea reerenassen åvtehke lïenesne jïh dïhte govte jaepien dejnie barkedh. Maahta aaj guhkiem bakredh jis ij leah voereseaalterem jaksh. Vihkeles laavenjasse landshövdingen lea staaten barkojde lïenesne, jïh dïhte edtja aaj lïenem gïehtjedidh jïh reerenassese lïenen daarpoej bïjre bievnedh. ¶ Landshövdingar joe jaepien 1634 Sveerjesne böötin, gosse Axel Oxenstierna laantem ovmessie gångeles dajvide (lïene) juekieji. ¶ Stuehkien, Skånen jïh Västra Götalanden lïenene länsöverdirektör gååvnese jïh jeatjah lïenine lïeneraerie mij beajjetjen barkoem lïeneståvroen åvtehke. Dïhte almetje aaj lea landshövdingen lïhkems barkije jïh sijjiesadtje gosse dïhte ij barkh jallh ij maehtieh båetedh. Lïeneraeriem jallh länsöverdirektörem reerenasse dejtie sjæjsjale daamhtaj rekryteringebarkoen mietie. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Lïeneståvroen bïjre ¶ Njååhtjedimmie ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Jïjnjemes mieriedimmieh mah lïeneståvroen mierede maahta njååhtjedidh destie maam mieriedimmie dæjpa. Mijjieh aaj pryövebe njååhtjedimmieh mah tjïelte jallh åålmege mieriedamme. ¶ Jis mieriedimmie datnem dæjpa datne maahtah dam njååhtjedidh, jïh mieriedimmine datne aaj åadtjodh daejredh guktie dam darjoeh. Dov lea aejkiemïeresne gåessie njååhtjedh, daen biejjeste gosse mieriedimmiem åadtjoejih. Tjoerh tjaaleldh njååhtjeiddh jïh datne edtjhe tjaeledh mij mieriedimmie datne ih madtjeles jïh mij jeatjahdehtemem datne sïjhth. Tjaelieh tjaalegen nualan åvteli dam lïeneståvrose seedth. ¶ Lïeneståvroe vååksje njååhtjedimmie reaktoes tïjjesne lea båateme, jïh dan mænngan mijjieh dam jïh jeatjah bïevnesh seedtebe reeremasse mij edtja dam gïetedidh. Mijjieh maehtebe mijjen mieriedimmide aaj staeriedidh jïh pryövoe gyhtjelassem vihth. ¶ Jïjnjh mieriedimmieh mah tjïelte mieredi maahtah lïenestårosne njååhtjedidh. Dïhte lea vuesiehtimmien gaavhtan mieriedimmie bigkemeluhpiej jïh soejkesji bïjre, tjöödtjehstimmieluhpie jïh tjïelti mieriedimmieh voenges trafihkenjoelkedassi bïjre jïh mieriedimmieh mah tjïelte mierede byjresebalken, beapmoehlaaken jïh lagen om skydd mot olyckor mietie. ¶ Datne gie sïjhth tjïelten mieriedimmiem njååhtjedidh edtjh prieviem tjïeltese seedtedh mij lea mieriedamme. Tjïelte vååksje voestes dïhte lea reaktoes aejkiemieresne båateme, jïh jis naemhtie dellie lïeneståvrose jeatjah paehperigujmie seedtieh. Dan mænngan datne mijjen luvnie båatah jis dov lea naan gyhtjelassh ieren bïjre. Lïeneståvroe dan mænngan mierede, jih jis leah ennje ovsiemies dellie maahtah aaj dam njååhtjedidh. ¶ Förvaltningslagen (SFS 1986:223) njoelkedassi mietie mijjieh njååhtjedimmierierem gïetede. Datne tjoerh mieriedimmeste dæjpe jis reakta dam njååhtjedidh. ¶ Naan aejkien deahpade dah jielijh leah ovsiemies juvlemen bïjre jïh dïhte åålmege jallh tjïelte mij juvlemebarkoem gïetede ij maehtieh dejtie sïemedidh. Dellie maahta gyhtjelassem lïeneståvrose buektedh jïh dïhte dam pryövedh. Datna maahtah aaj mijjen luvnie båetedh jïh mieriedimmiem njååhtjedidh reakta kraavesijjien bïjre jallh juvlijh jallh govnh juhtedh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Lïeneståvroen bïjre ¶ Pressetjïehtjele ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe aktijveles barka vihkeles sïebredahkebïevnesh årrojidie jïh mediejidie bievnedh. Webbesijjie jïh mijjen pressebïevnesh lea vuekie mij dutnjien servisem jïh vuajnoem mijjen barkose vedtedh. Datne aaj maahtah mijjen diarijumese vuartasjidh gusnie gaajhkh ierieh mah båateme gååvnesieh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Lïeneståvroen bïjre ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Fïerhten jaepien jïjnjh remissh lïeneståvrose båetieh. Dellie mijjieh åadtjobe nuepiem mijjen vuajnoem buerkestibie evtelasside ovmessie departementijste, staaten verkijste jïh jïjnjesh. ¶ Lïeneståvroe seedtie jienebe sov evtelassijste mieriedimmide iedtjeladtjide lïenesne, goh tjïelth, reeremh jïh organisasjovnh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Lïeneståvroen bïjre ¶ Åesiestimmieh ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Fïerhten lïeneståvroen lea jïjtse reereme mij åesiestidh. Mijjieh åesiestibie vååregh jïh dïenesjh, vuesiehtimmien gaavhtan kontovrematerialh jïh skilth jïh aaj goerehtimmieh jïh salkehtimmieh. ¶ Mijjen lea njoelkedassh guktie mijjieh edtjebe åestedh jallh leejedh vååregh jïh dïenesjh, jïh mijjieh lagen om offentlig upphandling (SFS 2007:1091) mietie barkebe. Mijjieh aaj nuepiem nuhtjebe avropem staaten mierielatjkemem darjobe. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Lïeneståvroen bïjre ¶ Mijjen laavenjasse ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroen laavenjasse lea evtiedimmien barkedh gusnie byjrese, sjædtoeh jïh hijven jielemetsiehkieh siemedieh. Ulmie lea raajnes jielemebyjrese, nænnoes barkoemaarhna jïh aaj hijven jieleme årrojidie. Ånehks jeahteme mijjieh barkebe nænnoes evtiedimmine lïenesne. ¶ Lïeneståvroen dïedte rïjhkebiejjeste jïh reerenasseste mieriedimmieh lïenesne tjïrretieh, jïh mijjieh iktedibie staaten barkoem. Lïenen evtiedimmie edtjebe dovne aktegs almetjen jïh sïebredahken ïedtjh vaarjelidh jïh barkedh. ¶ Mijjieh libie maahtoeorganisasjovne mij dåeresthsektoriellen barkedh jïjnjh ovmessie aamhtesegyhtjelassigujmie. Mijjen maahtoesuerkieh leah ovmessie sïebredahkegyhtjelassh dijpieh ovmessie vuekine, voeneevtiedimmeste jïh biologijen gellielaaketje integrasjovnegyhtjelasside jïh kultuvrebyjresem vaarjelidh. ¶ Lïeneståvroeinsturksjovnen (SFS 2007:825) mietie edtjebe gaskem jeatjabem dejnie barkedh ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Lïeneståvroen bïjre ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe lea staaten reereme mij lea almetji lïhke fïerhten lïenesne. Mijjieh libie vihkeles lïngke almetji jïh tjïelti akten sæjrosne jïh reerenasse, rïjhkebiejjie jïh jarnges reeremh mubpie sæjrosne. Landshövdingen lea lïeneståvroen åvtehke jïh dan barkoe lea evtiedimmiem dåeriedidh jïh reerenassese beavna lïenen daarpoej bïjre. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroen webbesijjie galka datnem viehkine årrodh goh gussine bïevnesh gaavnedh mejnie Lïeneståvroe dorje jïh guktie dïhte datnem jïh sïebredahkem dov bïjre dæjpa. Webbesijjiem lea laavenjostemem jeatjah lïeneståvroejgujmie Sveerjesne. ¶ Aalkosæjrosne datne gaavnh bijjiemenyem jïh mijjen dïenesjh luhpieh, dåarjoeh, blanketth jïh publikasjovnh jïh aaj aktuellen gyhtjelassh jïh saernieh. Åelkies bielesne datne gaavnh golme jeatjah vuekine navigeredh. Sïsvege A-Ö, ohtsemefunksjovne jallh webbekaarhte. ¶ Ohtsemebaakoeh alfabeeten mietie – dagkerh maam mijjieh daejrebe jeenjesh sijhtieh mijjen webbesijjesne gaavnedh. Jis datne vusiehtimmien gaavhtan ohtsedh Buller:em dellie tjaalastahke B:em diedtesth. ¶ Åejjesne gååvnese ohtsemeruvhtem gusnie datne maahtah baakoem tjaeledh, ohtsemem tjïrrehte abpe webbesijjesne. Dïhte vadta dievviedimmieh gaajhki såarhti sïsvege. Datne maahtah aaj dov syökemem gaertjiedidh joekoen kategorijasse. Parentesesne fïerhten kategorijen duekesne tjåadtjoeh man gellie dievviedimmieh mah kategorijisnie gååvnesieh. Dievviedimmielæstoen lea veesmeme dan sæjroej jallh tjaatsegi mietie mah bööremes syökemebaakoem sjïehtesjidh. ¶ Vuesehte dïhte hierarkijen struktuvrem. ¶ Jis datne RSS:em nuhtjh maahtah datne aelhkies vuekesne åadtjoeh daejredh gåessie mijjen lea orre saernieh. RSS lea standardehaamoe bijjiebaakoeh jïh iktedimmieh vedtedh galkemisnie dåastojasse. ¶ Jis datne edtjh bïevnesh åadtjodh maam mijieh lea vadteme vuesiehtimmien gaavhtan orre pressebievnemem datne daarpesjh sjïere programmem guktie gohtje RSS-lohkije jallh webbevåarome RSS-dïenesjem, daamhtaj webbelohkije goh Internet Explorer jallh Safari. ¶ RSS-lohijh jïh RSS-dïenesjh automateles vaaksjoeh dah RSS-galkemidie datne leah veeljeme jïh dængkome jïh orre lahtesh vuajonoes vuekesne vuesiehtidh. Datne ih daarpesjh jeatjah baakoejgujmie aktijveles webbesæjrojde ohtsedidh jis sïjhth orre saernieh vuejnedh jis datne lea veeljeme RSS-galkemem dængkome. ¶ Webbelohkijh Internet Explorer, Opera jïh Safari RSS:em dåarjoeh. Daamhtaj dejtie gæjramïerhkelæstose jallh sjïere galkemasse beaja. namhtahprogramme ¶ PC ¶ Vïhtesjh mijjieh ij dïedtem vaeltieh sïsvegen jallh funksjovnen åvteste dennie bijjebe webbelohkijinie jallh namhtaprogrammine. Jis dov leah gyhtjelassh jallh åssjelh programmi bïjre datne maahtah dahkijasse bieljielidh. ¶ Mijjen webbesijjeste maahtah datne mijjem Facebook:sne, Twitter:isnie jïh seammaleejns dïenesjisnie gaavnedh. Mijjieh utnebe dah sosialen medijidie bïevnesh mijjen darjomistie heesedh. Jis dov leah naan foremllen ieriem reeremasse maam galkebe gïetedidh, jallh sïjhth gïetedimmiem iereste dåeriedidh, dellie datnem gihtjebe datne maahtah mijjem bieljielidh telefovnine, e-påastine jallh prieviem mijjese seedth. Juktie reeremen skåltoe tjuara tjaatsegh spååredh maahtah naan tjaalegh sosialen medijisnie diariesne tjaeledh. Dan gaavhtan dah leah diariesne, dah aaj leah byjjes tjaatsegh. Dïhte lea gaajhkh gieh sijhtieh dam vuejnedh, aaj lea reakta dam vuejnedh jallh kopijem åadtjodh. ¶ Gaajhkene sæjrojne dennie webbesæjrojne funksjovnem gååvnese jis sïjhth sæjroem juekedh sosialen medijisnie. Funksjovne lea sæjroen bijjiebaakoen nuelesne Tjaelieh olkese åelkies-bielesne. ¶ Lïeneståvroen webbesijjie dan guhkies goh nuebpie dah njoelkedassh dåerede mah jaksoe-mieresne webbesne. Mijjieh lea åtneme Vervan njoelkedass: Bïhkedimmie 24-tæjmoewebbe mij WAI:en njoelkedasside dåerede WCAG 1.0. Daate dan guhkies goh nuepie dennie plattformesne mijjieh webbem bigkimh. ¶ Webbesijjien ij leah jïjtje Anpassa-funksjovne dan gaavhtan dah sjïehtedimmieh maehtieh åtnoen jïjtje sjïehtedimmieh. Dïhte lea aelhkies webbelohkijen jïjtje sjïehtesjidh guktie datne vuesiehtimmien gaavhtan åadtjoeh bijjebe kontrastem jallh stuerebe teekstem. ¶ Jïjnjemes daaletjen webbelohkijinie maahtah datne stuerebe teekstem åadtjodh gosse Ctrl-tangentem deadtah jïh snjearajuvlem jårrah. Datne maahtah aaj teekstestuaradahkem jeatjahdehtedh webbeslohkijen menyinie Visa-menyen nuelesne. Desnie datne veeljh ”Textstorlek”, ”Öka teckensnitt”, ”Minska teckensnitt” jallh ”Zoomfaktor”, destie mij webbbelohkije dov leah. ¶ Kontrasth jïh klaerieh sjïehtedh datne webbelohkijen Verktyg-menyen nuelesne. Veeljh ”Internetalternativ” jïh ”Teckensnitt” jallh ”Färger” ”Allmänt” nuelesne. ¶ Daate webbesijjie lea tjatneme lohkemedïenesjinie ”Talande webb”. Talande webb låhka webbesæjroem, word- jïh pdf-fijlh, lohkeme håalemh spåårie goh Mp 3 jïh teekste mïerhkelgåvva. Talande Webb lea namhtah dutnjien goh åtnojinie. ¶ Lohkh vielie Talande webb:en bïjre Daestie maahtah namhtah programmem veedtjedh Talande webb ¶ Dallegh webbesijjesne aelhkies lohkeme bïevnesh. ¶ Dallegh webbesijjesne bïevnesh gååvnesieh væhtagïeline. ¶ Mijjen webbesijjieh hijven jåhta daaletjen webbelohkejiie, mah webbestandardh dåarjoeh W3C beajeme. Dïhte lea vuesiehtimmien gaavhtan urrebe versjovnh Firefox, Safari, Internet Explorer, Opera jïh Google Chrome. ¶ Mijjen e-dïenesjh maehtieh juhtedh jeatjah webbelohkijigujmie jïh jeatjah operatijvesysteminie, mohte ibie leah nuepiem teknihken viehkiem vedtedh jis dåeriesmoerh sjidtieh. Eah dah elektronijhken dïenesjh juhtieh dej båeries webbelohkijigujmie goh vuesiehtimmien gaavhtan Internet Explorer 4 x jïh Netscape 4 x jallh aerebi versjovnigujmie. Dov webbelohkije tjuara Javascriptem dåarjodh jis datne edtjh e-dïenesjidie maehtedh sïjse loggedh. ¶ Cookie lea ohtje teektsefijle maam webbesijjie dov daatovrisnie spåårie. Cookies utnieh guassan ovmessie teknijhken funksjovnide vadta. ¶ Jis datne ij sïjhth cookieh dåastoeh dellie maahtah datne dam aelhkieslaakan gaptjedh dov webbelohkijisnie. Destie maahta sjïdtedh eah naan webbesijjieh juhtieh guktie gelkieh. Datne maahtah veeljedh gaptjedh gåabpatjahkh cookies. ¶ Naemhtie gaptjh cookiesfunksjovnem Internet Explorer 6 ¶ Naemhtie gaptjh cookiesfunksjovnem Netscape 6.0 ¶ Personuppgiftslagen, aaj gohtjesåvva PUL, bööti jaepien 1998. Laaken åssjele lea almetjh vaarjelidh dej persovneles integritetem mïedtelidh gïetedimmien tjïrrh persovnebïevnesistie. Lïeneståvroen webbesæjroe njoelkedassie PUL:en mietie dåerede. ¶ Lohkh jienebe daesnie: http://www.datainspektionen.se/lagar-och-regler/personuppgiftslagen/ ¶ Lïeneståvroe åådtje dov persovnebievnesidie vuejnedh gosse datne konferansese jallh seammaleejns moenh, publikasjovnem dongkh jallh reeremasse e-påastem seedth. ¶ Dov leah 26 § personuppgiftslagen (1998:204) mietie reakta akten aejkien biejjielåhkoejaepesne bïevnesh vaejtedh dej persovnebïevnesi bïjre dov bïjre mah Lïeneståvrosne gïetedieh, webbesæjroste jallh jeatjah vuekesne tjöönghkeme. Jis datne sïjhth dejtie bievnesidie, edtjh datne tjaaleldh nualan tjaaleme gihtjemem mijjese vedtedh. Dïhte edtja personuppgiftslagen mietie paehperisnie darjodh, jïh ih maehtieh dam e-påastine seedtedh. ¶ Lïeneståvroe lea staaten reereme. Destie båata bïevnemh mah mijjese seedtesuvvieh byjjes tjaatsegh sjïdtieh, mah maehtieh olkese byjjesprinsibpine vedtedh. ¶ Sosialeståvroe e-legitimatsjovne nuhtjie identifieremen åvteste gosse jijtjedorjemedïenesjidie. Daesnie bïevnesh gaavnh guktie datne e-legitimasjovnem åtnah. ¶ E-legitimasjovne lea elektronihken legitimasjovneseamma vuekesne goh sïejhme legitimasjovne vuesiehtimmien gaavhtan ID-kåarhte. Jis datne edtjh loggedh sïjse delle tjoerh e-legitimasjovnem utnedh. E-legitimasjovne datne åtnah gosse galkh datnem identifieredh jïh elektronihken vuekesne nualan tjaeledh. Dïhte elektronijhken nualan tjaaleme lea seamma juridihken sïsvege goh jis datne leah nualan tjaaleme sïejhme vuekesne. ¶ Legitimasjovne maahta datafijlem årrodh garresdiskesne jallh elektronihken kåarhtesne våarhkodh. Dïhte vadtasåvva guktie gohtje gåalmedenparte, utfärdare. Dïhte maahta vuesiehtimmien gaavhtan baangke årrodh. ¶ Datne maahtah seamma e-legitimasjovnem utnedh jeatjah dïenesjidie Internetesne. Jïjnjh reeremi jïh sïelti leah elektronihken dïenesjh. ¶ Jis galkh e-legitimasjovnem åadtjodh tjoerh sveerjen persovnenummerem utnedh. Jis datne joe lea Internetbaangkekunde maahtah datne e-legitimasjovnem veedtjedh dïsse datoverasse maam edtjh utnedh. Dam maahtah datne darjodh dej utfärdarnaj luvnie: ¶ Nordea jïh Telia faelieh e-legitimasjovnem dej kundide gieh eah leah Internetbankkunder. Lohkh vielie Nordean jïh Telian webbesijjine. ¶ E-legitimasjovne tïjjem tjirkes sjædta. Jis datne åadtjoeh dåeriesmoerem gosse sïjse loggedh byörh datne voestes vaaksjodh man guhkiem dïhte tjirkes sjædta jallh jis dïhte orriji jïh jis naemhtie dov utfärdarem bieljielh dov legitamasjovnem orresth. ¶ Jis datne åadtjoeh dåeriesmoerem dov e-legitimasjovnine gosse Socialståvroen jïjtjefassemedïenesjh byörh datne voestes voejhkelh jis dïhte jåhta. Dam maahtah darjodh baangkesne mij dov e-legitimasjovne. ¶ Mijjen webbesijjien lea teeksth, kaarhth, guvvieh jïh illustrasjovnh mah leah vaarjelidh upphovsrätten tjïrrh jïh ij åadtjoeh dam luhpehts nuhtjedh. Seammalaakan mijjen logotypine. Gusnie gaaltije ij leah neebnesovvedh lea lïeneståvroen upphovsman. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïebredahkesoejkesjimmie jïh kultuvrebyjrese ¶ Arkeologije jïh dovletje-laehpemh ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Dovletje-laehpemh leah gïejh almetji båeries darjoejstie jïh leah kultuvremojhteshlaaken mietie vaarjelidh (SFS 1988:950). Laaken mietie lea nihteme dovletje-laehpemidie jeatjahdehtedh, destie vaeltedh, leajmoedidh jallh gaptjedh, mohte såemies aejkien lïeneståvroe maahta luhpiedidh dovletje-laehpemem doehtedh. ¶ Lïeneståvroe lea vaaksjomereereme lïenen dovletje-laehpemidie. Barkoe lea dovletje-laehpemebyjresidie vaarjelidh, geehtedh, dej bïjre bïevnedh jïh aelkebe darjodh dejtie vuejnedh, juktie dovne daenbiejjien jïh båetije boelvh maehtieh guarkedh jïh histovrijem kultuvreaerpiem dååjresidh. Mijjieh aaj syökemh pryövebe jïh luhpiedibie jeatjahmidie dovletje-laehpemedajvesne. ¶ Dovletje-laehpemh leah gïejh almetji laehpeme darjoejstie. Dïhte lea vuesiehtimmien gaavhtan  årromesijjieh, kraavedajvh, ruinerh jïh kultuvre-gïerts medeltïjjen staarine. Laake ij jeahta man båeries dovletje-laehpeme tjuara årrodh åvteli dovletje-laehpeme sjædta, mohte skïhpe lea dovletje-laehpeme 100 jaepiej mænngan dïhte våajoeji. ¶ Dovletje-laehpemi lea automateles kultuvremojhtesh laaken mietie vaarjelidh. Dïhte lea orresth aajhtseme dovletji-laehpemen lea dallatjinie vaarjelimmie, ij daarpesjh reeremen sjæjsjalimmiem dan bïjre. Laakevaarjelimmie aaj dæjpa eatnemem dovletje-laehpemen bïjre, jïh dajven stuaradahke lea dovletje-laehpemen guarkoem jïh karakterem jearohks. Årrome-sijjien lea vuesiehtimmien gaavhtan stuerebe vaarjelimmiedajve goh mïjlegierkie geajnoeraedtesne. ¶ Jis datne barkoem soejkesjh mij maahta fornlämning stuvredh jallh eerjedh, vuesiehtimmie gosse kabelem krogkesjidh jallh orre gåetiem bigkedh lïeneståvroe maahta krievedh datne goh eksploatööre edtjh arkelogijen goerehtimmieh maeksedh. Goerehtimmieresultate lea våarome jis mijjieh luhpiedibie jïh lea dokumantasjovne goerehtimmeste jïh fornlämning jïh dan gaavneminie. Åvteli stuerebe barkoe, vuesiehtimmien gaavhtan orre geajnoem bigkedh dellie mijjieh maehtebe krievedh eksploatööre goerehtimmiem maaksa vuartesje jis aerebi ovnohkens fornlämning maehtieh dijpedh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïebredahkesoejkesjimmie jïh kultuvrebyjrese ¶ Årrome ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvre gïetede staaten dåarjoeh bigkemidie voeresegåetieh jïh jearsoesvoetegåetieh, radonesjeakomh smaave gåetiejste jïh aaj energijedåarjoeh gåetide jïh naan lokalidie. Lïeneståvroe bïevnesh iktede jïh analysh dorje lïenen årromemaarhneste gaskem jeatjebem dåarjojne tjïelti barkose gåetietsiehkine. ¶ Dan barkosne lea ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïebredahkesoejkesjimmie jïh kultuvrebyjrese ¶ Bigkeme-geehteme ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Bigkeme-geehteme lea bielie lïeneståvroen guhkiem barkoste ihke lïenen kultuvrebyjresem gorredidh. Lïeneståvroe gïetede bigkeme-geehtemedåarjoe jïh dåarjoe laanteburrien gåetieh dåvvodh jïh bueriedidh. ¶ Jis bigkemh edtjieh dej kultuvrehistovrijen vierhtieh gorredidh lea vihkeles dejtie geehtedh jïh dåvvodh jïh jis sæjhta jeatjahdehteh, tjuara dam darjodh fïerhten gåetien tsiehkijste. Dïhte lea aaj vihkeles kultuvrehistovrijen materijalijste nuhtjedh jïh vuekieh guktie bigkemi karakteerem jïh vuajnoem gorredidh seammasïenten tradisjovnellen vætnoem vaarjelidh. ¶ Aktegs almetje, tjïelth, stiftelserh jïh bolagh maehtieh staaten dåarjoem lïeneståvroste ohtsedidh jis sæjhta kultuvrehistovrijes vierhtegs bigkemh geehtedh, guktie gohtje bigkeme-geehtemedåarjoe. Barkoe maam dovreskåbpoe goh sïejhme maahta bieleste dåarjoen tjïrrh maeksedh, mijjieh maehtebe 50-90 prosenth vedtedh dejstie bijjiemaaksoste mij lea kultuvrehistovrijes skreejreme. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïebredahkesoejkesjimmie jïh kultuvrebyjrese ¶ Energije ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvre dah regijovnalen barkoeh iktede guhkiem jearsoes jïh nænnoes energijefasseldimmie. Lïenen aktöörigujmie mijjieh libie klimate- jïh energijestrategijem dorjeme mij vuesehte guktie mijjieh edtjebe barkedh gosse Sveerjen klimateulmieh jïh energijejeahtjadehtemem dåhkasjidh. ¶ Orrestimmie energijegaaltijh goh bïegkefaamoe, biejjie-energije jïh bioenergije lea vihkeles sïlle guhkiem nænnoes sïebredahkese. Mohte jis energijejeatjahdehtemem dåhkasjibie mijjieh aaj daarpesjibie energijem jienebe effektijveles nuhtjebe goh daenbiejjien, gaskem jeatjabem gosse  giesiehtimmide, biktemidie jïh jåaskomidie, tjoevkide jïh industrijeprosesside. Dïhte daarpesje dovne orre teknihke jïh jeatjahligke dåemiedidh. Lïeneståvroe ovemssie prosjekth jåhta nænnoes evtiedimmiem eevtjie jïh soejkesjimmievåaroemem dorje vuesiehtimmien gaavhtan tjïelti energijesoejkesjidie dåårje. ¶ Lïeneståvroe byjresepryövemedelegasjovne sjæjsjale luhpien bïjre stoerre energijebigkemidie goh bïegkefaamoeparkh jïh maajhbiktemeverke. Delegasjovne aaj sjæjsjale dah darjomen tsiehkieh. Gosse galka faamoe- jïh gasegïrsh dellie mijjieh gyhtjelassh healsoe jïh vihtiesvoeten bïjre vaaksjobe jïh aaj guktie eah eatneme- jïh kultuvrevierhtieh leajmodh. Sæjhtoe jïh guktie maahta energijen spååredh lea vihkeles aspekth, dovne gosse mijjieh luhpiedibie ovmessie darjomidie jïh vuartasjibie byjreselaaken mietie gïetedieh. Tjïelh aaj vaaksjoeh. ¶ Dïhte ovmessie såarhth staaten dåarjoeh gååvnese energije-effektijveseremasse jïh orrestimmie energijese målsodh jïh lïeneståvroe dejtie sjæjsjele. Dåarjoe laantebårran jïh jeatjah giehteldimmide maahta gaskem jeatjabem dejtie dijpeh gieh sijhtieh energijesjædtoeh sjïdtedehtedh jallh naan energijerelatereme tseegkesovvemh darjodh. ¶ Lïeneståvroe evtiedimmiem byjresegiemhpes jïh effektijveles teknihkem jieleme-jieledisnie dåårje, jïh mijjieh jienebe produksjovne orrestimmie energijem dåarjobe. Göökte haestemh leah sïelth skreejredh affæreevtiedimmiem byjresegyhtjelassijste jïh byjresekrööhkestimmieh nuhtjedh vuekine sov gaahtjemefaamoem nænnoestidh. ¶ Nænnoes sïebredahkesoejkesjimmie lea vihkeles guktie mijjieh guhkiem galkebe klimate- jïh energijeulmide jaksedh. Lïeneståvroe maahta vuesiehtidh guktie energije- jïh klimataspekth maehtieh vuesiehtimmien gaavhtan regionalen giesiehtimmiesoejkesjimmesne jïh tjïelti fysijhken soejkesjimmesne buektedh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïebredahkesoejkesjimmie jïh kultuvrebyjrese ¶ Infrastruktuvre jïh IT ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe barka kommunikasjovnh aelkebe sjidtieh lïenen sisnie jïh jeatjah bealan veartenisnie, jïh dah byjreseligke dan hijven sjædta. ¶ Buerie kommunikasjovnh jïh hijven IT-infrastruktuvre darjoeh jïjnjh almetjh, sïelth jïh organisasjovnh maehtieh dej barkoemaarhnah vijriedidh. Dïhte almetjie veeljemenuepieh jienede seammasïente goh sïelth stuerebe skreejremevåaromem åadtjoeh. ¶ Lïeneståvroe ovmessie aath dorje infrastruktuvrem jïh IT evtiedidh, gaskem jeatjabem ¶ Lïeneståvroe dåarjoem gamtebaantebigkemasse vadta. Gosse gamtebaantem bigkie galka komersiellen våaromisnie maarhnaj regijisnie deahpadidh, dïhte sæjhta jiehtedh dah operatöörh bigkieh jïh beetnegh dejstie dïenesjieh. Såemies aejkien eah dah operatöörh beetnegh dejstie dïenesjh, jïh gamtebaanteviermiem maahta dellie staaten dåarjojne bigkedh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïebredahkesoejkesjimmie jïh kultuvrebyjrese ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroeh jïh tjïelth maehtieh miljöbalken (SFS1998:808) mietie sjæjsjalidh joekoen vierhtegs kultuvreeatnemidie gelkieh goh kulturreservaatine vaarjelidh. ¶ Åssjele reservaatebïhkedimmiejgujmie lea maahta vierhtegs kultuvresjeedtemh eatneminie geehtedh jïh gorredidh. Gosse lïeneståvroe kultuvrereservaatem sjæjsjele mijjieh libie aaj reeredh jïh mijjen dïedte lea dah vierhtieh geehtedh. ¶ Kultuvrereservaate maahta gaajhkem årrodh karaktæredïeves jåartaburriedajveste kultuvrehistovrijeles iedtjeles industrijebyjresasse – dajvh mah ovmessie vuekine dovletjen eatname- jïh vierhtieåtnoste sjeedtin. Kultuvrereservaath leah iktedamme dajvh gusnie eatnemh, bigkemh, gïejh jïh eatnemh, mohte aaj dah vierhtieh mej leah darjomh, maahtoeh jïh tradisjovnh. ¶ Mïeredimmesne vaarjelimmien åssjelem sjæjsjale jïh mah njoelkedassh mah reservaatesne reerieh. Fïerhten sjæjsjalimmen sïsvegen lea aaj geehtemesoejkesje gusnie dah ulmieh buerkeste jïh aaj mah tjuara darjodh jis ulmide galka jaksedh. Maahta aaj geehtemesoejkesjisnie ulmieh reservaaten evtiedimmien, darjomi jïh guessiehdarjomi bïjre. Dah ulmieh daamhtaj vuartasjidh jïh værjasjidh. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïebredahkesoejkesjimmie jïh kultuvrebyjrese ¶ Eatnemegeehteme ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe barka eatnemegeehteminie eatnemen vierhtieh gorredidh jïh vååjnesasse biejedh, jïh mijjieh aaj bïevnesh vedtebe dej vierhtie bïjre dovne guesside jïh årrojidie. ¶ Jis datne sïjhth vierhtegs kultuvreeatnemem geehtedh mij lïenen histovrijen bïjre soptsestidh dellie maahtah datne dåarjoem åadtjodh lïeneståvroste barkose. Dåarjoeh dehtie prosjektijstie stuvrieh mah mijjieh libie prioritereme, jïh barkoe maahta dovne kultuvre-laehpemh jïh sjædtoe- jïh juvrejielididie dæjpa. Vihkeles bielie barkoste lea faktam jïh jeatjah bïevnesh kultuvre-eatnemen bïjre gaavnedh. Mijjieh aaj dåarjoem vedtebe ovmessie EU-prosjektide mah kultuvreeatnemem dijpieh. ¶ Lïeneståvroe aaj dåarjoeh vadta siebride, sïelth jïh aktegs almetjidie mah sijhtieh voenges eatnemegeehtemeprosjektide (LONA) juhtedh. Jis datne sïjhth dåarjoem LONA-prosjektasse datne edtjh dam dov tjïeltese bïevnedh mij dan mænngan dov ohtsemem lïeneståvrose vedtedh. Dåarjoe lea bijjemes bieliem gaptjedh ellies åasah prosjekteste. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïebredahkesoejkesjimmie jïh kultuvrebyjrese ¶ Soejkesjegyhtjelassh ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe soejkesjimmievåarome ovmessie dajvine buakta mah vuesiehtieh maam lea vihkeles krööhkestidh gosse vuesiehtimmien gaavhtan bigkemh jïh eatnemeåtnoeh. Ulmie lea hijven jïh jearsoes jieledetsiehkieh darjodh jïh guhkiem nænnoes jieledebyjresem. ¶ Tjïelth jïh jeatjah staaten reeremh laavenjostebe raeriestibie jïh regionalen soejkesjimmievåaromem darjobe tjïelti soejkesjæmman bijjiesoejkesjinie, lïhkebe soejkesjinie jïh dajvenjoelkedassigujmie. ¶ Mijjieh våaromh ovmessie tsiehkiejgujmie darjobe, iktedibie jïh buektebe mah leah vihkeles damtedh gosse sïebredahkem soejkesjidh. Soejkesjimmiebarkoem dæjpa ovmessie nasjovnellen ulmijste jïh rïjhkeiedtjijste, vuesiehtimmie gosse energijeprodusjovnem, eatneme-geehtemem jïh ålkoe-jieledem jallh kommunikasjovnh dæjpa. Lïeneståvroe aaj staaten iedtjh jïh vuajnoeh iktede gaajhkem fysijhken sïebredahkesoejkesjisnie. ¶ Lïeneståvroe tjïelten soejkesjimmiem goerehte krööhkeminie almetji healsoe jïh vihtiesvoete, rïjhkeiedtjh, byjresekvalitehtennormh, gaedtievaarjelimmieh jïh aaj gyhtjelassh mah jienebe tjïelth lïenesne dijpieh. ¶ Dïhte lea tjïelten barkoe eatnemeåtnoem soejkesjidh jïh stuvredh. Gihtjh dov tjïeltem jis dov lea gyhtjelassh bigkemeluhpien, bijjiesoejkesjen jïh lïhkebe soejkesjen bïjre. Maahtah mijjese klååkedh jis ih leah fuakedh bigkemeluhpine jallh lïhkebe soejkesjinie. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïebredahkesoejkesjimmie jïh kultuvrebyjrese ¶ Vaarjelimmie bigkemh ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe maahta sjæjsjalidh kultuvrehistovrijen vierhtegs bigkemh jïh byjresh edtjieh goh bigkememojhtesinie vaarjelidh. ¶ Laake kultuvremojhtesh (SFS 1988:950) bïjre jeahta joekoen vierhtegs bigkeme, bigkemebyjrese, gærhkoebyjrese, såafoe, gåetiesåafoe jallh seammaligke maehtieh goh bigkememojhtesinie vaarjelidh. Bigkemh maehtieh aaj vaarjelidh soejkesje- jïh bigkemelaaken mietie, mij lea tjïelti barkoe. ¶ Lïeneståvroe ¶ Kultuvremojhteshlaaken mietie (SFS 1988:950) gelkieh gaajhkh gærhkoebigkemh jïh gærhkoetomth mah Sveerjen gærhkose govlesuvvieh jïh gaajhkh juvlemesijjieh geehtedh jïh goredidh guktie dej kultuvrehistovrijen vierhtieh eah vaenedh. Jis gærhkoebyjrese lea jaepien 1939 raejeste jallh båarasåbpoe, lïeneståvroe galka luhpididh jis sæjhta jeajtahdehtedh. Daate luhpiekrieveme aaj såemies, veeljeme gærhkoeh jïh bigkemh mah leah nuerebe aaj dæjpa jis dej lea stoerre kultuvrehistovrijes vierhtieh. Gærhkoen aath mej leah kultuvrehistovrijes vierhtieh galka våarhkodh jïh geehtedh jïh fïerhten åålmege galka tjaeledh magkerh aath dej leah. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Sïebredahkesoejkesjimmie jïh kultuvrebyjrese ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroen barkoe sïebredahkesoejkesjimmine galka evtiedidh hijven jïh jearsoes jielemetsiehkieh jïh guhkiem nænnoes jielemebyjresem lïenen otnegidie jïh guesside. Kultuvrebyjrese lea bielie sïebredahken histovrijistie, dïhte aarkebiejjien kontinuitetem vadta jïh almetji guarkoem dej veartenen bïjre jeanede. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Sisvege A:ste Ö:se ¶ Aalkoesæjroe ¶ Tjaelieh olkese ¶ Juekieh bïevesh ¶ Lïeneståvroe lea joekoen sijjie demokratijen systemisnie ihke mijjieh libie lïngke almetji jïh tjïelti jïh reeremen, rijhkebiejjien jïh jarnges reeremi gaskem. Sveerje lea 21 lïenh juakeme. Gaajhkh lïeni lea lïeneståvroe jïh lïeneåajvaladtje. Lïeneståvroe lea staateles, ektiedimmie reereme man dïedte lea vaaksjome. Mijjieh libie aaj servisereereme jïh maahtah mijjese klååkedh. Lïeneståvroen lea jïjnjh bïelieh,  jeenjemes Sveerjen reeremijstie. ¶ Mijjen dïedte jïh mijjen maahtoe lea abpe sïebredahkesuerkiem. Mijjen luvnie lea juristh, biologh, arkitekterh, jägmiesterh, ingenjörh, bïevnesæjjah, arkelogerh, veterinærerh, sïebredahkedaejrijh, kultuvredaejrijh jïh ekonomerh.  Mijjen ulmie lea hijven servisem utnedh, gaahpoes årrodh jïh reaktavihties vuekiem ussjedidh. Guktie sïebredahkem jeatjahdehtedh krïevemh jeanadidh mijjiem jaksedh. Lïeneståvroe dïenesjh evtede mah prijvatealmetjidie jïh åårganisasjovnide nuepiem vedtieh dej darjomh darjodh gåessie jïh gustie dah sïjhtieh. ¶ Dah elektrovneles dïenesjh gelkieh aelhkies dutnjien nåhtadidh jïh lïeneståvroen jijtsje gïetedimmiem aelhkebe darjodh. ¶ Dennie tjaalegisnie datne åadtjoeh jienebe daejredh mejnie mijjieh barkeminie jïh mannasinie mijjieh dam darjobe. Datne åålegh maahtah dov lïeneståvroen gåajkoe bieljelidh gyhtjelassine jïh vuajnojne. ¶ Sæjroem lahtesh ¶ Tjïekh lahtesegoerem ¶ Mijjieh dov vuajnoeh dåastobe jis datne liejmieh dennie sæjroesne gaavnh. Dov lahtesem redaktörese seedtebe gien sæjroen dïedte. ¶ Nomme ¶ Lahtese ¶ Tjaelieh daam koden juktie lahtesem seedth ¶ Genererh orre guvviem ¶ Dïhte vïjhtede seminare Nordlaanten histovrijen bïjre lea Mussierisnie suehpeden 25.-27. b. 2011. Seminare lea Vefsn almetjejolleskuvlesne, jïh seminaren aamhtese lea Saemien histovrije jïh Industrijehistovrije. ¶ Akte vihkeles bielie Nordlaanten histovrijesne lea gaskesem sjugniedidh dej almetji gaskem Nordlaantesne mah iedtjiem utnieh histovrijen bïjre, jïh raerieh åadtjodh dan orre histovrijevearhkan dan gellede lehkeste goh gåarede. Daate fïerhtenjaepien seminare akte sjïehteles dïrrege daan sjïekenisnie. Daesnie dovne håalemh mijjen bøøremes faagealmetjijstie sjyøhtehke histovrijen aamhtesi bïjre jïh digkiedimmie, raerie voenges histovrihkerijstie jïh ovbyjjes tjåanghkoeh jïh soptsestimmieh almetji gaskemsh joekehts maadtojne, bene mah ektesne utnieh aktem iedtjem mijjen histovrijen bijre. ¶ Daan jaepien seminare lea saemien histovrijen bïjre, dejnie vuelienommine Dïhte tjeakoes saemien, jïh mijjen industrijehistovrijen bïjre. Gosse libie Helgelaantesne, dle badth iemie stoerreindustrije akte vuelieteema sjædta. ¶ Kultuvreraerije Marit Tennfjord seminaren rïhpeste, jïh dah mah sïjhtieh, jallh eah ryøhkh Musseren gåajkoe båetedh aarebi seminare aalka duarstan, maehtieh båetedh iehkeden, suehpeden 25.b. Dellie filmedarjoje Ellen-Astri Lundby sæjhta sov filmem Min mors hemmelighet åehpiedehtedh jïh vuesiehtidh - tjeakoes saemienvoeten bïjre. ¶ Sæjhta aaj akte mïnnedimmie sjïdtedh Sjøgato’n gåajkoe Mussierisnie, maam Helgelaanten Musueme stuvrie. ¶ Seminaren programme daesnie gaavnh. ¶ Jarkoestæjja: Ellen Jonassen ¶ JÅARHKEÖÖHPEHTIMMIE NOERHTE-TRÖÖNDELAGESNE 2012 ¶ Skuvlefaalenasse ¶ Syökijh mah sjïehteladtemem daarpesjieh ¶ Learohkh mah sjïehteladtemem åtneme maadthskuvlesne pryövenassine jïh eksameninie edtjieh dan bïjre bïeljelidh Veeljh reaktoe syökijetjïertem. Syökememierie njoktjen 1.b. 2012 ¶ Syökeme sjïereööhpehtimmien bïjre ¶ Syökijh mah sjïereööhpehtimmiem daarpesjieh edtjieh aaj elektrovneles syökedh. Dah vihties væhtah gaavnh daesnie ¶ ”Spesialundervisning” nuelesne. ¶ Syökememierie goevten 1.b. 2012. ¶ Syökeme unnebelåhkoegïelen learoehkidie mah sjïereööhpehtimmiem daarpesjieh ¶ Unnebelåhkoegïelen syökijh edtjieh aaj elektrovneles syökedh. Damtasvæhtide gaavnh daesnie, www.vilbli.no, ¶ kapihtelen ”Spesialundervisning” nuelesne. ¶ Syökememierie goevten 1.b. 2012. ¶ Learoekandidaate ¶ Ööhpehtimmielaake nuepiem vadta lïerehtimmielatjkoem tjaeledh goh learoekandidaate, Ööpehtimmielaake § 41. Lïerehtimmien ulmie lea maahtoevihtiestimmie. Jis seehtemem syökh goh lïerehtæjja jeatjah fåantojne, jallh goh learoekandidaate, tjoerh aktem jïjtse lissietjaalegegoerem dievhtedh (lissietjaalege syökemasse learoelatjkoen/lïerehtimmielatjkoen bïjre) Syökememierie goevten 1.b. 2012. ¶ Syökeme learoesæjjan ¶ Learoesijjiem seammalaakan syökh goh skuvlem syökh. Syökememierie njoktjen 1.b. 2012 Govlehtallh mijjine: Nord-Trøndelag fylkeskommune Tell.: 74 11 11 11 - Fakse: 74 11 10 69 inntak@ntfk.no ¶ Tïjjesoejkesje skuvlejaepien 2012/2013 Mierie goevten 1. b lea daejtie . syökijh mah sjïereööhpehtimmiem daarpesjieh (aaj unnebelåhkoegïelen learohkh mah dåeriesmoerh utnieh lieredh) . syökijh sjïere prioriteradamme ööhpehtimieprogrammese Jåa1 . syökijh mah guhkebe lïerehtimmietïjjem daarpesjieh . syökijh lïerehtæmman væhtagïelen byjresisnie, jïh/jallh toelhkestæjjine . syökijh punktetjaelemelïerehtæmman j.v., dejtie mah tjelmehts jallh nåakelaakan vuejnieh ¶ 2 . learoekandidaath Mierie njoktjen 1.b. lea daejtie . syökijh mah sjïehteladtemem utnieh dan sïejhme faalenassen sïsnjelen . syökijh faagelïerehtæmman sïeltesne . gaajhkh jeatjah syökijh Snjaltjen 10.b. 1. tsaekeme Datne vaestiedassem åadtjoeh mejtie sijjiem åådtjeme, jallh vuertemelæstosne tjåadtjoeh. Mujhtieh: Gaajhkh syökijh tjuerieh vaestiedidh dan faalenassese maam åådtjeme. Mujhtieh datne nuepiem åtnah åvtelhbodti vaestiedassem registreradidh. Snjaltjen 17.b. Vaastoemierie 1.tsaekeme ¶ Vaestedh iktegisth jaavoe ”ja” jallh ijje ”nei” dan faalenassese datne åadtjoejïh ¶ snjaltjen 10.b. Snjaltjen 25.b. 2. tsaekeme Vaestiedassem åadtjoeh ajve jis faalenassem sijjien bïjre åadtjoeh. Jis ih faalenassem sijjen bïjre åadtjoeh, dle prieviem åadtjoeh gusnie bïevnesh vuertemelæstoesijjien bïjre. Mïetsken 1. b. Vaastoemierie 2.tsaekeme Mïetsken 6.b. 3. tsaekeme Mïetsken 13. b. Vaastoemierie 3.tsaekeme Mïetsken 14. b. Skuvlh tsaekemem jïh vuertemelæstojde reerie. Dïhte aktegs skuvle faalenassem vadta syökijidie vuertemelæstosne, jis skuvle gåaroes sijjieh åådtje. Vuertemelæstoeh fulkesuvvieh dovne mïetsken 31.b. Skïereden 1.b. raejeste edtja tjïelke vuertemelæstoeh fulkesidh (syökijh mah eah leah faalenassem åådtjeme) ¶ Skuvlefaalenasse Noerhte-Trööndelagesne 2012/2013 ¶ TSAEKEME JÅARHKEÖÖHPEHTÆMMAN ¶ Gaajhkh syökijh Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïeltesne edtjieh sov syökemem deelledh daesnie ¶ . Gaajhkesh tjuerieh MinID nåhtadidh juktie jåarhkeööhpehtimmiem syökedh. Syökijh mah Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïeltesne årroeh, lissietjaalegh syökemasse seedtieh diekie: Nord-Trøndelag fylkeskommune Avdeling for videregående opplæring Inntakskontoret Fylkets Hus, 7735 Steinkjer Gaajhkh syökijh jåarhkeööhpehtæmman Noerhte-Trööndelagesne aalkovistie åadtjoeh gaajhkide skuvlide syökedh Noerhte-Trööndelagesne, bene sæjhta lissiepoengh vedtedh dan gietskemes skuvlese jïjtse tsaekemegievlesne. Vielie bïevnesh tsaekemeöörnegen bïjre Noerhte-Trööndelagesne lea fylhken gåetiesæjrosne ¶ jïh daesnie ¶ Registreradamme syökijh ¶ Datne mij lea learohke aktene noereskuvlesne 2012/2012 sæjhta prieviem åadtjodh pinkodine MinID’se dan ¶ sæjjan gusnie datne almetjeregisterisnie tjåadtjoeh. ¶ Syökijh mah eah leah registreradamme ¶ Jis edtjh jåarhkeööhpehtimmiem syökedh Noerhte-Trööndelagesne, bene ih pinkodem åådtjeme, maahtah ¶ læjhkan gaskeviermien tjïrrh syökedh. Jis ih pinkoden utnieh: dongkh gaskeviermesne ¶ Tjaelieh PINKODER ”gaske” reakedsnommere (11 sifferh). ¶ Maahta ajve pinkodide seedtedh dan sæjjan gusnie datne almetjeregisterisnie tjåadtjoeh. ¶ Faalenassh mah eah leah Noerhte-Trööndelagesne ¶ Faalenassh mah eah leah Noerhte-Trööndelagesne, daesnie tjåadtjoeh , ¶ , regijovnale, laantelinjan jallh abpelaanten faalenassi nuelesne. Abpelaanten faalenassine jïh laantelinjine sïjhth dej seamma syökijigujmie jeatjah fylhkijste gaahtjedh. Noerhte-Trööndelage maahta sijjieh åestedh regijovnale faalenassine, jïh dellie ajve learohkh dov jïjtse fylhkeste mah sijjiej bïjre gaehtjieh- Syökeme sijjien bïjre regijovnale faalenassine, abpelaanten faalenassine jïh laantelinjine seedtesuvvieh gåetiefylhkese dej jeatjah ööhpehtimmievaajteligujmie ektine. ¶ Jarkelimmie syökemistie ¶ Syökememierien galhkuven raajan maahtah syökemem jarkelidh dan gellie aejkieh goh sïjhth daesnie vigo.no ¶ (tsagkesh MinID’ine). Mujhtieh vihtiestimmiem (kvittering) mænngan jarkelimmiem dorjeme. Akti veajkoej gåarede ¶ syökemem jarkelidh syökememierien mænngan. Tjuara syökemem jarkelimmien bïjre tjaaleldh seedtedh, govlehtallh maaje raeriestæjjine, vaaksjoestimmiedienesjinie jallh tsaekemekontovrine lis vielie bïevnesh sijhth. ¶ Prijoriteete vaajtelistie ¶ Mennie vuerpesne dov vaajtelh tjåadtjoeh sjæjsjele man ööhpehtimmieprogrammen bïjre datne sïjhth faalenassem åadtjodh. Dannasinie vihkeles datne daajrah guktie sïjhth dov vaajtelh prijoriteradidh. Pryövoe dutnjien aktem faalenassem vedtedh dan vaajtelassese mij lea dan guhkene bijjene dov prijoriteetelæstosne goh gåarede. Datne aktem faalenassem åadtjoeh. Gosse aktem faalenassem åådtjeme, dle ih leah vielie sjyöhtehke vaajtelasside mah leah vueliehkåbpoe dov prijoriteetelæstosne, jïh datne ih leah vielie syökije dejtie. ¶ Klååkeme ¶ Vuarjesje gaajhkh syökemh dejstie bïevnesijstie mah leah vadteme syökemegoeresne jïh dejstie tjaatsegijstie mah leah baalte biejeme. Jis datne vïenhth dov syökeme lea båajhtode gïetedamme, dle reaktam åtnah klååkedh. Tjoerh klååkemem tjaaleldh buerkiestidh. Klååkeme seedtesåvva tsaekemekontovrese eannan golme våhkoeh mænngan datne bieljelimmiem åådtjeme tsaekemekontovreste. Datne tjoerh tsaekiemasse vaestiedidh jalhts datne klååkemem seedth. Mijjieh juvnehtibie datne tsaekemekontovrine govlehtallh eannan klååkemem seedth. ¶ Juhteme ¶ Noerh reaktam utnieh skuvlesijjiem åadtjodh dennie fylhkesne gusnie dah almetjeregisteren tsegkie lea registreradamme tsiengelen 1.b. 2012. Noerhte-Trööndelagesne diedtem vaeltebe gaajhki syökiji åvteste mah leah registreradamme goh jåhteme Noerhte-Trööndelagese njoktjen 1.b. 2012 åvtelen. Dïhte sæjhta jiehtedh, jis edtjh seamma gïetedimmmiem åadtjodh goh jeatjah syökijh Noerhte-Trööndelagesne, tjoerh registreradamme årrodh daesnie njoktjen 1.b. åvtelen. Jis syökije lea bijjelen 18 jaepieh, jallh edtja fuelhkine juhtedh NoerhteTrööndelagese, dle bieljelimmie juhtemen bïjre tjuara registreradamme årrodh almetjeregisteristie ruffien 30.b. åvtelen jis edtja maehtedh syökemem gietedidh seammalaakan doh dah jeatjah syökemh. Syökije jïjtje tjuara almetjeregisterasse bieljelidh jïh kopijem seedtedh vihtiestamme juhtemebieljelimmeste tsaekemekontovrese mierien åvtelen. Jis akte fuelhkie båata juhtien Noerhte-Trööndelagese ruffien. 30 b. mænngan, dle fylhkentjïelte sæjhta dan gåhkese gåarede viehkiehtidh skuvlesijjiem skååffedh, bene dellie tjuara gåaroes sijjieh årrodh aktene ööhpehtimmieprogrammesne maam syökije vaajtele. Syökijh mah eejhtegi gaskem jåhta, tjuara daam juhtemem vihtiestidh prievine/goerine (vuartesjh ¶ ) jïh gåabpegh eejhtegh tjuerieh prievien vuelielisnie tjaeledh. Daate prievie tjuara tsaekemekontovresne årrodh ruffien 30.b. åvtelen, ihke syökijeadresse edtja reaktoe årrodh gosse syökemidie gïetede. Jis gåaroes sijjieh skuvline Noerhte-Trööndelagesne mænngan tsaekemigujmie galhkeme, dle maahta syökijh tsaekedh mah leah årroejinie jeatjah fylhkine. ¶ TSAEKEMEM VAESTIEDIDH ¶ Gaajhkh syökijh mah mobijlenommerem såårneme sijhtieh bïevnesem åadtjodh SMS’en baaktoe gosse ¶ tsaekemem galhkeme jïh, ihke maahta tsagkesidh ¶ juktie illedahkem tsaekiemistie vuartasjidh jïh vaestiedidh. Ih maeht ¶ ieh tsaekemem vaestiedidh aktine SMS’ine. Datne dov MinID’ine tsagkesh. ¶ Jis dov ij naan mobijletellefovne, dle sïjhth vaestiedassekåarhtem påastesne åadtjodh. Datne maahtah tjaangedh ¶ snjaltjen 10.b. jalhts datne ¶ ih leah SMS’em åådtjeme. ¶ Guktie edtjh vaestiedidh? Vaastoesåarhte 1: Faalenasse sijjien bïjre dov voestes vaajtelassesne. Datne byörh jaavoe vaestiedidh. Ih faalenassem sijjien bïjre åadtjoeh aktene vueliehkåbpoe vaajtelassesne. Svartype 2: Vaastoesåarhte 2: Jis faalenassem åadtjoeh sijjien bïjre aktene vueliehkåbpoe vaajtelassesne jïh vuertemelæstoem jilliehkåbpoe vaajtelassine, tjoerh mujhtedh gåabpagidie vaestiedidh. Datne byörh JAAVOE / JA vaestiedidh, bene jis minngebe tsaekiemisnie sijjiem åadtjoeh aktene jollebe vaajtelassesne, ih vielie sijjiem utnieh misse aarebi jaavoe gijhtih. Dellie tjoerh mujhtedh dam sijjiem vaestiedidh jïh vuertemesijjiem maam daelie åådtjeme. Jis ih sijhth vuertemelæstosne tjåadtjodh jollebe vaajtelassine, dle sijjiem utnehth maam åådtjeme. Jis vuertemelæstosne tjåadtjoeh jienebh jollebe vaajtelassine, maahtah jaavoe jallh ijje vaestiedidh fiereguhten vaajtelassese. Vaastoesåarhte 3: ¶ Faalenasse vuertemelæstoesijjien bïjre. Datne byörh jaavoe vaestiedidh. Jis ijje svåårh, dle tsaekiemistie vaaltasovvh. Jis vuertemelæstosne tjåadtjoeh jienebh jollebe vaajtelassine, maahtah jaavoe jallh ijje vaestiedidh fiereguhten vaajtelassese. Åvtelbodti vaestiedasse Jis ih nuepiem utnieh vaestiedassem vedtedh tsaekemeboelhken, maahtah tsagkesid h ¶ jïh åvtelhbodti vaestiedassem vedtedh njoktjen 2.b. ¶ – snjaltjen 1. b. 2012. ¶ Dennie åvtelhbodti vaestiedassesne vaestedh jaavoe dovne sæjjan jïh vuertemelæstoesæjjan. Govlehtallh mijjine: Nord-Trøndelag fylkeskommune Tell.: 74 11 11 11 - Fakse: 74 11 10 69 ¶ SISVEGE ¶ FYLHKENRAERIEN VUARJASJIMMIE...........................................................................6 1. DÏENESJEDORJEMASSE........................................................................................ 12 1.1 FYLHKENTJÏELTEN ÅEJVIE JÏH FYLHKENDIGKIE .............................................12 1.2 POLITIHKELES DARJOE, STUVREME, STAABE..................................................14 1.3 ØØHPEHTIMMIE..................................................................................................... 20 1.4 FAAGESKUVLH...................................................................................................... 42 1.5 BAENIEHEALSOE JÏH ALMETJEHEALSOE..................................................... ... 43 1.6 KULTUVRE.............................................................................................................. 47 1.7 REGIJOVNALE EVTIEDIMMIE................................................................................ 53 1.8 GÏEHTJEDIMMIEJÏH VAAKSJOME........................................................................ 72 2. SKÅÅRVEMEBUDSJEDTE 2011-14......................................................................... 73 3. GÏEHTELDIMMIEBUDSJEDTE 2011-14 ............................................................. ..... 76 4. GÏEHTELDIMMIE JAEPIEN 2010............................................................................. 86 5. FYLHKENDIGKIEN BUDSJEDTESUERKIE............................................................. 86 6. LØØNESTEHTEME, GUHKIES LAAJKOE, LIKVIDITETE, FOENTH JÏH ¶ GARANTIJEDIEDTE……………………………………...93 ¶ 7. EKONOMELES TJOEVTENJETAALLH JÏH VUESIEHTIMMIEH............................. 96 8. BYJJES MOENEMH..................................................................................................101 9. LISSIETJAALEGH................................................................................................... 105 ¶ Fylhkenraerien raeriestimmie nænnoestæmman: ¶ 1. Reaktavåaroeminie laakesne skaehtien bïjre formueste jïh baalhkeste (skaehtielaake) § 1-2 (2), dle edtja jaepien 2011 baalhkaskaehtiem Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïeltese joekedidh 2,65 %, dehtie baalhkeste mestie skaehtiem maaksa tjïelteskaehtie-ligningesne dejtie persovneles skaehtievedtijidie jïh jaame-eekide. Dastegh Stoerredigkie jeatjah maksimaleåasah nænnoste jaapan 2011, dle dah faamoem åadtjoeh. 2. Jaepiebudsjedtem 2011 jïh ekonomijesoejkesjem 2011-14 nænnoste daejnie raeriestimmine fylhkenraereste, gålkoen 23. biejjeste 2010. 3. Darjoebudsjedten mierieh leah naemhtie: ¶ 4 4.Skåårvemebudsjedten mierieh leah naemhtie: ¶ Tjïerteste skåårvemebudsjedtem prosjektine, 1. lissietjaalegen mietie. ¶ 5. Sektovri netto spååredimmieh (unnebeåtnoe) jïh ¶ guktie dah vadteme budsjedtemierieh leah, orresistie vadtasuvvieh minngebe budsjedtejaepesne. Dagkeres orresistie-dåarjoe sjædta jis dah sektovrh ektesne, eah aktem unnebeåtnoem (spååredimmie) utnieh, jïh darjoe Fellesinntekter og -utgifter (Tjåenghkiesbaalhkah jïh ¶ –maaksoeh) aktem vielieåtnoem åtna (overskridelse / ¶ baalhkavaeniedimmie). Dastegh daate tsiehkie sjædta edtja dam orresistie-dåarjoem gietedidh goh akte bielie dehtie jaepiereeknemassen galhkuvistie. Dah darjoeh maehtieh jïjtje veeljedh åesieh dehtie orresistie-dåarjoste foentide læjkodh, jïh dejtie mænngan nuhtjedh. ¶ 6. Aktem skåårvemelaajkoem bæjjese vaalta tjåanghkan 422,6 mill. kråvnine jaepien 2011, skåårvemebudsjedten mietie. Man guhkiem edtja laajkojde maeksedh muana daaletje budsjedten mietie (åesiemaaksoe) jïh tjïeltelaakan moeneme. Dah jeatjah løønemetsiehkieh finansenjoelkedassi mietie nænnoste. ¶ 7. Fylhkenraerie jïh gïehtjedimmiemoenehtse edtjieh aarebi jaepien 2010 nåhkeme fylhkendigkien beetnehdåarjoeh jaapan 2011 joekedidh jïjtse diedtesuerkien sisnjelen, budsjedtenjoelkedassi mietie. Fylhkenraerie luhpiedimmiem åådtje budsjedtem jarkelidh sektovri gaskem budsjedtejaepesne, gosse lea sïejhme dåarjoeh sektovri gaavhtan dåarjoebudsjedtesne, vuesiehtimmien gaavhtan persovnalevierhtieh. ¶ 8. Netto gïehteldimmiemierie fylhketjïelten åajvan jïh fylhkendægkan lea naemhtie: ¶ 9. Baalhka fylhketjïelten åajvan jïh fylhkenraerijidie staeriesåvva bæjjese 3,25 %, jïh dåarjoe fylhkendigkiedåehkide bæjjese staeriesuvvieh 3,25 %, naemhtie guktie sïejhme baalhka-jïh åasabijjiedimmie lea. (Fylhkendigkie edtja aamhtesem vielie gietedidh) ¶ Fylhkenraerien vuarjasjimmie ¶ Fylhkentjïelte sov jolle skåårvemedaltesem budsjedtesne utnehte jaapan 2011, jïh ekonomijesoejkesjisnie 2014 raajan. Dah minngebe njieljie jaepieh edtja 1,8 millijardh kråvnah nåhtadidh buerebe geajnojne, buerebe skuvline jïh buerebe baeniehealsosne Noerhte-Trøøndelagesne. Dïhte mahte guektiengïerth dan jïjnjh beetnegh goh skåårveme njieljiejaepienboelhken, mij orrije 2010. Her alt e mulig ¶ – uansett. Noerhte-trøøndelagen tjïelke visjovne lea akte åvtehkenaestie dan ¶ båetije soejkesjeboelhkese, jïh dïhte jolle skåårvemedaltese dej minngemes jaepiej lea vihkeles juktie darjomem Noerhte-Trøøndelagesne utnehtidh, jïh mijjen visjovnem fulkedh. Dïhte aaj stoerre ulmiem åtna kvaliteten gaavhtan mijjen dïenesjefaalenassese jïh dejtie fylhken geajnojde mej åvteste fylhkendigkie diedtem åtna. Sjïehteladta skuvleskåårvemh 505 millijovnh kråvnaj åvteste daan båetijen boelhken. ¶ 2013 goh tsiehkestahteme evtebe ekonomijesoejkesjisnie. Daate lea tjïjhtje jaepiej aarebi maam fylhkendigkie sjïehteladti 2006, gosse soejkesjem nænnoesti. Edtja jåarhkedh geajnoejgujmie barkedh. Raereste 1.289 mill. kråvnah nåhtadidh geajnoeskåårvemidie 2014 åvtese. Ij gåessie gænnah dan jïjnjh beetnegh nåhtadamme geajnojde bueriedidh jïh orre geajnoeh bigkedh NoerhteTrøøndelagesne. Boelhken bijjelen 52 mill. kr foentide lyjke juktie juvnehtimmide dåarjoehtidh dehtie Byjjenimmiekommisjovneste (Oppvekstkommisjonen), jïh råajvarimmieh maeksedh dehtie ¶ Dah nænnoestamme soejkesjh dejtie orre jïh båeries fylhkengeajnojde stoerre syjhtedassi bïjre soptsestieh, mejtie edtja buektiehtidh dej båetiji jaepiej. Daate lea gïehteldimmien jïh davvomen bïjre, bene ij goh unnemes gosse lea soejkesji bïjre orre geajnojde, jïh bueriedimmie gaavnoes geajnojste. Ij leah dan jïjnjem dorjeme geajnojne jaepien 2010 goh dah syjhtedassh lin, bene boelhken 2011-14 sæjhta dam barkoem lissiehtidh. Edtja 2.236 mill. kråvnah nåhtadidh dïenesjedorjemasse mubpien jaepien. Mijjieh medtie 24 mill. vielie kråvnah utnebe 2011 goh japeien 2010, mænngan staatebudsjedte olkese bïejesovvi. Mijjieh libie jeanatjommesem daestie jïjtje skååffeme lissiehtamme baalhkaj tjïrrh ¶ NTE’ste, vielie åtnoe momskompensasjovneste skåårvemijstie j.v. lissine real-sjïdtedimmie ¶ dejnie frijje baalhkine. Dahkoesijjiem skååffeme jarkelimmien jïh radtjoestimmien tjïrrh, jïh ibie slyøhph jegkieldimmiem mijjen dïenesjedorjemassesne daan soejkesjeboelhken. Mijjen utnijh jïh laavenjostoeguejmieh eah sïjhth dam dan veele mïerhkesjidh. Dåarjoehtimmie Byjjesnimmiekommisjovnen barkoste Byjjenimmiekommisjovne sov galhkuvetjaatsegem buakteme, jïh aamhtesem fylhkendægkan buakta goeven. Byjjenimmiekommisjovne sæjhta aktem vielie åeliedihks laavenjostoem utnedh abpe byjjenimmieboelhken, jïh dan tjïrrh aktem programmem tseegkedh byjjenimmien jïh øøhpehtimmien gaavhtan. Byjjenimmiekommisjovne sæjhta skuvleaajhterh Noerhte-Trøøndelagesne seamadieh jïh luhpiedieh kommisjovnen juvnehtimmieh dåeriedidh, seamma nænnoestimmiejgujmie, tjïelten ståvrojne jïh fylhkendigkesne. Tjuara byjjenimmieprogrammem gårreldidh aktene guejmievoetesne skuvleaajhteri luvnie. Guejmievoete dehtie barkoste kommisjovnesne, tjuara aaj aktem åeliedimmiem dåarjoehtimmiebarkosne vedtedh, dejtie mah meatan orreme guejmievoetesne. Tjuara ¶ vierhtieh læjkodh mah aktem hijven dåarjoehtimmiem jïh jaabnan reektemem tsiehkien bïjre gorredieh, jïh mah systemedåarjojne viehkiehtieh byjjenimmiesuarkan sïejhmelaakan, jïh skuvlide sjïerelaakan. Mijjieh daan tjåenghkies aajhterevoetese 52,2 mill. kråvnah dåarjobe, jïh gegkestibie tjïelth jïh jeatjah guejmieh aaj beetnehvierhtieh dåarjoeh dan dåarjoehtimmiebarkose. Øøhpehtimmie prijoritetem åtna Mijjen stoerre syjhtedassh øøhpehtimmiesektovrese. Dah illedahkh vuesiehtieh mijjieh hijvenlaakan barkebe, bene mijjieh tjoerebe annje silledidh juktie buektiehtidh dejtie vihkeles ¶ ulmide jaksedh. Jåarhka dam barkoem ”Flere gjennom”, jïh dïhte sæjhta annje akte dejstie ¶ vihkielommes barkojste årrodh øøhpehtimmiesektovresne. Dåarjoehtimmie Byjjenimmiekommisjovnen barkoste sæjhta lissine akte vihkeles bielie årrodh dehtie øøhpehtimmiesektovren barkoste, daennie båetije soejkesjeboelhkesne. Rïektes taalline dle budsjedte 26,6 mill. vielie kråvnah vadta øøhpehtæmman 2011. Daate lea ryøkneme dej beetnehvierhtiejgujmie mah loevenieh ihke Byjjenimmiekommisjovnem dåarjoehtidh. Edtja darjomedaltesem utniehtidh, jïh sjïere suerkide prijoritetem vadteme. Dah skåårvemh tijjestaeries skuvlegåetine leah akte hijven våarome ihke dah jåarhkeskuvlh Noerhte-Trøøndelagesne aaj båetijen aejkien sïjhtieh aktem hijven kvalitetem utnedh. Akten prosessen mænngan gusnie Viknan tjïelte, Byjngetje Nåamesjen jåarhkeskuvle jïh MidtNorsk Havbruk AS leah meatan orreme, dle raereste Skjånesbry ¶ gga’m Rørvikesne ¶ doekedh 2011. Jielemepolitihkeles, sijjjieevtiedimmieligke jïh fylhkentjïelten/skuvlen jïjtse daerpiesvoeth leah raeriestimmien duekesne. Sæjhta skuvlen daerpiesvoetem voebnesjidh leejjemen tjïrrh, aktene orre gåetesne. Dah vihkielommes ulmieh øøhpehtæmman 2011 leah: Dåarjoehtimmie Byjjenimmiekommisjovnen barkoste ¶ Jåarhkedh barkedh dejnie ”Flere gjennom” juktie ulmiem jaksedh jaepien 2012, ihke ¶ voemeluktie dejstie learoehkijstie leah tjïrrehtamme, jallh annje leah øøhpehtimmesne vïjhte jaepieh mænngan dah maadthskuvlem illeme. ¶ Faageles hijven evtiedimmie Regijovnale evtiedimmie Edtja fryøjstehke Noerhte-Trøøndelagen fylhkesne årrodh. Dah noerh leah fylhkendigkiem haasteme jïh sïjhtieh aktem Noerhte-Trøøndelagem utnedh mij lea vielie daaletje fylhkine jïh åvtese vuartesje. Daate akte joekoen vihkeles signale. Tjuara dam barkoem årromelastojne, fryøjstehkinie jïh dåårrehtimmine stuerebe prijoritetem vedtedh. Regijovnale evtiedimmieprogramme 2011 aktem ekonomeles mieriem åtna mij lea bijjelen 161 mill. kråvnah. Daate edtja stuerebe aarvoesjugniedimmiem, jielemekvalitetem jïh akte hijven siebriedahke- jïh jielemeevtiedimmiem vedtedh Noerhte-Trøøndelagesne. Nænnoste tjïelten jïh regijovnale jielemefoenth daan jaepien regijovnale evtiedimmieprogrammesne, jïh madtjeldahta regijovnale laavenjostose tjïelti gaskemsh. Jienebh industrijebyjresh stoerre haestemh dåastoeh dej minngebe gøøkte jaepiej. Dannasinie dle vierhtieh jarkelæmman lyjkeme gelline tjïeltine fylhkesne. Nænnoestamme syjhtedihks soejkesjh dejtie fylhken geajnojde, jïh daelie skåårvemh soejkesjeminie lïhkebe 270 mill. kråvnaj åvteste 2011, jïh lïhkebe 1.289 mill. kråvnaj åvteste abpe njiejlienjaepienboelhken. ¶ Joekedimmie dejstie skåårvemijstie lea staeriedamme viertiestamme dejntie evtebe ekonomijesoejkesjinie. Dam dorjeme juktie jaksedh dam maam ij leah tjïrrehtamme evtebe soejkesjistie. Våajnoes tjïelten soejkesjegietedimmie, finansieringen bïjre, tjielkestimmie dajvijste j.v., guhkebem fïnkesieh goh aerviedamme. Ållesth dan soejkesjeboelhken, dah geajnoeskåårvemh sïjhtieh seamma daltesisnie sjïdtedh goh aalkovistie soejkesjamme. Soejkesjimmiebarkoe dejnie orre Fylhkengeajnojne 17, Namsovsen jïh Stientjen gaskem lea juhtieminie. Aalkeme Fovsen-geajnojde bigkedh. Bueriedimmie jïh asfaltem bïejedh dejnie ¶ ”båeries” fylhkengeajnojne sïjhtieh jåarhkedh åvtese. Sæjhta dejtie vierhtide, mah bøøtin ¶ reeremereformeste dæjman, guhkiedidh 2011. Akte tjielke ulmie lea gïehteldimmiem jïh gorredimmiem prijoriteradidh fylhkengeajnojne, juktie slahtjetimmiem tjøødtjestidh jïh jaksedh dam barkoem mij lea tjøødtjestamme. Daate geerve, ij goh unnemes dannasinie dah maaksoeh gïehteldimmielatjkojde jïh gorredæmman læssanamme. Stoerre leavloem beaja stuerebe trafihkejearsoesvoetese. Mijjieh sjïehteladtebe asfaltebarkoem bæjjese lutnjedh. Mijjieh asfalteringem dejstie båeries fylhkengeajnojste reessehtibie, jïh 63 mill. kråvnah vielie daan barkose nåhtadibie. Budsjedten mietie dle sïjhtebe ållesth 174 mill. kråvnah nåhtadidh asfalteprogrammesne 2011. Giesemegirsh fijberasse bïejedh, gosse edtja fylhkengeajnojde bueriedidh jïh orrestehtedh, lea vihkeles jis edtja aktem guhkies ulmiem jaksedh gamtebaantefijberen bïjre gaajhkine bieline fylhkeste. Akte hijven faalenasse gamtebaantesne aaj vihkeles årromelastoen jïh jielemekvaliteten gaavhtan. Jaepien 2011 sïjhtebe daam barkoem jåarhkedh, jïh mijjieh tjïertesteminie giesemegirsh goh akte bielie dehtie infrastruktuvreste, gosse fylhkengeajnojde buerede jïh orrestahta. Jaepien 2010 aktem sijsefeelijeraeriem nammoehti goh akte guhkiedimmie dehtie goerkesadtemeprosjekteste. Vierhtieh dåårjeme akten tjaelijefunksjovnese Trøøndelageraaran akten guektienjaepienboelhken. Dah vihkielommes ulmieh dan regijovnale evtiedæmman 2011 leah: Standardem bijjiedidh fylhkengeajnojne jïh vielie asfalte ¶ Ektiefaalenassem / dongkemeskovhtem fylhkesne vijrebe evtiedidh dan barkoen tjïrrh ¶ Fokusem utnedh jielemeevtiedæmman evtiedimmiebarkosne ¶ Madtjeldehtedh tjïeltide regijovnine jielemeevtiedimmien bïjre laavenjostedh ¶ Jåarhkedh gamtebaantem jïh mobijlegaptjemem bigkedh fylhkesne ¶ Jåarhkedh fokusem utnedh åarjelsaemien jielemeevtiedæmman, kultuvrese jïh gïelese Baeniehealsoe jïh almetjehealsoe prijoritetem åadtjoejin budsjedtesne jaapan 2010, jïh tjåadjoehtieh sijjen dïenesjh jïh darjomh 2011. 2011 raejeste dah noerh mah leah 19 jïh 20 jaepien båeries namhtah baeniebåehtjierdimmiem åadtjoeh Noerhte-Trøøndelagesne. Dïhte barkoe orre baeniedåakterh dåårrehtidh jïh barkijedåehkiem radtjoestidh, lea illedahkh vadteme. Daan biejjien baeniedåakterh mahte abpe Noerhte-Trøøndelagesne. Nuekies barkijh leah eevre vihkeles jis dïenesje edtja buektiehtidh aktem hijven ¶ baeniehealsoefaalenassem vedtedh gaajhkide årrojidie, abpe fylhkesne. Radtjoestimmie jïh orredåårrehtimmie tjuerieh dannasinie annje åejviefokusem utnedh. Akte dejstie tsavtshvierhtijste juktie dam ulmiem jaksedh lea orre, daaletje baenieklinihkine skåårvedh. Gosse lissehte dam fïerhten jaepien dåarjoem ¶ HUNT’en dotkemejarngese, dle fylhkentjïelte ¶ sjïehteladta dovne orre gåetieh bigkedh jïh faagebyjresem Lievengisnie bæjjese bigkedh. Dah vihkielommes ulmieh baeniehealsoen jïh almetjehealsoen gaavhtan jaepien 2011 sïjhtieh årrodh: Faalenassine nïerhkedh namhtah baeniebåehtjierdimmien bïjre, dejtie noeride mah 19 jïh 20 jaepien båeries Aktem nuekies jïh hijven faalenassem baeniehealsoedïenesji bïjre vedtedh gaajhkide årrojidie gaajhkem lehkiem fylhkesne, gaskem jeatjah reaktoe prijoritetigujmie, radtjoes gïehteldimmie jïh hijven nuhtedimmie vierhtijste Almetjehealsoedarjoen ulmie lea tsiehkieh siebriedahkesne sjugniedidh mah hijven healsoem vedtieh gaajhkide almetjidie. Giehpiedimmie sosijale joekehtsijstie healsosne edtjieh gaajhkine strategijinie jïh råajvarimmine årrodh. Dïhte båetije soejkesjeboelhke sæjhta almetjehealsojne tjarki barkedh. Fylhkentjïelte sæjhta orre almetjehealsoelaakem dåarjoehtidh, jïh aktem eadtjohke råållem vaeltedh goh tsevtsiedæjja jïh iktedæjja dejnie fylhken almetjehealsoebarkojne. Edtja jåarhkedh nuhtedh dam gietedamme materijalem HUNT-goerehtimmijste juktie buerebe healsoem vedtedh noerhte-trøønderidie. Vielie kultuvrebarkoe Kultuvresuerkien mierie lea læssanamme medtie 1. mill- kråvnajgujmie 2011. Fylhkenraerie aaj jaepien 2011 sijjiem gaavneme juktie kultuvremojhtesevaarjelimmiesuerkiem nænnoestidh, jïh dellie joekoen fylhkentjïelten reeremediedtem dåarjoehtidh dej orre vaarjelamme kultuvrebyjresdie: Åarjel-Gjæslingan jïh Lievenge. Daaletje soejkesjeboelhken libie kultuvremojhtesesuerkien sisnjelen faagesuerkiem nænnoestamme, golme barkojste vïjhte ellies barkojde. Budsjedtesne aaj dåarjoehtibie mijjen åeliedimmieh ¶ MidtNorsk Filmsenter’en åvteste ¶ laavenjostosne Tråanten tjïeltine jïh Åarjel-Trøøndelaagen fylhkentjïeltine. Lissine lea dåarjoe Steinvikholm Musikk-teaterasse læssasnamme naemhtie dïhte joekedimmie lea staaten jïh Skierden tjïelten gaskem. Museumsuerkesne dle fylhkentjïelte lissiehtamme sov låhkoem guktie latjkoe lij staaten, fylhken jïh tjïelti gaskem, dovne Stiklestad Nasjonale Kultursenter A/S jïh Museet Midt ¶ IKS’se. Dåarjoe museumdeponijese lea bæjjese staeriedamme guktie daaletje latjkoe lea. ¶ Dïhte vihkielommes barkoe kultuvrepolitihken sisnjelen lea vijrieslaakan barkedh kultuvresuerkesne guktie gaajhkesh maehtieh kåanstem jïh kultuvrem dååjredh, ovjearohks mehtie sosijale maadtoste båata jïh ¶ guktie svihtjemevoete lea. Dah illedahkh HUNT 3’ste ¶ aktem nåake joekedimmiem vuesiehtieh dej gaskem mah leah meatan kultuvrebarkosne, dovne geografijen, aalteren ih sosio-ekonomeles tsiehkiej muhteste. Dannasinie tjoerebe akten lïhke laavenjostoen tjïrrh dej jïjtjevyljehkigujmie, tjïeltigujmie jïh kultuvrebarkijigujmie viehkiehtidh guktie jiebnebe sjædta, jïh aktem buerebe joekedimmiem buektiehtidh dejstie kultuvreaevhkijste. Akte vihkeles råajvarimmie daesnie lea fylhkentjïelten diedte dan Kultuvrelle Skuvlevoessen åvteste (DKV) mij gaajhkh maanah jïh noerh jaksa, maadthskuvleste jåarhkeskuvlese. ¶ Jaepien 2010 aktem gaajh buerebe daajroem åådtjeme dej staaten kultuvrevierhtiej bïjre Noerhte-Trøøndelagese. Reektehtse dehtie Trøndelag Forskning og Utvikling, fylhkenraaran nuepiem vadta barkedh aktine tjielkebe ulmine dej dåarjoeøørnegi muhteste, mah lea kultuvresuerkien sisnjelen. Daam sïjhtebe tjarkebe dåarjoehtidh 2011. Dah vihkielommes ulmieh kultuvrese jaepien 2011 sïjhtieh årrodh: Læssanamme gellielaaketje kultuvrefaalenassesne, dovne profesjovnelle jïh jïjtjevyljehke kultuvreaktøørigujmie Buerebe joekedimmie kultuvreaevhkijste, mijjieh sïjhtebe gaajhkh noerhte-trøønderh jaksedh Krievemh voebnesjidh universelle haamoen bïjre, aaj kultuvresuerkesne Bøøremes noerebarkoe Noerhte-Trøøndelage akte åvtehkefylhke gosse lea barkoe ryøktesth rïekteme noeri vøøste. Noerh jïh humankapitale leah mijjen vihkielommes vierhtie, jïh leah meatan fylhken båetijen aejkien sjugniedidh. Mijjieh sïjhtebe kvalitetem noerebarkose vijrebe evtiedidh båetijen soejkesjeboelken, dotkemen tjïrrh dejstie tjïrrehtamme råajvarimmijste. Naemhtie daajroem åadtjobe guktie noerebarkoe jåhta, jïh guktie mijjieh buektiehtibie jienebh noerh pryøjjedh mijjen båetijen aejkien bïjre. Regijovnale evtiedimmieprogramme edtja barkoem dåarjoehtidh årromelastoen bïjre, jïh noerh mah sïjhtieh Noerhte-Trøøndelagesne orrijidh øøhpehtimmien mænngan. Noereråårestalleme lea 10 jaepien båeries 2011, jïh mijjieh sïjhtebe sjïehteladtedh dam jaepien vihkielommes gaavnjesjimmiesijjiem noeri jïh politihkeri gaskem tjåadtjoehtidh jïh evtiedidh daan soejkesjeboelhken. Mijjen ulmie lea jåarhkedh saejhtine jïh åvtehkefylhkine årrodh maana-jïh noerepolitihken sisnjelen. Klijma jïh energije Dennie nænnoestamme Klijma-jïh energijesoejkesjisnie dle ulmie lea klijmagaasseluejhtiemidie vaeniedidh 50 prosentigujmie jaepien 2020 åvtelen. Tsiengelen 2011 dïhte orre sneehpesvïnhtse aalka Namsovsen jïh Byjngetje Nåamesjevuemien gaskem vuejedh. Daate lea dïhte våajnasommes illedahke gosse lea giehpiedimmien bïjre klijmagaasseluejhtiemistie. Dïhte orre vïnhtse sæjhta klijmagaasseluejhtiemidie vaeniedidh ovrehte 60 prosentigujmie gosse ellies effektem åådtje. Aaj eekereereme våajnoes illedahkh buektehte akten ulmierïekteme barkoen tjïrrh gåetieveahkan sisnjelen. Båetijen soejkesjeboelhken skåårvememieriem 12 mill. kråvnine tjåadtjohte energije- jïh byjreseskåårvemidie fïerhten jaepien. Seamma aejkien dïhte eadtjohke tsevtsiedimmiebarkoe jåarhka årroji, jielemen jïh byøgkeles reeremen vøøste, juktie ulmiem jaksedh 30 prosenth giehpiedimmien bïjre dejstie klijmagaasseluejhtiemijstie Noerhte-Trøøndelagesne 2020 åvtelen. Akte vihkeles bielie daestie lea goerkesem lissiehtidh akten eadtjohkåbpoe klijma- jïh energijepolitihken gaavhtan, holdningskapende barkoen tjïrrh. Dah vihkielommes ulmieh klijma-jïh energijesuerkesne 2011 sïjhtieh årrodh: Klijmavietseles øørnegh skåårvedh, jïh geahpanamme energijeåtnoe fylhkentjïelten gåetine ¶ 2013 åvtelen edtja gaajhkh gåetieh orrestimmeles energijine baahkedidh ¶ Energijeåtnoem orre gåetine uhtjiedidh, 100 kWhm ¶ raajan fïerhten jaepien, jïh 120 kWh/m ¶ fïerhten jaepien dejnie gaavnoes gåetine 2013 åvtelen ¶ Jienebh moereiebnh nåhtadidh fylhkentjïelten gåetine ¶ Aktem hijven laavenjostoem tseegkedh voenges jïh regijovnale, byøgkeles åejvieladtjigujmie, jieleme jïh åårganisasjovnh, mah tjåenghkies ulmine utnieh råajvarimmieh gaavnedh juktie klijmagaasseluejhtiemidie giehpiedidh ¶ Åvtehkinie årrodh goh akte kruana tjoelte gaajhkine åestemeprosessine mijjen darjojne, jïh viehkiehtidh guktie Noerhte-Trøøndelagen tjïelth seammaleejns fokusem utnieh ¶ Vielie tellefovne- jïh videoveråårestallemh nåhtadidh Nænnoesåbpoe stuvreme ekonomijeste Mijjieh buektiehtibie dovres skåårvemh tjïrrehtidh, jïh seamma aejkien jeatjah vihkeles barkoeh darjodh mej åvteste fylhkendigkie diedtem åtna. Dïhte jolle skåårvemedaltese 2011 jïh jaepiej åvtese, læjhkan aktem nænnoes ekonomijestuvremem kreava åvtese. Reente- jïh avdrag-maaksoeh læssanieh, jïh 2014 raejeste dle baalhkadaltese våålese gaahtja ihke mijjieh ibie maehtieh momskompensasjovnem nåhtadidh dejstie skåårvemijstie gïehteldimmiebudsjedtesne. Dam ojhte deejrimh evtebe ekonomijesoejkesjisnie, jïh jaepien 2010 dle vuartasjamme guktie vierhtide nåhtedeminie gaajhkine suerkine, juktie dejtie haestemidie dåastodh. Ruffien dle Fylhkendigkie signalh vadteme ekonomijestrategijeaamhtesisnie guktie mijjieh byørebe dåemiedidh. Daejtie signalide krøøhkestamme budsjedtesne jïh ekonomijesoejkesjisnie minngebe soejkesjeboelhkese. 2011 raejeste tjïrrehte aktem radtjoestimmiem medtie 9 mill. kråvnaj åvteste. Lissine dah sektovrh sïjhtieh jarkelimmieh darjodh juktie prijoriteradamme suerkieh bæjjese lutnjedh, jïh råajvarimmieh dehtie vierhtievuartasjimmeste aaj meatan vaaltasuvvieh juktie dam buektiehtidh. Sæjhta tjarkebe tjïertestidh dam barkoem jarkelimmine jïh radtjoestimmine åvtese. 2014 dle gïehteldimmiedaltese vaeniedamme medtie 49.mill kråvnajgujmie, viertiestamme jaepine 2010. Dïhte vierhtievuartasjimmie bihkedassh beaja dejtie råajvarimmide mejgujmie dah sektovrh sïjhtieh vielie barkedh åvtese. Daate aamhtese vihth minngebe ekonomijestrategijesne båata. Dan åvteste sæjhta aelkedh råajvarimmieh salkehtidh mejtie edtja mænngan nænnoestidh j.v. Dïhte vuartasjimmie vierhtieåtnoste vuesehte guktie gåarede dahkoesijjiem skååffedh, juktie åtnoem mijjen vierhtijste jarkelidh, jïh dïhte maahta darjodh guktie vierhtieåtnoe sektovri gaskem maahta jorkesidh naemhtie guktie politihke vaajtele vierhtieåtnoe edtja jarkelidh j.v. Reerenasse raeriestimmiem buakta akten orre baalhka-øørnegen bïjre dejtie fylhkentjïeltide soejkesjeboelhken. Noerhte-Trøøndelagen bieleste dle aktem laavenjostoem tseegkeme jeatjah fylhkigujmie juktie tsevtsedh daate øørnege hijven mijjese sjædta. Lea iemie krievedh mijjieh seammaleejns øørnegh åadtjobe goh dah fylhkh mijjen noerhtege, guktie NoerhteTrøøndelage Noerhte-Nøørjen-tsiehkieh åådtje mijjen årrojidie mah Nåamesjevuemesne årroeminie. Stientje, gålkoen 23.b. 2010 Alf Daniel Moen ¶ Tor Erik Jensen Fylhkenraerien åvtehke ¶ Fylhkenraerije fealadimmien åvteste ¶ 1. Dïenesjedorjemasse 1.1 Fylhkentjïelten åejvie jïh fylhkendigkie ¶ 1.1.1 Sektovri gïehteldimmiemierie ¶ Raereste aktem netto gïehteldimmiemieriem sektovrasse 18,7 mill. kråvnine jaepien 2011. Daate akte rïektes lissiehtimmie 0,7 mill. kråvnine, viertiestamme jaepine 2010, juktie veanhtadamme maaksoeh Tjïelte-jïh Fylhkendigkieveeljemasse maeksedh. Gïehteldimmiemierie 2011 -14, Sektovre 0 ¶ Goere juhtije åasadaltesem vuesehte, ajve 2011-kråvnah 2011 raejeste. Jaepien 2011 mierie læssene nominelt 1,2 mill. kråvnajgujmie, viertiestamme dejnie voestes budsjedtine jaapan 2010. Baalhka-jïh åasabijjiedimmie jïh jeatjah budsjedteteknihkeles jarkelimmieh leah 0,5 mill. kråvnah. ¶ Krirriedåarjoem lissiehtamme guktie FD ¶ ’n nænnoestimmie lea, aamhtesisnie 07/84. Dïhte ¶ sæjhta jiehtedh krirriedåarjoe jaepien 2011 lea læssanamme tjåanghkan 1. mill. kråvnine bijjelen dam daltesem jaepien 2007. Fylhkendigkie Jaepien 2011 vuarjesjeminie paehperenamhtah Fylhkendigkiem sjïehtesjdih. Daate råajvarimmie dam politihkeles aamhtesebarkoem elektrovneles dorje, jïh aamhtesepaehperh eah vielie trygkesovvh jïh olkese seedtesovvh goh aarebi. Råajvarimmie sæjhta maaksojde vaeniedidh dejstie trygkeme tjaatsegijste mah olkese seedtesuvvieh, bene geerve vuarjasjdih mejtie aktem rïektes spååremem åådtje. Fylhkendigkien lihtsegh tjuerieh dejtie daerpies dïrregidie utnedh jis edtjieh jarkelimmiem dåhkasjidh. Fylhkendigkie jïjtje netto budsjedtem nænnoste, dovne fylhkentjïelten åajvan jïh fylhkendigkese, v. raeriestimmien 8. mierine. Raereste aktem dagkeres joekedimmiem: Gïehteldimmiemierie 2011-14 FYLHKENTJÏELTEN ÅEJVIE JÏH FYLHKENDIGKIE ¶ 1.1.2 Dïenesjh jïh Dïenesjedorjemasse ¶ Jaepiej 2009 jïh 2010 reeknemasse jïh budsjedte leah naemhtie: ¶ Juktie dejtie maaksojde maeksedh tjïelten- jïh fylhkendigkieveeljemasse tjaktjen 2011, dle sektovre 0,7 mill. kr vielie åådtjeme, jaepeste 2011. ¶ 1.2 Politihkeles darjoe, stuvreme, staabe ¶ 1.2.1 Sektovren gïehteldimmiemierie ¶ Raereste aktem netto gïehteldimmiemieriem sektovrasse, 93,8 mill. kråvnine 2011. Dïhte ekonomeles våarome dïenesjedorjemassese geahpene 2,5 mill. kråvnajgujmie, viertiestamme jaepine 2010. Tjïrrehte giehpiedimmiem guktie dah råajvarimmieh leah vierhtievuartasjimmesne, m, FD 10/31, Ekonomijestrategije 2011-14. Gïehteldimmiemierie 2011- 14 POLITIHKELES DARJOE, STUVREME JÏH STAABE ¶ Goere juhtije åasadaltesem vuesehte, ajve 2011-kråvnah 2011 raejeste. Mierie 2011 læssene nominelt 5,5 mill kråvnajgujmie, viertiestamme dejnie voestes budsjedtine, jaapan 2010. Baalhka-jïh åasabijjiedimmie jïh budsjedteteknihkeles staeriedimmieh (sisnjelds maaksoe gåetieleejjemen åvteste jïh uhtjiedimmieh) ¶ – 8 mill. kråvnine, darjoeh guktie dïhte ekonomeles vaårome dïenesjedorjemassese ¶ geahpene 2,5 mill. kråvnajgujmie, viertiestamme jaepine 2010. ¶ Jaepien 2011 tjïelten faegniedimmieøørnege tseegkesåvva dejtie almetjidie mah otnehtallemem jallh nåake hoksem dååjreme maanavaarjelimmien hoksen nuelesne dååjreme 01.01.93 åvtelen. Fylhkentjïelte edtja tjaelijesijjine årrodh dan råajvaræmman. Dam krøøhkeme dennie vadteme mieresne. Rïekte maaksoeh tjaelijesijjeøørneginie daan råajvaræmman, sæjhta medtie 1.0 mill. kråvnah sjïdtedh. Jaepien 2011 NTFT edtja aktem barkoebyjresegoerehtimmiem tjïrrehtidh, seammalaakan goh jaepien 2007 jïh 2009. Reeremegoevtese diedtem åådtjeme tjïrrehtimmien åvteste, jïh deallahtimmiemaaksojde vaalta goerehtimmien åvteste. ¶ 1.2.2 Ulmieh, prijoriteth jïh haestemh ¶ Ulmieh ¶ Sektovre lea akte dejstie vihkielommes dïrregijstie, ihke fylhkentjïelte edtja evtiesovvedh goh akte ellies, tjåenghkies åårganisasjovne. Sektovre edtja ektesne, jïh sov faagefunksjovni tjïrrh: ¶ o Profesjonelle faageles dåarjoem vedtedh dejtie darjojde fylhkentjïeltesne ¶ o Viehkiehtidh iktedimmine jïh radtjoestimmine dejstie daerpies staabe- jïh ¶ dåarjoefunksjovnijste, guktie dah darjoeh maehtieh sijjen baasisefunksjovni bïjre buerebelaakan ussjedadtedh, jïh ihke Noerhte-Trøøndelage vååjnoe goh akte ellies åårganisasjovne ¶ o Viehkiehtidh guktie dah darjoeh maehtieh altese byjngetje dïenesjedorjemassem ¶ vedtedh dejtie årrojidie jïh voenges siebriedahkide, guktie dah sïejhme jïh sjiere vuekieh leah radtjoestimmien jïh luhpievoeten bïjre. ¶ o Ryøktesth fylhkentjïelten dïenesjinie viehkiehtidh dejtie årrojidie jïh voenges ¶ siebriedahkide, vuesiehtimmien gaavhtan deallahtæjjaj evtiedimmiebarkoen tjïrrh. ¶ o Sektovren råajvarimmieh edtjieh viehkiehtidh guktie fylhkenraerie sov ulmieh jaksa ¶ byjrese- jïh klijmapolitihken sisnjelen. ¶ Prijoriteth jïh haestemh ¶ Våaroeminie vierhtievuartasjimmesne daelvien 2009-10 jïh giehpiedimmie mieresne jaapan 2011, 2,5 mill. kråvnine, dle Reeremegoevtese veeljeme vihties råajvarimmiejgujmie nïerhkedh juktie dam giehpiedamme gïehteldimmiemieriem jaksedh aktem åårganisasjovnevuartasjimmiem tjïrrehtidh mij edtja nuepiem vedtedh budsjedtegiehpiedimmieh darjodh Reeremgoevtesisnie jïh konsernesne ellieslaakan, goevtesen barkoesuerkiej sisnjeli. ¶ Vihties råajvarimmieh mejgujmie nïerhkeme, jallh mejgujmie edtja nïerhkedh ¶ Lissiehtamme åasah jïh geahpanamme barkoevierhtie kantinesne Aervede råajvarimmien effekte lea 0,4 mill.kråvnah. Giehpiedimmie dorjesåvva gosse barkijh barkoem iemielaakan orrijieh. Giehpiedamme barkoevierhtie sjugnede aktem ånnetji giehpiedamme faalenassem. Naakede dehtie barkoetjoehpestimmeste joe vaalteme senijoreøørnegen tjïrrh. Åasalissiehtimmie beapmojde kantinesne aalka 01.10.2010. Jis vaenebh almetjh beapmoeh kantinesne åestieh gosse dovresåbpoe sjædta, dle råajvarimmie sæjhta unnebe effektem utnedh goh aerviedamme. Giehpiedamme leasing-maaksoeh kopijemaasjinide Orre leasing-sjïehtedimmieh kopijemaasjininie Fylhken Gåetesne maehtieh daan beajjetje kopijedaltesen mietie leasing-maaksojde giehpiedidh 0,3 mill. kråvnajgujmie. Ij daate naan illedahkh åadtjoeh dan gïehteldæmman kopijemaasjinijste Fylhken Gåetesne. Elektrovneles fylhkenraerie jïh fylhkendigkie Sjïehtesjimmie elektrovneles fylhkenraereste jïh fylhkendigkeste sæjhta uvtemes byjreseligke illedahkh åadtjodh. Dïhte jïjtjehke sjïehtesjimmie sæjhta devverde dovres sjïdtedh, guktie aervede dïhte spååreme 50.000 kråvnah sjædta, fïerhten jaepien. Virtualiseringe serverijstie Jaepien 2010 dle IT-funksjovne aalkeme aktem orre vøørhkemeøørnegem skåårvedh (virtualiseringe serverijstie) fylhken gåetesne. Giehpede dam straejmiedaerpiesvoetem 0,2 mill. kråvnajgujmie fïerhten jaepien gosse abpe prosjekte gaervies. Råajvarimmie aaj aktem byjresebieliem åtna. Budsjedtem giehpiedidh juktie konsulentedïenesjh åestedh ¶ Goh akte råajvarimmie juktie dam nænnoestamme ånnanimmiem dåastodh budsjedtemieresne, raereste budsjedtem giehpiedidh juktie konsulentedïenesjh åestedh, 0,3 mill. kråvnajgujmie. Barkijh-vierhtieh Jaepiej 2009 jïh 2010 dle dah maaksoeh barkijeråajvarimmide sagki stuerebe orreme, goh dennie voestes budsjedtesne daej jaepiej. Jaepien 2011 dle reeremegoevtese ulmine åtna råajvarimmide giehpiedidh, juktie budsjedtemierien sisnjelen båata. FR aamhtesisnie 10/130 Justering av seniortiltak i Nord-Trøøndelag fylkeskommune (Staeriedimmie senijoreråajvarimmijste Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïeltesne) dle nænnoesti dah senijoreråajvarimmieh, mah leah dejtie bijjelen 62 jaepieh, dah edtjieh seamma daltesisne jåarhkedh goh daan biejjien. Sæjhta dannasinie råajvarimmide tjarki giehpiedidh, dejtie barkijidie mah leah nuerebe goh 62 jaepieh. ¶ Råajvarimmieh mejtie salkehte gosse åårganisasjovnevuartasjimmiem tjïrrehteminie ¶ Jarkelamme øørnedimmie IT-dïenesjijstie Daan beajjetje øørnedimmie IT-dïenesjistie lea geerve guarkedh, jïh nov gujht aaj nåake stillemeraastigujmie. IT-åvtehke dam bijjemes diedtem åtna IT-suerkien åvteste, bene jeanatjommes dejstie IT-vierhtijste (medtie 73 % dehtie tjåenghkies IT-vierhteste) lea øørnedamme dan aktegs darjoeåvtehken nuelesne (rektovre). Daate haestemh sjugniedieh juktie dejtie IT-vierhtide nuhtedh fylhkentjïeltesne, ihke voenges krøøhkemh daamtaj prijoritetem åadtjoeh, sijjeste mij lea fylhkentjïelten vijsiesommes vierhtieåtnoe, ellieslaakan. Seamma aejkien stoerre jarkelimmieh orreme dïenesjefaalenassesne, jïh jienebh barkoeh sertesuvvieh voernges funksjovnide. Akte orre øørnedimmie IT-dïenesjistie sæjhta vielie laavenjostoem skreejredh jïh ¶ buerebe ”galkoe” goevtesi gaskemsh, jïh akte radtjoestimmie ¶ årrodh NTF ¶ T’sne ellieslaakan. ¶ Giehpiedimmie barkojne Juktie aktem giehpiedimmiem jaksedh sektovremieresne 2,5 mill.kråvnine, tjuara barkojde øørnedidh vielie radtjoesåbpoe, jïh barkijelåhkoem sektovresne giehpiedidh. Daate giehpiedimmie sjædta gosse almetjh barkoem orrije iemielaakan. 2011 sektovre sæjhta aktem maaksoegiehpiedimmiem åadtjodh 0.2 mill.kråvnine, barkoegiehpiedimmiej gaavhtan. 2012 raejeste daate giehpiedimmie sæjhta læssanidh medtie 1. mill. kråvnide. Sæjhta akti veajkoej vuarjasjidh mejtie edtja sæjjasadtje barkijem seehtedh gosse naaken permisjovnem vaalta. Vielie bueriedimie jïh radtjoestimmie Tjïrrehtimmie åårganisasjovneste sæjhta jienebh radtjoestimmie- jïh bueriedimmiesuerkieh vuesiehtidh, joekoen akten gaajh buerebe nuhtemen tjïrrh mijjen daatasystemijste, jïh orrestehteme akten orre versjovnese dehtie aamhtese- jïh våarhkoesystemeste, bene aaj jarkelamme øørnedimmien tjïrrh, jïh radtjoesåbpoe joekedimmie dejstie barkojste reeremegoevtesisnie jïh aaj konsernesne. Åårganisasjovnetjïrrehtimmie edtja nuepieh vuesiehtidh mejtie maahta dallatjinie sjïehtesjidh, bene aaj råajvarimmieh mejtie maahta guhkiem sjïehtesjidh. ¶ 1.2.3 Dïenesjh jïh Dïenesjedorjemasse ¶ Jaepiej 2009 jïh 2010 reeknemasse jïh budsjedte naemhtie: ¶ Politihkeles stuvreme jïh stavra Raereste 10,4 mill. kråvnah dåarjodh fylhkenraaran 2011. Baaltele baalhka- jïh gïehteldimmiemaaksoeh raerielihtsegidie, daate aaj fylhkenraerien disposisjovnepåastem feerhmie, jïh vierhtieh gaskenasjovnalebarkose. Reeremen åvtehke Daesnie reeremeåvtehkem budsjedterede jïh ektiemaaksoeh reeremeåvtehken åvtehketjïertese. Baalhkah dejtie jeatjah lihtsegidie reeremeåvtehken åvtehketjïerteste budsjedterede fïereguhtene sektovrasse, inkl. skovhte, beapmoe, kuvsje j.v. ¶ Bïevnesh Bïevnesedarjoe diedtem åtna sisnjelds jïh byjngetje bieljelimmien åvteste, doekemebarkoe jïh profileringe. Dan ulmie lea fylhkendigkien ulmieh, darjomh jïh råållem vååjnehtidh. Budsjedtesne 2011 aktem guhkiedimmem sjïehteladta daan beajjetje darjomedaltesistie. ¶ Reeremegoevtese Reeremegoevtese akte staabe/dåarjoefunksjovne mij dovne darjojde raereste, jïh aktem bijjemes (konserne)diedtem gorrede sijjen faagesuerkiej åvteste. ¶ Lïhkebe såemies dïenesjesuerkiej bïjre ¶ Stuvreme / barkoevedtijepolitihke Fylhkentjïelten barkoevedtijepolitihken ulmieh leah dåårrehtidh, gorredidh jïh evtiedidh barkijh juktie fylhkentjelten ulmieh jaksedh. Fylhkentjïelte edtja barkijidie sjïehteladtedh, gaajhkine boelhkine jieliedisnie. Akte ferriedihks senijorepolitihke lea vihkeles dovne darjoen ulmide jaksedh, jïh dam aktegs barkijem gorredidh. 2007 dle fylhkenraerie sisvegem nænnoesti fylhkentjïelten senijorpolitihkesne, gusnie gaajhkesh bijjelen 62 jaepieh aktem orre reaktam åadtjoejin 2008 raejeste. Råajvarimmiem vuarjasji tjaktjen 2009/daelvien 2010 jïh sjæjsjalin dam guhkiedidh seamma daltesisnie. Sæjhta orre vuarjasjimmiem darjodh daelvien 2011. ¶ NTFT vuajna lea daerpies aktem gaahpoeh jïh eensi govlesadtemem utnedh barkiji åårganisasjovnigujmie. Dannasinie orre gaavnedimmiesijjieh evtiedamme, jïh åårganisasjovnh aareh bøøresuvvieh juktie budsjedtem jïh ekonomijestrategijem digkiedidh. Dah aaj bøøresuvvieh meatan årrodh gosse edtja orre bihkedassh jïh njoelkedassh evtiedidh. ¶ Dïenesjesuerkieh ¶ Reeremegoevtese vïjhte vihkeles funksjovnesuerkieh feerhmie. Ekonomije, Baalhka jïh barkijh, IT, Våarhkoe jïh Åesteme. Lissine Politihkeles tjaelijesijjie jïh funksjovnesuerkie Sisnjelds darjoe Fylhken gåetesne. ¶ Dah vihkeles funksjovnesuerkieh jïjnjh dåarjoefunksjovnh gorredieh mah leah eevre vihkeles ihke fylhkentjïelten politihkeles stuvremesysteme jïh dan jïjnjh aktegsdarjoeh maehtieh goh akte tjåenghkies jïh radtjoes åårganisasjovne årrodh. Lissine funksjovnide juhtedh, dle goevtese aaj sjyøhtehke jïh stinkes bïevnesh buakta dejnie ovmessie suerkine, jïh håksa dah darjoeh hijven barkoevuekieh, bihkedimmieh jïh dåarjoem åadtjoeh. Fokuse dej minngebi jaepiej sæjhta kvaltitetelutnjeme jïh maahtoelutnjeme årrodh. ¶ Reeremegoevtesen ekonomijestuvreme jïh reeknemasse stuvremebïevnesh fylhkendægkan jïh fylhkenraaran vadta, juktie dah buektiehtieh hijven ekonomijestuvremem tjïrrehtidh, jïh fylhkentjïelten iedtjh gorredidh. ¶ 1.2.4 Klijma- jïh energijeråajvarimmieh ¶ Åestemefunksjovne viehkehte guktie fylhkentjïelten åestemh leah byjresevietseles, jïh kvalitete lea etihkeles, faageles jïh ekonomeles. Akte vihkeles barkoesuerkie lea byjrese jïh byjresevietseles åestemh. Edtja aktem voerkesvoetem sjïehtesjidh byjresen jïh dearjoen bïjre, joekoen giehpiedæmman CO2-luejhtiemistie ektiedamme. Jaepien 2010 dle gaajhkh tjoevkese-armatuvrh Fylhken Gåetesne molseme. Tjoevkese aaj stuvresåvva viehkine dïrregh mah demtieh gosse almetjh tjiehtjielisnie. Lissine dle konverterh åtna tjaetsieguedtien baahkese Fylhken Gåetesne. ¶ Fylhkenraerie nænnoesti FR aamhtesisnie 10/34 NTE’n dam golmenjaepien prosjektem ”Klar ¶ for el-bil? Åssjaldahke lij aktem el.bijlem ¶ ”lease”-dh. Dïhte tjaaledh faalenasse lea ¶ bieljelamme laavenjostosne såemies jeatjah tjïeltigujmie Noerhte-Trøøndelagesne. Dan sjïekenisnie sæjhta gøøkte orre tjøødtjehtsijjieh darjodh Fylhken Gåetien lïhke, gusnie maahta el.bijlh ladadidh. Smøølhkeme paepieristie, medtie 4 tonn fïerhten jaepien, maam aarebi bijline vøøji Heimdalen gåajkoe juktie paehpieridie båeltedh, dam barkoejarnge Stientjen tjïeltesne daelie øørnede, ihke dah sertifiseringem å ¶ ådtjeme Retura’ste dejtie byøgkeles tjaatsegijstie ¶ smøølhkedh. ¶ 1.2.5 Skåårvemh ¶ Bueriedimmie aamhtesegietedimmiesystemeste Public ¶ 6 fylhkentjïelth, aaj Noerhte-Trøøndelage, leah aktene byjjes laavenjostosne (FOTlaavenjostoe) krievemh dorjeme akten fylhkentjïelten versjovnese dehtie aamhtese- jïh våarhkoesystemeste 360. Deallahtæjja, Software Innovation, aktem vuekiem evtiedamme maam dah laavenjostoje fylhkentjïelth nænnostamme daan gålkoen. Aktem prosjektem tseegkeme Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïeltesne, mij edtja dam vuekiem tjïrrehtidh mijjen luvnie. Ekonomijesoejkesjisnie 2010-2013 dle 2.mill kråvnah dan prosjektese lyjkeme. 0,5 mill.kråvnah leah dåårjeme 2010, bene raereste lahpehtassem, 1,5 mill dåarjodh 2011. ¶ Bueriedimmie sæjhta årrodh 2011, jïh ulmieh lea g.j.: ¶ Ellieselektrovneles våarhkojne nïerhkedh ¶ Dorjemassem jïh våarhkoem aelhkebe darjodh dejstie tjaatsegijstie mah skuvlereerijen systeminie dorjesuvvieh ¶ Dam aktivyøki barkoem aelhkebe darjodh, vuesiehtimmien gaavhtan budsjedtebarkosne gosse aamhtese- jïh våarhkoesystemem vielie eadtjohkelaakan nåhtede ¶ 1.3 Øøhpehtimmie ¶ 1.3.1 Sektovren gïehteldimmiemierie ¶ Raereste aktem netto gïehteldimmiemieriem, 917,5 mill. kråvnine sektovrasse jaepien 2011. Daate akte nominelle lissiehtahke 47,6 mill. kråvnine, viertiestamme voestes budsjedtine jaepien 2010. Teknihkeles jarkelimmieh leah akte netto lissiehtahke 21 mill. kråvnine. Læjkoe disposisjovnefoentide Byjjenimmiekommisjovnese jïh prosjektese ¶ ’Flere gjennom’ lea 22,8 mill. kråvnah. Dannasinie dïhte ekonomeles ¶ våarome dïenesjedorjemassese læssene daan bielelen, 3,8 mill. kråvnajgujmie viertiestamme jaepine 2010. Raereste 52.2 mill. kråvnah læjkodh jïjtse foentese juktie Byjjenimmiekommisjovnen barkoem jïh prosjektem ¶ ’Flere gjennom’ dåarjoehtidh. Joekedimmie naemhtie: 22.8 mill. ¶ kråvnah 2011, 15,8 mill. kråvnah 2012 jïh 6,8 mill. kråvnah dej jaepiej 2013 jïh 2014. 3 mill. kråvnah daestie edtja vaeltedh Jåarhkeøøhpehtimmien goevtesen miereste jïh Eeken miereste. Staatebudsjedten sjïekenisnie dle mierie læssanamme 2,4 mill. kråvnajgujmie læssanamme learohkelåhkoen gaavhtan, staateles jïh private skuvline. Vijrebe lea mierie læssanamme 4,1 mill. kråvnajgujmie 2011, øøhpehtæmman sosijalemedisijnen institusjovnine. Mierie aaj læssanamme 0,3 mill. kråvnajgujmie juktie læssanamme maaksoeh gåetieluhpien åvteste maeksedh Ytre Namdal jåarhkeskuvlesne. ¶ 1.3.1.1 Gïehteldimmiemierie 2011-14 ¶ Goere juhtije åasadaltesem vuesehte, 2011-kråvnine jaepeste 2011. Ekonomijesoejkesjisne 2010-2013 dle sektovrem nænnoesti 15 mill.kråvnajgujmie 2010, 10,3 mill. kråvnah 2011 jïh 6,7 mill. kråvnah 2012 jïh 2013. Dejtie åajvahkommes nåhtede dan prosjektese ¶ ’, sjiereøøhpehtæmman jïh nænnoestæmman PP-dïenesjistie. Daaletje ¶ ekonomijesoejkesjisnie aaj akte giehpiedimmie 6 mill. kråvnine, radtjoestimmiekrievemi gaavhtan skuvlebigkemen jïh energijeekonomiseringen bïjre. ¶ Juktie faageskuvle jïjtse sektovrinie sjïdteme, dle 18,2 mill. kråvnah sertiestamme 2. sektovristie 4. sektovrasse Faageskuvle. Baalhka- jïh åasabijjiedimmie 2010 raejeste 2011 raajan lea +26,2 mill. kråvnah, jïh uhtjiedimmieh +8,1 mill. kråvnah. Juktie pensjovne læssanamme dle sektovre 17,3 mill. kråvnah vielie åådtjeme. Daelie abpe sisnjelds gåetieleejjeme Fylhken Gåetesne 13. diedten nualan beaja, Reereme (Administrasjon), ¶ guktie Jåarhkeøøhpehtimmien goevtese (Avdeling videregående opplæring) geahpanamme 1,7 mill. kråvnajgujmie. ¶ Goere vuelielisnie såemies rïektesh vuesehte mah leah mijjen jåarhkeøøhpehtimmien ¶ bïjre: ¶ Ekonomeles lissiemaaksoen bïjre gosse jåarhkeøøhpehtimmiem jåhta Noerhte-Trøøndelage lea gellie jaepieh jollebe laanten gaskemedteste orreme, gosse lea maaksoen bïjre jåarhkeøøhpehtimmesne fïerhten learohken åvteste. Daate dannasinie mijjieh jienebh learohkh utnebe 16-18 jaepiej gaskem mah leah jåarhkeøøhpehtimmesne. Seamma aejkien aaj jienebh utnebe mah barkoefaageles øøhpehtimmieprogammine vaedtsieh, viertiestamme studijeryøjrien øøhpehtimmieprogrammine. Barkoefaageles øøhpehtimmieprogramme lea mahte guektiengierth dan dovres goh studijeryøjrien øøhpehtimmieprogrammh. ¶ Våaromen bïjre Noerhte-Trøøndelage lea gellie jaepieh aktem stuerebe låhkoem åtneme dejstie mah leah 16-18 jaepiej gaskem jåarhkeøøhpehtimmesne. Jaepien 2009 daate lij 1,3 prosentepoengh vielie laanten gaskemedteste. Lissine Noerhte-Trøøndelage jienebh learohkh åtneme mah øøhpehtimmiem vaalteme barkoefaageles øøhpehtimmieprogrammine, gosse studijeryøjrien øøhpehtimmieprogrammine vierteste. Daan skuvlejaepien vuejnebe daate ånnetji jarkeleminie, bene annje jienebh barkoefaageles øøhpehtimmieprogrammine. ¶ 1.3.2 Ulmieh, prijoriteth jïh haestemh ¶ 1.3.2.1 Ulmieh ¶ Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïelte stoerre syjhtedassh åtna øøhpehtimmiesektovren åvteste. Mijjen illedahkh vuesehte mijjieh hijvenlaakan dejnie barkeminie, bene annje tjoerebe syøjkedidh juktie dejtie vihkeles ulmide jaksedh. ¶ Edtja jåarhkeøøhpehtimmiem Norhte-Trøøndelagesne naemhtie vuejnedh goh gaajhkesh mah leah øøhpehtimmesne maehtieh lïerehtimmieprosessem tsevtsedh, jïh nuepieh utnedh sijjen maehtelesvoeth jïh talenth evtiedidh aktene jearsoes jïh sjugniedihks lïerehtimmieektievoetesne. Dïhte mij edtja betnesne årrodh lïerehtimmesne lea mubpiealmetjem jïh altese gellielaaketjem krøøhkedh. Persovneles sjïdtedimmie, maahtoe, jieleme- jïh siebriedahkeevtiedimmie lea dïhte guhkies ulmie. ¶ Øøhpehtimmiesektovren stuvremevåarome uvtemes øøhpehtimmielaakine gaavnebe. ¶ Vihkeles stuvremetjaatsegh NTFT’en sisnjelen leah fylhkenraerien våarome, ¶ fylhkensoejkesje/sektovresoejkesje øøhpehtimmie jïh evtiedimmieulmie nænnoestamme fylhkendigkeste. ¶ Byjjenimmiekommisjovne Ekonomijesoejkesjeboelhken 2011-14 lea lyjkeme 52,2 mill. kråvnah foentese juktie råajvarimmieh tjïrrehtidh mænngan fylhkendigkie aamhtesem dåarjoehtimmie Byjjenimmiekommisjovnen mænngan jïh prosjekte Flere gjennom gietedamme. Fylhkenraerie Noerhte-Trøøndelagesne åehpiedehti dam åssjaldahkem juktie aktem Byjjenimmiekommisjovnem tseegkedh aktene preesseråårestallemisnie goevten 2010. Byjjenimmiekommisojvne daam mandatem åadtjoeji: Byjjenimmiekommisjovne edtja tjielkestidh jïh buerkiestidh dejtie vihkielommes haestemidie byjjenimmien åvteste Noerhte-Trøøndelagesne, viehkiehtidh byøgkeles digkiedimmine jïh råajvarimmieh raeriestidh. Byjjenimmiekommisjovne daejtie ulmide buerkiesti. Byjjenimmien sjïekenisnie dle uvtemes dejtie haestemidie ussjede mah leah dan 13jïh maehtieh øøhpehtimmien tsiehkieh jïh illedahkh tsevtsedh. ¶ Maahta prosessem Byjjenimmikommisjovnesne naemhtie vuesiehtidh: ¶ Byjjenimmiekommisjovne sæjhta aktem vielie åeliedihks laavenjostoem utnedh abpe byjjenimmieboelhken, jïh aktem byjjenimmie- jïh øøhpehtimmieprogrammem tseegkedh, jïh sæjhta Noerhte-Trøøndelagen skuvleaajhterh jååhkesjieh jïh leah siemes kommisjovnen juvnehtimmine. Kommisjovne aktem programmem juvnehte mij joekoen voerkelimmiem åtna daase: ¶ 1. Akte lïerehtimmiebyjrese gusnie gaajhkesh tjaakanieh, jïh gusnie syjhtedassh jïh vuartoeh ¶ 2. Strategeles jïh åeliedihks råajvarimmieh juktie maanaj jïh noeri vihkielommes maehtelesvoeth nænnoestidh Noerhte-Trøøndelagesne ¶ 3. Maanaj jïh noeri healsoe, joekoen heerreden råajvarimmie, fysihken eeleme jïh nænnoestimmie healsoedïenesjistie ¶ 4. Abpe byjjenimmieboelhkem Noerhte-Trøøndelagesne iktedidh, guktie maahta råajvarimmide sjïehtesjidh dan tijjen gosse støøremes aevhkiem utnieh. Vuesehte aaj jïjtse aamhtesasse Fylhkendigkesne, dåarjoehtimmie Byjjenimmiekommisjovnen mænngan jïh prosjekte Flere gjennom. ¶ Øøhpehtimmiesektovren evtiedimmieulmie 2010 - 2011 Dah illedahkh kvalitetebïevnesistie darjojde bievnieh, jïh badth aaj reereles jïh politihkeles daltesasse, darjoej ståvroej jïh haestemi bïjre. Naemhtie akte hijven våarome sjædta evtiedæmman, orrestehtemasse jïh bueriedæmman, fylhkendigkien nænnoestimmien mietie, ihke tjuara tjirkedh daajroe kvalitetegoerehtimmijste eadtjohkelaakan åtnasuvvieh skuvli evtiedimmiebarkosne. Ulmie lea dah kvalitetevuarjasjimmieh edtjieh dïrreginie årrodh reaktoe kvalitetem sjugniedidh, jïh dejtie suerkide bueriedidh mah haestemh utnieh skuvline, ihke veanhta edtja øørnegen mietie jïh ahkedlaakan bueriedidh dejtie iktegisth viesjehtommes svaalhtesidie. Kvalitetebïevnese sæjhta dannasinie vihkeles stuvremebïevnesh vedtedh, jïh våaromem vedtedh evtiedimmieulmieh moenedh øøhpehtimmiesektovrese båetijen boelhken. ¶ Jaepiej 2010 ¶ – 2011 daah evtiedimmieulmieh øøhpehtimmiesektovrese Fylhkendigkesne ¶ nænnoestamme: ¶ 1. Edtja learohkh, lïerehtæjjah jïh learoekandidat lissiehtidh mah jåarhkeskuvlem illieh, jïh gaatoem jïh orrijimmiem giehpiedidh. Daate aaj sæjhta jiehtedh hiejhtemem giehpiedidh learoesjïehtedimmijste. 2. Learohkh, learoekandidath jïh lïerehtæjjah edtjieh faageles buerebe sjïdtedh boelhken. Daate sæjhta jiehtedh standpunkten, eksamenen jïh faage- jïh faage- jïh svennepryøvenassen karakterh edtjieh buerebe sjïdtedh. ¶ 3. Noerhte-Trøøndelagen lohkehtæjjah edtjieh tjielke pedagogeles åvtehkinie årrodh klaassen tjiehtjielisnie. Daate sæjhta jiehtedh tjåenghkies njoelkedassh utnedh, stujmiem jïh båasarimmiem giehpiedidh, aktem tjielkebe struktuvrem tseegkedh skuvlebiejjien jïh vuartoeh sinsitnine tjielkestidh. ¶ 4. Jåarhkeøøhpehtimmie Noerhte-Trøøndelagesne edtjieh aktem tjielke kultuvrem utnedh guktie bïevnesh bååstede vedtedh. Dïhte sæjhta jiehtedh edtja joekoen bïevnesh bååstede vedtedh gaajhkine suerkine åårganisasjovnesne, bene sjierelaakan fokusem utnedh laavenjostose soejkesjimmien bïjre, vuarjasjæmman jïh bïevnesidie lohkehtæjjan jïh learohken gaskemsh, jïh aaj bihkedæjjan jïh learoekandiaten/lïerehtæjjan gaskemsh. ¶ 5. Learoesïelth edtjieh væjkele årrodh kvalitetem øøhpehtimmesne tjirkedh jïjtse sïeltesne. Dïhte sæjhta jiehtedh fylhlkentjïelte edtja bihkedimmine jïh maahtoelutnjeminie viehkiehtidh. ¶ 6. Learohkh Noerhte-Trøøndelagesne edtjieh aktem skuvlebiejjiem utnedh gusnie irhkeme ij gååvnesh. Dïhte sæjhta jiehtedh fylhkentjïelte edtja barkoem irhkemen vøøste lissiehtidh jïh aaj irhkemen vøøste ovmessie sijjine gaskeviermesne. ¶ 1.3.2.2 Prijoriteth ¶ Lohkehtimmie sosijale-medisijnen institusjovnine Gosse Øøhpehtimmielaakem jarkeli jaepien 2009, dle fylhkentjïelte diedtem åadtjoeji maanaj jïh noeri øøhpehtimmien åvteste maanavaarjelimmieinstitusjovnine. Daate dovne øøpehtimmie maadthskuvlesne jïh jåarhkeskuvlesne. Seamma aejkien lea laake naemhtie, Fylhkenålma dïhte mij dam aktegs institusjovnem jååhkesje, jïh man gellie sijjieh fïere guhte institusjovne edtja utnedh. Gosse akte kliente aktem dagkeres faalenassem åådtjeme, dle fylhkentjïelte laaken tjïrrh, diedtem åtna øøhpehtimmiefaalenassem vedtedh. Dah ovmessie institusjovnh klienth dååste abpe jaepien. Sjiereøøhpehtimmie Dah ohtsijetaallh jåarhkeøøhpehtæmman jaepien 2010-2011 vuesehte daelie jienebh learohkh mah sjiereøøhpehtimmiem daarpesjieh. Seamma aejkien learohki dåeriesmoerh stuerebe sjïdtieh. Akte dejstie fåantojste lea dannasinie unnebelåhkoelearohkh jåarhkeøøhpehtimmesne Noerhte-Trøøndelagesne lissehteminie, jïh jis dah edtjieh nuepiem utnedh jåarhkeøøhpehtimmiem tjïrrehtidh dah tjuerieh sjiereøøhpehtimmiem utnedh. Dalketjh Gellie jaepieh beetnehvierhtieh daarpesjamme juktie dalketjh målsodh jïh orrestehtedh, joekoen stuerebe dalketjh barkoefaageles øøhpehtimmieprogrammine, bene aaj stoerre skåårvemidie sjiere øøhpehtimmieprogrammine. Maahtoelutnjemen tjïrrh dle øøhpehtimmieprogrammh tjåanghkan bïejeme, jïh dannasinie badth iktegisth daerpies lissiedalketjigujmie. Dah skuvlh aaj stillemem åådtjeme Barkoevaaksjomistie barkoebyjresen bïjre, gusnie tjuara jearsoesvoeteråajvarimmieh utnedh dejtie øøhpehtimmiedalketjidie mah leah båeries jïh napkeme dåvvomesijjine, juktie daan beajjetje jearsoesvoetekrievemh jeakadidh. Daejnie bigkemeprosjektine skuvline aaj daerpies sjïdteme orre dalketjh åestedh, dannasinie gaavnoes dalketjh napkeme, Barkoevaaksjome eah leah dejtie jååhkesjamme, jallh dah eah dejnie orre tjiehtjielinie tjaakenh. Aaj akte daerpiesvoete ektiedamme laboratovride realfaage-tjiehtjielisnie, jïh AV-dalketjh auditovrijinie mah leah geerve maeksedh darjoej gaavnoes mieriej sisnjeli. Byjjenimmiekommisjovne / Flere gjennom Fylhkendigkien nænnoestimmie mænngan Byjjenimmiekommisjovnen konklusjovnh gietedamme, jïh prosjekte Flere Gjennom sïjhtieh våaroemisnie årrodh dejtie råajvarimmide 2011. Dennie reektehtsistie Flere gjennom råajvarimmide veesmie njieljie åejviesuerkine: viehkielommes maehtelesvoeth kvaltitetem tjirkedh gosse daltesistie daltesasse øøhpehtimmesne serteste faage-jïh barkoeøøhpehtimmiem skuvline jïh sïeltine nænnostidh nænnoesåbpoe lïerehtimmiebyjrese jïh psykisk healsoe Vihkielommes maehtelesvoeth Dotkeme aktem tjielke ektiedimmiem vuesehte vihkielommes maehtelesvoeti gaskem jïh tjïrrehtimmie jåarhkeøøhpehtimmeste. Dah illedahkh maadthskuvleste leah gaajh vihkeles, ¶ jïh jåarhkeskuvlh tjuerieh aktem tjarki fokusem utnedh dejtie vihkielommes maehtelesvoetide øøhpehtimmesne, dejtie learoehkidie vuelege illedahkigujmie maadthskuvleste. Sertiestimmieh, raeriestimmie/evtiedimmie Karrierejarngeste Karrierebihkedimmie lea prijoriteradamme råajvarimmie gaajhkine noerhtelaantine juktie jåarhkeøøhpehtimmiem buerebelaakan tjïrrehtidh. ¶ (Markussen: ”Frafall i utdanningen for 620 åringer i Norden” 2010). Dïhte åssjaldahke lea jis dah noerh buerebe raerieh jïh ¶ bihkedimmiem åadtjoeh veeljemen bïjre ¶ – jïh sertiestimmietsiehkine, dah edtjieh buektiehtidh ¶ reaktoe veeljedh jïh buerebe veeljemh vaeltedh, jïh dïhte sæjhta gaatoem giehpiedidh jïh maahtoejaksemem bueriedidh. Hijven gaskesadteme jïh hijven laavenjostoe øøhpehtimmiedaltesi gaskem lea daerpies jis edtja læhkasidh. ¶ Voerhtjen 2009 dle fylhkendigkie aktem aamhtesem nænnoesti akten ellies strategijen bïjre juktie karrierem bihkedidh aktene jieledeguhkies perspektijvesne. Daesnie nænnoesti iktedimmiem karrierebihkedimmiebarkoste bueriedidh, g.j aktem maallem evtiedidh karrierebihkedæmman maadthøøhpehtimmesne jïh aktem karrierejarngem fylhkesne tseegkedh. Akte dejstie åssjelijstie ihke karrierejarngem tseegkedh lea jarnge edtja maahtoebaanghkine sjïdtedh jeatjabidie mah karrierebihkedimmine berkieh. Karrierejarnge edtja faageles viehkiem jeatjabidie faalehtidh, jïh viehkiehtidh dååjrehtimmieh juekedh ovmessie aktøøri jïh instansi gaskem, karrierebihkedimmiesuerkien sisnjelen. ¶ Byjjenimmiekommisjovne jeahta noerh Noerhte-Trøøndelagesne edtjieh aktem byjjenimmiem åadtjodh mij skreejrehte øøhpehtimmiem vaeltedh jïh meatan årrodh siebriedahkesne. Akte vihkeles viehkiedïrrege daennie barkosne lea faalenasse karrierebihkedimmiedïenesji bïjre aktene jieledeguhkies perspektijvesne. ¶ Faageøøhpehtimmem sïeltine nænnoestidh Edtja faageøøhpehtimmiem nænnoestidh. Lissine learoeprosessem maadthskuvlesne jïh jåarhkeskuvlesne bueriedidh, jïh buerebe prosessh sertiestimmine, sæjhta daerpies årrodh barkoem nænnoestidh daej suerkiej sisnjeli: Skraejriedåarjoe dejtie sïeltide mah lïerehtæjjah jïh learoekandidath dåastoeh, mejtie lea geerve sijjiem gaavnedh Akte fylhkentjïelten åesie juktie øøhpehtimmiem gorredidh learoehkijstie jïh learoekandiatijste sjiere daerpiesvoetigujmie Akte buerebe iktedimmie juktie maadthmaahtoem jïh learoekandidateøørnegem nænnoestidh ¶ Bueriedamme stuvremebïevnesh Vihtiestimmie jïh daatah illedahki bïjre leah vihkeles darjoen evtiedimmien gaavhtan, dåarjoehtimmie darjojste skuvlevaaksjomi tjïrrh, jïh reekteme fylhkendægkan aktene fïerhten jaepien kvalitetebïevnesisnie. Joekoen lea vihkeles sjyøhtehke, staeries jïh orrestamme ¶ daatah illedahki bïjre illedahkesuerkiej sisnjeli (utnijeilledahkh, barkijeilledahkh jïh tjoevtenjeilledahkh). Dah haestemh daan biejjien lea joekehts systemh, juktie illedahkh vïhtesjadtedh jïh åehpiedehtedh, jïh aaj dah daatah leah muevies jïh/jallh fer båeries. Akte bueriedimmie illedahkesystemijste sæjhta darjodh guktie nuepie sjædta staeries jïh orrestamme illedahkedaatah veedtjedh. Daate sæjhta aktem hijven guvviem vedtedh dehtie tsiehkeste ¶ ”daesnie jïh daelie”, jïh aktem hijven våaromem sjugniedidh juktie evtiedidh jïh ¶ stuvredh gaajhkine daltesinie, dovne darjoe, sektovre jïh politihkeles. Pedagogeles funksjovnelle skuvlegåetieh Boelhken 2011 ¶ 13 prijoriterede barkoem illehtidh dennie skåårvemeprogrammesne ”Skoler for fremtiden”, nænnoestamme 2006. Prosjektesne edtja pedagogeles funksjovnelle ¶ skuvlegåetieh tseegkedh akten vijries lissiebigkeme- jïh jarkelimmieprosjekten tjïrrh, gaajhkine 11 jåarhkeskuvline. ¶ Orre tijjen skuvle Daelie aalkeme aktem maallem evtiedidh jïh pryøvedh mij edtja maahtoem evtiedidh, fïerhten-jaepien raerieh gietedidh, jïh sijjiem tseegkedh aktivyøki barkoen gaavhtan, pedagogihken jïh skuvlegåetiej sisnjeli. Dïhte barkoe sæjhta voestes-iereste vaasedh 20112011, dejnie øørnedimmine NTS Arena tjaktjen 2011, goh akte annjebodts ulmie. Prosjekten aajhtere lea fylhken øøhpehtimmieåvtehke, jïh prosjektestuvreme jïh gïehteldimmie sæjhta Eekegoevtesisnie (Eiendomsavdelingen) årrodh. Barkoem buerkiestamme dan stoerre skuvlebigkemen reektehtsisnie tsiehkien bïjre ¶ – Skoler for framtida, maam Fylhkendigkie ¶ bøøkti ruffien 2010. Ulmie: Maahtoem evtiedidh, lissiehtidh jïh geerjehtidh gaskem lïerehtimmiem, skuvlegåetiem jïh siebriedahkem jïjtse darjosne, jïh dennie jeatjah åårganisasjovnesne Nuepieh jïh åssjaldahkh buerkiestidh ektiedamme orre skuvlegåetide/jarkelimmide dejstie jåarhkeskuvlijste jaepien 2025 raajan Forumem tseegkedh juktie ahkedh politihkeles jïh pedagogeles ulmieh, jïh skuvlen fysihke haamoem iktedidh Råajvarimmie: Aktem fïerhtenjaepien råårestallemem tseegkeh: Orre tijjen skuvle Arena Ussjede NTS Arena ¶ ’m voestes aejkien øørnedidh tjaktjen 2011. Tjåanghkoen vuekie sæjhta ¶ interaktijve råårestalleminie årrodh, gusnie håalemh, govlesadtemh jïh eadtjohke aktivyøki barkoeh. Sæjhta dejtie åssjaldahkide jïh raeride mah daennie forumisnie båetieh, politihkeles daltesasse seedtedh, seamma aejkien sæjhta dejtie raeride bïejedh evtiedimmiesoejkesjidie jïjtse åårganisasjovnesne. Ussjede NTS Arena edtja akte bielie sjïdtedh aktede ellies jïh generatijve prosesseste. Dïhte maalle maam barkosne pryøvoe, sæjhta viehkine årrodh jïjtse åårganisasjovnem, jïh kvalitetem mijjen skuvlegåetine vijriesåbpoe evtiedidh. Lissine vuejnebe lea daerpies maahtoem evtiedidh jïjtse åårganisasjovnesne pedagogeles evtiedimmien bïjre, jïh arkitektovneles signalh daajroegåetiej bïjre. Daate, seamma aejkien goh siebriedahke jeatjah krievemigujmie båata øøhpehtimmieinstitusjovnide goh aarebi, seammalaakan goh energije jïh byjresekrievemh universelle haamoen bïjre stuerebe leavloem åadtjoeh goh aarebi, dorje guktie orrestimmie læssene. Byjjenimmiekommisjovne sæjhta premisse-deallahtæjjine årrodh dan prosjektese, dej siebriedahkeligke jïh pedagogeles raeriej åvteste, mejtie tjuara meatan vaeltedh gosse dam fyskihke lïerehtimmiesijjiem haamode. ¶ 1.3.2.3 Haestemh ¶ Sosijal-medisijnen institusjovnh Jaepien 2008 dle mieriedimmieh sjïehtesji mah diedtem maadthskuvlen jïh jåarhkeøøhpehtimmien åvteste staateste fylhkentjïeltese sertin, dejtie learoehkidie institusjovnine, jïh aaj dåarjoen stoeredahkem staeriedi. Daelie vuajna jienebh noerhtetrøønderh sjïdteme maanavaarjelimmie-institusjovnine. Aaj jienebh sjïdteme dejstie learoehkijstie maanavaarjelimmieinstitusjovnine mah sjiereøøhpehtimmiem daarpesjieh, jïh dah aaj geervebe dåeriesmoerh utnieh. Dah institusjovnh learoehkidie ahkedh dåastoeh abpe jaepien, jïh aaj akte haesteme dovne daerpiesvoetem daejredh, jïh varki sjyøhtehke øøhpehtimmiem faalehtidh. Aaj akte haesteme reaktoe kapasitetem soejkesjidh daennie suerkesne ihke lea Fylhkenålma jïh ij fylhkentjïelte, mij muana man gellie learohkh healsoe- jïh maanavaarjelimmie-institusjovnh dåastoeh. Fylhkentjïelte aktem stoerre haestemem åtna dannasinie dah eah faamoem utnieh kapasiteten bïjre moenedh. Healsoeinstitusjovnh aaj seamma øørnegen nualan bïejeme 2010 raejeste. Sjiereøøhpehtimmie Kostrataallh nænnoste gellie jaepieh dle Noerhte-Trøøndelage vaenebe vierhtieh sjiereøøhpehtæmman nåhtadamme goh dah jeanatjommes jeatjah fylhkh laantesne, medtie 4000 kr vaenebe fïerhten learohken åvteste jaepien 2009, gosse gaajhki fylhkentjïeltigujmie vierteste, bielelen Oslo. Ulmie lea iktegisth orreme, learohkh mah aktem hijven sjïehtedamme øøhpehtimmiem åadtjoeh, dah edtjieh vaenebe sjiereøøhpehtimmiem daarpesjidh. Dannasinie eajhnadovveme ekonomeles dahkoesijjiem utnedh gaajhkide learoehkidie. Læjhkan dle jienebh learohkh buerebe sjïehteladtemem krievieh sjiereøøhpehtimmien tjïrrh. Lïerehtimmiebyjrese Læssanamme tjïrrehtimmie jïh faageles bueriedimmie bueriedamme lïerehtimmiebyjresh krievieh. Skuvlen haestemh leah daerpies maahtoeevtiedimmie, joekoen stuvremen jïh vuarjasjimmien sisjnjeli, radtjoes vuekieh juktie meatan årrodh jïh laavenjostoen gaavhtan, hijven øørnegh juktie illedahkide dåarjoehtidh, jïh aaj hijven fysihke jïh psykososijale barkoetsiehkieh. Skuvlh tjuerieh dam daerpies dahkoesijjiem utnedh jis edtja dam buektiehtidh, jïh maehtedh sijjen åejviebarkojde gorredidh. Faageøøhpehtimmie Dïhte neavroedåarjoe learoesïeltide lea jaepien 2010 viehkiehtamme guktie bijjelen 20 lïerehtæjjah buektiehtamme learoetijjem illedh, bielelen fïjnehtassem permitteringen gaavhtan. Lissine vierhtieh nåhtadamme juktie learoesijjieh reebledh. Jalhts dam dorjeme, dle læjhkan jïjnjh ohtsijh eah learoesijjiem åadtjoeh. Dïhte uvtemes dan åvteste ohtsijh eah sïjhth juhtedh, ij leah seamma jïjnjh ohtsijh goh gaavnoes learoesijjieh, jïh ohtsijh eah sïelti krievemh jeakedh, gaatoen jïh karakteri bïjre. 01.11 dle 381 ohtsijh 603 ohtsijijstie learoelatjkoem åådtjeme. Dejstie mah noerereaktam utnieh, dle 315 ohtsijh 471 ohtsijijstie sijjiem åådtjeme. Daan raajan latjkoem dorjeme jallh seamadamme latjkoem darjodh medtie 30 learoekandidatigujmie. Ij sïjhth dam ulmiem 50 latjkoejgujmie jaksedh, joekoen dannasinie Øøhpehtimmiedirektovraten fer smaave dåarjoemierieh gosse lea øøhpehtimmien bïjre lïerehtæjjide jïh learoekandidatide sjiere daerpiesvoetigujmie. ¶ Faatoes vierhtieh daan suerkien sisnjelen darjoeh guktie jienebh dåeriesmoerh åadtjoeh barkoem åadtjodh. Boelhken 2011-14 edtja vierhtide nænnoestidh juktie jienebh edtjieh learoesijjiem åadtjodh. Karrierejarnge / karrierebihkedimmie Karrierejarngem evtiedidh lea akte golmenjaepien prosjekte mij orrije 2011. Daam maakseme staateles vierhtiejgujmie mejtie åådtje akten jaapan aejkien. Aervedeminie akte seammaleejns dåarjoe aaj båetijen jaepien vaadtasåvva, bene vaestiedassem dan bïjre ij vedtieh fearan gijren 2011. Jis staateles vierhtieh eah vadtasuvvieh 2011, dle sæjhta 1,5 mill. kråvnah daarpesjidh juktie prosjektem illehtidh. Faalenasse karrierebihkedimmien bïjre aktene jieledeguhkies perspektijvesne lea akte tsavtshvierhtie juktie jïjtse ulmieh jïh daerpiesvoeth jaksedh, øøhpehtimmiepolitihkeles ulmieh, barkoemaarkede-politihkeles ulmieh jïh sosijalepolitihkeles ulmieh. Karrierebihkedimmie jïh kvalifiseringe geerve almetjijstie/eejhtegijstie sïjhtieh hijven illedahkh vedtedh gosse noerh edtjieh veeljedh ¶ – jïh maadthøøhpehtimmiem tjïrrehtidh. ¶ Noerhte-Trøøndelagen primære-tjïelth jïh Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïelte aktem intensjovnelatjkoem jååhkesjin gålkoen 2008 dan 13-jaepien lïerehtimmieboelhken bïjre, mij jijnjh sjyøhtehke laavenjostoesuerkide jïh laavenjasside tjuvtjede, juktie karrierebihkedimmiedïenesjidie bueriedidh. Vaajteles jïh daerpies intensjovnelatjkoem vihtiestidh jïh sjïehtesjidh juktie aktem vaajteles faageevtiedimmiem åadtjodh, jïh buerebe faalenassh utnijidie vedtedh. Daerpies tjåenghkies ulmieh darjodh karrierebihkedimmiebarkose maadthøøhpehtimmesne, maallem utnedh guktie edtja barkoem øørnedidh, råålletjielkestimmie, vuartasjidh jïh vijrebe evtiedidh dam øørnegem maahtoe- jïh kvaliteteevtiedæmman, - daan nuelesne faageevtiedimmiesijjieh vuartasjidh jïh vijrebe evtiedidh. Hijven karrierebihkedimmiedïenesjh sæjhta jiehtedh barkoe gelline suerkine, jïh gellie aktøørh meatan sjïdtieh. Karrierejarnge edtja viehkiehtidh faagesuerkiem ållesth gahtanidh, gusnie maahtoevierhtieh skreerjie, jïh tsavtshvierhtienuepieh vuajna gaajhkijste instansijste mah karrierebihkedimmine barkeminie. Senijorh åestedh Øøhpehtimmiesektovresne lea dïhte øørnege, gusnie barkijh bijjelen 62 jaepieh faalehtimmiem åadtjoeh 20 % vaenebe barkedh bielelen baalhka geahpene, akte lissiemaaksoe 3 mill. kråvnine. ¶ Learohkelåhkoej evtiedimmie Årrojeprognose gaskoeh nasjovnale sjïdtedimmie (daaroen MMMM) vuesehte låhkoeevtiedimmie 16-18 jaepieh sæjhta jeerehtidh dej ovmessie geografeles suerkiej gaskem Noerhte-Trøøndelagesne; naemhtie (rïektes taallh 2008 -2010): ¶ *Skierden dajve lea Meråker, Skierde jïh Frostan tjïelth. Lievenge/Verdal lea Lievenge, Verdal, Leksvik, Mosvik jïh ¶ 60 % Inderøy’ste. Stientjen dajve lea Stientje, Verran, Inderøy (40 %),Snåase ¶ (30%), Namdalseid (70 %). Sisnjelds Nåamesjevuemie lea Namsovse, Lijre, Raavrevijhke, Namsskogan, Kråangke, Hillaante, Overhalla, Fosnes, Flatanger, Snåase (70 %) jïh Namdalseid (30%). Bynjgetje Nåamesjevuemie lea Vikna, Nærøy jïh Leka. ¶ Goere vuelielisnie evtiedimmiem vuesehte dejstie noerijste 10. klaassesne 2020 raajan, maam åådtjeme dejstie ovmessie tjïeltijste fylhkesne. ¶ 1.3.3 Dïenesjh jïh dïenesjedorjemasse ¶ Dïhte joekedimmie dïenesjidie naemhtie vååjnoe reeknemassesne 2009 jïh budsjedtesne 2010: ¶ Taallh vuesiehtieh mijjieh jaepien 2009 nåhtadimh medtie 86 % dejstie vierhtijste skuvlegïehteldæmman. Daan sisnie gaajhkh maaksoeh, baalhkah jïh jeatjah gïehteldimmiemaaksoeh dejtie ovmessie øøhpehtimmieprogrammide mejtie suerkie utni jaepien 2009. Jis dam voestes budsjedtem vuartesje 2010, dle gaajhkh dïenesjh lea naa seamma daltesisnie goh reeknemasse 2009. ¶ Sïejhme skuvlegïehteldimmie /faalenassestruktuvre ¶ Dennie barkosne faalenassestruktuvrine skuvlejaepien 2011/2012 dle fylhkenraerien politihkeles våaromem boelhken 2008-2011 våaroemasse bïejeme. Daate lea aaj dej nænnoestamme bihkedassi bïjre faalenassestruktuvresne boelhken 2008-2018. ¶ Faalenassestruktuvren raeriestimmesne skuvlejaepien 2011/2012, ij leah stoerre jarkelimmieh dorjeme skuvlide. Dah raeriestamme jarkelimmieh leah åssjaldahki mietie dennie faalenassestruktuvreaamhtesisne jaepien 2010/2011, dejtie smaave dåehkide tjøønghkedh seamma programmefaagen sisnjelen, vaenebe skuvline aktene regijovnesne. ¶ Dïhte goere bijjene raereste guktie maahta kapasitetem jarkelidh skuvlejaepien 2011/2012, viertiestamme skuvlejaepine 2010/2011. Daate akte giehpiedimmie, tjåanghkan 34 sijjieh. Raeriestamme aktem giehpiedimmiem jåa1 23 sijjiejgujmie, akte lissiehtimmie 44 sijjiejgujmie jåa2, jïh akte giehpiedimmie 55 sijjiejgujmie jåa3/jåa4. ¶ Øøhpehtimmie sosijal-/medisijnen institusjovnine ¶ Budsjedten sjïekenisnie dle daate diedtejoekedimmie aaj akte haesteme, juktie fylhkentjïelte ij faamoem utnieh moenedh man gellie sijjieh edtja årrodh jïjtse fylhkesne. 2010 raejeste aaj healsoeinstitusjovnh seamma øørnegen nualan bïejesuvvieh. Daan raajan dle histovrijen taallh veeljeme gosse budsjedtine barkeme. Seamma aejkien dle vuajna dovne låhkoe jïh gelliesåarhts sjïehtedamme øøhpehtimmie, læssanieh. Dannasinie sæjhta iemie årrodh aktem lissiehtimmiem budsjedtese jïh ekonomijesoejkesjasse bïejedh. ¶ Sjiereøøhpehtimmie ¶ Ohtsijetaalle jåarhkeøøhpehtæmman 2010/2011 vuesehte learohkh mah sjiereøøhpehtimmiem daarpesjieh, læssanieh. Ulmie lea iktegisth orreme learohkh mah aktem hijven sjïehtedamme øøhpehtimmiem åadtjoeh, edtjieh vaenebe sjiereøøhpehtimmiem daarpesjidh. Dannasinie dle barkeme stuerebe ekonomeles dahkoesijjieh åadtjodh gaajhkide learoehkidie. Læjhkan lea naemhtie akte stuerebe låhkoe aktede jaepeste svihtjemeheaptoeh åtna mij vielie sjïehteladtemem kreava sjiereøøhpehtimmien tjïrrh. ¶ Jienebh tjïrrh ¶ Prosjekte Flere gjennom orrijij 01.08.10. Galhkuvereektehtse prosjekteste vuesehte daelie lea reaktoe geajnosne. Daelie daam prosjektem Flere gjennom ektine dejnie barkojne vuajna maam Byjjenimmiekommisjovne edtja darjodh. Bene daah suerkieh leah annje vihkeles gosse barkoem tjïrrehteminie, jïh akte vihkeles bielie dïenesjedorjemasseste: Vihkielommes maehtelesvoeth tjirkedh Kvalitetem tjirkedh sertiestimmine Faage- jïh barkoeøøhpehtimmiem nænnoestidh skuvline jïh sïeltine Nænnoesåbpoe lïerehtimmiebyjrese jïh nænnoestamme psykisk healsoe Sæjhta dam vihties barkoem sjæjsjalidh aktene jïjtse aamhtsesne fylhkendægkan goeven. ¶ Stavra lea vihkeles jis edtja vaajteles illedahkh jaksedh, jïh dam krøøhkeme dovne dotkemen tjïrrh jïh voernges åejvieladtjijste. Fokuse stavrese goh faage jïh funksjovne læssene, dovne byøgkeles sektovresne sïejhmelaakan, bene joekoenlaakan skuvli muhteste, jïh guktie skuvle buektehte illedahkh jaksedh. Orre stavradotkeme soptseste mijjieh daelie aelkebe akten boelhken sijse båetedh gusnie profesjonelle stavra fokusem åtna, bene aaj gusnie stuerebe fokusem åtna stuvremasse. Stavra lea vihkeles skuvlen sisvegen jïh skuvlen illedahki gaavhtan. Daennie ektiedimmesne dle daajroe staavran bïjre vihkeles sjædta juktie daejredh guktie stavra dåemede. Rïektesisnie daate lea maahtoe staavran bïjre jïh voerkesvoete. Øøhpehtimmiesuerkesne dle stoerre leavloem beaja maahtoelutnjemasse stavran sisnjelen, juktie buektiehtidh åvtehkh/barkijh, darjoeh jïh sektovrh evtiedidh. Faalehtamme ovmessie ¶ maahtoeråajvarimmieh mah poengh vedtieh, jïh aaj staavraevtiedimmie jïjtsh forumi sisnjeli. Ulmie lea stavran fokusem lissiehtidh, jïh voerkesvoetem stavran bïjre sektovrisnie nænnoestidh. Edtja aaj maahtoem krievedh gosse orre åvtehkh seehtie. Øøhpehtimmiesektovre, altese stavrastrategijen tjïrrh, sæjhta sektovren åvtehkh edtjieh daajroem utnedh guktie jïjtje stuvrie, daajroe jïjtsh illedahki bïjre, jïh guktie jïjtse stavravoete viehkehte illedahkide ¶ jaksedh mijjen utnijidie. Lissine tjuara ”Tid for ledelse”- sijjieh, juktie ¶ ussjedidh jïjtse stavravoeten bïjre, vihkeles årrodh dennie barkosne åvtese. Sektovre barkeminie aktem tjåenghkies goerkesem evtiedidh, guktie stavravoetem sektovrisnie åtna. ¶ Kvaliteten sisnjelen lea joekoen kvaliteteevtiedimmiesysteme øøhpehtimmiesektovresne jïh lïhke darjomh mah leah vihkeles tsavtshvierhtieh, juktie darjoeh gorredidh/viehkiehtidh jïh sektovre ahkedh evtiesuvvieh. Daate gaskem jeatjah darjoej jïjtsevuarjasjimmiem feerhmie, åehpiedehteme tjåenghkies illedahkijste fylhkendægkan (Kvalitetebïevnese), jïh skuvline guessine minnedh juktie illedahkide dåarjoehtidh, jïh stuvremedijaloge goh akte bielie sektovren stuvremesystemeste. Kvalitetevtiedimmiesysteme betniedaatah vadta juktie haestemh gaavnedh dovne darjoedaltesisnie jïh abpe ¶ sektovresne. Daate daajroem vadta guktie ”tsiehkie lea daelie” jïh ¶ bïevnesh stuvremen bïjre vadta gaajhkide åvtehkidie gaajhkine daltesinie sektovresne. Ektine dejnie barkojne Byjjenimmiekommisjovnem jïh Flere gjennom dåarjoehtidh, dle illedahkh kvalitetebarkoste sïjhtieh vielie bïevnesh vedtedh dej haestemi bïjre mejgujmie barkeminie, dovne sektovresne jïh darjoedaltesisnie. Maahta aaj dejtie illedahkide nåhtadidh juktie gorredidh råajvarimmieh stuvresuvvieh dogkoe gusnie daajra haestemh, jïh dïhte sæjhta viehkiehtidh illedahkh møøledh råajvarimmiebarkoste. Aaj daerpies sjïehteladtemem dåarjoehtidh jïh nænnoestidh goh joekehts sijjiejgujmie, gusnie sjyøhtehke teemah bæjjese vaaltasuvvieh/ mejgujmie barkeminie, juktie bïevnesh jïh daajroem geerjehtidh, jïh aktem tjåenghkies goerkesem sjugniedidh dejtie haestemidie jïh vuekide. Jeatjah gaavhtan lea fokuse åehpiedehtemasse stuvremedaatijste, jïh dïrregh juktie stuvremedaatah nåhtadidh gosse råajvarimmine barka. Sæjhta daerpies årrodh stuvremesystemem evtiedidh, jïh darjodh guktie aelhkebe sjædta sjyøhtehke illedahkedaatah gaavnedh. Daate feerhmie gaskem jeatjah gorredimmie daatavåaroemistie gosse lea input ¶ ’n jïh ”orrevoete”’n bïjre, jïh aktem systemem ¶ sjïehteladtedh mij dorje guktie aelhkebe sjædta orrestamme illedahkedaatah veedtjedh, dovne darjoe- jïh sektovredaltesasse. ¶ Daajroe reaktoe tsavtshvierhtiej bïjre, jïh dïhte lïerehtimmiedimensjovne misse kvaltitetebarkoe sjïehteladta, sïjhtieh aaj fokusesuerkine årrodh åvtese. Fokuse tjuara årrodh lïeredh dejstie mah buektiehtamme hijven illedahkh jaksedh, dovne jïjtsh skuvli gaskem, jeatjah skuvlh jïh haarjanimmie jeatjah laantijste. Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïeltem tjïertestamme goh ¶ ”bøøremes praksise” dejnie suerkine mah leah kvaliteten bïjre, bene tjuara ¶ væjklelåbpoe sjïdtedh jeatjabistie lïeredh. Internasjonaliseringe sæjhta akte joekoen hijven tsavtshvierhtie årrodh juktie dam voebnesjidh. ¶ Faageøøhpehtimmie ¶ Jeanatjommes dejstie vierhtijste faageøøhpehtæmman, bijjelen 90 %, sïeltide jåhta goh lïerehtimmiedåarjoe jallh faagepryøvenassen sjïekenisnie. Daelie mahte 1400 juhtije ¶ learoelatjkoeh, daestie medtie 70 learoekandidath. Gosse jienebh learoelatjkoeh jïh learoesïelth sjïdtieh, dle aaj stuerebe daerpiesvoete sjædta bihkedimmien jïh dåarjoehtimmien åvteste. Ihke vielie learoekandidath sjïdtieh, dle aaj joekoen daerpies dejtie dåarjoehtidh. Dïhte ¶ laavenjostoe dejnie støøremes ”åestijedåehkine”, dah Øøhpehtimmiekontovrh, lea ¶ gårreldahkesne aktene guejmievoetelatjkosne. Juktie aktem hijven jïh eensi aktivyøki barkoem gorredidh øøhpehtimmiekontovri gaskem, dle aktem gïehteldimmiedåarjoem vadta øøhpehtimmiekontovri vearman. Gïehteldimmiedåarjoe jïh guejmievoete aktem radtjoes laavenjostoem vedtieh. Vielie goh 800 faage- jïh svennepryøvenassh illesuvvieh fïerhten jaepien. Pryøvenassemoenehtsh utnieh, goh jeatjah fylhkentjïelten tjirkijh, baalhkam njoelkedassi mietie, maam Fylhkendigkie nænnoestamme. Pryøvenassemoenehtsen barkoeboelhke lea 4 jaepieh, jïh tjuara jaabnan bihkedimmiem utnedh. Orre krievemh vuarjasjimmiemaahtose lea dorjeme guktie daerpiesåbpoe maahtoem evtiedidh, jïh daerpies øøhpehtimmem vijrieslaakan jåarhkedh. Juktie kvalitetem gorredidh pryøvenassemoenehtsi barkosne, dle boelhken 2010-2012 akte lissiefokuse kvalitetese vuarjasjimmesne, jïh vihtiestæmman pryøvenassevuarjasjimmien bïjre. Boelhken 2006-2010 dle minngieøøhpehtimmiem tjarki lutnjeme dejtie faageles åvtehkidie jïh bihkedæjjijde. Minngieøøhpehtimmie iktegisth daerpies, jïh dïhte darjome jaepiej 2011-2012 seamma daltesisnie jåarhka. Maahta barkoem darjodh viehkine vielie staateles vierhtijste. Tjåenghkies lïerehtæjjatjåanghkoeh aaj akte sijjie gusnie maahta lïerehtimmiebyjresen bïjre digkiedidh learoesïeltine. Daate sijjie jïjnjh bïevnesh bååstede vadta gusnie ij leah dan hijven, jïh dannasinie vihkeles bïevnesh vadta juktie kvaltitetem øøhpehtimmiesne evtiedidh. ¶ Dah dåarjoeh learoesïeltide leah nænnoestamme prieviej tjïrrh staateste. Øøhpehtimmielaake åeliedimmieh vadta Fylhkentjïeltese dej lïerehtæjjaj åvteste mah teorijeøøhpehtimmiem fååtesieh. Lïerehtæjjah åajvahkommes dam faatoes teorijeøøhpehtimmiem åadtjoeh gosse meatan dejnie geerveøøhpehtimmie-faalenassine. ¶ Karrierebihkedimmie / karrierejarngh ¶ Karrierebihkedimmie akte prijoriteradamme råajvarimmie. Åssjaldahke lea dastegh dah noerh buerie raerieh jïh bihkedimmiem åadtjoeh veeljemen bïjre ¶ – jïh sertiestimmietsiehkiej ¶ bïjre, dah edtjieh maehtedh buektiehtidh reaktoe jïh buerebe veeljemh darjodh, jïh dïhte edtja vihth haajpanimmiem giehpiedidh jïh maahtoejaksemem bueriedidh. Akte ulmie Maahtoelutnjemisnie lea raeriestimmiedïenesjem bueriedidh maadthøøhpehtimmesne, gellie råajvarimmiej tjïrrh. Akte dejstie råajvarimmijste lea evtiedimmie destie maam daaroen gohtje Partnerskap for karriereveiledning, mij joekehts daltesinie jïh sektovri dåaresth gellie aktøørh meatan vaeltieh, mah maehtieh viehkiehtidh raeriestidh jïh karrieren bïjre bihkedidh. Vuarjesje maahtoeevtiedimmiem skuvleraeriestæjjide goh eevre vihkeles juktie kvalitetem karrierebihkedimmeste bueriedidh. Dah orre faag Øøhpehtimmieveeljeme, (Utdanningsvalg), noereskuvlene jïh Prosjekt til fordypning barkoefaageles studijeprogrammesne edtjieh noeride aktem buerebe våaromem vedtedh veeljedh. Vuarjasjimmie dehtie faageste Øøhpehtimmieveeljeme vuesehte mennie mieresne faage viehkehte barkoe- jïh øøhpehtimmiebihkedimmiem nænnoestidh ¶ maadthskuvlesne. Laavenjostoe skuvlen jïh jielemen gaskem lea eevre daerpies jis edtja faagine lyhkesidh ¶ . Reektehtse (Utdanningsvalg” NIFU-Step 2010) vuesehte smaave tjïelth ¶ sveekesåbpoe laavenjostoeh stoerre tjïeltijste, dovne Noereskuvle jïh jåarhkeskuvle Tjïelth jïh fylhkentjïelte Tjïelth jïh voenges jieleme Daate lea gïeltegs akten fylhkese gusnie åajvahkommes smaave tjïelth. ¶ Karrierejarnge Noerhte-Trøøndelagesne lea tseegkeme goh akte prosjekte mij edtja golme jaepieh juhtedh. Prosjekten aajhterh leah Fylhkentjïelte, NAV, KS, LO jïh NHO. Jarnge lea Verdalesne jïh Namsovsesne jïh edtja faalehtidh: karrierebihkedimmiedïenesjh geervide jïh noeride vierhtie ¶ – jïh maahtoejarnge karrierebihkedimmien sisnjelen ¶ karrierebihkedimmie sïeltide mah leah jarkelimmesne Faalenasse karrierebihkedimmien bïjre aktene jieledeguhkies perspektijvesne lea akte tsavtshvierhtie juktie sjiere ulmieh jïh daerpiesvoeth jaksedh, øøhpehtimmiepolitihkelen ulmieh, barkoemaarkedepolitihkelen ulmieh jïh sosijalepolitihkelen ulmieh. Karrierebihkedimmie jïh kvalifiseringe geervijste / eejhtegijstie sïjhtieh aktem øørnedamme effektem utnedh, guktie noerh veeljieh ¶ – jïh guktie maadthøøhpehtimmiem tjïrrehtieh. ¶ Ussjedeminie jåarhkedh dah learohkh jïh lïerehtæjjah Noerhte-Trøøndelagesne nuepiem utnieh jåarhkeøøhpehtimmiem jïh haarjanimmiem åadtjodh jeatjah laantijste. Gaskem jeatjah sjïere laavenjostoelatjkoeh daejnie laantine dorjeme, Belgije, Russlaante jïh Englaante, jïh sjïere guejmievoeth lïerehtæjjide, mah leah våaroemisnie dejtie dåarjoeøørnegidie Leonardo da Vinciprogrammen tjïrrh. ¶ Vierhtiejarnge jïh regijovnale evtiedimmie ¶ Daan biejjien dle geerve almetjh nuelelen 25 jaepieh reaktoem utnieh jåarhkeøøhpehtimmiem åadtjodh. Lissine lea aaj vielie ryøktesth øøhpehtimmie jielemen vøøste, øørnedamme jåarhkeskuvli vierhtiejarngi tjïrrh. Daate dovne jilleskuvlefaalenassh jïh åenebe kuvsjh. Joekoen kruana (Mære laanteburrieskuvle) jïh plaave /Byjngetje Nåamesjevuemien jåarhkeskuvle) sektovren sisnjelen dah skuvlh leah vihkeles deallahtæjjah jieliemidie. Dovne øøhpehtimmiesektovre, RES (Regijovnale evtiedimmiesoejkesje) jïh byjngetje laavenjostoeguejmieh goh Innovasjovne Nøørje jïh Jilleskuvle, faalenasside maeksieh. Gosse beetnehdåarjoe lea naemhtie dle dah skuvlh eah rikti daejrieh guktie sjædta, jïh dannasinie geerve faalenasside soejkesjidh. Vuarjesjeminie mejtie daate darjome buerebe sjædta akten jeatjah beetnehdåarjoeøørnegen tjïrrh. ¶ Gïehteldimmie gåetijste ¶ Aarvoevaarjelimmie soejkesjamme gorredimmien tjïrrh Stoerre aarvoeh leah fylhkentjïelten gåetine ¶ – soejkesjamme gorredimmie boelhkine lea akte ¶ vihkeles aarvoereereme guhkiebasse. 2005 raajan dle gorredimmiebudsjedtem nænnoesti 0,5 mill. kråvnajgujmie fïerhten jaepien daan beajjetje daltesasse, mij lea 10 mill., mestie 40 ¶ % frijjelaakan åtnasåvva fïereguhten darjoen mierien sisnjelen, mearan 60 % mierhkelgåvva energije- jïh gorredimmieprosjektide, mejtie Eekegoevtese tjïrrehte. Gïehteldimmie jïh gorredimmie gåetijste leah darjoej frijje vierhtiemieriej sisnjelen, ektine dej jeatjah maaksoejgujmie øøhpehtimmien sisnjelen. Daej daaletje sektovresuerkiej sisnjeli dle gïehteldimmie gåetijste geahpanamme medtie 60 % raajan normerte daltesistie. Dej minngemes jaepiej ij leah lissiehtahkem dorjeme jalhts energijemaaksoeh sjïdteminie, jïh skåårvemh energije- jïh byjreseråajvarimmine leah tjïrrehtamme dïenesten gaavhtan, dsj. geahpanamme mierieh. Vihkeles bielieh destie mij laahpehtsinie sjïdteme gorredimmeste, edtja bigkemen/ bueriedimmien tjïrrh vaeltedh dejstie gaavnoes gåetijste skåårve ¶ meprosjektesne ”skoler for fremtida”, mierhkeldh prosjekth sïejhme gorredimmievierhtjijste, energije- jïh ¶ byjreseskåårvemh jïh jaepien 2009 dle aaj 15 mill kråvnah nåhtadi dejnie Statlig ¶ Tiltakspakk’ine ektine. ¶ Ållesth byøroe gïehteldimmie- jïh gorredimmiemieriem gåetide lissiehtidh akten boelhken. Akte lissiehtahke 15 kråvnine fïerhten m ¶ åvteste sjædta 2,8 mill fïerhten jaepien. Maahta dam akten bijjiedimmiesoejkesjen tjïrrh darjodh, bene ij leah dagkeres bijjiedimmiem raeriestamme 2011. ¶ Gïehteldimmie jïh ¶ – arealeradtjoestimmie ¶ Sektovren ållesth gïehteldimmievierhtiej mieriej sisnjeli, dle akte ulmie dan stoere låhkoe goh gåarede, lea ryøktesth øøhpehtæmman gårredamme. Gosse dejtie skuvleskåårvemidie tjïrrehte (v. FD 06/21) dle pedagogeles funksjovnelle skuvlegåetieh åadtjobe, jïh skuvlegåetieh dejtie kvaltitetide utnieh mejtie mijjieh jåarhkeøøhpehtæmman utnebe. Kapitalemaaksoeh dejtie orre skuvleskåårvemidie leah maakseme dannasinie sektovremierie lea seammalaakan geahpanamme, jïh juakasuvvieh dejtie aktegs darjojne. Aarebi jaepiej krievemh gïehteldimmie- jïh arealeradtjoestæmman leah åajvahkommes aaj maakseme dannasinie skåårvemeprosjektide tjïrrehtamme, jïh gorredimmielaahpehtse geahpene gosse dejtie gaavnoes gåetide buerede. ¶ Gïehteldimmieradtjoestimmie lea annje akte hijven tsavtshvierhtie juktie vierhtieh ryøktesth øøhpehtæmman loevenidh, jïh fokuse sæjhta årrodh radtjoes sjïekedæmman jïh enegijreekonomiseringese ¶ – dovne ekonomijen jïh klijman gaavhtan. ¶ 1.3.4 Byjreseråajvarimmie ¶ Jïjtse ¶ Dennie nænnoestamme Klijma- jïh energijesoejkesjisnie dle tjåådtje jïjtse gåetieveahka lea dïhte vihkielommes suerkie juktie ulmiem jaksedh klijmagaasseluejhtiemidie giehpiedidh 50 %, jïjtse darjoste. Fokusem åtna vielie råajvarimmine, dovne dejtie gaavnoes jïh båetije gåetide. Akte aktanimmie gellie faaktovrijstie mij effektem vadta, gaskem jeatjah: akte duvhties jïh hijven ålkoebielie magkeres baahkedimmiesysteme, orrestimmeles energijem nåhtadidh energijeradtjoestimmeles råajvarimmie gaavnoes gåetine orre gåetieh vuelege energijeåtnojne magkereh bigkemematerijalijste ¶ systemh bïejedh juktie energijem stuvredh jïh vååksjedidh Energijeråajvarimmie daennie barkosne dan raajan lea medtie 85 mill. kråvnah boelhken 2007-2014 (meatan Enova dåarjoe) gusnie veanhtadihks tjåenghkies energijegiehpiedimmie sjædta 8,8 GWh fïerhten jaepien. Lissine konvertinge ferriedihks jïh 100 % orrestimmeles energijefasseldimmiem båata jïh utfasing gaajhkijste åljagiebnijste. Boelhken 2011-14 skåårvememieriem 12 mill. kråvnine tjåadtjohte fïerhten jaepien Energije- jïh byjreseskåårvemidie. ¶ Jaepien 2009 dle lissine råajvarimmieh 16 mill kråvnaj åvteste tjïrrehti vierhtiejgujmie Staten ¶ Tiltakspakke’ste, åajvahkommes ålkoebielien vøøste rïekteme. Jis buektehte mijjen gåetide ¶ duvhtiesåbpoe jïh buerebe isoleradamme darjodh, dle maehtebe dovne baahkedimmiem jïh ventilasjovnem giehpiedidh, mij mænngan geahpanamme energijeåtnoe jïh CO2-luejhteme sjædta. Aaj 2011 dle bijjelen 6 mill. kråvnah lyjke mierhkeldh gorredimmievierhtine. Edtja dejtie vierhtide åajvahkommes nåhtadidh ålkoebieliem bueriedidh jïh teknihken gaavhtan gaavnoes gåetine. ¶ Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïelte aktem gåetieveahkam reerie medtie 190 000 m ¶ , gusnie 11 jåarhkeskuvlh jïh akte reeremegåetie. Daejstie lea medtie 148 000 m ¶ baahkedamme areale. Jaepien 1991 dïhte baahkedamme areale mijjen darjojde (ajve daan beajjetje darjomh leah meatan vaalteme) 78.113 m ¶ . Seamma aejkien jienebh skuvlh orrijamme jallh tjåanghkan bïejesovveme daan boelhken, jïh lea akte bielie dehtie aalkeme areale/radtjoestimmieprogrammeste. Tjaktjen 2005 Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïelte gøøkte stoerre prosjekth eelki gïehteldimmie- jïh arealradtjoestimmien gaavhtan. Dah leah energijestuvremasse ektiedamme, jïh tseegkeme orre FDV-systemijste (Forvaltning - Reereme-, Drift - gïehteldimmie, Vedlikehold - gorredimmie) dejtie gïehteldimmie- jïh sjïekedæjjaåvtehkidie gaajhkine darjojne. Enova lea vierhtieh dåårjeme prosjektide. Dïhte åenehks ulmie lea energijemaaksojde darjojne giehpiedidh, jïh destie aaj klijmaluejhtemh, energijeradtjoestimmien tjïrrh ¶ Ussjede vielie giehpiedimmieh energijeåtnosne buektiehtidh. Daate juktie ulmide jaksedh giehpiedimmien bïjre 50 % eannan 2020, jïh aaj dejtie aahkedh striengkiesåbpoe krievemidie energijeåtnose orre Soejkesje- jïh Bigkemelaakesne, mij båata 2010, daan nuelesne aaj krievemh Energijemïerhkesjimmien bïjre. ¶ Daah ulmietaallh leah annjebodts eannan 2013: ¶ Orre gåetieh: Nuelelen 100 kWh/m ¶ Gaavnoes gåetieh: nuelelen 120 kWh/m ¶ 100 % orrestimmeles energije baahkedæmman Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïelte sæjhta tijjen åvtese fokusem bïejedh daejtie hijven energijeradtjoestimmie-/klijmaråajvarimmide gosse orre gåetieh bigkie jïh gåetieh jarkele: Ferriedihks energijesysteme /tjaetsieguedtien baahkeøørnegh Stuerebe åtnoe orrestimmeles energijeste, fokusinie biobrenselese Tjoevkesh jïh ventilasjovne stuvreme daerpiesvoeten mietie Energijegiehpiedimmie gosse baahkepumpah nåhtede Vielie automasjovne Hijven bigkemeteknihken raerieh Reaktoe jïh byjresevietseles bigkemematerijalh ¶ Vielie EOS’inie barkedh (daaroen Energioppfølgingssystem) ¶ Effekte-lihtsem gïehtjedidh ¶ 1.3.4.3 Orrestimmeles energije ¶ Baalte dejnie konverteringinie tjaetsieguedtien energijese baahkedæmman gaajhkide gåetide, dle aaj vielie orrestimmeles energijem sjïehtesje. Dïhte aarebi ulmie mij lij 75 % orrestimmeles energije, lea daelie bæjjese 100 % staeriedamme, jaepien 2013 åvtelen. Gaajhkh åljagiebnieh edtjieh jamhkoes årrodh jaepien 2011 minngiegietjien åvtelen. Edtja daejtie prijoritetide darjodh: 1. Skreejredh tjïelten maajh-/lïhkebaahke-tseegkeldahkh tseegkedh, mah biobrenselem utnieh, gosse leejjemelatjkoem fylhkentjïelten gåetide dorje. Meråkerisnie jïh Kråangkesne dagkerh tseegkeldahkh buektiehtamme 2010, mearan tjïelte latjkojne barkeminie dan tseegkeldahken åvteste Inderøyesne. ¶ 2. Tseegkeme/ soejkesjamme private maajhbaahke-tseegkeldahkh mijjese ektiedidh (Skierde (gaasse, kloakke, biobrensele), Fylhken Gåetie (spaahkoe)) ¶ – mijjen gåetieh leah ¶ buektiehtamme stuerebe veahkam ektiedamme dejtie tseegkeldahkide 2010. ¶ 3. Viehkine gaahtjemistie buektiehtidh guktie private tseegkeldahkh orrestimmeles energijese Verdalesne jïh Stientjesne (Gulbergaunet) tseegkesuvvieh. Daelie tseegkeldahkem spaahkose/gaassese Guldbergaunesne bigkeminie, mij edtja gaervies årrodh 2011, mearan veanhtede tseegkeldahke Verdalesne edtja gaervies årrodh tjaktjen 2011 åvtelen. ¶ 4. Jïjtsh tseegkeldahkh tseegkedh spaahkose/pelletsasse (daan raajan Mæresne, Olav ¶ Duun’sne jïh Bynjgetje Nåamesjevuemesne gååvnese) jïh soejkesjeminie dam buektiehtidh ¶ Lievengisnie jïh Leksviksne 2011. Baalte daejnie dle soejkesjeminie vielie baahkepumpah nåhtadidh, åajvahkommes jåartabaahke, jïh aaj pilotetseegkeldahkh tseegkedh biejjieenergijine. Daelie aaj dam jarngem Senter for klimatiltak og fornybar energi i landbruket Mæresne tseegkemine. Daate feerhmie daan raajan bigkemem jïh juhtemem aktede pilote-, FOU jïh demonstrasjovneprosjekteste mij våaromem åtna baahkevøørhkemisnie sjædtoegåetide, mearan ij leah biogassetseegkeldahkem aalkeme daan raajan (Mære laanteburrieskuvle lea prosjekten aajhtere). ¶ Klijmavietseles bigkemematerijalh ¶ Gaajhkine prosjektine edtja alternatijve åasah moerine veedtjedh jïh vuarjasjidh goh akte bielie åestemeprosesseste. Akte bielie dejstie vuarjasjimmievæhtijste lea vihtiestimmie guktie energijem jïh klijmam aerviedamme, jïh jieledetijjen maaksoeh gosse vuekieh/faalehtæjjam veeljie. Jaepien 2010 aktem unnebe lissiegåetiem moereste bigkeme Meråkeren jåarhkeskuvlesne, vuelegeenergije-standardinie, jïh dïhte lïhkes gærjagåetie aaj guedtije moerekonstruksjovnh åtna. ¶ Orre Teknogåetesne Olav Duun’en jåarhkeskuvlesne dle såemies biehkieh sïjhtieh guedtije ¶ konstruksjovnigujmie moereste årrodh. Daesnie jïh jïjnjh orre skuvleprosjektine, goh Stientjen jåarhkeskuvle, dle vielie moerem nåhtadamme ålkoevïedtjine jïh vïedtjine gåetien sisnie. Daate maahta stuerebe gorredimmiemaaksoeh vedtedh båetijen aejkien. ¶ Prosjekte ”Frakken” Stientjen jåarhkeskuvlesne lea akte OFU-prosjekte laavenjostosne ¶ bigkiemïesterinie Grande jïh Innovasjovne Nøørjine ektine. Daesnie sïjhtebe pilote- jïh FOU ¶ prosjektine nïerhkedh ¶ ”intelligente moeren” bïjre, gosse edtja minngieisoleredh/bueriedidh ¶ Thorp-gåetien ålkoevïedtjh. ¶ 1.3.5 Skåårvemh ¶ Fylhkendigkie nænnoesti FD 06/21 ¶ Trøndelag mot 2020, aktem vijries skåårvemeprogrammem skuvlide, boelhken 2006-20. Ållesth 805 mill NOK (2006 kr). Minngebe nænnoestimmiej tjïrrh Fylhkendigkesne, budsjedte jïh staeriedamme budsjedtegietedimmieh, dle dah ekonomeles konsekvensh nænnoestimmeste jorkesamme, jïh lissine dle aaj jeatjah Eekeskåårvemh (gåetieh/tseegkeldahkh) nænnoestamme. Fylhkendigkie nænnoesti aamhtesisnie FD 06/25 Driftsrapport 1/2006 b. 30.04.2006, staeriedimmie budsjedteste 2006 jïh ekonomijesoejkesje 2006 ¶ – 2009 dejtie konsekvenside ¶ nænnoestimmeste FD 06/21. Ållesth lij daate 805 mill NOK (2006 kr). Minngebe FDnænnoestimmie, ektiedamme budsjedtese, eknomijesoejkesjidie jïh staeriedæmman dejstie, lea jarkelimmieh vadteme skåårvemedrïektesne jïh -veahkesne, jïh ektiedamme jarkelamme jïh orre daerpiesvoetide. FD 7/32 (staeriedamme budsjedte) dle aktem lijkiekompensasjovnem nænnoesti åasabijjiedimmien åvteste, ihke lij akte sjïere evtiedimmie bigkememaarkedesne boelhken 2005-2007 (jåarhki jaapan 2008). Åasakompensasjovne dan åvteste lij 15 %, inkl. sïejhme sjïehtesjimmie jaapan 2008. Lissine sïejhme staeriedimmie båata, fïerhten-jaepien åasa- jïh baalhkasjïdtedimmien åvteste. Skåårvemeraeriestimmie ekonomijesoejkesjisnie 2011-14 våaroemasse beaja daate voestes skåårvemeraeriestimmie 2006-20, maam nænnoestamme (FD 09/77) edtja gaervies årrodh 2013. Reektehtse-teknihkeles fåantoej gaavhtan, dle gaajhkide skåårvemidie reektie boelhken 2006-13, aktene tjåenghkies skåårvemeprogramm ¶ esne ”Skoler for fremtiden”, saaht gåessie ¶ nænnoestimmiem darjoeji. Edtja dam tjåadtjoehtidh goske dejnie orrije jaepien 2013. Sæjhta orre skåårvemh 2014 raejeste sjïerelaakan reektedh, jïh fïereguhten prosjektese. Reessehtimmieh/jarkelimmieh skuvleskåårvemeprogrammeste (FD 06/21) Ektiedamme dejtie aarebi prosjektide, dle daejtie jarkelimmide skåårvemeprogrammesne dorje. Dah jarkelimmieh lea barkose åvtese ektiedamme, jïh ij læssanamme mierie Daah prosjekth prijoriteradamme øørnegen mietie (aalkovistie 2006 kr): Lievengen jåarhkeskuvle: 6,9 mill. kråvnah. Raereste dam reessehtidh 2012 raejeste 2011 raajan juktie dejtie tjïelten prosjektide ektiedidh mah leah 1000jaepienheevehtæmman ektiedamme. Feerhmie tseegkeldahkh ålkone, paarkh jïh geajnoeh illehtidh. Stientjen jåarhkeskuvle: 28,7 mill. kråvnah. 2. daltese edtja gaervies årrodh ruffien 2012 sijjeste goeven 2011, juktie fer seejnes aalkoe/kontraheringe jïh makeskifte ¶ Stientjen tjïelte. Stientjen jåarhkeskuvle sæjhta juhtemem tijjen åvtese bïejedh juktie ij leah maereles jeatjah skuvlegåatan juhtedh goeven skuvlegïehtelimmien gaavhtan. Dannasinie skåårveme 28,7 millijovnh kråvnine 2011, ij sjïdth fearan 2012. Ole Vigen jåarhkeskuvle: 28,7 mill kråvnah. Skierden tjïelte ¶ dam Storhall’em illie ¶ goeven 2011, jïh dannasinie 2. bigkemedaltese Ole Vigen jåarhkeskuvlesne tjuara årrodh ånnetji aarebi goh aarebi ekonomijesoejkesjinie nænnoestamme. Tjuara soejkesjamme skåårvemem, 28,7 mill. kråvnine 2012, jaapan 2011 reessehtidh. Akte portefølje-stuvrememaalle ¶ åtnasåvva dejtie skåårvemeprosjektide ektiedamme ”Skoler ¶ ”. Reereles luhpiedimmiej tjïrrh dle gaajhkh prosjekth daan raajan 10 ¶ % åådtjeme goh kompensasjovne åasabijjiedimmien gaavhtan, mearan dïhte jeatjah bielie nænnoestamme miereste aktede prosentespesifihke maarkedevuarjasjimmeste juakasåvva. Dïhte seamma joekedimmiehaamoe lea åtnoe dejstie 5 % lyjkeme tjåenghkies reservijste. Orre prosjekte kantinetjøøvke Verdalen jåarhkeskuvlesne Kantine/vestibyle skuvle jïh saavka lea illesovveme dennie voestes skuvleskåårvemeprogrammesne, bene idtji maereles sjïdth (tjøøvken sijjie). Raereste aktem orre kantinetjøøvkem bigkedh Verdalen jåarhkeskuvlesne 2014. Skåårvememierie 5,1 mill. kråvnah. Skåårvemedåarjoe orre stoerrehaalle Skierde Ektiedimmesne dejnie latjkojne bigkemen bïjre aktede orre Stoerrehaalleste Skierdesne, dle maereles fåantoej gaavhtan, akte ålkoebielie gåårvedstjiehtjelen bijjielisnie akten orre 3.laptese tseegkesåvva 2011 - medtie 1000 m ¶ . NTFT latjkoem åtna dah nuepiem utnieh arealem nåhtadidh goh akte bielie dejstie latjkojste lissiebigkemen jïh skåårvemedåarjoen bïjre. Tsiehkestahta areale edtja gaervies årrodh øøhpehtæmman Ole Vigen jåarhkeskuvlese 2014 ihke jienebh learohkh sjïdtieh, jïh hiejhteme dejstie baatseme paviljongijste. Skåårvememierie 15,5 mill. kråvnah. ¶ Energije- jïh byjreseskåårvemh ¶ Sïejhme mierie Juktie luejhtemeulmieh jaksedh dle aarebi aktem fïerhten-jaepien skåårvemem nænnoestamme soejkesjeboelhken 2011-13 12 mill. kråvnine, jïh orre 12,3 mill. kråvnah 2014. Orre tjåenghkies skåårvmedaerpiesvoete daan åssjelasse lea 48,3 mill. soejkesjeboelhken. Baahkevåarhkoe sjïdtedimmiegåetie Mære Aarebi aktem prosjektem aalkeme ektiedamme dan Senter for klimatiltak og fornybar energi i landbruket Mæren jåarhkeskuvlesne. Daate daan raajan bigkemem jïh gïehteldimmiem feerhmie aktede pilote-, FOU- jïh demonstrasjovneprosjekteste mij våaromem åtna ¶ baahkevøørhkemisnie sjïdtedimmiegåetide, mearan ij leah biogaasse-tseegkeldahkem buektiehtamme daan raajan. Sæjhta baahkevøørhkemeprosjektem illehtidh juktie maahta aktem vihkeles dotkeme- jïh inkubatovreråållem vaeltedh, ektiedamme klijma- jïh energijeåtnose. Prosjekte edtja aktem energijedorjemassem vedtedh 600 000 kWh fïerhten jaepien ektiedamme tovmaatedorjemassese Mæresne. Prosjektem daan raajan maakseme aarebi mierijste Energije- jïh byjreseprogrammeste, Enova ¶ ’ste, jïjtse vierhtijste, Mære laanteburrieskuvleste ¶ jïh NTE ¶ Raereste aktem lissieskåårvemem Energije- jïh Byjreseprogrammesne 2,5 mill. kråvnine 2011, juktie baahkevåarhkoem gaervies darjodh, inkl. dynamisk termojiske våarhkoeh, bovresjimmievåarhkoe jïh optimaliseringe gïehteldimmeste akten optimale dorjemassen vøøste sjïdtedimmiegåetine, jïh FOU- jïh maahtoeevtiedimmiesijjide. Universelle haamoe Dïhte krieveme universelle haamoen bïjre gåetijste jïh skuvledajvijste lea nænnoestamme orre laakine jïh mieriedimmine. Tsiehkestahta daam nuekies krøøhkeste dej nænnoestamme mieriej tjïrrh, dejtie orre gåetide/jarkelimmide skuvleskåårvemeaamhtesisnie. Sæjhta daerpies årrodh vielie råajvarimmiejgujmie dejtie jeatjah gåetide jïh ålkoesijjide. Raereste dah soejkesjeboelhken minngiegietjesne båetieh mænngan daerpiesvoetem vihtesjadteme jïh goerehtalleme. Lyjkeme tjåanghkan 8 mill. kråvnah 2012/13 dan åssjelasse. Raereste 4,1 mill. vielie kråvnah læjkodh 2014. Unnebe råajvarimmieh Fylhkenøøhpehtimmien åvtehke/ Eeke Daerpies unnebe sjïehtesjimmieh/jarkelimmieh gaavnoes gåetijste darjodh, g.j. ektiedamme dejtie ahkedh jarkelimmide faalenassestruktuvresne jïh learohkelåhkosne. Soejkesjeboelhken 10-13 lea ållesth 5,8 mill. kråvnah dåårjeme. Tsiehkestahta dam tjåadtjoehtidh 2014 aktine lissieskåårvemem 2,1 mill kråvnine. Orre skåårvemebudsjedte 2011-2014 Vuesiehtimmie guktie dah båetije skuvleskåårvemh leah, mah våaromem utnieh voestes skuvleaamhtesisnie FD 21/06 (2006 kr) ¶ Vuesiehtimmie guktie dïhte ållesth skåårveme lea 2011-14, jïh gaajhkh minngebe nænnoestamme jarkelimmieh, inkl. staeriedimmie 2011 kråvnine: ¶ Doekeme eekijste ¶ Tsiehkestahta daejtie doekemidie/jarkelimmide darjodh, daagkeres skåårvemesoejkesje: ¶ Ektie-eeki sjïeke ¶ nisnie STFT’ine, dle akte aarvoe desnie medtie 25 mill kråvnine (mijjen ¶ låhkoe) gosse Rotvollem duaka. STFT dam prosessem juhtieminie. ¶ Edtja vuertedh Sutterø’em doekedh goske lea jåarhkeskuvlide Skierden dajvesne jïh ¶ learohkesjïdtedimmiem vuarjasjamme. Ij leah annje Barlia ¶ ’m Overhallesne doekeme. Eah leah annje 4 gåetiesijjieh 21 gåetiesijjijste ¶ doekeme ¶ Vårtun’esne, Lievengisnie. ¶ Doekeme Skjånes-prådtjoste, Rørvik Fylhkentjïelte aktem prådtjoe-eekem gåetiejgujmie eekie Rørvikesne, dejtie maritijme faagide Byjngetje Nåamesjevuemien jåarhkeskuvlesne, jïh aaj prådtjoesijjiem jïjtse vïnhtsese. Dejstie jielemepolitihkeles iedtjijste dle raereste eekem doekedh Gaske-Nøørjen Mearoebårran 4,2 mill kråvnaj åvteste jaepien 2011. Edtja doekemebaalhkam kapitalefoentese bïejedh. Midt-Norsk Havbruk/ Gaske-Nøøjren Mearoeburrie sæjhta reeremejarngem jïh gåårvedsgåetieh tseegkedh sijjen darjojde Viknan åerjielisnie, gåetiesijjesne. Ussjede aktem jïjtse leejjemegåetiem tseegkedh Byjngetje Nåamesjevuemien Jåarhkeskuvlen daerpiesvoeten åvteste dajvesne (medtie 225 m2) digkieluvseme leejjemereaktine disse + prådtjoesijjie vïnhtsese. Tsiehkestahta gåabpegh guejmieh siemes sjïdtieh guktie dah tsiehkieh leah sertistimmie- jïh leejjemesjïehtesjimmesne. Skuvlen læssanamme leejjememaaksoeh leah mierielissiehtahken tjïrrh, øøhpehtimmiesektovrese. ¶ 1.4.1 Sektovren gïehteldimmiemierie ¶ Raereste aktem joekedamme netto gïehteldimmiemieriem 17,5 mill. kråvnine jaepien 2011. Daate akte nominelle giehpiedimmie 0,7 mill. kråvnine viertiestamme voestes budsjedtine jaepien 2011, mij aaj faageskuvlen ekonomeles våaromem dïenesjedorjemassese giehpede seammaleejns 2011. ¶ 1.4.1.1 Gïehteldimmiemierie 2011-14 Gïehteldimmiemierie 2011 -14 FAAGESKUVLH ¶ Goere juhtije åasadaltesem vuesehte, ajve 2011-kråvnah 2011 raejeste. Reeremejarkelimmien tjïrrh jïh laake faageskuvleøøhpehtimmien bïjre, dle fylhkentjïelth diedtem åådtjeme faageskuvleøøhpehtimimem faalehtidh mij våaromem åtna voenges, regijovnale jïh nasjovnale iedtjesuerkine. Maaksoeh faageskuvlide leah 2011 raejeste vååjnehtamme goh jïjtse sektovre. Dåarjoe staateste lea akten sjiere joekedimmien mietie mieriedåarjosne, jïh 2011 dïhte sæjhta 17,5 mill. kråvnah årrodh. Daah vierhtieh leah ajve dejtie teknihken faageskuvlide. Fïereguhte fylhke staatem ohtsede beetnehdåarjoen bïjre healsoe- jïh sosijalefaagide. ¶ 1.4.2 Ulmieh, prijoriteth jïh haestemh ¶ Fylhkendigkie nænnoesti FD-aamhtesisnie 09/95 aktem tjåenghkies ståvroem fylhkentjïelten faageskuvlide, mij aalka juhtedh 01.01.2010. Dïhte tjåenghkies ståvroe faageskuvlide sæjhta aktem bijjemes diedtem utnedh ekonomijen åvteste, jïh mah faalenassh fylhkentjïelte edtja vedtedh. Staaten bieleste dle Stoerredigkiebïevnesisnie 44 jeahteme lea vaajteles dah fylhkentjïelth byøroeh hijven laavenjostoeøørnegh sjïehteladtedh, maah baejieh studentide faageskuvlefaalenassh veeljedh saaht mennie fylhkesne studente årroeminie. Dellie tjuara latjkoeh darjodh refusjovneøørnegi bïjre fylhki gaskemsh, jallh latjkoeh mah jarkelimmien ekonomeles konsekvenside voebnesjieh. Noerhte-Trøøndelage jïjnjh studenth åtna faageskuvleøøhpehtimmesne laantesne. Dejstie 190 elliestijjestudentijste mah øøhpehtimmiem veeltin Noerhte-Trøøndelagesne skuvlejaepien 2009/2010, abpe 130 elliestijjestudenth lin jeatjah fylhkijste. Faageskuvlh Trøøndelagesne leah gellie jaepieh nænnoes jïh maehteles faagebyjresh bæjjese bigkeme, mah maehtieh hijven illedahkh vuesiehtidh jïh jïjnjh studenth mah dejtie jïjnjh studijefaalenasside ohtsedieh. Faageskuvlen studenth leah åajvahkommes almetjh mah leah barkosne. Dah teknologeles viehkiedïrregh mah leah evtiesovveme nedteøøhpehtimmien tjïrrh, darjoeh guktie jienebh mah barkoem utnieh, nuepiem åådtjeme jollebe øøhpehtimmiem vaeltedh. Jïjnjh almetjh leah dannasinie aktem øøhpehtimmiem åådtjeme sov faagesuerkien sisnjelen, saaht gusnie årroeminie. Daate reaktoe nasjovnale politihken mietie jïh jielemen daerpiesvoeten mietie, juktie sjiere maahtoem åadtjodh dej ¶ joekehts barkoefaagi sisnjeli. Dannasinie lea vihkeles ferriedihks årrodh årromesijjien bïjre. Seammalaakan gosse lea nedteøøhpehtimmien bïjre, jïh fylhki/dajvi laavenjostoe øøhpehtimmiefaalenassi bïjre. ¶ 1.5 Baeniehealsoe jïh almetjehealsoe ¶ 1.5.1 Sektovren gïehteldimmiemierie ¶ Raereste aktem joekedamme netto gïehteldimmiemieriem 79,5 mill. kråvnine 2011. Dam ekonomeles våaromem dan dïenesjedorjemassese, giehpede 0,3 mill. kråvnajgujmie jaepien 2011, viertiestamme jaepine 2010. Namhtah baeniebåehtjierdimmie dejstie noerijste mah leah 19-20 jaepien båeries lea bæjjese lutnjeme goh akte prijoriteradamme råajvarimmie 2011 raejeste 0,8 mill. kråvnajgujmie. Gïehteldimmiemierie 2011 -14. BAENIEHEALSOE JÏH ALMETJEHEALSOE ¶ Goere dam juhtije åasadaltesem vuesehte, ajve 2011-kråvnah 2011 raejeste. Mierie 2011 læssene nominelt 3,1 mill. kråvnajgujmie viertiestamme voestes budsjedtine, jaapan 2010. Baalhka- jïh åasabijjiedimmie, læssanamme pensjovnemaaksoeh jïh budsjedteteknihkeles jarkelimmieh leah tjåanghkan 3,4 mill. kråvnah, juktie dïhte ekonomeles våarome dïenesjedorjemassen åvteste geahpene 0,3 mill. kråvnajgujmie, viertiestamme jaepine 2010. ¶ Edtja vijriesåbpoe reaktah dejtie noeride mah 19-20 jaepieh maeksedh jarkelimmiej/giehpiedimmiej tjïrrh, viertiestamme jeatjah råajvarimmiejgujmie/utnijigujmie, baeniehealsoen sisnjelen. Dam dorje gosse gøøkte barkoesijjieh gåaroes åtna (baeniedåaktere jïh baeniehealsoetjaelije) jïh dej båehtjierdimmiebarkoeh sertesuvvieh kraannaklinihken barkijidie. Daate heannede gosse mahte nuekies baeniedåakterh. Tsiehkestahta darjoem tjåadtjoehtidh almetjehealsoen sisnjelen seamma ekonomeles daltesisnie goh 2010. ¶ 1.5.2 Ulmieh, prijoriteth jïh haestemh ¶ Ulmieh ¶ Baeniehealsoe Baeniehealsoedïenesje edtja healsoeskreejrien jïh heerreden barkoen tjïrrh viehkiehtidh guktie årroji baeniehealsoe gorresåvva Almetjh abpe fylhkesne edtja aktem nuekies jïh hijven faalenassem åadtjodh baeniehealsoedïenesji bïjre, g.j reaktoe prijoriteti tjïrrh, radtjoes gïehteldimmie jïh hijven nuhteme vierhtijste ¶ Almetjehealsoe Almetjehealsoedarjoen ulmie lea siebriedahkeligke tsiehkieh sjugniedidh guktie gaajhkh årrojh aktem hijven healsoem åadtjoeh Giehpiedimmie sosijale joekehtsijstie healsosne edtja akte røøpses laejkie årrodh strategijinie jïh råajvarimmine Almetjehealsoebarkoe edtja almetjidie meatan vaeltedh jïh våaromem utnedh daajrosne jïh dam evtiedidh. Edtja voenges jïh regijovnale haestemh krøøhkedh Edtja evtiedamme materijalh dejstie HUNT-goerehtimmijste åtnose vaeltedh, jïh viehkine årrodh guktie noerhtetrøønderh buerebe healsoem åadtjoeh ¶ Haestemh ¶ Baeniehealsoe Dïenesjedorjemassen tsegkie guhkiebasse, maahta daejtie åejviehaestemidie vuejnedh: Ekonomeles åejviehaestemh: Akte naa stoerre bielie Noerhte-Trøøndelageste bårrode årrojh åtna, gusnie dah rïektes maaksoeh dïenesjedorjemassen åvteste lea sagki stuerebe goh staarine jïh søøkes sijjine (smaavegïehteldimmiej viesjiesvoeth). Dïhte staateles mieriedåarjoe eah dagkerh lissiemaaksoeh krøøhkh, jïh dannasinie aaj geerve fylhkentjïeltese nuekie vierhtieh dåarjodh dïenesjedorjemassese mijjen fylhkesne, gusnie bårrode årrojh. Barkije-/dåårrehtimmieligke åejviehaestemh: Noerhte-Trøøndelage lea dej fylhki gaskem gusnie vaenemes baeniedåakterh fïerhten årrojasse. Fylhken bårrode viesehtimmie edtji raaktan båastode årrodh, juktie akten boelhken baeniedåakteren tijjeste, satne tjuara minnedimmesne nåhtadidh. Baeniedåakterh mah aadtjen øøhpehtimmiem orrijamme sïjhtieh staarine/søøkes sijjine årrodh, jïh aaj klinihkine gusnie jienebh baeniedåakterh. Dannasinie akte dåeriesmoere orreme Dan byøgkeles baeniehealsoedïenesjasse baeniedåakterh dåårrehtidh dejtie unnebe voernges sijjide laantesne, gellie jaepieh, bene ånnetji buerebe sjïdteme dej gøøkte minngemes jaepiej. Seamma aejkien libie aktene boelhkesne gusnie jïjnjh stinkes jïh væjkele baeniedåakterh varki pensjovnistine sjïdtieh, jïh dannasinie lea daerpies orre baeniedåakterigujmie. Jaepiej åvtese daate maahta dåeriesmoerh sjugniedidh dåårrehtimmien jïh aaj ekonomijen åvteste. Haestemh klinihkestruktuvren sjïekenisnie: Mijjieh daan biejjien gellie minneden klinihkh utnebe, gusnie barkijh kraannaklinihkijste berkieh. Haestemh ekonomijen jïh dåårrehtimmien bïjre maehtieh darjodh guktie daerpies sjædta aktem jarkelimmiem darjodh funksjovnejoekedimmeste aktegsklinihki gaskem, seamma geografeles dajvesne. Dah aadtjen bigkeme åejvieklinihkh sïjhtieh akte vihkeles våarome årrodh akten dagkeres struktuvrelle jïh funksjovneligke evtiedæmman baeniehealsoedïenesjistie fylhkesne. Almetjehealsoe Almetjehealsoesuerkie lea annje aktene daerpies bigkemeboelhkesne juktie suerkiem tseegkedh goh akte dïenesje laaken mietie, daerpies maahtojne jïh ekonomeles vierhtiejgujmie. Laakekrieveme sæjhta årrodh almetjehealsoem voebnesjidh jïjtse dïenesjisnie, jïh almetjehealsoebarkoem tsevtsedh jïh iktedidh fylhkesne. Edtja dam darjodh ¶ gaskem jeatjah alliansebigkemen jïh guejmievoeten tjïrrh, jïh tjïelti almetjehealsoebarkoem dåarjedidh. Fylhkentjïelte edtja lissine daajroem skååffedh healsoetsiehkien bïjre fylhkesne jïh faktovrh mah healsoem tsevtsiedieh. Ekonomijen gaavhtan dle almetjehealsoesuerkie akte onne suerkie baeniehealsoen jïh almetjehealsoen sisnjeli. Dïhte dannasinie almetjehealsoebarkoe ij naan jïjts ¶ e sijjieh ”eekh”, ¶ jïh dagkeres barkoe tjuara dannasinie jeatjah suerkiej sijjine årrodh. Dannasinie akte haesteme almetjehealsoebarkoem vååjnehtidh (taalligujmie), mij jeatjah sektovri budsjedten sisnjelen dorjesåvva. ¶ 1.5.3 Dïenesjh jïh dïenesjedorjemasse ¶ Guktie joekedimmie lea dïenesjdie lea naemhtie reeknemassesne 2009 jïh budsjedtesne 2010: ¶ Baeniehealsoe Maaksoeh jïh dïenesjedorjemasse vuesiehtieh daam evtiedimmiem dej minngemes jaepiej (tjoevtenjebaakoeh Kostra-daatabaaseste, gusnie 2009 lea dïhte minngemes jaepie): ¶ Prijoriteti bïjre (vierhtiejoekedimmie): Mijjieh libie laanten gaskemedtien bijjelen gosse låhkoem fylhkentjïelten ållesth gïehteldimmiemierijste krøøhkeste, maam baeniehealsose nåhtede. 2009 brutto gïehteldimmiemaaksoeh lin medtie 10 % jollebe goh fylhken gaskemedtie, jïh netto gïehteldimmiemaaksoeh lin 25 % laanten gaskemedtien bijjelen. ¶ Baeniehealsoedaata (dïenesjedaerpiesvoeth): Noerhtetrøønderen maanaj jïh noeri baeniehealsoe lea medtie goh laanten gaskemedtie, jïh mijjieh aktem hijven jallh stabile evtiedimmiem vuejnebe mænngan 2007. Gaptjemegraaden bïjre (dorjemasse/ daerpiesvoetegaptjeme). Aaj gosse lea dïenesjedorjemassen bïjre dle akte vuajnoes hijven lissiehtahke mænngan 2007. Læjhkan dle stoerre geografeles joekehts fylhkesne. Jaepien 2009 mijjieh aktem stuerebe låhkoem gaajhkijste årrojijstie båehtjierdimh goh laanten gaskemedtiefylhke. Daate dan åvteste barkijedåehkie vielie stabile sjïdteme jïh destie dle båehtjierdimmie aaj læssanamme mænngan 2008. Ihke lea stuerebe låhkoe maeksije skiemtjelassijste goh laanten gaskemedtie lea badth dannasinie staari jïh søøkes sijjiej ålkoli vaenie baeniedåakterh private praksisinie. Sæjhta iemie årrodh pryøvedh dïenesjedorjemassem jåarhkedh 2009-daltesisnie, jïh seamma aejkien jaabnedidh dejtie joekehtsidie gaptjemegraadesne ovmessie bieliej gaskem fylhkesne. Ånnetji dïhte seapan akte joekoen haestedihks barkoe sjædta, pensjovnistine ektine jïh barkijedåårrehtimmine, v. stuhtjine haestemi bïjre bijjielisnie. Almetjehealsoe Ihke almetjehealsoebarkoe lea orre goh laakesjïehtesjamme obligatovreles diedtesuerkie fylhkentjïeltese, dle aaj sturebe politihkeles vuartoeh jïh syjhtedassh sjïdtieh, ij ajve fylhkentjïelteste, bene aaj tjïeltijste. Budsjedte tsiehkestahta aktem jåarhkem dannasinie almetjehealsoebarkoe baeniehealsoen jïh almetjehealsoen sisnjelen, lea prosjektedåarjojste gïehteldimmibudsjedtese serteme daelie. Dïhte støøremes bielie dehtie ekonomeles dïenesjedorjemasseste baeniehealsoen jïh almetjehealsoen sisnjeli lea dejtie åeliedihks guejmievoetelatjkojde tjïeltigujmie mietedh jïh vijriebasse evtiedidh, jïh almtjehealsoedåehkien dåarjoe almetjehealsoeprosjektide. HUNT dotkemejarnge, mij daelie lea semma sijjesne goh HUNT Biobank Lievengisnie, stuerebe sijjieh daarpesje. Jis bigkeme sjædta, dle Fylhkentjïelte sæjhta viehkiehtidh dej læssanamme maaksoejgujmie gåetieluhpien åvteste, gosse dam fïerhten-jaepien dåarjoem dotkemejarngese lissehte medtie 350 000 kråvnajgujmie. ¶ 1.5.4 Klijma- jïh energijeråajvarimmieh ¶ Barkijh edtjieh fylhkentjïelten fealadimmievuekiem fulkedh. Vuarjesjeminie mejtie edtja aelkedh dïrregh nåhtadidh mejtie maahta steriliseredh sijjeste dïrregh mejtie ajve ikth nåhtede. Vuesiehtimmien gaavhtan jovkemesklaash staeleste sijjeste plaaste. Ij leah vielie luhpie amalagamem nåhtadidh. ¶ 1.5.5 Skåårvemh ¶ Skåårveme baenieklinihkine, dïrregh Iktemearan orrestimmie baeniedåakterstovlijste jïh jeatjah dïrregh baenieklinihkine ¶ Digitale røntgen Aalkeme digitale røntgen installeredh jaepien 2010 jïh daate barkoe jienebh klinihkine jåarhka. Jarkelimmie åejvieklinihkeste Guldbergaunet Jaepien 2010 dle dåarjoeji 6,0 mill. kråvnah dan åssjelasse, ij leah dam nåhtadamme jïh dannasinie raereste dam vihth dåarjodh 2011. Dïrregh åejvieklinihke Guldbergaunet Aarebi 4,0 mill. kråvnah dåårjeme, mah eah leah åtnasovveme, jïh dannasinie raereste dam vihth dåarjodh 2011. Ij daejrieh mejtie daate dïrregedåarjoe sæjhta nuekies årrodh juktie aktem orre baenieklinihkem tseegkedh neebneme sijjine. Jarkelimmie klinihkeste Kråangke Aarebi 4,0 mill. kråvnah dåårjeme, mah eah leah åtnasovveme, jïh dannasinie raereste dam vihth dåarjodh 2011. Daate akte mieriedåarjoe bigkemasse/jarkelæmman/orrestæmman dehtie gaavnoes klinihkeste, jïh maahta dåarjoem aaj nåhtadidh daerpies dïrregh skååffedh. ¶ 1.6.1 Sektovren gïehteldimmiemierie ¶ Raereste aktem netto gïehteldimmiemieriem 57,8 mill. kråvnine sektovrese. Dïhte ekonomeles våarome dïenesjedorjemassese læssene 0,96 mill. kråvnajgujmie, viertiestamme jaepine 2010. ¶ Goere dam juhtije åasadaltesem vuesehte, ajve 2011-kråvnah 2011 raejeste. Dïhte mierie 2011 læssene nominelt 1,5 mill, kråvnajgujmie, viertiestamme voestes budsjedtine jaapan 2010. Baalhka- jïh åasabijjiedimmie jïh budsjedteteknihkeles jarkelimmie lea 0,56 mill. kråvnah, guktie dïhte ekonomeles våarome dïenesjedorjemassese læssene 0,96 mill. kråvnajgujmie. Sijjie gååvnese kultuvrevaarjelimmiesuerkiem nænnoestidh aktine barkoevierhtine. Gaskenøørjen Filmejarngen (Midtnorsk Filmsenter) mierie 0,1 mill kråvnine læssene. Museumsuerkesne dle fylhkentjïelte sov låhkoem lissiehtamme seammalaakan goh staate, dovne dejtie Stiklestad Nasjonale Kultursenter A/S jïh Museet Midt, jïh dåarjoe museumdeponijese bæjjese staeriedamme latjkoen mietie. Lissine lea dåarjoe Steinvikholm Musikkteater ¶ ’asse læssanamme guktie joekedimmie lea staaten jïh Skierden tjïelten gaskem. ¶ Dïhte regijovnale daltese gïehteldæmman jïh skåårvemidie Roch City Namsovse, gusnie joekedimmie staaten, fylhkentjïelten jïh Namsovsen tjïelten gaskem lea fïereguhte 60/20/20, Regijovnale evtiedimmieprogrammeste båata jaepien 2011. Edtja dam guhkiedimmiem Gaskenøørjen Filmefoenteste, laavenjostosne Tråanten tjïeltine jïh Åarjel-Trøøndelagen fylhkentjïeltine, Regijovnale evtiedimmieprogrammen tjïrrh maeksedh jaepien 2011. 2011 raejeste dle serteme dam diedtem fylhkentjïelten ålkoejieledevierhtiej åvteste, Regijovnale evtiedimmie-goevtesasse. Dehtie netto gïehteldimmiemiereste 58. mill. kråvnine, dle Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïelte medtie 25 mill. kråvnah dåårje dåarjojne ovmessie kultuvre-åssjelidie. Gïehteldimmiedåarjoe institusjovnide, gusnie fylhkentjïelte lea aajhtere jïh/ jallh lea aktene guejmievoetelatjkosne, lea medtie 19,5 mill. kråvnah. ¶ 1.6.2 Ulmieh, prijoriteth jïh haestemh ¶ Kultuvresuerkien åejviehaesteme lea gorredidh guktie kultuvresuerkie gellielaaketje sjædta jïh kvalitete dan hijven sjædta guktie gaajhkesh maehtieh tjeahpoem jïh kultuvrem dååjredh. Daah ulmieh leah tjåadtjoen ekonomijesoejkesjeboelhken: Tjeahpoe- jïh kultuvrebieljelimmiem tjirkedh gaajhkide almetjidie, gusnie maanah jïh noerh leah åejvieulmiedåehkie Laavenjostoem vijriebasse evtiedidh eejehtalleme- jïh iedtjesiebriejgujmie, voenges siebriedahkigujmie jïh tjïeltigujmie juktie dam visjovnem ¶ ”Kultuvre gaajhkesidie” ¶ jaksedh. Hijven kvalitetem evtiedidh fylhkentjïelten reereme- jïh dïenesjebarkojne kultuvresuerkien sisnjelen, jïh g.j krievemh universelle haamoen bïjre voebnesjidh gaarsjelimmietseegkeldahkine kultuvregåetide jïh dorjemasside Kultuvredimensjovnem vijriebasse evtiedidh aktene aktivyøki barkosne jeatjah siebriedahkeulmiejgujmie, g.j gosse aktem sjiere barkoem dorje kultuvren gaavhtan dle jielemeevtiedimmie jïh barkoesijjieh sjïdtieh, sjïehtedimmie jïh faarhmestimmie, healsoe, lïerehtimmie jïh sjugniedihksvoete. ¶ Dah vihkielommes soejkesjh jïh strategijh juktie dejtie neebneme ulmide jaksedh leah: Vuasahtallemem tjirkedh profesjovnelle tjeahposte gaajhkide maadthskuvlide fylhkesne Dan kultuvrelle skuvlevoessen tjïrrh Dåarjoeøørnegidie hijvenlaakan reeredh mah leah eejehtallemekultuvrese rïekteme Museumstrategeles våaromem dåarjoehtidh Kultuvremojhtesepolitihken dahkoeprogrammem dåarjoehtidh Teaterstrategeles våaromem dåarjoehtidh Dåarjoehtidh jïh raeriestidh dejtie mah tseegkeldahkh gaarsjelæmman jïh kultuvregåetieh bigkieh, guktie dah dejtie krievemidie voebnesjieh mah universelle haamoen bïjre bïejesuvvieh Dahkoesoejkesjem gaarsjelæmman jïh fysiske darjomasse dåarjoehtidh Strategijesoejkesjem kultuvrejielemidie dåarjoehtidh, gosse råajvarimmiesoejkesjem evtiedeminie laavenjostosne Tråanten tjïeltine jïh Åarjel-Trøøndelagen fylhkentjïeltine ¶ 1.6. 3 Dïenesjh jïh dïenesjedorjemasse ¶ Skreejreme jïjtjevyljehkevoeteste ¶ Fyhkenraerien syjhtedasse, mij lea dan politihkeles våaroemasse ektiedamme, dam skraejrie- jïh evtiedimmiedåarjoej tjïrrh dåarjohte mah lea eejehtallemekultuvren vøøste rïekteme, jïh prijoritete lea maanah jïh noerh, svihtjemeheaptoes, baataræjjah jïh sijsefeelijh ¶ Maanah jïh Noerh ¶ Sæjhta Maana-jïh noeresuerkiem dåarjoehtidh daej råajvarimmiej tjïrrh jaepien 2011: Laavenjostoem vijrebe evtiedidh Noerhte-Trøøndelagen Maana-jïh Noereraerine (NTBUR) gïehteldimmie- jïh skraejriedåarjoen tjïrrh maana-jïh noeresiebride, jïh laavenjostoeguejmide noerepolitihkeles aamhtesinie ¶ Sjïehteladtedh Ungdommens Kulturmønstring (UKM) tjïrrehtidh ¶ Sjïehteladtedh Noereråårestallemem 2011 tjïrrehtidh ¶ Noereportalem ¶ vijrebe evtiedidh ¶ Guejmievoetem gaajhki tjïeltigujmie vijrebe evtiedidh gosse Dam Kultuvrelle skuvlevoessem tjïrrehte ¶ Profesjovnelle tjeahpoedorjesh vuesiehtidh gaajhkide maadthskuvlide fylhkesne Dan Kultuvrelle skuvlevoessen tjïrrh ¶ Gïehtjedidh jïh vuarjasjidh dam vijrebe gïehteldimmiem dehtie kultuvrekåarhteste noeride (Kulturkort for ungdom), Plænti, tjïeltigujmie ektine ¶ Meatan årrodh maanaj jïh noeri byjjenimmiem evtiedidh dennie programmebarkosne mij lea dåarjoehtæmman Byjjenimmiekommisjovneste ektiedamme ¶ Gaarsjelimmie ¶ Sæjhta Noerhte-Trøøndelagen fylhken sertiestimmielåhkoem spïelevierhtijste gaarsjelimmietseegkeldahkide reeredh jïh prijoriteredh guktie daate øørnege edtja årrodh, aktene lïhke aktivyøki barkosne staatine, tjïeltigujmie jïh bigkijinie/ohtsijinie. Daesnie aaj dïhte prinsihpe universelle haamoen bïjre. Fylhkentjïelten skåårvemedåarjoe ovmessie gaarsjelimmietseegkeldahkide, regijovnale evtiedimmieprogrammen tjïrrh, jåarhka (REP). Edtja dam laavenjostoem Noerhte-Trøøndelagen Gaarsjelimmiegievline (Nord-Trøndelag Idrettskrets) vielie evtiedidh, gïehteldimmie- jïh skreerjemedåarjoen tjïrrh. Edtja dåarjoem stoerre gaarsjelimmieøørnegidie tjåadtjoehtidh. Edtja dahkoesoejkesjem gaarsjelæmman, fysiske darjomasse jïh ålkoejieliemasse illehtidh. Sæjhta lïhke ¶ be vuarjasjidh dam vijrebe barkoem dejnie ”Idrettspolitisk manifest for Trøndelag”. ¶ Museum- jïh kultuvremojhtesesuerkie ¶ Edtja dam museumstrategeles våaromem dåarjoehtidh tjïeltigujmie jïh dej gøøkte konsolideradamme museumigujmie ektine ¶ Midt IKS. Edtja dåarjoem gïeht ¶ eldæmman SNK AS ’ese (dïhte konsolideradamme museume fylhken ¶ åerjielisnie) jïh Museet Midt IKD noerhtelisnie guhkiedidh guejmievoetelatjkoej mietie, aajhteretjïeltigujmie, staatine jïh fylhkentjïeltine. Edtja skreejreme- jïh evtiedimmiedåarjoem guhkiedidh Saemien Sijtese, Snåasesne jïh Faltstad-jarngese (Almetjereaktaj Jarnge), Lievengisnie. Edtja barkoem båarasåbpoe jïh urrebe kultuvremojhtesigujmie guhkiedidh prioriteti mietie mah leah kultuvremojhtesepolitihken dahkoeprogrammese ektiedamme, aktene lïhke guejmievoetesne tjïeltigujmie, råajvarimmiej aajhterigujmie/dajveaajhterigujmie, fylhkenålmine j.v. Edtja pilgrimmebarkoem jïh Olavsarv-suerkiem vijrebe evtiedidh aktene aktivyøki barkosne Åarjel-Trøøndelagen fylhkentjïeltine, Tråanten tjïeltine jïh ¶ SNK AS’ine. ¶ Tjeahpoevuesiehtimmie ¶ – soejkesjem profesjovnelle tjeahpose dåarjoehtidh ¶ Fylhkendigkie aamhtesisnie 08/38 Ekonomijestrategije 2009-2012 mierie 6 nænnoesti: ¶ ”Fylhkendigkien mielen mietie dle tjuara syjhtedasside soejkesjisnie (Soejkesje ¶ profesjovnelle tjeahpose) mieride sjïehtelovvedh dejnie minngebe ekonomijesoejkesjinie. Fylhkendigkie sæjhta barkedh guktie akte stuerebe låhkoe staaten sertiestimmijste kultuvresuarkan Noerhte ¶ Trøøndelagese båata”. ¶ Jaepien 2011 sæjhta daejtie råajvarimmide tjïrrehtidh: Kvalitetem jïh latjkeme veahkam tjirkedh dejstie tjeahpoedorjesijstie, mejtie Dïhte kultuvrelle skuvlevoesse vuesehte ¶ Dam noerhte-trøønderen profijlem lissiehtidh daesni e ¶ Tjåenghkies råajvarimmieh tjeapoevuesiehtimmien gaavhtan evtiedidh, gaskem dej konsolideradamme museumh, tjïelth jïh fylhkentjïeltem ¶ Barkedh juktie Noerhte ¶ Trøøndelagen Teateren AS’en låhkoem staateles vierhtijste ¶ tjirkedh goh akte regijovneteatere, seamma øørneginie goh staaten funksjovnejoekedimmiesysteme (70/30) ¶ Revyfestival ”tjoelmesijjiestatus”’ine tjirkedh, ektiedamme revy’se ¶ Vijrebe dåarjoem Gaske-Nøørjen Filmejarngese jïh ¶ tjirkedh, latjkeme maeksememaalli mietie. ¶ GaskeNøørjen Filmefoentem guhkiedidh Regijovnale evtiedimmieprogrammen tjïrrh. ¶ Kvalitetem tjirkedh jïh meatan årrodh maeksedh Rock City ¶ ’m, Namsovse, Regijovnale ¶ evtiedimmieprogrammen tjïrrh. ¶ Dahkoesoejkesjem evtiedidh jïh dåarjoehtidh ektiedamme strategijese kultuvrejieliemidie, aktivyøki barkosne Åarjel-Trøøndelagen fylhkentjïeltine jïh Tråanten tjïeltine. ¶ Festivalh tjirkedh gïehteldimmiedåarjoeøørnegen jïh evtiedimmievierhtiej tjïrrh, ektiedamme Regijovnale evtiedimmieprogrammese. ¶ Fylhken gærjagåetiem vijrebe evtiedidh goh regijovnale evtiedimmieaktøøre, lidteratuvren jïh gærjagåetiebarkoen sisnjeli, laavenjostosne tjïeltigujmie. ¶ Dajvemusihkereøørnegen gïehtjedidh jïh båetije strategijem dan profesjovnelle musihkevuesiehtæmman evtiedidh ¶ 1.6.4 Klijma- jïh energijeråajvarimmieh ¶ Sæjhta stoerre byjreseeffekth vedtedh gosse åådtje tjeahpoem dååjredh jïh meatan årrodh kultuvresne, ihke dellie buerebe trååjjede dennie voenges siebriedahkesne, jïh dan aktegs almetjen jielede buerebe kvalitetem åådtje. Fylhkentjïelten minneden darjoeh goh NoerhteTrøøndelagen Teater AS jïh Musihke Noerhte-Trøøndelagesne, lissine Dam kultuvrelle skuvlevoesse, leah vihkeles aktøørh juktie dejtie ulmide jaksedh mah leah årromelastose jïh lïerehtæmman ektiedamme. Kultvrem lïhke dajveste, lea ojhte byjresevietseles kultuvre. Gosse dåarjoem kultuvrebudsjedten bijjelen joekede, sæjhta seamma byjresekrievemh bïejedh goh dejtie jeatjah fylhkentjïelten dåarjojde (v.g regijovnale evtiedimmiefoente). ¶ Raeriestimmie- jïh bihkedimmiedïenesjisnie, maam fylhkentjïelte jåhta dejtie båarasåbpoe gåetide jïh dejtie gåetide mejtie tjuara vaarjelidh, sæjhta byjreseaarvoej gaavhtan hijven årrodh jis bieljele guktie edtja båeries iebnh nåhtadidh jïh båeries gåetieh bigkedh, sijjeste orre gåetieh bigkedh, dovne åeniebasse jïh guhkiebasse. Dah barkijh mah kultuvresuerkien sisnjelen berkieh sïjhtieh dejtie byjresekrievemidie dåarjoehtidh mah fylhkentjïeltese bïejesuvvieh sïejhmelaakan, v.g. fealadimmivuekie. ¶ 1.6.5 Skåårvemh ¶ Fylhkentjïelte ij jïjtsh skåårvemh utnieh kultuvresuerkesne soejkesjeboelhken, bene dåarjoeh vadta skåårvemidie noerhte-trøønderen kultuvrejielemen institusjovnine jïh tseegkeldahkine. Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïelte aktem vihkeles sijjiem åtneme juktie guejmievoetem sjïehtesjidh tjïelten, fylhken jïh staaten gaskem juktie dam museumem Bergkunstmuseet, Det magiske berget Skierdesne maeksedh 2010 raejeste. Daelie aktem seammaplïeres guejmievoetem evtiedeminie ¶ juktie Stiklestad Planteskole’ edtja våarhkojne jïh ¶ museumvåarhkojne sjïdtedh abpe fylhkese. Fylhkentjïelte aaj skåårvemedåarjoem vadta stuerebe regijovnale gaarsjelimmietseegkeldahkide regijovnale evtiedimmieprogrammen tjïrrh (REP), jïh vierhtieh aaj stuerebe evtiedimmieprosjektide dåårje regijovnesne, gaarsjelimmiesuerkien sisnjelen. ¶ 1.7 Regijovnale evtiedimmie ¶ 1.7.1 Sektovren gïehteldimmiemierie ¶ Raereste aktem netto gïehteldimmiemieriem 622,8 mill. kråvnine sektovrasse. Dïhte ekonomeles våarome dïenesjedorjemassese geahpene 5 mill. kråvnajgujmie, viertiestamme jaepine 2010. Gïehteldimmiemierie 2011-14 REGIJOVNALE EVTIEDIMMIE ¶ Goere juhtije åasadaltesem vuesehte, ajve 2011-kråvnah 2011 raejeste. 2011 dïhte mierie læssese nominelt 10,8 mill. kråvnajgujmie. Baalhka- jïh åasabijjiedimmie jïh budsjedteteknihken jarkelimmieh leah 14,4 mill. kråvnah, juktie dïhte ekonomeles våarome dïenesjedorjemassese geahpene 3,6 mill. kråvnajgujmie. Juktie goerkesadtemeprosjektem guhkiedidh dle aktem sijsefeelijeraeriem tseegkeme. Trøøndelageraerien tjaelijefunksjovne lea beetnegh åådtjeme guektienjaepienboelhken 2011-12. 01.08.10 raejeste lea sjïehtesjamme aktem reaktam skuvleskovhtem åadtjodh dejtie mah leah svihtjemeheaptoes skuvleeejehtallemeøørnegasse jïh bååstede skuvlejaepien, jïh suerkie 0,3 mill. kråvnah dan øørnegasse åådtje. Juktie Regijovnale evtiedimmieprogrammen tjïrrh joekedidh, dle 161,6 mill. kråvnah dåårjeme, mestie 12,8 kråvnah Tjïelten- jïh Regijovnaledepartementeste båetieh. Staatebudsjedtesne lea vierhtieh lyjkeme mah edtjieh jieliemasse juhtedh regijovnale evtiedimmien sisnjelen, dejnie dajvine mah idtjin differensiert arbeidsgiveravgift åadtjoeh. Joekede daejtie vierhtide 1.beeleden 2011 (medtie 8 mill. kråvnah 2010). Akte låhkoe dejstie vierhtijste edtja gamtebaantebigkemasse nåhtadidh, dejnie dajvine gusnie kommersijelle aktøørh eah jeatjah gaavhtan sïjhth bigkedh. Dïhte diedte juktie fylhkentjïelten ålkoejielemevierhtieh joekedidh lea 2011 raejeste serteme kultuvreste regijovnale evtiedimmiegoevtesasse. ¶ 1.7.2 Ulmieh, prijoriteth jïh haestemh ¶ 1.7.2.1 Ulmieh ¶ Daah ulmieh leah tjåadtjoen ekonomijesoejkesjeboelhken: ¶ Fylhken geajnojde bueriedidh jïh vielie asfalth bïejedh. Dahkoesoejesjisnie dejtie orre fylhkengeajnojde 2010-13 dle akte tjielke ulmie gïehteldimmiem jïh gorredimmiem prijoriteradidh, jïh vielie fokusem utnedh trafihkejearsoesvoetese læssanamme budsjedten tjïrrh, dejtie vaedtseme-jïh sygkelegeajnojde. Båeries fylhkengeajnojne dle akte ulmie aktem sïejhme bueriedimmiem fylhkengeajnojste buektiehtidh jïh vielie ¶ asfalth. Dïhte ulmie asfalten bïjre gaajhkine fylhkengeajnojne 2020 åvtelen lea tjåadtjoen, jïh edtja aaj gïehteldimmie- jïh gorredimmievuekiem tjåadtjoehtidh. ¶ Ektiefaalenassem/dongkemeskovhtem vijrebe evtiedidh fylhkesne. Akte ulmie ektiedimmiem vuejnedh gaskem ektiefaalenassem abpe fylhkese, jïh dongkemeskovhtem dajvine, jïh vijrebe evtiedimmie jïh iktedimmie TT-skovhteste daennie ektiedimmesne. Prosjekten tjïrr ¶ akte ulmie prosjektem ektiedidh fylhkenttjïelten sïejhme gïehteldimmiebudsjedtese. ¶ Vïnhtse/feerja Akte prijoriteradamme barkoe ruvtefaalenassem tjåadtjoehtidh fylhkengeajnoefeerjese Eidshaug- Gjerdina jïh Borgan-Ramstadlandet. Reeremereformen tjïrrh dle fylhkentjïelte aktem stuerebe diedtem feerjagïehteldimmien åvteste åådtjeme, jïh dej sielkedahkh. Joekoen daerpies sielkedahkide gorredidh dovne dejtie orre jïh båeries fylhkengeajnoefeerjide, jïh laavenjostosne dej sjyøhtehke tjïeltigujmie dle akte ulmie daejnie barkojne nïerhkedh. ¶ Tjïrrehtimmie reeremereformeste, maahtoe Dah orre barkoeh mejtie reeremereformen tjïrrh åådtjeme, aktem tjarki aktivyøki barkoem dej jeatjah aktøørigujmie krievieh, ij goh unnemes tjïelth. Akte ulmie aktem maahtoem utnedh mij maahta aevhkine årrodh dagkeres aktivyøki barkosne. ¶ Regijovnale evtiedimmieprogramme Juktie dejtie regijovnale evtiedimmievierhtide bøøremeslaakan nuhtjedh, dle akte ulmie dah tjïelth aktivyøki berkieh juktie hijven evtiedimmieprosjekth evtiedidh. Edtja stuerebe fokusem bïejedh guktie effekte sjædta dejstie regijovnale evtiedimmievierhtijste. Fylhkentjïelten jïjtsh darjojde buerebelaakan daejriehtidh tjielkebe prijoritetigujmie guktie edtja vierhtide nåhtadidh, dej regijovnale evtiedimmiebarkosne. Barkoeulmie ektiedamme ulmide Buerebe geajnoeh buektiehtidh jïh vielie asfalth: Gïehteldimmie- jïh skåårvememieriem tjïrrehtidh orre jïh båeries fylhkengeajnojde ekonomijmesoejkesjeboelhken. Dan hijven ektiefaalenasse goh gåarede årrojidie jïh jieliemasse Byjngetje Nåamesjevuemesne: Tjåadtjoehtidh / vijrebe evtiedidh ruvtefaalenassen fylhkengeajnose EidshaugGjerdina jïh Borgan-Ramstadlandet. Gorredimmie sielkedahkijste dovne orre jïh båeries fylhkengeajnoefeerjide: Mieriem sielkedahkefoentide lissiehtidh. Vijrebe evtiedimmie ektiefaalenasseste /dongkemeskovhte fylhkesne: Sertiestimmie vihties ruvtijste dongkemeskovhtese Iktedimmie byøgkeles maakseme skovhtijste. Aktem bøøremeslaakan åtnoem åadtjodh dejstie regijovnale evtiedimmievierhtijste: Råajvarimmieh aelkedh juktie illedahkh møøledh. ¶ 1.7.2.2 Prijoriteth jïh haestemh Fylhkengeajnoe ¶ Dåarjoeh gïehteldæmman jïh gorredæmman fylhkengeajnojste (ij moms), seamma daltesasse bïejesuvvieh goh ekonomijesoejkesje 2010-13. ¶ Orre taallh Fylhkengeajnoesoejkesjisnie 2010-2013 aktem svaalkoem vuesehte medtie 50 mill. kråvnine ekonomijesoejkesjeboelhken, gosse lea dej ekonomeles mieriej bïjre, jïh daerpiesvoete gïehteldæmman/gorredæmman fylhkengeajnojste. Dïhte laahpehtse gorredæmman lea støøremes dejnie båeries fylhkengeajnojne. Jeanatjommes dejstie maaksojste lea funksjovnelatjkojde ektiedamme (maaksoeh latjkoej mietie), jïh dah sïejhme krievemh dovne giesie-jïh daelviegorredimmien sisnjelen, leah læssanamme. Akte tjielke ulmie aktem sïejhme bueriedimmiem fylhkengeajnojste buektiehtidh, jïh vielie asfaltem. Gosse diedtem orre fylhkengeajnoej åvteste serteste, dle aaj daerpies sjædta skåårvedh juktie geajnojde bueriedidh akten eensi vuakan. Ij maehtieh aktem ulmiem jaksedh eensi geajnoevuekien bïjre bielelen jijnjh læssanamme vierhtieh gïehteldæmman jïh gorredæmman, gellie jaepiej åvtese. ¶ Ikteskovhte ¶ Soejkesjeboelhken sæjhta ektieskovhtem bïejedh seamma daltesasse goh evtebe ekonomijesoejkesje, jïh sæjhta vierhtide vihties ruvtijste jarkelidh dongkemeskovhtese. Mierielatjkoeh dorjeme guhkiebasse dej støøremes ruvtebijlesïeltigujmie, maaksoen bïjre juktie voenges ruvtefaalenassh juhtedh, aaj skuvleskovhte, mah faamoem utnieh 31.12.2013 raajan. Maaksoeevtiedimmie suerkien sisnjelen læsseneminie, g.j. ihke sïeltelatjkoen tsiehkieh aktem gaajh stoerre baalhkalissiehtahkem sjugniedieh, mij lea stuerebe goh sïejhme baalhkasjïdtedimmie. Læssanamme baalhkamaaksoeh sïjhtieh, lissine bensijne jïh diesele ahkedh læsseneminie, darjodh guktie fylhkentjïelte sæjhta stoerre haestemh utnedh daan suerkien sisnjelen. Dongkemeskovhte akte vihkeles bielie sjïdteme dehtie ektiefaalenasseste fylhkesne. Soejkesjeminie vielie skovhtedïenesjh jïh hoksehtimmieruvth buektiehtidh, gosse vihties ruvtijste dongkemeskovhtese jarkele. Gosse naemhtie sjædta dle dah vihties ruvth vaananieh. Maadthskuvleskovhten maaksoeh aktem stoerre lissiehtahkem åtneme dej minngemes jaepiej. Dïhte åajvahkommes dannasinie vielie åtnoe drosjeste sjidteme gosse eejhtegh beahtsan diedtem utnieh maanaj åvteste, jïh skovhte sjierebijline dejstie svihtjemeheaptoes learoehkijste.Reereme tjarki barka juktie lihties jïh hijven raerieh gaavnedh learoehkidie. Joekoen pryøvoe learoehkidie ektesne vuejedh gosse gåarede. Sæjhta dam suerkiem gaahtjemasse bïejedh gijren 2011. Dah maaksoeh TT-skovhtese leah måjkoedamme. Dïhte uvtemes ihke aktine pryøveprosjektine nïerhkeme gusnie TT-skovhtem iktede jeatjah såarhts byøgkeles maakseme skovhtigujmie. Prosjekten ulmie lea akte gaahpoeh siebriedahke, gusnie dan jeenjesh goh gåarede daan beajjetje TT-utnijijstie edtjieh maehtedh dam sïejhme ektieskovhtem nåhtadidh, aaj dongkemeskovhte jïh hoksehtimmieruvth mah leah gaahpode gaajhkesidie. Dïhte øørnege noererkåarhtine lea ekspressbussine Namsovsen jïh Skierden gaskem, jïh Rørviken jïh Skierden gaskem, jïh dejnie orre fylhkengeajnoefeerjine. Fylhkentjïelte sïelti baalhkateehpemem medtie 0,5 mill. kråvnajgujmie maaksa fïerhten jaepien. Barkeminie dam ¶ øørnegem vijriedidh aaj NSB’ese jïh rijhkegeajnoefeerjide. ¶ Daelie jearsoesvoetebeelhth gaajhkine bussine. Vihkeles vielie daejnie barkedh tjïeltigujmie, skuvligujmie, eejhtegigujmie jïh vuejijigujmie, juktie tjirkedh dah jearsoesvoetebeelhth åtnasuvvieh. Vuarjesje aktem pryøveøørnegem sjïehtesjdih alko-laesine naan bussine jïh drosjine (tjåanghkan 10). Åasa dan åvteste sæjhta 0, 25 mill. kråvnah sjïdtedh. ¶ Sielkedahkh jïh feerjasijjieh ¶ Fylhkentjïelte lea diedtem vaalte ¶ me dej ”orre” fylhkengeajnoefeerja-ektiedimmiej åvteste. ¶ Infrastruktuvre daejnie ektiedimmine lea hijven. Dah tjïelth diedtem utnieh infrastruktuvren åvteste sneehpesvïnhtse-ektiedimmesne jïh ¶ ”båeries” fylhkengeajnoefeerja-ektiedimmesne. ¶ Naaken dejstie tseegkeldahkijste leah nåake. Juktie tsiehkine viehkiehtidh sneehpesvïnhtseektiedimmesne lea Fylhkendigkie aktem infrastruktuvrefoentem tseegkeme, bueriedimmien jïh gorredimmien gaavhtan. Daan raajan 8 mill kr lyjkeme dan åssjelasse. Aktem dijalogem tseegkeme tjïeltigujmie juktie aktem ellies fylhkentjïelten diedtem gorredidh fylhkengeajnoej åvteste feerjasæjjan, feerjasijjiieh jïh feerja-ektiedimmie. Veanhtede geajnoeh jïh feerjasijjieh, mej åvteste fylhkentjïelte edtja diedtem vaeltedh leah hijven, jïh akte dijaloge aalka Nærøy jïh Viknan tjïeltine, juktie gaavnoes fylhkengeajnoeh goh tjïelten geajnoeh åadtjodh, goh akte maaksoe bååstede. Tsiehkestahta daah geajnoeh aaj geesjeles. ¶ Reeremereforemn tjïrrh dle fylhkentjïelte orre barkoeh åådtjeme mah sïjhtieh maahtoevtiedimmiem krievedh daejnie suerkine goh laanteburrien /byjresen jïh gøølemen/mearoeburrien sisnjeli. Dïhte orre soejkesje- jïh bigkemelaake sjïehteladta aktem tjerkebe iktedimmiem tjïelten jïh regijovnale siebriedahkesoejkesjimmien gaskem, dagkeres iktedimmie stoerre vierhtieh kreava jïh stuerebe fokusem kreava reeremisnie. Gosse diedtem dej jeatjah geajnoej åvteste serteste, dle aktem stoerre skåårvemedaerpiesvoetem daarpesje juktie geajnojde geesjeles darjodh. Jiene-jienebe gorredimmiebarkoe aajmene sjïdteme, jïh juktie ulmiem jaksedh hijven geajnoej bïjre dle daerpies stoerre vierhtiejgujmie gïehteldæmman jïh gorredæmman gellie jaepiej åvtese. ¶ Regijovnale evtiedimmievierhtieh ¶ Tjuara buerebe vuekieh evtiedidh juktie illedahkh møøledh evtiedimmievierhtijste. Aktivyøki barkoe tjïeltigujmie lea akte vihkeles bielie daehtie barkoste, jïh aktivyøki barkoe tjïelti gaskemsh lea vihkeles juktie dan hijven effektem åadtjodh vierhtjiste goh gåarede. Fylhkendigkie jïjnjh nænnoestimmieh åssjaldahki bïjre dorje evtiedimmien bïjre gelline suerkine, bielelen naan dåarjoe-nænnoestimmieh dorjesuvvieh soejkesjetjaatsegidie j.p. Soejkesjetjaatsegh jïh åssjaldahkh barkoen bïjre gelline suerkine sïjhtieh jiehtedh jienebh gihtjieh jïh veanhtadieh dovne skåårvemh, evtiedimmiebarkoeh jïh gïehteldimmiem maaksasuvvieh regijovnale evtiedimmieprogrammeste. Juktie buerebe daejredh guktie sjædta, tjuara tjielkebe prijoriteth darjodh jïh tjielkebe krievemh utnedh guktie effektem vierhtijste vuarjesje fylhkentjïelten jïjtsh darjojne, dej regijovnale evtiedimmiebarkosne. Daate aaj daerpies juktie aktem stuerebe dahkoesijjiem vedtedh jis edtja meatan årrodh vihkeles evtiedimmieprosjektine. Goevtese aktem råållem åådtjeme goh guejmievoetestuvrije gelline evtiedimmiebarkojne, daate evtiedimmiem maahtoste kreava. ¶ Gamtebaante ¶ Raeriestimmesne staatesbudsjedtese lea vierhtieh gamtebaantebigkemasse lyjkeme dejnie dajvine gusnie dah kommersijelle aktøørh eah sïjhth bigkedh. Daate joekedimmie båata gijren 2011. Aaj soejkesjamme giesemegirsh bïejedh goh akte bielie dehtie infrastruktuvreste gosse fylhkengeajnojde buerede. ¶ Saemien kultuvre ¶ Noerhte-Trøøndelagen Fylhkentjïelte lea Snåasen tjïeltine ektine akte bielie orreme dehtie saemien gïelen reeremedajveste mænngan 1.1.2008. NTFT daan sjïekenisnie 1,2 mill. kråvnah dååste guektiengïelevierhtine Saemiedigkeste fïerhten jaepien, juktie evtiedidh jïh vååjnehtidh åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem Noerhte-Trøøndelagesne. Daah vierhtieh leah åajvahkommes daejtie 3 åejvieråajvarimmide: 1. S ¶ isnjelds råajvarimmieh NTFT’sne, aaj byjngetje eetath ¶ 2. Råajvarimmieh Snåasen tjïeltine ektine, gaskem jeatjah gïelejarngem tseegkedh 3. Byjngetje råajvarimmieh jïh prosjekth dåarjodh ohtsemen mietie Aalkoviste ussjedamme Saemiedigkien guektiengïelevierhtieh vihties gïeleevtiedæmman nåhtadidh, jïh dæjpeles guektiengïelevoetem tseegkedh fylhkentjïeltesne. Latjkoen mietie Saemiedigkine dle NTFT ferriedihks orreme guektiengïeleråajvarimmiej bïjre, jïh mijjieh gelliesåarhts råajvarimmieh jïh darjomh dåårjeme juktie åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem evtiedidh jïh vååjnehtidh fylhkesne. Saemiedigkien sertiestimmie guektiengïeledåarjojste lea gøøkth fïerhten jaepien, jïh våarome lea mijjen reektehtsh, reeknemasse jïh darjomesoejkesjsh. ¶ 1.7. 3 Dïenesje jïh dïenesjedorjemasse ¶ Guktie dïenesjidie joekedamme lea naemhtie reeknemassesne 2009 jïh budsjedtesne 2010. ¶ 1. Abpe vuelkemesuerkesne (fylhkengeajnoeh, bijleruvth, fylhkengeajnoefeerjah, vïnhtseruvth jïh skovhte svihtjemeheaptoes almetjidie), NT lea veele laanten gaskemedtien bijjelen (eks. Oslo) 2. Dah taallh netto gïehteldimmiemaaksoeh vuesiehtieh inkl. uhtjiedimmieh fylhkengeajnojne, gïehteldimmie/gorredimmie. Jaepien 2008 dle taallem staeriedamme staatedåarjose geajnojde SNK. 3. Noerhte-Trøøndelage lea bijjiebisnie gosse lea skvohtedåarjoen bïjre fïerhten svihtejemeheaptoes utnijasse. Læjhkan akte giehpiedimmie 2008 raejeste 2009 raajan. Dïhte dan åvteste jienebh åenebe jïh vaenebe tuvrh vuejieh, jïh jienebh tt-utnijh dongkemeskovhtem nåhtadieh sijjeste tt-skovhte. 4. Dïhte giehpiedimmie brutto skåårvemisnie jaepien 2007 lea dannasinie dah tjïelth aktem vuelebe maaksoelåhkoem åtneme. 5. 2009 dle Noerhte-Trøøndelage vaenie fylhkengeajnoeh asfaltine åtna, gosse laanten gaskemedtine vierteste. 6. Fylhkentjïelten ållesth gïehteldimmiemaaksoeh fylhkengeajnojde leah laanten gaskemedtien nuelesne. 7. Noerhte-Trøøndelage medtie 80 % bijleruvtebudsjedteste nåhtede skuvlevuelkemidie, daate lea jïjnje, viertiestamme laanten gaskemedtine. ¶ Jeatjah prijoritete ¶ Juktie giehpiedimmiem sjïehtesjidh suerkiemieresne 2010 raejeste 2011 raajan dle jeatjah prijoriteth dorjeme Regijovnale evtiedimmieprogrammen sisnjelen, jåarhkeskuvlide sertiestamme jïh unnebe råajvarimmieh vuelkemen sisnjelen. ¶ Politihkeles stuvreme ¶ Dïenesje maaksoeh dahkoesoejkesjasse feerhmie fylhken trafihkejearsoesvoeten moenehtsasse. ¶ Reereme ¶ Dïenesjisnie baalhkah, sosijale maaksoeh jïh vuelkememaaksoeh åvtehkasse, aamhtesegietedæjjah jïh skovhteluhpiedimmie, jïh aaj gïehteldimmiemaaksoeh regijovnale evtiedimmiegoevtesasse. ¶ Voereseraerie, mïrrestallemen jïh svihtjemeheaptoes raerie jïh Sijsefeelijeraerie ¶ Voereseraerien gïehteldimmieraerie jïh mirrestallemen jïh svihtjemeheaptoej raerie leah guhkiedamme seamma daltesisnie goh 2010. Fïereguhte raerie aktem tjåadtjoen 50 % barkoevierhtiem åtna. Lissine aktem sijsefeelijeraeriem tseegkeme 50 % barkoevierhtine. ¶ Regijovnale evtiedimmieråajvarimmieh / sjïehteladteme jieliemasse ¶ Regijovnale evtiedimmievierhtieh leah meatan Regijovnale evtiedimmieprogrammesne (REP), jïh sjædta ektine dåarjoejgujmie Tjïelten- jïh dajvedepartementeste tjåanghkan 112,84 kråvnine, jïh Gøøleme- jïh mearoegaedtiedepartementeste, fylhkentjïelten dåarjoe suerkesne. Jaepien 2011dle regijovnale evtiedimmiebarkoe 161,6 mill. kråvnah jïh leah: ¶ * Tsiehkestahta annjebodts joekedimmieh nænnoestamme sjïdtieh. Gosse luhpiedimmieh joekedi juktie mearoeburrieh tseegkedh loesine, dååpmehkinie jïh regnbue-dååpmehkine jaepien 2009, dle fylhkentjïelte 21 mill. kråvnah åadtjoeji Gøøleme- jïh mearoegaedtiedepartementeste. Dah vierhtieh goh frijje vierhtieh vadtesovvin, jïh dejtie foentine læjkoeji ¶ goh ”mearoegaedtievierhtieh” Regijovnale evtiedimmieprogrammen ¶ sisnjelen. 6 mill. kråvnah nåhtadi 2010, jïh raereste dejtie jeatjah 15 mill. kråvnide nåhtadidh 2011, v. goerine bijjielisnie. Joekedimmie dehtie ållesth miereste lea akten prosessen jïh nænnoestimmien tjïrrh, ektiedamme Regijovnale evtiedimmieprogrammese, mij gietedæmman båata fylhkendigkesne goeven. ¶ Beetnehdåarjoeviehkie jieliemasse ¶ Akte jïjtse læjkome regijovnale skovhtedåarjose, maam Innovasjovne Nøørje reerie, lea ekonomijesoejkesjeboelhken 2,75 mill. kråvnide bïejeme, fïerhten jaepien. Sektovren låhkoe konsesjovnefaamoebaalhkijste lea 6.46 mill. kråvnide bïejeme, jaapan 2011, jïh abpe ekonomijesoejkesjeboelhken. Lissine konsesjovnefaamoebaalhkah budsjedtese beaja fylhkendigkien budsjedtesuarkan. Funksjovne lissine aamhtesegietedimmiem feerhmie, ektiedimmesne fylhkentjïelten beetnehdåarjoeøørnegigujmie. ¶ Soejkesje- byjrese jïh siebriedahkeevtiedimmie ¶ Daate maaksoeh feerhmie mah leah barkose fylhkensoejkesjinie, aktivyøkibarkoeprogrammine jïh jeatjah soejkesjeprosessigujmie ektiedamme, jïh iktedimmie- jïh ¶ bihkedimmiediedtem dåarjoehtidh soejkesje-jïh bigkemelaaken bïjre. Daan nuelesne aaj arealereereme båata jïh barkoe byjresinie, ålkoejielieminie jïh sijjieevtiedimmine, jïh aaj stuerebe laavenjostoe Åarjel-Trøøndelagine. Jïjnje dehtie ¶ REP’en barkoste lea daesnie, jïh ¶ gïehteldimmiedåarjoe Sisnjelds Nåamesjevuemien Regijovneraaran (Indre Namdal Regionråd), Trøøndelagen Fealadasse (Trøndelag Reiseliv), jïh sïelte Naboer AB, jïh meatan årrodh måårrehtimmiekonsulentem maeksedh Flatangerisnie, Namsovsesne jïh Fosnesne. Juktie såemies soejkesjeprosessh juhtedh, jïh meatan årrodh såemies unnebe evtiedimmiebarkojne, dle aaj budsjedtevierhtieh soejkesje- jïh evtiedimmieråajvarimmide lyjkeme. ¶ Skovhtedïenesjh ¶ Bijleruvtedïenesjh Darjoe diedtem åtna voenges jïh regijovnale ektieskovhten åvteste, jïh raereste darjoe 135 mill. kråvnah netto budsjedtesne åådtje, fïerhten jaepien, refusjovni mænngan tjïeltijste. Åajvahkommes dah voenges ruvtesïelth ektiedïenesjidie åestieh. Bijleruvtesne lea skuvleruvth, staarebussh jïh voenges ruvth/almetjeruvth. Dongkemeskovhte lea akte ahkedh sjïdtije bielie dehtie ektiefaalenasseste fylhkesne, medtie 12,5 mill. kråvnajgujmie 2010. Noerhte-Trøøndelagesne medtie 8 mill. kilomeeterh vuaja fïerhten jaepien. Daestie lea 7,5 mill. byøgkeles vuejeme. Skuvleruvth leah 66 % dehtie byøgkeles vuejiemistie. ¶ Vïnhtsedïenesjh inkl. feerjah Jaepien 2011 dle budsjedtesne medtie 11 mill. kråvnah (åasa- jïh maaksoestaeriesåvva 2011) juktie fylhkengeajnoefeerjah juhtedh båeries fylhkengeajnojne, 89,3 mill. kråvnah fylhkengeajnoefeerjine orre fylhkengeajnojne, jïh 26 mill. kråvnah (åasa- jïh maaksoestaeriesåvva 2011) vïnhtseruvtide. Fylhkentjïelte feerja- jïh sneehpesvïnhtsedïenesjh åasta daejnie gåhkaldahkine: Sneehpesvïnhtse: Fylhkentjïelte latjkoem åtna FosenNamsos Sjø AS ¶ ’ine, juktie ruvteskovhtem åestedh ¶ gåhkaldahkesne Namsovse ¶ – Rørvik – Leka, inkl. Åarjel-Gjæslingan giesege. Daate latjkoe ¶ aaj feerhmie ruvteskovhtem feerjagåhkaldahkine Eidshaug ¶ – Gjerdinga jïh Borgan – ¶ Ramstadlandet. Snehpesvïnhtsen latjkoeboelhke lea 8 jaepieh 01.01.2010 raejeste, dejnie nuepine dam 2 jaepieh jåarhkedh. Dennie gåhkaldahkesne lin 42.000 feelijh jaepien 2009, mearan dah gøøkte feerjagåhkaldahkh ållesth 8500 feelijh jïh 4200 vuajastahkh foeresjin jaepien 2009. Vijrebe Åarjel- jïh Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïelth latjkoem utnieh FosenNamsos Sjø ¶ AS’ine ruvteskovhtem åestedh gåhkaldahkesne Tråante- Vanvikan. Latjkoe faamoem åtna ¶ – 31. 12. 2013. Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïelte 60 % darjoedåarjoste ¶ maaksa, mearan Åarjel-Trøøndelage 40 % maaksa. Jaepien 2009 lin 165.000 fealadæjjah. Fylhkengeajnoefeerjah: Latjkoe åestemen bijre ruvteskovhteste dejnie feerjagåhkaldahkine Eidshaug ¶ – Gjerdinga jïh ¶ – Ramstadlandet faamoem åtna 5 jaepieh 01.01.2010 raejeste, dejnie nuepine dam ¶ 5 jaepieh guhkiedidh. Jaepien 2009 daah gøøkte feerjah ållesth 8562 feelijh, jïh 4239 bijlh foeresjin. Orre fylhkengeajnoefeerjah: 2010 raejeste dle fylhkentjïelte diedtem åådtjeme daej orre fylhkengeajnoegåhkaldahki åvteste: 1. Lievenge ¶ Dïhte ¶ latjkoe Tide Sjø AS’ine lea boelhken 01.01.2007 – 31.12.2014. ¶ Tjaktjen 2009 skovhtem gaahtjemasse bïeji aktine 8-jaepien latjkoeboelhkine 01.01.2012 raejeste. Jaepiej 2010 jïh 2011 dle akten 2-jaepienlatjkoen bïjre seamadamme daan beajjetje operatøvrine, FosenNamsos Sjø AS. 4. Gutvik ¶ Gåhkaldahke lea gaahtjemisnie orreme jïh latjkoem ¶ dorjeme 01.01.2010 raejeste 31.12.2017 raajan. Svihtjemeheaptoes almetji skovhtedïenesje Daate dïenesje sjïehteladteme skovhtem svihtjemeheaptoes almetjidie feerhmie, medtie 1900 utnijh, jïh lea akte faalenasse laaken ålkolen, maam mijjieh budsjedteradamme 12,1 mill. kråvnajgujmie jaepien 2010. Gaajhkh utnijh faalenassem åadtjoeh 40 feelemi bïjre fïerhten jaepien, mearan nuerebe svihtjemeheaptoes almetjh faalenassem åadtjoeh 80 feelemi bïjre fïerhten jaepien. Lissine dah dåehkieh mah jårremestovlem nåhtadieh, jïh mah sjiere bijlem daarpesjieh jïh tjelmehts/naåakelaakan vuejnieh, aktem lijkie feelemekåarhtem åadtjoeh, saaht man båeries leah. Akte aalkeme pryøveprosjekte edtja vuartasjidh mejtie gåarede TT-skovhtem iktedidh jeatjah såarhts skovhtine. Guhkiebasse daate sæjhta konsekvensh åadtjodh daan beajjetje faalenassese. ¶ Fylhkengeajnoeh, gïehteldimmieh jïh gorredimmieh ¶ Båeries fylhkengeajnoenedte Gïehteldimmie-/gorredimmien mierie lea 90,0 mill.kråvnah eksl. merverdiavgift. Gïehteldimmie lea gaajhkh barkoeh mah leah daerpies jis geajnoe edtja hijven årrodh. Gorredimmie lea daerpies råajvarimmieh juktie aktem jååhkesjamme vuekiem tjåadtjoehtidh, jallh geajnoem bueriedidh skaaraj jïh slæjhtoen mænngan. Aervede aktem fïerhten jaepien lissiehtahkem trafihkesne, nuelelen 1 % dovne geehpes jïh leevles vuajastahkide. Joekedimmie gïehteldimmie-/gorredimmiebudsjedteste lea naemhtie: ¶ 2011 dle gøøkte dejstie gïehteldimmielatjkojste orrestahta. Dååjrehtimmie åasaevtiedimmine dagkarinie latjkojne dajvesne jïh dennie jeatjah laantesne, sæjhta jiehtedh aktem maaksoelissiehtahkem medtie 40 %, lissine dam sïejhme åasabijjiedimmiem. Bieljele latjkojde gålkoen, jïh dah faamoem åadtjoeh skiereden 1.b. 2011 raejeste. Geajnoeh mierhkesjidh jïh sjiltadidh lea vihkeles trafihkejearsoesvoeten gaavhtan, jïh dam raeriestamme seamma beetnehveahkine goh 2010, jïh fylhken geajnoesoejkesjen mietie. Beetnehveahka ij leah staeriesovveme åasabijjiedimmien gaavhtan. Raeriestimmie pruvviegorredimmien bïjre, bueriedimmie rekkverk ¶ ’ste, væjroetjirkeme jïh ¶ daerpies bueriedimmie/ jeatjah barkoe leah seamma daltesisnie goh daan jaepien, jïh bielelen staeriedimmie åasabijjiedimmien gaavhtan. ¶ ”Sams vegadministrasjon” baalhka- jïh reerememaaksojde maaksa. ¶ Orre fylhkengeajnoeh Budsjedte 2011 ¶ Gïehteldimmielatjkojde finansieradamme ihke veanhta dej gøøkte orre latjkoej maaksoebijjiedimmie medtie 40 % sjædta, lissine sïejhme åasabijjiedimmie. Gïehteldimmielatjkojde staeriedamme åasabijjiedimmien gaavhtan. Ij leah kompenseradamme åasabijjiedimmien gaavhtan dejtie jeatjah budsjedtepåastide. Asfaltebudsjedte lea seamma goh 2010, mearan aktem lissiehtahkem raeriestamme daennie ¶ Raeriestimmie dejtie jeatjah påastide lea utniehtamme goh daan jaepien, bielelen påaste unnebe råajvarimmieh trafihkejearsoesvoeten gaavhtan, maam raeriestamme hiejhtedh. Råajvarimmieh trafihkejearsoesvoeten gaavhtan leah meatan skåårvemebudsjedtesne. Diversepåastesne leah g.j røønjeme vijri gaavhtan, kruanasijjieh, jeatjah latjkoeh privatigujmie, elektro, pumpestasjovnh j.v. ¶ Fylhkengeajnoeh, skåårvemh ¶ Budsjedteraeriestimmie våaromem åtna nænnoestamme fylhkengeajnoesoejkesjisnie boelhken 2010-2013, jïh dahkoeprogramme 2010-2013 (19) orre fylhkengeajnojde. Aamhtesisnie 10/65 dle fylhkendigkie seamadamme guktie edtja aktine tjåenghkies fylhkengeajnoesoejeksjinie barkedh, båeries jïh orre fylhkengeajnojde. Soejkesjisnie, mij gietedæmman fylhkendigkese båata ruffien 2011, ij sïjhth jarkelimmieh båetedh dejnie nænnoestamme prijoritetine, bene maahta akte iktedimmie vuekijste sjïdtedh. Soejkesjeboelhken 2006-2009 dle aktem jarkelimmiem strategijeste fylhkengeajnoeskåårvemidie dorjeme, jïh dle gaajh stuerebe syjhtedassh nænnoestamme. Daan soejkesjeboelhken aaj akte stoerre lissiehtahkem sjïehtesjamme fylhkengeajnoebudsjedtine, jïh ekonomijesoejkesjisnie dle våaroemasse bïejeme daam daltesem guhkiedidh båetije soejkesjeboelhken. Lissine daate soejkesjetjaatsege prijoritetide feerhmie dejte njieljie minngebe jaepide, dle soejkesjisnie aaj akte perspektijve guhkiebasse, dejnie gøøkte minngebe soejkesjeboelhkine jaepien 2020 åvtese, gusnie fokuse lea guktie edtja dejtie orre syjhtedasside saetniedehtedh. Soejkesjetjaatseginie ektine dle aktem stoerre åvtebarkoem dorjeme, jïh soejkesje våaromem åtna dennie strategijesne maam fylhkendigkie nænnoesti (FD-aamhtese 08/25). Daennie nænnoestimmesne dle ulmie akte sïejhme vuekiebijjiedimmie fylhkengeajnojste jïh vielie asfalth geajnojne. Lissine dle nænnoestimmesne væhtah guktie edtja prosjekth prijoriteredh, jïh edtja fylhkengeajnoej gïehteldimme- jïh gorredimmiestandardem tjåadtjoehtidh jallh lissiehtidh. Dahkoeprogramme 2010-2013 (-19) Orre fylhkengeajnoeh Fylhkendigkien tjåanghkosne ruffien dle aktem jïjtse aamhtesem strategiji bïjre gietedin gosse edtja dahkoeprogrammem evtiedidh. Daennie gietedimmesne dle dahkoeprogrammen åejvieprinsihpide nænnoesti, aktine prinsipielle budsjedtejoekedimmine dejtie orre fylhkengeajnojde. Dah mierieh staateste dejtie orre fylhkengeajnojde lea staatebudsjedtesne 2011 jåarhkeme 2010-daltesisnie, jïh åasam staeriedamme 1,8 % (344,9 mill. kråvnah raajan, inkl 43,2 mill. kråvnah sïejhme nænnoestimmie). Dejnie veeljeme strategijine jïh dej ekonomeles mieriejgujmie, dle raeriestimmiem dahkoeprogrammese evtiedamme boelhken 2010-2013. Tjaatsegisnie akte saetniedehteme dejstie råajvarimmijste boelhken. Dïhte tjaatsege våaromem åtna dejnie raeriestimmine mah dijalogetjåanghkojne bøøtin, jïh jeatjah raeriestimmieh. ¶ Skåårvemh ”båeries” fylhkengeajnoenedtesne ¶ Fylhkendigkien nænnoestimmien mietie voerhtjen 24.b. 2005, dle tjïelth edtjieh 25 % maeksedh dejstie maaksojste vaedtseme-/sygkelegeajnojde fylhkengeajnoebealam. Goh aarebi dle tsiehkestahta dah fylhkh 50 % dåårje trafihkejearsoesvoeteråajvarimmide tjïelten geajnojne. Dah tjïelth dejtie råajvarimmide tjïrrehtieh, jïh fylhke 50 % dåårje. ¶ Prijoriteth: Skåårvemebudsjedte joekedamme prosjektide: ¶ Fylhkengeajnoej skåårvememierie ekonomijesoejkesjisnie 2010-13 lij 115,61 mill. kr., daestie fylhken låhkoe 109,76 mill. kr., jïh tjïelten dåarjoe 5,85 mill. kr. Mierie lij inkl. merverdiavgift. Tjïelten låhkoe trafihkejearsoesvoeteråajvarimmide tjïelten geajnojne ij leah meatan mieresne. Dam vuajna lissietjaaleginie 1A jïh 1B minngelen daennie tjaatsegisnie, dah skåårvemh leah prosjektine joekedamme 2011, jïh meatan vaalteme goh tjåenghkies summe 2012 raejeste. Soejkesjamme 173,61 mill. kr nåhtadidh. D ¶ am dorjeme viehkine aktede ”løønemistie” dejstie dåarjojste ”orre ” rijhkegeajnojde, soejkesjetsiehkien gaavhtan. Daate joekoen fg 17 ¶ prosjektese ektiedamme, gusnie ij gåaredh stuerebe skåårvemigujmie nïerhkedh aarebi Stoerredigkie bommebeetnegeohtsemem gietedamme. Prosjekth mah aelkieh 2011 jïh illesuvvieh 2012 Fg 233 Lier x761-Flatås Fg 233 Flatås-Vist Fg 22 Elvran-Ytteråsen Fg 36 Halsøen xE14-Gederås x752 Fg 42 Borås-Almovatnet Fg 491 Fjell x766-Bøle Fg 536 Våg x768-Lundring Fg 542 Sandneskorsen - Sandnesenget Fg 546 Rød-Sør-Eitran Fg 202 Malm x720-boligfeltet Fg 191 Kjerringvik x755-Hovd Fg 120 Markabygd x754-Mølnå Aalka dajvem åestedh, gamtoem vijriedidh jïh veajhtah darjodh, girsh molsedh. Aerviedamme dah barkoeh lea 25 % dejstie ållesth maaksojste, mah leah 24,8 mill. kr 2011. Soejkesjimmie Soejkesjimmiebarkoe lea gaajh stuerebe sjïdteme goh veanteme, åajvahkommes ihke jienebh soejkesjeprosjektigujmie nïerhkeme, jïh daelie stuerebe fokuse væjrose, joekoen kvikkleirevæjroe, goh aarebi. Ij leah seekere mejtie gåarede 15 % dejstie prosjektijste tjïrrehtidh. Daate tjïelten soejkesjegietedimmien gaavhtan, tjïelten beetnehdåarjoeh, dajvetsiehkieh mah eah lin åehpies aareh soejkesjeboelhken jïh dåeriesmoerh dajvem åestedh. Man jïjnjem buektiehtamme fg-soejkesjistie 2010 ¶ 2013 dejstie ”båeries” fylhkengeajnojste lea ¶ vuesiehtamme 1. lissietjaalegisne, jïh vuesehte boelhken 2 voestes jaepiej dle 64 % buektiehtamme. Skåårvemh dennie orre fylhkengeajnoenedtesne (jeatjah rijhkegeajnoeh) Skåårvememierie dejtie orre fylhkengeajnojde lij ekonomijesoejkesjen mietie, 187,6 mill. kr. Soejkesjamme 90,0 mill kråvnah nåhtadidh jaepien 2011. Mieresne aaj merverdiavgift. Ij leah soejkesjamme tjïelte edtja jïjtselåhkoeh maeksedh. ¶ ST. prp. nr 1. (2009-2010) dle Vuelkemedepartemente aktem rentekompenesasjovnedåarjoem vadteme, gusnie våarome lea 92 mill. kråvnah løønedh, fïerhten jaepien. ¶ Ållermaehteme skåårvemeprosjektijste Gåhkaldahkh bomme-beetnegigujmie: 1. Fovsengeajnoeh - ¶ Skraejrine voenges jieliemistie Fovsesne, dle dïhte prosjekte ¶ ” Fosenvegene – ei’ tim’ te’ by’n” tseegkesovvi, maam Fosen regionråd reerie. Barkoen åssjaldahke lij dajven ¶ åejviegeajnojde bueriedidh juktie kommunikasjovnem bueriedidh Fovsesne, jïh Fovsen jïh Tråanten gaskem. ¶ Raereste 35 mill. kråvnah læjkodh Fovsengeajnojde. Edtja beetnegidie uvtemes nåhtadidh fg 755 Vanvikan - Leksvik. ¶ Fv17 Steinkjer- Namsos Dah tjïelten åejvieh tjïeltine Verran, Stientje, Namdalseid jïh Namsovse dam Fv17prosjektem tseegkin. Mænngan aaj dah tjïelth Flatanger jïh Osen meatan orreme barkosne. Prosjekte edtja barkedh juktie aktem ållesth bigkemem buektiehtidh fg 17 Stientjeste Namsovsese, jïh joekoenlaakan Hjellbotn (Vellamelen), Namdalseiden jarngem jïh Bangsund-måelhkieh bueriedidh. 10 mill. kr læjkodh mejtie edtja nåhtadidh vaedtseme- jïh sygkelegeajnosne gåhkaldahkesne Sævik ¶ – Spillumshøgda Namsovsen tjïeltesne. Vuesehte ¶ aamhtesasse 10/66 Fylhkendigkesne gusnie aaj soejkesjeminie 20-23 mill. kr. åvtelhbodti dåarjodh, aarebi bommebeetnegeprosjektem nænnoestamme. Raereste aaj 5 mill. kr læjkodh juktie dejnie orre Årgård pruvvine nïerhkedh Namdalseiden tjïeltesne. Vuesehte aamhtesasse 10/66 Fylhkendigkesne gusnie sæjhta åvtelhbodti maeksedh 18-22 mill. kråvnah aarebi bommebeetnegeprosjektem nænnoestamme. Raereste 7 mill. kr dan vijrebe soejkesjæmman læjkodh. Daate lea barkoe bommebeetnegeohtseminie, tjïelten bieliesoejkesjimmiejgujmie nïerhkedh jïh ohtje sjïehtesjimmiebarkoe. Gåhkaldahkh bielelen bommebeetnegh 1. Fg 17 Lænn ¶ – Sørenget, 12 mill. kr. Aalkeme prosjektem illehtidh ¶ 2.Orre pruvvie sijjeste pruvvie mij lea nåake. Galhkuvedåarjoe 12 mill. kr. 2012. ¶ 3. Fg 777 Seierstad feerjasijjie, 20 mill. kr. Orre feerjasijjiem bigkedh, dïhte båeries joekoen nåake. Daerpies aarebi orre feerjalatjkoe faamoem åådtje 01.01.2012. ¶ 4. Fg 753 Jarkelimmie Viken, 2 mill. kr. Raereste fg 753 Vikengaerteni baaktoe bïejedh Frostasne. Råajvarimmie joekoen vihkeles rijhkegeajnoen gaavhtan, bene aaj stoerre ulmiem åtna trafihkejearsoesvoeten jïh jearsoesvoeten gaavhtan dejtie mah dajvesne årroeh. ¶ 5. Fg 760 Kurvatur-råajvarimmie Viesbakkene, 6,0 mill kr. Viesbakkene fg 760 Kråangken tjïeltesne lea muvhten aejkien geerve vuejedh jïh stoerre dåeriesmoerh trafihkejearsoesvoetine utnieh, joekoen dej boelhki gosse njalhkede. Kråangken tjïelte lea guhkiem dam gåhkaldahkem prijoriteradamme. Ihke dajve nåake jïh kanne tjuara dajvem stabiliseredh dle prosjekte ovseekere. Ållesth maakseme 2012. Programmesuerkieh: Vaedtseme-jïh sygkelegeajnoeh. 1. Fg 720 Bratreitelva ¶ Verran tjïeltesne. Vaedtseme- jïh sygkelegeajnoe Malmen jarngesne- 900 m. Maaksoe 21 mill. kr. Daerpies illehtæmman 2011. 8,0 mill. kr. 2. Fv 762 Mæhlakosen-Røysing Sjïehtesjimmiesoejkesjem aalkeme. Ovseekere mejtie maahta prosjektem illehtidh 2011? ¶ 3. Fv 17 Foldereiden jarnge Raeriestamme refusjovnem 2011. Bigkeme 2010, fylhkentjïelten låhkoe 1,0 mill.kr. ¶ Trafihkejearsoesvoete-råajvarimmieh 1. Gåhkaldahkh trafihkejearsoesvoete- (ALARP) Bueriedimmie aktede gåhkaldahkeste. Maaksoe 2,5 mill. kr. ¶ 2. Råajvarimmie olles geajnoste vuejieh (URF) Proaktijve råajvarimmieh måelhkine. Maaksoe 1,5 mill. kr. ¶ 3. Dåarjoe juktie gajvemh bueriedidh. Aarebi dåarjoeøørnegem guhkiedidh juktie gajvemh bueriedidh jïh gajvemh laahpehtidh. Ovrehte 0,3 mill. kr. ¶ 4. Rekkverk bïejedh. Rekkverk bïejedh desnie gusnie vaarege geajnoste vuejedh. Maaksoe 2,5 mill. kr. ¶ 5. Vaedtsemesijjieh tjirkedh. Vuartasjamme lea daerpies vaedtsemesijjide buerebelaakan tjirkedh. Maaksoe 1.5 mill.kr. ¶ 6. Dallah råajvarimmieh. Maaksoe 1,2 mill. kr. Byjrese- jïh hokseht-råjvarimmie: 1. Byjresegaatoe. Vellamelen. Bueriedimmie fg 17 Vellamelen jarngen tjïrrh. Maaksoe 6 mill. kr. ¶ 2. Refusjovne råajvarimmie gijjien vøøste. Refusjovneøørnegem guhkiedidh gijjien vøøste, private almetjh maehtieh 50 % dejstie maaksojste åadtjodh ohtsemen mietie. Ovrehte 0,2 mill. kr. Ektieråajvarimmie: 1. Busselåammah jïh faasoeh. Orre jïh bueriedimmie busselåammijste universelle haamojne. Faasoeh bïejedh gaavnoes busselåammine. Maaksoe 1,3 mill. kr. ¶ 2. Bueriedimmie gaavnoes knutepunkteste universelle haamojne jïh tjøødtjehtimmie feelijidie. Maaksoe 1,3 mill. kr. Soejkesjimmie: Lyjke 7 mill. kr. juktie prosjekth soejkesjidh tjïeltebieliesoejkesje- jïh sjïehtedimmiesoejkesjedaltesisnie lissine dïhte mij lea raeriestamme goh ¶ soejkesjimmievierhtieh ”Fg 17-prosjektese”. Soejkesjimmiemaaksoeh prosjektine mah ¶ dåarjoem åadtjoeh 2010 prosjekte maaksa. Ij leah seekere mejtie gåarede 15 % dejstie prosjektijste tjïrrehtidh. Dïhte tjïelten soejkesjegietedimmien gaavhtan, tjïelten dåarjoe, tsiehkie dajven bïjre mij ij lij åehpies aareh soejkesjeboelhken, jïh dåeriesmoerh dajvem åestedh. ¶ Regijovnale evtiedimmiefoente ¶ Raereste aaksjah jïh låhkoeh åestedh 1,5 mill. kr åvteste regijovnale evtiedimmiefoentesne. Lissine raereste 4,5 mill. kråvnah lååjkedidh. Daam edtja finansieradidh gosse nuhtjemefoentem regijovnale evtiedæmman nåhtede 3,5 mill. kråvnine, jïh veanhtadihks avdrag lååjkedæmman 2,5 mill. kråvnine. Læjhkan vihkeles aktine ferriedihks systeminie, jïh dïhte minngemosth joekedimmie aaksjaj lååjkedimmien jïh åestemen gaskem, lea guktie gihtjeme lea. Ekonomijesoejkesjeboelhken lea daerpies lïhkebe vuartasjidh guktie daltese lea lååjkedimmesne /åestemisnie aaksjijste. ¶ 1.8 Gïehtjedimmie jïh vaaksjome ¶ 1.8.1 Sektovren gïehteldimmiemierie ¶ Raereste aktem netto gïehteldimmiemieriem sektovrasse 5,1 mil. kråvnine. Ij leah naan rïektes jarkelimmie mieresne, viertiestamme eknomijesoejkesjinie 2010-13. Gïehteldimmiemierie 2011-14 GÏEHTJEDIMMIE JÏH VAAKSJOME ¶ Budsjedteraeriestimmie lea Gïehtjedimmiemoenehtsen raeriestimmien mietie, nænnoestamme aamhtesisnie 31/10. Budsjedteraeriestimmie sïejhmelaakan maaksoeh gïehtjedimmiemoenehtsasse maaksa, jïh gïehtjedimmiemoenehtsen tjaelijesæjjan, maam KomSek Trøndelag IKS åtna, jïh revisjovnem maam KomRev Trøndelag IKS åtna. ¶ 1.8.4 Klijma- jïh energijeråajvarimmieh ¶ Dah sïejhme byjreseråajvarimmieh sïjhtieh sektovrem feerhmedh, goh njoelkedassh fealadimmien bïjre. ¶ 2. Skåårvemebudsjedte 2011-14 ¶ 2.1 Skåårvemh 2011-14 ¶ Raereste dagkerh skåårvemh boelhken 2011-14. ¶ Tjåenghkies raereste 1.869,7 mill. kråvnah skåårvedh ekonomijesoejkesjeboelhken, mestie 507 mill. kråvnah øøhpehtimmiesuerkesne, 6,2 mill dïrregidie baenieklinihkine, 1,288,9 mill. kråvnah fylhkengeajnoeskåårveminie, 2,4 mill. kråvnah juktie aaksjah åestedh, låhkoeh jïh lååjkedimmie regijovnale jielemefoenteste, 5,6 mill, kråvnah goh ¶ jïjtse-kapitalinnskudd KLP, jïh 1,5 mill. kråvnah juktie ovmessie systemh abpe åårganisasjovnesne bueriedidh. Lyjke 36,7 mill. kråvnah kapitalfoentese boelhken, mearan 47,2 mill. kråvnah åtnasuvvieh kapitalefoenteste boelhken. Sæjhta orre løønemh vaeltedh 864,9 mill. kråvnaj åvteste ekonomijesoejkejseboelhken. Skåårvemh 2011 beetnehvierhtiedåarjojne ¶ 2.1.1 Skuvleskåårvemh jïh baenieklinihkh ¶ Dah skåårvemh øøhpehtimmiesektovresne leah ekonomijesoejkesjen 2010-13 mietie, dej jarkelimmiejgujmie mah leah buerkiestamme stuhtjesne 1.5, øøhpehtimmiesektovren nuelesne. Skåårvemh baenieklinihkine jïh dïrreginie leah stuhtjesne 1.5 buerkiestamme, healsoe- jïh sosijalesektovren nuelesne. ¶ 2.1.2. Geajnoeskåårvemh jïh regijovnale evtiedimmiefoente ¶ Dah skåårvemh geajnojne 2011 lea 269,5 mill. kråvnah, mij lea 23,5 mill. kråvnah vaenebe goh tsiehkestahteme jaepien 2011, ekonomijesoejkesjisnie 2010-13. Jaepien 2012 leah 335 mill. kråvnah, inkl. dam laahpehtsem 2011 raejeste goh neebneme. Jaepien 2013 lea dåårjeme 383,2 mill. kråvnah, inkl. laahpehtsem 2010 raejeste, mij lea 82 mill. kråvnah. Dåarjoe 2014 lea 301,2 mill.kråvnah. Tjåenghkies skåårveme fylhkengeajnojne dan boelhken lea 1.288,9 mill.kråvnah. Destie lea 346,4 mill. kråvnah dåårjeme sertiestimmine gïehteldimmiebudsjedteste dan boelhken. Raereste aaksjah jïh låhkoeh åestedh 1,5 mill. kråvnaj åvteste regijovnale evtiedimmiefoentesne. Lissine raereste 4,5 mill.kråvnah lååjkedidh. Dam edtja dåarjodh viehkine regijovnale evtiedimmien disposisjovnefoenteste 3,5 mill. kråvnine, jïh veanhtadihks avdrag lååjkedimmesne 2,5 mill. kråvnine. Læjhkan vihkeles aktine ferriedihks systeminie, jïh dïhte minngemosth joekedimmie lååjkedimmien jïh aaksjaåestemen gaskem sjædta guktie dan rïektes gihtjemen mietie. Aaj daerpies aktine lïhkebe vuartasjimmine guktie daltese lea aaksjaj lååjkedimmesne/ åestemisnie ekonomijesoejkesjeboelhken. ¶ 2.1.3 Jïjtse-kapitaleinnskudd KLP ¶ Raereste fïerhten jaepien 1,4 mill. kr dåarjodh skåårvemebudsjedtsne jïjtsekapitaledåarjosne ¶ KLP’esne. Jïjtsekapitaledåarjoe lea akte bielie pensjovnesïelten jïjtsekapitaleste laaken ¶ mietie. ¶ Budsjedten mietie foente sæjhta vierhtieh åadtjodh gosse eekh duaka jaepiej 2011-2013, tjåanghkan 36,7 mill. kråvnaj åvteste. Budsjedten mietie edtja foenteste nåhtadidh 47.2 mill. kråvnah boelhken. ¶ 3. Gïehteldimmiebudsjedte 2011-14 ¶ Ekonomijesoejkesje 2012-13 (FD 09/77), Ekonomijestrategije 2011-14 (FD 10/31), raeriestimmie staatebudsjedtese jaapan 2011, jïh fylhkenraerien minngebe vuarjasjimmieh leah våaroemisnie dan raeriestæmman jaepiebudsjedtese 2011, jïh ekonomijesoejkesjasse 2011-14. Fylhkendigkie lea aamhtesisnie 10/31, Ekonomijestrategije 2011-14 dagkeres nænnoestimmiem dorjeme: ¶ ”Ekonomijestrategije 2011-2014 bïevnesasse vaaltasåvva. ¶ Fylhkendigkie sæjhta naemhtie vaestiedidh fylhkenraerien gyhtjelassese dan minngebe barkoen bïjre ekonomijestrategijinie jaepiej 2011-2014: 1. ¶ Fylhkendigkie fylhkenraerien vaajtelem jååhkesje, aktem læjkoem darjodh juktie dejtie jarkelimmide dåastodh fylhkentjïelten ekonomijesne. Gosse dam ållesth vierhtieåtnoem vuartasjamme fylhkentjïeltesne, dle vuajna ekonomeles dahkoesijjiem gååvnese. ¶ Fylhkendigkie lea siemes barkoen strategijesne, jïh dejnie råajvarimmine mejtie buerkeste 4 mierine. ¶ Gosse lea vierhtieåtnoen bïjre øøhpehtimmiesuerkien sisnjelen, tjuara akte prijoriteradamme barkoe årrodh aktem eensi tsiehkiem gaavnedh gaskem sïejhme øøhpehtimmiem jïh sjiere ovmessie-såarhts råajvarimmieh. Sæjhta vihkeles barkoeh goerpedehtedh jis edtja vierhtieåtnoem numhtegh sertiestidh dejtie sïejhme øøhpehtimmieråajvarimmide. Gosse lea dej smaave, sjiere faalenassi bïjre lea vihkeles dam ållesth daerpiesvoetem fylhkesne vuarjasjidh, jïh aktem buerebe aktivyøki barkoem åadtjodh skuvli gaskem joekedimmieprosessesne. Tjuara aaj krøøhkedh dejtie juvnehtimmide mah kanne Byjjenimmiekommisjovneste båetieh. ¶ Faageskuvlem juhtedh lea geerve jis dah dåarjoeh staateste eah dejtie rïektes maaksojde maeksieh. Seamma tijjen lea faageskuvlefaalenasse dan vihkeles Noerhte-Trøøndelagese, ihke lea geerve juvnehtidh dam faalenassem våålese prijoriteradidh. Fylhkenraerie tjuara jåarhkedh barkedh juktie stuerebe beetnehvierhtieh åadtjodh dam faageskuvlem juhtedh. Dan laavenjostoen tjïrrh, mij lea Trøøndelageraeresne jïh Laantebieliemoenehtsisnie tseegkeme, byøroe pryøvedh faagesuerkieh gaavnedh faageskuvleøøhpehtæmman, mej bïjre fylhkh maehtieh laavenjostedh juktie dejtie evtiedidh jïh tjïrrehtidh, daerpiesvoeten, kvaliteten jïh maaksoen gaavhtan. ¶ Gosse tjuara veeljedh gusnie edtja dejtie gaavnoes vierhtide fylhkengeajnojde eeremasth nåhtadidh, tjuara uvtemes gorredimmiedaerpiesvoetide krøøhkedh. ¶ Dastegh edtja jeatjahlaakan prijoriteradidh kultuvresuerkesne, dle fylhkenraerie latjkoe edtja vuarjasjidh guktie edtja dajvemusihkereøørnegem jåarhkedh, jïh fylhkenraeriem birrie aktem aamhtesem dan bïjre buektedh dægkan. Dej stoerre kultuvrebyjrese-vaarjelimmiej gaavhtan fylhkesne, dle kultuvremojhtese-vaarjelimmie tjuara vierhtieh åadtjodh. ¶ Joekoen vihkeles regijovnale evtiedimmievierhtieh åtnasuvvieh desnie gusnie effekte støøremes, jïh akte tjielkebe jielemefokuse tjuara reaktoe årrodh. Ihke dah vierhtieh edtjieh åtnasovvedh guktie dah bøøremes effektem vedtieh, dle joekoen vihkeles hijven dïrregh evtiedidh juktie illedahkide møøledh. Maahta aamhtesesalkehtimmiem, moenehtsen raeriestimmiem jïh aamhtesegærjam nedtesne vuejnedh: ¶ 3.1 Salderingstrategije jaepiej 2011-14 ¶ Salderinge jaepeste 2011 ¶ Mænngan raeriestimmiem staatebudsjedtese 2011, jïh baalhka- jïh åasabijjiedimmiem krøøhkeme, dle maehtebe jaepien 2011 rïektes 38,6 mill. vielie kråvnah nåhtadidh, viertiestamme dejnie voestes budsjedtine jaapan 2010. Baaltele sjïdtedimmie frijje baalhkine 7,4 mill. kråvnine, dle summe båata ihke vielie åtnoe momskompensasjovneste 12,6 mill. kråvnajgujmie, læssanamme ¶ baalhkah NTE’ste 9,6 mill. kråvnajgujmie, jïh jeatjah ¶ jarkelimmieh, tjåanghkan 9, mill. kråvnah (inkl. uhtjiedimmieh). Dïhte neebneme rïektes lissietahke fylhkendigkien budsjedtesuerkesne, jïh rïektes maaksoetsøøpkenassh sektovrinie 8,8 mill. kråvnine, jïh vuelebe gïehteldimmiedaltese 2011, viertiestamme jaepine 2010, 10,7 mill. kråvnajgujmie, dïhte akte læssanamme dahkoesijjie tjåanghkan 58,1 mill. kråvnine. Dannasinie buektiehtamme orre råajvarimmieh meatan vaeltedh sektovrinie, jïh dårjoem byjjenimmiekommisjovnese vedtedh, tjåanghkan 33,8 mill.kråvnajgujmie 2011, jïh aktem lissiehtahkem darjodh sektovrinie pensjovnemaaksojde 21,2 mill, kråvnajgujmie (jïh læssanamme uhtjiedimmieh j.v) Rïektes maaksoetsøøpkenassh/radtjoestimmie (8,8 mill. kråvnah) veanhtede tjïrrehtidh guktie dah råajvarimmieh leah buerkiestamme vierhtieåtnoen bïjre, v. FD 10/31, Ekonomijestrategije 2011-14. Dagkerh råajvarimmieh leah: ¶ Giehpiedimmie øøhpehtimmien mieresne 3. mill. kråvnajgujmie Illeme skuvli evtiedimmievierhtijste regijovnale evtiedimmebudsjedtesne, medtie 3. mill. kråvnajgujmie ¶ Giehpiedimmie dåarjoste REP’ese 0,8 mill.kråvnajgujmie ¶ Gellie radtjoestimmieråajvarimmieh mah tjåanghkan sjïdtieh 2. mill. kråvnah Politihkeles darjosne, stavresne, staabesne, v. ållermaehteminie sektovren nuelesne Jarkelimmieh sektovren gïehteldimmiemierine dehtie voestes budsjedteste 2010 budsjedtese 2011 leah naemhtie: ¶ Jarkelimmieh sektovri gïehteldimmiemierine dehtie voestegistie B 2010 dan B 2011 ¶ Dej ovmessie sektovri sisnjeli tjuara lissine beetnehvierhtieh årrodh såemies råajvarimmide jïh barkojde mejtie lea daerpies darjodh 2011. Daate lea lïhkebe buerkiestamme dan aktegs sektovren nuelesne. Sæjhta aaj råajvarimmieh vierhtievuartasjimmeste tjïrrehtidh jarkelimmiedaerpiesvoeten gaavhtan, dan aktegs sektovren sisnjelen. ¶ Salderinge jaepien 2014 ¶ Jaepien 2014 dah baalhkah fylhkendigkien budsjedtesuerkesne sïjhtieh tjarki giehpiedamme sjïdtedh viertiestamme jaepine 2013, v. ållermaehteminie stuhtjesne 3.2. Dannasinie daerpies sjïdteme aktem giehpiedimmiem darjodh sektovri gïehteldimmiemierine 2014, 57,3 mill. kråvnine. Daate giehpiedimmie lea mahte seammalaakan sektovri gaskem (vuastarehkere), jïh sæjhta faamoem utnedh goske sjæjsjalamme mah råajvarimmieh mejtie edtja tjïrrehtidh. Fylhkendigkie lea aamhtesisnie 10/31, Ekonomijestrategije 2011-14, jååhkesjamme vierhtievuartjasjimmine jåarhkedh, jïh råajvarimmieh leah daejnie dåehkine bïejesovveme: 1. Vihties råajvarimmieh mejgujmie maahta nïerhkedh 2. Råajvarimmieh mejtie maahta vijrebe salkehtidh nænnoestimmien gaavhtan 3. Dahkoesijjie mij våaromem vadta jeatjahlaakan prijoriteradidh 4. Råajvarimmieh mah vuertiemisnie dastegh ekonomije nåakebe sjædta. Ekonomijestrategijesne 2012-15 sæjhta vijrebe barkedh fylhkendigkien nænnoestimmiej mietie, jïh identifiseringe dehtie 2. 3. jïh 4. råajvarimmeste bijjielisnie, ihke sæjhta råavjarimmieh 1. mieresne tjïrrehtidh 2011. ¶ 3.2 Haestemh soejkesjeboelhken mænngan ¶ 2015 raejeste stoerre ekonomeles haestemh utnebe ihke momskompensasjovnebaalhkah gïehteldimmesne gaajpanieh, stuerebe maaksoeh reentide jïh avdragide j.v. Maahta salderinghaestemidie ånnetji tijjen åvtese naemhtie vuesiehtidh: ¶ Graafe tsiehkiem vuesehte dastegh sektovremierieh seamma daltesisnie jåarhkah goh 2014 dej minngebe jaepiej. Daate akte ussjedamme tsiehkie juktie maaksoeh jïh baalhkah tjuerieh seamma stoerre årrodh fïerhten jaepien. Dah kruanah taallh vuesiehtieh dannasinie dah sjïehtedimmiedaerpiesvoeth, guktie dah leah daelie. Graafesne dïhte årrojeprognose jaapan 2014 aaj jåarhkeme 2015-2020 raajan. Dannasinie ibie krøøhkeme dejtie årrojejarkelimmide mah leah buerkiestamme stuhtjesne 3.3.1 c) mænngan 2014. Veanhtede badth gosse vaenebe noerh sjïdtieh mah leah16-18 jaepieh, dïhte sæjhta nåake årrodh mijjen frijje baalhkide. Ibie daejrieh mejtie dïhte rïektes årrojeevtiedimmie seamma negatijve sjædta goh prognose gaskoe nasjovnale sjïdtedimmie. Vaallah lea dejtie baalhkavuartojde bïejeme dan ekonomeles soejkesjasse jaepiej 2011-14, jïh vaallah dejtie krøøhkeme graafesne bijjielisnie. Maahta såemies rïektes sjïdtedimmiem sjïdtedh dejnie frijje baalhkine jaepiej åvtese, juktie ibie badth daejrieh guktie staaten politihke sjædta. ¶ 3.3 Lïhkebe ållermaehteme ekonomeles tsiehkijste ¶ Fylhkendigkien budsjedtesuerkesne dle meatan vaalta dåarjoeh skaehtide, mieriedåarjoeh (frijje baalhkah) reentebaalhkah, dïeneste jïh ¶ garantijeprovisjovne NTE’ste, ¶ konsesjovnefaamoe-baalhkah jïh maaksoeh reentide jïh avdragide. Daesnie aaj momskompensasjovnem, læjkoeh disposisjovnefoentide jïh åtnoem dagkarijstie foentijste budsjedterede. Fylhkendigkien budsjedtesuerkie lea naemhtie boelhken 2011-14, v. aaj budsjedtegoerine 1A raeriestimmesne nænnoestæmman (jïh lissietjaalege mij taallide veelelaakan vuesehte): ¶ Fylhkendigkien budsjedtesuerkie sæjhta ållesth geahpanidh 87,5 mill. kråvnajgujmie, 2011 raejeste 2014 raajan. Joekedimmie naemhtie sjædta, 14 mill. kr fïerhten jaepien 2013 raajan, jïh 2013 raejeste 2014 raajan 59,5 mill. kråvnajgujmie. Giehpiedimmie sjædta g.j. ihke maaksoeh reentide jïh avdragide læssanieh, jïh dannasinie 2014 raejeste ibie maehtieh momskompensasjovnh skåårvemijstie gïehteldimmesne nåhtadidh. Boelhken 2011-13 dle budsjedtesne sæjhta 37-46 mill. kråvnah nåhtadidh gïehteldimmibudsjedtesne, dejstie baalhkijste momskompensasjovneste skåårvemijstie, maam maahta darjodh ihke daate akte sjïdtien skåårvemebudsjedte. V. aaj ållermaehteminie stuhtjesne 5.2. Dah maaksoeh reentide jïh avdragide læssanieh 54,3 mill. kråvnajgujmie 2010 raejeste 2014 raajan (inflasjovnen gaavhtan dle reentemaaksojde våålese staeriedamme, seammalaakan goh åasabijjiedimmie, juktie aarvoem åadtjodh 2011-kråvnine). Jeatjah gaavhtan naan unnebe staeriedimmieh dorjeme fylhkendigkien budsjedteseurkien sisnjelen, viertiestamme ekonomije-soejkesjinie 2010-13. Akte veelebe ållermaehteme fylhkendigkien budsjedtesuerkeste lea 5. stuhtjesne. ¶ 3.3.1 Frijje baalhkah ¶ a) Sïejhme sjïdtedimmie ¶ Viertiestamme voestes budsjedtine 2010, dle aktem staeriedamme realsjïdtedimmiem åadtjobe frijje baalhkine 7,4 mill. kråvnine jaapan 2011 (v. kommentarigujmie goeren nuelesne 5. stuhtjesne.) Viertiestamme dejnie daltesinie mijjen frijje baalhkine jaepien 2010, mænngan staeriedamme nasjovnalebudsjedte bøøti suehpeden, dle realsjïdtedimmie 2010 raejeste 2011 raajan 7,0 mill, kråvnah (v. kommentarigujmie goeren nuelesne 5.stuhtjesne). Realsjïdtedimmie jaepien 2011 viertiestamme jaepine 2011 ekonomijesoejkesjisnie 2010-13 lea 18,2 mill. kråvnah ( ¶ mænngan ekonomijesoejkesjetaallide staeriedamme jïh åasastaeriedamme 2,8 %). ¶ Realsjïdtedimmie lea mijjen låhkoe aktede sïejhme lissiehtahkeste frijje baalhkine staatebudsjedtesne 2011 gaajhkide fylhkentjïeltide 200 mill. kråvnine, guktie lij bieljelamme tjïelteproposisjovnesne suehpeden daan jaepien. Realsjïdtedimmie lea ånnetji stuerebe goh mijjieh aerviedimh FD 10/31, Ekonomijestrategije 2011-14, ihke mijjieh lissine dam neebneme realsjïdtedimmiem, aaj aktem hijven effektem åådtjeme dehtie orrestahteme ¶ årrojeprognoseste SSB’este, ruffien daan jaepien, v. ållermaehteminie dennie minngebisnie. ¶ Gosse staatebudsjedtem 2011 bøøkti, dle reerenasse aaj laanten skaehtie-aarvehtsem bijjiedamme jaapan 2010 150 mill. kråvnajgujmie, v. lïhkebe ållermaehteminie gïehteldimmiereektehtsisnie 2/2010 fylhkendægkan. 2011 raejeste dle læjhkan dïhte læssanamme lïerehtæjjadåarjoe, mij bøøti 2009 dennie reerenassen råajvarimmiepaahkesne finansevaahran vøøste, meatan sjïdteme mieredåarjosne. Staatebudsjedtesne jaapan 2011 tjåådtje Teknisk beregningsutvalg for kommunal og fylkeskommunal økonomi (TBU) ruffien daan jaepien aerviedamme dah vieliemaaksoeh ektiedamme demografeles evtiedæmman tjïeltesektovresne lea medtie 2,6 mill. kråvnah ¶ 2011. Daate lea 200 mill. kråvnah vielie goh TBU’en aerviedimmie njoktjen daan jaepien, jïh ¶ båata dejstie ¶ orre årrojeprognosijste SSB’este ruffien. Aerviedimmie ij leah fylhkentjïeltide jïh ¶ tjïeltide joekedamme. TBU lea dej minngemes jaepiej ij prognosh buakteme man stoerre maaksoeh daerpies guhkiebasse, ihke dah årrojeaarvehtsh åvtese SSB ¶ ’este eah leah ¶ seekere. Staaten aerviedimmie dejtie frijje baalhkide, leah tjåanghkan 49,505 mrd. kråvnah fylhkentjïeltide, joekedamme 22,65 mrd kråvnajgujmie skaehtine, jïh 26,855 mieriedåarjojne jaepien 2011. Dïhte daltese nænnoestamme staatebudsjedtesne jaapan 2010, 2010kråvnine, lij tjåanghkan 48,361 mrd. kr. frijje baalhkine fylhkentjïeltide, joekedamme 22 mrd kråvnajgujmie skaehtine jïh 26, 361 mrd. kråvnah mieriedåarjojne (eknomijesoejkesje 201013 daan daltesasse bigkie). b) Skattøren Raereste Staatebudsjedtesne 2009 dam fylhkentjïelten skattøren baajedh årrodh 2,65 %, mij lea våaromasse bïejeme raeriestimmien 1. mieresne. c) Årrojeevtiedimmie Boelhken 2011-14 libie årrojeprognosem gaskoeh nasjovnale sjïdtedimmie / middels nasjonal vekst ¶ ruffien 2010, Statistisk Sentralbyrå’ste (SSB), våaroemasse bïejeme dejtie ¶ frijje baalhkide. Daate prognose vuesehte mijjieh sïjhtebe aktem sïejhme årrojesjïdtedimmiem åadtjodh medtie 0,6 prosentine boelhken aalkovisnie, jïh 0,5 prosenth fïerhten jaepien 2013 raejeste 2020 raajan, jïh laante sæjhta aktem sjïdtedimmiem åadtjodh medtie 1-0,0 prosentine fïerhten jaepien gaskemedtien, seamma boelhken. Prognose ¶ gaskoeh nasjovnale sjïdtedimmie dagkeres evtiedimmiem vuesehte 2008 raejeste 2011 raajan laantese, jïh Noerhte-Trøøndelagese (rïektes taallh boelhken 2008-10, prognosetaallh 2011 raejeste): ¶ Aalteredåahkan 16-18 jaepieh dle vielie jeerehtse evtiedimmesne jaepeste jaapan. Prognose vuesehte dovne mijjieh jïh laante aktem vueliedimmiem åadtjoeh 0,1 %, (7 noerh NT ¶ ’sne) ¶ 2010 raejeste 2011 raajan. Jaepien 2012 aktem vueliedimmiem åadtjobe 0,5 % (31 almetjh), mearan laante aktem lissiehtahkem åådtje 0,4 %. Jaepien 2013 aktem lissiehtahkem åadtjobe 2,2 prosentine (123 almetjh) mearan laante aktem lissietahkem åådtje 1,1 %, mearan 2014 aktem vueliedimmiem åadtjobe 1,3 % (76 almetjh), mearan laante aktem lissietahkem 0,2 % åådtje. Jaepien 2010 aktem giehpiedimmiem åadtjoejimh låhkosne 16-18 jaepieh 58 almetjigujmie. Dannasinie aktem giehpiedimmiem åadtjobe 96 noerigujmie boelhken 2010-12. 2014 raejeste akten boelhkese båetebe gusnie vaenebe noerh sjïdtieh aalterisnie 16-18 jaepieh 2020 åvtese, bielelen 2017. Giehpiedimmie sjædta gaskemedtien medtie 1,5 % fïerhten jaepien dan boelhken, tjåanghkan 583 noerh (ryøknemebiejjie tsiengelen 1.b fïerhten jaepien). Dah gajvemh bæjjese våålese dej jaepiej åvtese leah naan haestemh dovne åårganisasjovnese jïh åårganisasjovnen ekonomijen gaavhtan. Prognose gaskoeh nasjovnale sjïdtedimmie ¶ SSb’ste lea aarebi vuesiehtamme dïhte fiejlh ¶ åtna. Prognose ruffien 2010 vuesehte mijjieh edtjebe 93 jienebh noerh (jïh laante 500 vaenebe) meatan ryøkneme baalhkasystemesne jaepien 2011, (mij ryøknemebiejjiem 1.7 nåhtede jaepien budsjedtejaepien åvtelen), goh dïhte prognose ruffien 2009 aerviedi, jïh maam mijjieh våaroemasse bïejimh jaepien 2011, ekonomijesoejkesjisnie 2010-13. Ekonomijesoejkesjisnie 2010-13 edtjimh dam vueliehkommes noerelåhkoem utnedh 2010, mearan dan urremes prognosen mietie dam vueliehkommes noerelåhkoem åadtjobe (boelhken 2010-14) jaepien 2012. Dah fïerhten jaepien staeriedimmieh årrojeprognosinie ¶ SSB’ste leah akte juerie mijjen ekonomijesoejkesjimmesne. ¶ Årrojeprognose ruffien 2010 dannasinie naan jeatjah ekonomeles tsiehkieh vadta goh seamma prognose ruffien 2009, mij våaroemasse bïejesovvi ekonomijesoejkesjisnie 2010-13 jïh ekonomijestrategijesne 2011-14. Mijjieh jallan 11 mill. vielie kråvnah åadtjobe frijje baalhkine jaepien 2011 dejnie orre årrojeprognosinie, goh dïhte mij åtnasovvi ¶ ekonomijesoejkesjisnie 2010-13. Jaepien 2012 medtie 1. mill. kråvnah vaenebe åadtjobe, mearan 2013 medtie 4 mill. kråvnah vaenebe åadtjobe goh dam maam våaroemasse bïejimh ekonomijesoejkesjisnie 2012-13. Gïehtjedimmieh vuesiehtieh årrojeevtiedimmie aktem teehpemem mijjese vadteme jallan 34 mill. kråvnine boelhken 2005-2010. Daate ihke mijjen årrojeevtiedimmie lea laanten gaskemedtien nuelesne orreme. Mijjen sïejhme årrojesjïdtedimmie lij 2,4 %, mearan laanten sjïdtedimmie lij 5,5 %. Boelhken 2005-2010 dle noerelåhkoe aalterisnie 16-18 jaepieh læssanamme 7,2 %, mearan laante aktem lissiehtahkem åtneme 11, 8 %. ¶ 2010 vierhtieh åadtjoejimh juktie reeremereformem tjïrrehtidh akten sjïere joekedimmien mietie, jïh staate tjïertesti joekedimmie meehti jorkesovvedh mænngan. Dah vierhtieh mejtie åadtjoejimh 2010 leah guhkiedamme seamme daltesisnie staatebudsjedtesne jaapan 2011 (bielelen faageskuvlh), jïh åasastaeriedamme 2,8 %. Mijjieh daam daltesem våaroemasse bïejeme abpe soejkesjeboelhken. Reentekompensasjovneøørnege skovhteråajvarimmiej åvteste fylhkine jåarhka 2019 raajan, gusnie mijjieh ohtsemen mietie maehtebe vierhtieh reentaj åvteste åadtjodh akten fïerhten jaepien løønemen åvteste, 92 mill. kråvnaj raajan. Ussjedeminie dam øørngegem ållesth nåhtadidh. ¶ 3.3.3 Jarkelimmieh baalhkasystemeste ¶ Staatebudsjedtesne 2011 ij leah naan orre bïevnesh barkoen bïjre aktine orre baalhkasysteminie fylhkentjïeltide. Goh buerkiestamme Ekonomijestrategijesne 2011-14 (FD 10/31), dle KRD tjïelteproposisjovnesne jaapan 2011 bieljelamme, departemente vielie salkehtimmiebarkoem daarpesje. Ij leah saernieh båateme gåessie orre maaksoetjoevtenje fylhkentjïeltide maahta gaervies årrodh. Maahta badth 1-2 jaepieh aerviedidh. Tjuara jienebh faageles gyhtjelassh vielie vuarjasjidh. Jåarhkeøøhpehtimmesne lea daerpies vielie salkehtidh, juktie gaavnehtidh mejtie buektehte vieliemaaksojde bårrode viesehtimmien gaavhtan gaptjedh. Tjuara aaj veeljedh mah væhtah faageskuvlh edtjieh utnedh. Dejtie voenges ruvtide (ektieskovhte) lea haestemh hijven væhtah gaavnedh. Daate lea joekoen dejtie væhtide mah edtjieh maaksoejeerehtsidie vuesiehtidh vïnhtside/feerjide. ¶ Ihke dah tjïelth Nåamesjevuemesne 2008 raejeste, Noerhte-Nøørjen jïh Nåamesjedåarjoem åådtjeme, dle fylhkenraerie veanhtede fylhkentjïelti orre baalhkasysteme mijjese dejtie seamma tsiehkide vadta, daejtie bielide fylhkeste. Goh ållermaahteme ekonomijesoejkesjisnie 2009-12, dle daate daårjoe maahta 36 mill. kråvnah sjïdtedh (seamma tsiehkieh goh Nordlaantesne). ¶ 3.4 Pensjovne ¶ Budsjedten mietie ekonomijesoejkesjisnie edtjebe vierhtieh utnedh dejtie aerviedamme iemie pensjovnemaaksojde, dovne Kommunal landspensjonskasse ¶ ’sne (KLP) jïh Statens ¶ ’sne (SPK). Daate iemiedaltese edtja maeksedh dam reeknemasseligke ¶ leavloem netto pensjovnemaaksoste (ekskl. barkiji låhkoe), jïh dah premijejoekehtsh reeknemassesne bååstede 2002 raajan, gosse orre mieriedimmie eelki juhtedh. Neebneme mieriedimmien mietie edtja premijejoekehtsem (dïhte joekehtse maakseme premijen jïh netto pensjovnemaaksoen gaskem) reeknemassesne tjaeledh 15 jaepieh. Aerviedimmie mijjen iemiedaltesistie jaepiej 2011-14 lea ånnetji muevie, ihke dah pensjovnesïelth staeriedieh jïh orrestehtieh sijjen tsiehkieh ahkedh. Mijjen ållesth premijemaaksoe aktem bieliem feerhmie ¶ maam dah sïelth baalhkaveahkeste ryøknoeh (aktijve barkijh) jïh akte bielie maam tjirkemefoenteste ryøknoe (tjåadtjoen reaktah jïh pensjovnisth). Gåabpagidie bielide krøøhkeme mijjen budsjedtesne, dan saatsen tjïrrh maam budsjedteradamme baalhkaveahkeste ryøknoe. Daate akte sïejhme saatse darjoej budsjedtese jïh reeknemassetjaelemasse pensjovnemaaksojste, jïjtsh barkijidie jïh pensjovnistide. ¶ Sektovri mieriej mietie maahta aktem premijesaatsem 15.3 prosentine utnedh abpe soejkesjeboelhken ektieøørnegisnie, dsj. akte tjåenghkies iemiedaltese medtie 37,6 mill. kråvnine fïerhten jaepien, ekskl. barkoevedtjiemaaksoe. Daate akte lissiehtahke viertiestamme evtebe ekonomijesoejkesjinie. Dannasinie dle sektovri mierieh bæjjese staeriedamme 7,4 mill. kråvnajgujmie pensjovnemaaksojde, jïh 1 mill. kråvnah læssanamme barkoevedtijemaaksose, viertiestamme daltesinie ekonomijesoejkesjisnie 2012-13. ¶ Sektovri mieriej mietie maahta aktem premijesaatsem 11,3 % utnedh abpe soejkesjeboelhken, dsj. akte tjåenghkies iemiedaltese medtie 48,7 mill. kråvnine fïerhten jaepien, ekskl. barkoevedtijemaaksoe. Øøhpehtimmiesuerkiej mierieh leah bæjjese staeriedamme 11,3 mill. kråvnajgujmie pensjovnemaaksose, jïh 1,7 mill.kråvnah læssanamme barkoevedtijemaaksose viertiestamme dejnie daltesinie ekonomijesoejkesjisnie 2010-13. ¶ 3.5 Baalhka-jïh åasabijjiedimmie ¶ Baalhka- jïh åasabijjiedimmie budsjedtesne 2011 jïh ekonomijesoejkesjisnie 2011-14 våaromem åtna baalhka- jïh åasabijjiedimmesned dennie raeriestimmesne staatebudsjedtese. ¶ Baalhka-jïh åasabijjiedimmiem skaehteste, mieriesertiestimmiem jïh baalhkajaabnadimmiem budsjedteraeriestimmesne lea ektesne vuarjasjamme gosse dejtie frijje baalhkide moeneme. Daate vuesiehtimmie vuesehte dejtie saatside mejtie nåhtadamme: ¶ Skåårvemebudsjedtem åasastaeriedamme 2,8 %. Sektovri gaskemedtiesaatse sæjhta jeerehtidh mestie man stoerre låhkoe budsjedteste mij leah maaksoeh baalhkide jïh jeatjah maaksoeh. Dah sektovrh sïjhtieh dannasinie aktem ånnetji joekehts tjåenghkies åasabijjiedimmiefaktovrem utnedh. ¶ 4. Gïehteldimmie jaepien 2010 ¶ Vuesehte jïjtse aamhtesasse gïehteldimmiereektehtsen bïjre, fylhkendigkiereektehtse 2/2010 mij politihkeles gietedæmman båata gosse jaepiebudsjedtem 2011 jïh ekonomijesoejkesjem 2011-14 gietede. ¶ 5. Fylhkendigkien budsjedtesuerkie ¶ Daennie stuhtjesne akte vielie veele ållermaehteme baalhkijste jïh maaksojste fylhkendigkien budsjedtesuerkien nuelesne, v. stuhtjine 3.3. ¶ 5.1 Frijje baalhkah ¶ Boelhken 2011-14 dah frijje baalhkah leah budsjedteradamme guktie raeriestimmie lij staatebudsjedtese 2011, naemhtie: ¶ Jaepiej 2012-2014 dah taallh dejtie frijje baalhkide leah seamma daltesisnie goh 2011, ajve staeriedamme dejtie veanhtadihks årrojejarkelimmide Noerhte-Trøøndelagesne jïh abpe laantesne. ¶ Aerviedimmieh sjïdtedimmien bïjre ¶ Dah taallh jaapan 2010 dam voestes budsjedtem vuesehte jïh lea 2010-kråvnine, mearan dah taallh jaepiej 2011-2014 leah 2011-kråvnine. Juktie aktem taallem gaavnedh jaapan 2010 maam maahta viertiestidh jaepine 2011, tjuara dejtie jarkelimmide laavenjassine staeriedidh, viertiestamme jaepine 2010. Baaltele tjuara taallide staeriedidh ihke joekehts åasadaltese. Jarkelimmieh laavenjassine leah tjåanghkan 1,6 mill. kråvnah, jïh leah jarkelimmieh learohkelåhkosne staaten jïh private skuvline, gehpanamme dåarjoe faageskuvlide jïh læssanamme dåarjoe skuvleeejehtallemeøørnegasse dejtie maanide mah leah svihtjemeheaptoes. Daate lea guktie staaten ryøknemevuekie lea dennie tjaatsegisnie Beregningsteknisk dokumentasjon til inntektssystemet (Kruana heefte jaepien 2011), viertiestamme seamma vihtiestimmine jaapan 2010. Mijjen aerviedimmieh ånnetji joekehtehtieh dejstie taallijste staatebudsjedtetjaatsegisnie (Kruana heefte), ihke mijjieh mijjen jïjtse årrojeprognosem nåhtadibie jaapan 2011, v. ållermaehtemine stuhtjesne 3.3.1 mierie c), mearan staaten aerviedimmieh såemies mearan årrojelåhkose b. 01.01.2010 bigkie. ¶ Aerviedimmie viertiestamme voestes budsjedtine, jaapan 2010 Summe frijje baalhkah dennie voestes budsjedtesne jaapan 2010 (1.678,8 mill. kr) lissiehtamme jarkelimmieh jaapan 2011, 1.680,4 mill. kråvnah sjïdtieh. Åasastaeriedamme staaten åasaryøknemsaatsine 2,8 %, dle summe 1,727,4 mill. kråvnah sjædta. Budsjedteradamme frijje baalhkah jaepien 2011 lea 1.734,8 mill. kråvnah. Realsjïdtedimmie dehtie voestes budsjedteste 2010 2011 raajan sjædta (1.734,8 ¶ kråvnah. ¶ Aerviedimmie viertiestamme staeriedamme budsjedtine jaapan 2010, seamma goh RNB ¶ Staaten sjïdtedimmieaarvehtse jaapan 2011 staatebudsjedtesne 2011, læjhkan dam daltesem frijje baalhkine vierteste, viertiestamme dejnie staeriedamme nasjovnalebudsjedtine (RNB) jaepien 2010. Mijjen frijje baalhkah, ¶ aerviedamme RNB’en ¶ mietie, jïh minngemosth årrojelåhkoe b. 01.01.10, 1.679,1 mill. kråvnah vedtieh jaepien 2010. Gosse daate daltese staeriesåvva jarkelimmiej åvteste mah bijjielisnie neebneme (1,6 mill. kr.) jïh åasastaeriesåvva staaten saatsine 2,8 %, dle summe 1.727,8 mill. kråvnah sjædta. Viertiestamme daejnie viertiestimmiemierine (RNB 2010) dle realsjïdtedimmie jaapan 2011 (1.734,8 ¶ – 1.727,8 = ) 7 mill. kråvnah sjædta. ¶ Aerviedimmie 2011-aarvehtsen muhteste, ekonomijesoejkesjisnie jaepiej 2010 - 2013 Viertiestamme jaepine 2011 ekonomijesoejkesjisnie 2010 ¶ – 13 lea mijjen realsjïdtedimmmie ¶ jaepien 2011 18,2 mill. kråvnah. Summe båata gosse vaalta frijje baalhkah jaepien 2011, frijje baalhkijste jaepien 2011 ekonomijesoejkesjisnie, mænngan dah leah åasastaeriesovveme 2010-daltesasse, jïh staeriedamme goh bijjielisnie. ¶ 2010 raejeste edtja baalhkah momskompensasjovneste skåårvemijstie, mieriedimmien mietie skåårvemebudsjedtesne budsjedteradidh, sertiestimmien tjïrrh gïehteldimmiebudsjedteste. Jaepien 2010, edtja unnemes 20 % sertiestidh, 2011 unnemes 40 % jnv. Akten dagkeres lissiehtimmien mænngan mij vïjhte jaepieh ryøhkoe, edtja gaajhkide momskompensasjovnide skåårvemijstie mieriedimmien mietie, budsjedteradidh skåårvemesbudsjedtesne 2014 raejeste. Tjåanghkan 197,4 mill.kråvnah kompensasjovnine dååste njieljienjaepienboelhken. Daestie serteste 12,8 mill, kråvnah skåårvemebudsjedtese jaepiej 201 ¶ – 2014. 74,6 mill. kråvnah ¶ aajmene sjædta gïehteldimmesne. Raereste 8,9 mill.kråvnah daestie disposisjovnefoentese læjkodh jaepien 2011 (aarebi jaepiej 57,8 mill. kråvnah lyjkeme). Boelhken 61,9 mill. kråvnah nuhtjesåvva dehtie seamma disposisjovnefoenteste. Mijjieh foentem bæjjese bigkebe jïjtsh vierhtijste, jïh dannasinie sïjhtebe reeknemassemieriedimmien njoelkedassi nuelesne årrodh dastegh akte faetie sjædta jaepien minngiegietjesne. Daate sæjhta jiehtedh medtie 37-46 mill. kråvnah øørnegen baalhkijste fïerhten jaepien åtnasuvvieh gïehteldimmiebudsjedtesne (tjaånghkan 127,7 mill. kråvnah boelhken), v ¶ . ”Sum disposisjoner moms” goeresne bijjene. ¶ 2013 lea dïhte minngemes jaepie mijjieh maehtebe vierhtieh nåhtadidh dehtie øørngistie gïehteldimmiebudsjedtesne, jïh daan jaepien sïjhtebe aaj medtie 46 mill. kråvnah nåhtadidh gïehteldimmesne gosse abpe foentem nåhtadibie maam aarebi jaepiej bæjjese bigkeme. ¶ 2014 raejeste ibie sïjhth dagkerh vierhtieh utnedh gïehteldimmiebudsjedtesne, jïh dïhte akte haesteme salderingen gaavhtan sjïdteme. V. aaj ållermaehteminie jïh illustrasjovnine v. 3.2. ¶ 5.3 Læjkoe disposisjovnefoentese ¶ Jaepien 2011 raereste baalhkah momskompensasjovneøørnegistie skåårvemidie mah leah disposisjovnefoentese lyjkeme, 8,9 mill. kråvnajgujmie. Raereste 29,5 mill. kråvnah læjkodh akten jïjtse geajnoefoentese boelhken 2011- 14, v. ållermaehteminie stuhtjesne 5.5. ¶ 5.4 Åtnoe disposisjovnefoenteste ¶ Raereste 5,2 mill. kråvnah nåhtadidh disposisjovnefoenteste boelhken. Sæjhta abpe foentem låeptedh 2012. ¶ Lissine budsjedterede 6,1 mill. kråvnah nåhtadidh disposisjovnefoenteste boelhken, mij lea bæjjese bigkeme vierhtijste momskompensasjovneøørnegistie, v. ållermaehteminie stuhtjesne 5.2. ¶ 5.5 Reentebaalhkah jïh dïenes ¶ Fylhkendigkie nænnoesti dïenes ¶ temaallem NTE Holding AS’ese aamhtesisnie 08/150 ¶ rihkeden 2008. Dellie aaksjekapitale tjåanghkan 2 mrd kråvnine jorkesovvi laajkose diedtine. Nænnoestimmien mietie edtji jarkelimmiem darjodh 2009. Edtja siemes sjiedtedh akten reentesaatsen bïjre mij 5 jaepieh ryøhkoe. ¶ Fylhkenraerie lea aamhtesisnie 09/234 b. 15.12.2009 latjkoem jååhkesjamme dïedteles løønemen bïjre ¶ NTE’en jïh fylhkentjïelten gaskem; latjkoe faamoem åtna 10 jaepieh. Latjkoe ¶ buakta aktem fïerhten jaepien maaksoem 150 mill. kråvnine reentine. Ij leah tsiehkestahteme avdrag dennie tjåadtjoen reenteboelhken 10 jaepine. Tjåanghkan daate ånnetji stuerebe maaksoe vaadta goh dïhte mij lea ekonomijesoejeksjisnie 2010-13. Ij sïjhth dejtie reentebaalhkide 150 mill.kråvnine, åasastaeriedidh. ¶ Lissine reentide jïh avdragide diedteles laajkoej åvteste, dle aktem dïenestem dehtie illedahkeste vaalta, juktie akten geajnoefoentese læjkodh. Daan mietie, lea jaepiej 2011 -14 tjaaleme aktem dïenestem 20 mill. kråvnine. Daate daltese akte våårege aarvehtse budsjedtesne, jïh ij dannasinie ussjedeminie abpe dïenestem olkese vaeltedh, viertiestamme dïenestemaalline. Sïelten illedahkh dej minngemes jaepiej gujht aktem dïenestem bieljelieh mij iemielaakan lea aarvehtsen bijjelen mijjen budsjedtesne. Dïenestem akten disposisjovnefoentese (geajnoefoente) lyjke, mænngan lissiehtamme geajnoeskåårvemi reentah jïh avdrag maakseme (dsj. skåårvemh stuerebe goh daltese 2008, 46,1 mill. kråvnine). Dastegh reeknemasseligke faetie fylhkenkaassesne, tjuara dam læjkoem giehpiedidh jallh hiejhtedh juktie faetiem giehpiedidh. Daate tjïelten jïh fylhkentjïelten reeknemassenjoelkedassine tjåådtje. Akte jeatjah fåantoe ihke tjuara læjkoem giehpiedidh, lea dastegh maksimale jååhkesjamme reentesaatse skaehtieåejvieladtjijste unnebe sjædta goh dïhte mij leah våaroemasse bïejeme gosse dïenestemaallem nænnoesti. Dellie summe reentah jïh avdrag unnebe sjædta goh tsiehkestahteme, jïh dellie iemie vuarjasjidh mejtie naakede dehtie dïenestistie edtja dan sïejhme gïehteldæmman juhtedh. ¶ Daate aerviedamme dorjesovveme aktine fïerhten jaepien dïenestinie 20 mill. kråvnine goh vuesiehtimmie: Ihke reentah jïh avdrag læssanamme geajnoeskåårvemijstie leah naa smaave dej voestes jaepiej, geajnoefoente sæjhta summem spååredh, goske jaepien 2014 gosse summe sæjhta medtie 65 mill. kråvnah årrodh. Dan mænngan maaksoeh reentide jïh avdragide sïjhtieh stuerebe sjïdtedh dïenestistie, juktie geajnoefoente geahpene. 2020 minngiegietjesne sæjhta årrodh medtie 10 mill. kråvnah foentesne, dastegh reentadaltese guhkies reentine ij jeatjahlaakan sjïdth goh dïhte budsjedteradamme daltese. ¶ Dej tsiehkiejgujmie mah dan raajan leah våaroemasse bïejeme, dle maaksoeh reentide jïh avdragide lissiehtamme geajnoeskåårveminie sïjhtieh aktem bijjiegietjiem jaksedh 2020, medtie 37 mill. kråvnajgujmie fïerhten jaepien. ¶ Garantijeprovisjovne NTE’ste ¶ Fylhkendigkie lea nænnoestamme løønemen åvteste tjirkedh, maam NTE Holding AS dååste gosse NTE jorkesåvva. Tjåenghkies tjirkeme løønemesumme lij 2328 mill. kråvnah sertiestimmesne ruffien 2007. Løønemesumme, jïh destie aaj dïhte rïektes tjirkemediedte, geahpene naemhtie guktie latjkeme dejtie sjyøhtehke løønemidie maeksedh. Fylhkendigkie aaj aktem garantijeprovisjovnem 0,5 % løønemistie nænnoestamme, jaepien minngiegietjesne. Idtji vïjhte obligasjovneløønemh tjåanghkan 50 mill. kråvnine (minngemes orrejaepien) sertiesth. Daelie fylhkenkaassa diedtem åtna dej løønemi åvteste. Dah baalhka-aarvehtsh leah ånnetji geahpanamme, viertiestamme daltesinie ekonomijesoejkesjisnie 2010-13. ¶ 5.7 Reentebaalhkah, reentemaaksoeh jïh avdrag ¶ 5.7.1 Jeatjah reentebaalhkah ¶ Jeatjah reentabaalhkine leah reentabaalhkah beetnegijstie baanghkesne, løønemereentah bigkemistie jïh reentah mejtie bååstede åådtjeme dejnie staateles løønemeøørneginie skuvlegåetide. Reentah foentijste, gusnie moeneme dah reentah edtjieh foentese juhtedh, leah daestie vaalteme. Tsiehkestahta reentabaalhkah 10,4 mill. kråvnine jaepien 2011. Dastegh skåårvemeløønemh bæjjese vaaltasuvvieh guhkiem åvtelen beetnegh åtnasuvvieh, dle lijkiereentabaalhkah sjïdtieh, bene aaj lijkiereentamaaksoeh. Læjhkan netto reentamaaksoe ij dan jïjnjem jorkesh. ¶ 5.7.2 Reentah jïh avdrag ¶ Våaroeminie dejnie rïektes løøneminie 2010 minngiegietjesne, jïh dah raeriestamme skåårvemh ekonomijesoejkesjeboelhken, lea daam reenta- jïh avdrag-aerviedimmiem dorjeme mij lea våaroemasse bïejeme ekonomijesoejkesjeboelhken 2011 ¶ Reentah jïh avdrag - tsiehkieh ¶ Daah tsiehkieh leah våaroemasse bïejesovveme reenta- jïh avdrag-aerviedimmide jaepiej 2011-14: ¶ Gaajhkh budsjedteradamme løønemh 2010 leah vaalteme, giehpiedamme løønemigujmie guktie gïehteldimmiereektehtse 2/2010 lea fylhkendægkan ¶ Orre løønemh bæjjese vaaltasuvvieh goh løønemh ektiedamme Nibor. ¶ Aervede gaajhkh løønemh fïerhten jaepien 30.06. ¶ Gosse tjåadtjoen reenteboelhke orrije, dle reentam aervede goh orre løønemasse. ¶ Vuarjesje jïh tjïrrehte dam maereles reentetjirkemem ahkedh. Iemielaakan dle løønemelåhkoem galkije reentine 40 jïh 60 % gaskem steerie. ¶ Tsiehkestahta dah reentah prosjektide bigkemeboelhken meatan vaaltasuvvieh bigkemeprosjektine goh akte bielie bigkememaaksojste, jïh fylhkenkaassen reeknemassese båata dehtie raajeste bigkeme gaervies ¶ Våaroemasse bïejeme dïhte avdragtijje orre løønemidie lea 30 jaepieh. ¶ Refunderte reentah, ektiedimmesne staateles løønemeøørneginie skuvlegåetide jïh vuelkemeåssjelidie aktem 3 % reentasaatsem utnieh. ¶ Fylhkentjïelte reentakompensasjovnem åådtje dej skåårvemi åvteste skuvlegåetine jïh skåårvemi åvteste skovhteråajvarimmine. Mijjen kompensasjovnemierie dej skåårvemi åvteste skuvlegåetine lea 103 mill. kråvnah. Mijjieh ussjedibie mijjieh abpe dam mieriem låeptebe 2011, jalhts sjyøhtehke skåårvemeboelhke lea jaepiej 2009 ¶ Skåårvemeøørnege skovhteråajvarimmine lea dïhte kompensasjovne aktede skåårvemevolumistie jaepiej 2010-2019, 92 mill. kråvnine fïerhten jaepien. Øørnege lea gårredamme skovhteråajvarimmide sïejhmelaakan, jïh ij ajve fylhkengeajnojde, mej åvteste diedtem åådtjeme. Nåhtede dam reentasaatsem gåabpagidie øørnegidie, mij lea seamma goh Husbanken galkije reenta. Aervede avdrag slyøhpedh vïjhte jaepieh, jïh dan mænngan 15 jaepieh maaksoetijje. ¶ 5.9 Sertiestimmmieh skåårvemebudsjedtese ¶ Momsekompensasjovne skåårvemijstie edtja mieriedimmiej mietie gïehteldimmiebudsjedtesne brutto tjaalasovvedh, jïh moeneme summe dan mænngan gïehteldimmibudsjedteste skåårvemebudsjedtese sertiestidh. Daah bihkedassh lissietjaaleginie vuajna, stuhtjesne 9, mij fylhkendigkien budsjedtesuerkiem tjielkebe vuesehte. Momskompensasjovnem skåårvemijstie lea lïhkebe ållermaahteme stuhtjesne 5.2. ¶ 5.10 Konsesjovnefaamoebaalhkah ¶ Ekonomijesoejkesjisnie 2011-13 lea budsjedteradamme konsesjovnefaamoebaalhkajgujmie 11.9 mill. kråvnine fylhkendigkien budsjedtesuerkesne, jïh 6,46 mill. kråvnah Regijovnale evtiedimmesne, tjåanghkan 18,4 mill. kråvnah. Konsesjovnefaamoebaalhkah jaapan 2009 ajve 15,3 mill. kråvnah sjïdtin, ihke dah energijeåasah jijnjem geahpanin finansevaahran mænngan tjaktjen 2008. Aervede konsesjovnefaamoebaalhka jaepien 2010 sjædta goh jaepien 2009, bene gaajh jolle dajveåasah daelvien 2010 sïjhtieh stoerre lissiebaalhkah konsesjovnefaamose buektedh jaepien 2010. Veanhtede åasadaltese iemie sjædta åvtese. Konsesjovnefaamoeåasah jaepiej 2011-14 lea dannasinie guhkiedamme goh evtebe ekonomijesoejkesjisnie: ¶ Fylhkentjïelte aarvoem dååste dehtie konsesjovnefaamoste maam ij faamoetjïeltine nåhtedh. Konsesjovnefaamoemaaksoeh aktene åasaregimesne bigkieh mij lea ektiedamme noteradamme maarkedeåasese (NordPool), lïhkebe moenemi mietie. Guktie daate sjædta lea iktegisth ovseekere maarkeden gaavhtan. Ihke el-åasa gahtji tjaktjen 2008, jïh dah jolle åasah daelvien 2010, dle vuajna dah åasaaerviedimmieh leah geerve. Jaepien 2011 veanhtedeminie dah el-åasah jïebnebe jallh iemie sjïdtieh. Daam daltesem åtna guhkiebasse ekonomijesoejkesjeboelhken. ¶ 5.11 Uhtjiedimmie ihkuve gïehteldimmievierhtijste ¶ Uhtjiedimmieh tjaeledh lea akte teknihkeles posteringe vuestiepåastine, fylhkendigkien budsjedtesuerkien nuelesne. Daate sæjhta jiehtedh budsjedteringe uhtjiedimmijste ij sïjhth fylhkentjïelten netto illedahkem budsjedtesne tsevtsedh (budsjedtebalanse), bene sæjhta sektovren netto budsjedtemierieh tsevtsedh. Uhtjiedimmieh 2010 leah seamma daltesasse bïejeme goh 2009. Fylhkenraerie faamoem åtna uhtjiedimmiesummem jarkelidh jaapan 2010, jïh sektovrejoekedimmiem daehtie summeste jaepesne, budsjedtenjoelkedassi mietie. Edtja uhtjiedimmieh ihkuve gïehteldimmievierhtijste dejnie funksjovnine bïejedh (dïenesjh) gusnie gïehteldimievierhtide skååffoe jïh gusnie dah napkoeh. Ahkedh gïehteldimmievierhtieh leah gåetieh jïh dïrregh/maasjinh åestedh mej åasa leah bijjelen 100.000 kråvnah - jïh jieledetijje lea bijjelen 3 jaepieh. Uhtjiedimmieh lea akten lineære vuekien mietie, dsj. jaabnan objekten jieledetijjen. Edtja aelkedh uhtjiedidh jaepiem mænngan aalkeme skåårvemeobjektem nuhtjedh, dsj. gosse maam akt åasta, jallh mij akt gaervies bigkeme jaepien 2010, edtja aelkedh uhtjididh 2011. Dah mieriedimmieh eah krievh uhtjiedimmieh vuesiehtidh ekonomijesoejkesjisnie, bene dagkeres krievemem utnieh jaepiebudsjedtese. ¶ Mieriedimmien mietie daah uhtjiedimmiedåehkieh, joekedamme objekten jieledetijjen mietie: ¶ Goh åejvienjoelkedasse dle uhtjiedimmieh dalhketjinie seammaleejns funksjovnesne tjaalasuvvieh (gïehteldimmiereeknemassesne/budsjedtesne) gusnie dalhketjidie skååffeme skåårvemereeknemassesne /budsjedtesne. Gosse lea gåetiej birje, dle tjïertestamme jïjtsh funksjovnh øøhpehtimmesne gusnie uhtjede. Daate lea maam gohtje ektiedïenesjh. ¶ 5.12 Ij nåhtadamme dåarjoeh jïh fer jïjnjem nåhtadamme ¶ Vuesehte ållermaehtemasse stuhtjesne 8,3.2 v. raeriestimmine 5.mierie. ¶ 6. Løønestehteme, guhkies laajkoe, likviditete, foente jïh garantijediedte ¶ 6.1. Guhkies laajkoe jïh løønestehteme 2011-14 ¶ Dej tsiehkiej nuelesne mah leah neebneme lissietjaalegisnie stuhtjesne 9.2 Reentah jïh avdrag ¶ – tsiehkieh (reentah jïh avdrag eah leah deflatert), vaalteme løønemh 2012 raajan, jïh ¶ budsjedteradamme løønestehtemh jaepiej 2011-14, dle daam løønemelaajkoem fylhkentjïeltese åadtjobe ekonmijesoejkesjeboelhken (ekskl NTE): ¶ Vuesiehtimmie vuelielisnie vuesehte Noerhte-Trøndelagen fylhkentjïelten budsjedteradamme laajk ¶ oeevtiedimmiem. Mænngan goh NTE statusem jarkelamme as’se, dle ij leah sïelten ¶ laajkoe akte bielie fylhkentjïelten diedteste (mill. kråvnah). ¶ Tsiehkestahteme daah læjkoeh foentide/ daam åtnoem foentijste ekonomijesoejkesjeboelhken: ¶ 6.3 Garantijediedte ¶ Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïelte ållesth daam garantijediedtem åtna b. 31.12.09 (kr): ¶ 7. Ekonomeles tjoevtenjetaallh jïh vuesiehtimmieh ¶ Netto illedahkegraade netto gïehteldimmieilledahkem vuesehte dejstie gïehteldimmiebaalhkijste. (Netto gïehteldimmieilledahke lea dïhte mij lea aajmene gïehteldimmiebaalhkijste, gosse gïehteldimmiemaaksoeh jïh reentah jïh avdrag maakseme. Maahta netto gïehteldimmieilledahkem nåhtadidh juktie skåårvemh maeksedh jïh læjkojde). Netto illedahkegraade vuesehte guktie mijjieh maehtebe orre maaksoeh haalvedh, gaavnoes maaksoeh lissiehtidh jallh skåårvemh maeksedh tijjen åvtese. Maahta netto gïehteldimmieilledahkem dan åvteste nåhtadidh goh indikatovre dan ekonomeles åestemefrijjevoetese. Ekonomijesoejkesjeboelhken dle netto illedahkegraade naemhtie jeerehte: ¶ 7.2 Netto jïh brutto gïehteldimmiemierieh ¶ 7.2.1 Netto gïehteldimmiemierieh ¶ Vuesiehtimmie mieriej bïjre dejtie netto gïehteldimmiemaaksojde jaepiej 2011-14, guktie dah leah ekonomijesoejkesjisnie (inkl. uhtjiedimmieh): ¶ Sektovri netto gïehteldimmiemierieh edtjieh gïehteldimmiem maeksedh. Dah mierieh mah daesnie, leah sïejhmelaakan netto gïehteldimmiemierieh fïerhten sektovrasse. Netto gïehteldimmiemierieh leah sektovri jïjtsebaalhkajgujmie ektine, gusnie doekeme- jïh leejjemebaalhkah (gebyr) jïh sjieredåarjoe staateste jïh jeatjabistie, dejnie ållesth disponible summine, mejtie maahta gohtjedh sektovri brutto gïehteldimmiemierieh. Mijjieh diejvesem netto gïehteldimmiemierieh nåhtadibie gosse lea åtnoen bïjre frijje baalhkijste jnv. (Sïelteekonomeles teerminologijesne maahta dam gohtjedh konsernedåarjoe). ¶ 7.2.2 Brutto gïehteldimmiemaaksoeh ¶ Gosse edtja darjomedaltesem jallh tjåenghkies darjoem buerkiestidh, dle buerebe brutto gïehteldimmiemaaksoeh nåhtadidh. Dïhte aaj dannasinie fylhkentjïelten darjoem edtja iktegisth tjaeledh brutto budsjedtesne jïh reeknemassevuesiehtimmine. Goere vuelielisnie jïh vuesiehtimmie sektovri brutto gïehteldimmiemaaksoeh vuesiehtieh (inkl uhtjiedimmieh). ¶ Brutto gïehteldimmiemaaksoeh fïerhten sektovrasse: ¶ 7.3 Ållesth baalhkah jïh maaksoeh jïh gïehteldimmieilledahkh ¶ Dah goerh abpe budsjedtem /ekonomijesoejkesjem brutto vuesiehtieh, dsj. brutto gïehteldimmiemaaksoeh/ - baalhkah sektovrinie inkl.uhtjiedimmieh, fylhkendigkien budsjedtesuerkie, jïh brutto skåårvememaaksoeh/- baalhkah, jïh vuesiehtimmie gïehteldimmieilledahkine: ¶ Sektovrejoekedimmie ¶ Åeniedimmieh mejtie tjaatsegisnie nåhtadamme Åeniedimmie Buerkiestimmie ¶ AV-dalhketjh ¶ Audio visuelle dalhketjh CO2 ¶ Reereme-giehteldimmie- jih gorredimmiesystemh FT ¶ Fylhkenraerie FD ¶ Fylhkendigkie (FD 07/33 sæjhta jiehtedh fyllhkendigkien aamhtse 33 jaeipen 2007) FG ¶ Gigawatt-tæjmoe (1 gigawatt-tæjmoe seamma goh 1000 megawatttæjmoeh) HUNT ¶ Healsoegoerehtimmie NoerhteTrøøndelagesne IT ¶ Tjielten staatereektehtsesysteme KRD ¶ Tjielte- jih dajvedepartemente KS ¶ Kilowatt-tæjmoe Lbs ¶ Laanteåårganisnasjovne Nøørjesne MINT ¶ Musihke Noerhte-Trøøndelagesne MMMM ¶ Årrojeaarvehts SSB’ste (gaskoeh ¶ nasjovnale sjidtedimmie) NAV ¶ Næringslivets Hovedorganisasjon NOK ¶ Nøørjen kråvnah Nominelt ¶ Aarvoe juhtije kråvnine tjielkesamme NSB ¶ Noerhte-Trøøndelagen Maana-jih noereraerie NTE ¶ Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjielte OB ¶ Voestes budsjedte PP- dienesje ¶ Pedagogeles psykologeles dienesje RNB ¶ Regijovnale evtiedimmie REP ¶ Rijhkegeajnoe SNK ¶ Åarjel-Trøndelagen fylhkentjielte TIP ¶ Studijeprogramme teknihken industrijelle dorjemasse TT- skovhte ¶ Skovhtedienesje svihtjemeheaptoes almetjidie UKM ¶ Jåarhkeøøhpehtimmie 2.daltese JåaS ¶ Jåarhkeskuvle ¶ 8. Byjjes moenemh ¶ 8.1 Eknomijemoenemh tjïeltelaakesne ¶ Daah laake- jïh mieriedimmieh faamoem utnieh ekonomijesoejkesjæmman: ¶ Ekonomijesoejkesje: Tjïeltelaaken § 44. Tjïeltelaaken § 44 lea akte ållesth moeneme ekonomijesoejkesjen bïjre. Daate sæjhta jiehtedh mijjieh åadtjobe jïjtse ekonomijesoejkesjem haamoedidh, bene dïhte tjuara laakan mietie årrodh. ¶ Jaepiebudsjedte. Tjïeltelaaken §§ 445, 46 jïh 47. Mieriedimmie jaepiebudsjedten bïjre, v. tjïeltelaaken § 46 nr. 8, nænnoestamme Tjïelten- jïh dajvedepartementeste goeven 15. b. 2000. Mieriedimmie lea daennie gaskeviermieadressesne: ¶ . Daej moenemi mietie dle budsjettenjoelkedassh nænnoestamme Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïeltese (FD 27/2003). ¶ 8.2 Byøgkelesvoete ekonomijesoejkesjimmie-prosessesne ¶ Tjïeltelaakesne unnemes moenemh byøgkelesvoetese juktie raeriestidh ekonomijesoejkesjasse (§44. nr.7) jïh jaepiebudsjedtese (§45 nr. 3) fylhkenraereste. Fylhkenraerien raeriestimmie, gaajhki dej raeriestimmiejgujmie nænnoestimmide mah gååvnesieh, edtja sïejhme vaaksjomasse bïejesovvedh unnemes 14 biejjieh gietedimmien åvtelen fylhkendigkesne. Jaepiebudsjedtemieriedimmien § 3 tjåådje jaepiebudsjedten raeriestimmie edtja sïejhme vaaksjomasse bïejesovvedh dan varki guktie almetjh nuepiem åadtjoeh dejtie raeriestimmide vuarjasjidh, jïh minngemes 14 biejjiej gietedimmien åvtelen fylhkendigkesne. Daate moeneme stillie fylhkentjïeltem vuarjasjidh mejtie dïhte unnemesmierie mij tjïeltelaakesne tjåådtje, lea nuekies laaken intensjoven mietie. Maahta læjhkan ij dam veeljeme mieriem laaredh jis fylhkentjïelte dam jååhkesjamme mieriem vuarjasjamme, jïh sjæsjalamme dïhte lea nuekies dan sïejhme vaaksjomen tsegkie. Aamhtesegietedimmie gosse budsjedtine barkeminie jïh notaath, mejtie daennie ektiedimmesne fylhkenraaran buakta barkoetjåanghkosne, leah ojhte sisnjelds tjaatsegh mah leah byøgkelesvoeten ålkolen, byøgkelesvoetelaaken 14 § mietie. Daah leah biehkieh prosessesne, jïh eah leah aktene elliesvoetese bïejeme. Tjaatsege, maam vuajna goh gaervies aamhtese fylhkenraerien bieleste, sæjhta læjhkan byøgkeles årrodh. Laakesne byøgkelesvoeten bïjre (Offentleglova, 2006) tjåådtje 11. §, gosse lea nuepie sjiere mielem darjodh vaaksjomen bïjre, dle åårgane edtja læjhkan vuarjasjidh jïh ellies jallh såemies mearan vaaksjomem vedtedh, jïh åårgane byøroe vaaksjomem vedtedh jis vihkelesåbpoe byøgkeles vaaksjomem krøøhkedh. ¶ 8.3 Vihkielommes prinsihph ¶ Jaepiebudsjedtemieriedimmien 5.§ krievie ektiedimmesne jaepiebudsjedtese, dle edtja dejtie vihkielommes prinsihpide tjielkestidh mejtie fylhkentjïelte nåhtadamme gosse jaepiebudsjedtem dorjeme. Fïereguhte fylhkentjïelte jïjtje åådtje sjæjsjalidh man bïjre edtja tjielkestidh. ¶ 8.3.1 Ekonomijesoejkesjimmie-prosessh j.v. ¶ Fylhkenraerie aamhtesem åådtjeme dej ekonomijeprosessi bïjre mejtie edtja tjïrrehtidh daan jaepien. Fylhkenraerie lea aamhtesisne 10/17 b. 02.02.10 daam nænnoestimmiem dorjeme: ¶ ”Ekonomijesoejkesjimmie 2010 sæjhta daejnie prosessine juhtedh: ¶ Fylhkenraerien raeriestimmie gietesåvva fylhkenraerien tjåanghkojne njoktjen 23. b (Gïehtjedimmiemoenehtsen gietedimmien åvtelen) jïh voerhtjen 13.b. 2010. Fylhkendigkie aamhtesem gietedæmman åådtje voerhtjen 2010. ¶ Ekonomijestrategije 2011-2014: Fylhkenraerien raeriestimmie båata suehpeden 25.b. 2010; fylhkendigkie aamhtesem gietedæmman åådtje ruffien 2010. Jaepiebudsjedte jaapan 2011 jïh ekonomijesoejkesje boelhken 2011-2014: Fylhkenraerien raeriestimmie båata gålkoen 23. b. 2010; fylhkendigkie aamhtesem gietedæmman åådtje goeven 2010. Gïehteldimmiereektehtse 1/2010 b. 30-04.10 fylhkendægkan, budsjedtestaeriedimmieh: Fylhkenraerien raeriestimmie båata suehpeden 25. b. 2010; fylhkendigkie aamhtesem gietedæmman åådtje ruffien 2010. Gïehteldimmiereektehtse b. 31.07.2010 fylhkenraaran båata nænnoestæmman fylhkenraeresne, mietsken 31.b. 2010. Gïehteldimmiereektehtse 2/2010 b. 30.09.2010 fylhkendægkan, budsjedtestaeriedimmieh: Fylhkenraerien raeriestimmie båata gålkoen 23.b. 2010, fylhkendigkie aamhtesem gietedæmman åådtje goeven 201 ¶ Reeremen åvtehke gøøkte tjaalegh ekonomijesoejkesjimmieprosessi bïjre seedteme 2010: ¶ Ekonomijesoejkesjimmietjaalege 2010, bielie I, biejjeste 07.04.2010 (10/00009-5) ¶ Ekonomijesoejkesjimmietjaalege 2010, bielie II, biejjeste 25.06.10 (10/00009-8) ¶ Tjaalegen I. bielie åajvahkommes ekonomijeprosesside ållermaahta gijren 2010, dsj. prosesse gosse lij barkeminie Ekonomijestrategijinie jïh gïehteldimmiereekteminie. ¶ II. bielie ållermaahta guktie budsjedteprosesse jåhta, ekonomeles mierieh ekonomijesoejkesjeboelhken jïh gïehteldimmiereektemem tjaktjen 2010. ¶ Juktie parlamentareles stuvremevuekiem sjïehteladteminie dle jïjnje dehtie barkoste lea soejkesjamme prosessen bïjre fylhkenraeresne. ¶ 8.3.2 Ekonomijestuvreme jaepien tjïrrh ¶ Fylhkentjïelten darjoem nænnoste åajvahkommes soejkesjimmien jïh joekedimmien tjïrrh, ekonomijesoejksje- jïh budsjedteprosessine. Daate lea dïhte åejviesijjie. Guktie dej minngemes jaepiej dorjeme, dle juvnehte fylhkendigkie nænnoste dah sektovrh edtjieh dam unnebeåtnoem reeknemassejaepesne meatan vaeltedh minngebe budsjedtejaapan, jïh dah edtjieh aktem seammaleejns vielieåtnoem gaptjedh. Gosse naemhtie dorje dle fylhkenraerie ij daarpesjh dejtie seamma dåarjojde ikth vielie gietedidh. Tjura ajve ikth vielie gietedidh jis reeknemasseilledahke vuesehte ij gåaredh dam seamma dåarjoem ikth vielie dåarjodh (dovne unnebe-jïh vielieåtnoste). Naemhtie sjædta gosse dah sektovrh tjåanghkan aktem unnebeåtnoem utnieh, jïh dh ektiebaalhkah/-maaksoeh (darjoe 19) aktem vielieåtnoem vuesehte (faetie) Jis naemhtie sjædta fylhkendigkie edtja abpe jaepieilledahkem, inkl. dejtie ikth vielie dåarjojde sektovridie, nænnoestidh budsjedtejaepien reeknemassejaepien mænngan. ¶ Jalhts dïhte ikt-vielie-dåarjoe naemhtie jïjtsistie sjædta, tjuara læjkan staeriedidh. Sæjhta dam darjodh gosse dam sïejhme budsjedtestaeriedimmim dorje jaepesne, jïh sæjhta kanne naan ektiemaaksoeh feerhmedh, overslags-dåarjoeh jïh plearoeh. ¶ Jaepieilledahkeaamhtesisnie fylhkendigkie jaepieilledahkem nuhtjie, jallh nænnoste guktie edtja faetiem maeksedh. Ihke edtja iemielaakan jaepien budsjedtine vielie barkedh gïehteldimmiereektehtse-/budsjedtejarkelimmieaamhtesisnie, akte åesiesdïenestenuhtjeme byøroe læjkone årrodh disposisjovnefoentese, jïh dam minngebe budsjedtine jïh ekonomijesoejkesjisnie nuhtjedh. ¶ Gïehteldimmiereektehtsisnie-/budsjedtestaeriedimmieaamhtesisnie fylhkenraerie jh darjoeh reektieh guktie gåarede daan jaepien nænnoestamme budsjedtine. Gaajhkh dåarjoehtimmiedaerpiesvoeth (budsjedtejarkelimmieh) mah eah maehtieh vuertedh mubpien budsjedtese, gietesuvvieh daesnie, jarkelimmien tjïrrh daan jaepien budsjedtesne. ¶ 8.3.3 Daltese budsjedteprosessesne ¶ Jaepiebudsjedte- jïh ekonomijesoejkesjetjaatsegh leah golme daltesinie, v. aaj budsjedtenjoelkedassine (FD 27/2003): 1. Fylhkendigkien daltese. Daate lea dïhte mij lea jaepiebudsjedte tjïeltelaaken mietie. 2. Fylhkenraerien daltese. Joekedimmie budsjedteste fylhkendigkien nænnoestimmien mietie. ¶ 3. Darjoej veele budsjedte/evtiedimmiesoejkesjh, fylhkendigkien jïh fylhkenraerien nænnoestimmien mietie ¶ Fylhkendigkien daltese Fylhkendigkie nænnoesti aamhtesisnie 27/2003 budsjedtenjoelkedasside jïh finansenjoelkedasside Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïeltese, parlamentareles stuvremevuekien mietie. Fylhkendigkie ektiebaalhkah- jïh maaksoeh nænnoste, jïh joekehtsem joekede goh netto mierie fïerhten sektovrasse. Dïhte sæjhta jiehtedh fylhkendigkie nænnoste: Budsjedtegoere 1A jh 1B, Gïehteldimmiebudsjedte Budsjedtegoere 2 A jïh 2 B, Skåårvemebudsjedte Fylhkendigkien nænnoestimmie lea fylhkentjïelten jaepiebudsjedte, tjïeltelaaken mietie. Ekonomoijesoejkesjisnie jïh jaepiebudsjedtesne fylhkendigkien daltesisnie, dle akte syjhtedasse stuerebe fokusem utnedh ulmide, dïenesjidie jïh diensjedorjemassese. Buerkiestimmiem dorje aktede bruttodaltesistie, jalhts fylhkendigkie gïehteldimmiebudsjedtem nænnoste nettodaltesisnie (sektovri gïehteldimmiemierieh). Fylhkenraerien daltese Mænngan goh fylhkendigkie jaepiebudsjedtem jïh ekonomijesoejkesjem nænnoestamme goeven, fylhkenraerie goh kollegijume joekedimmiem jaepiebudsjedteste nænnoste goeven, v. budsjedtenjoelkedassigujmie. Dah joekedimmieh mejtie fylhkenraerie jïh nuelieåårganh darjoeh, tjuerieh stieresne årrodh tsiengelen/goevten, ihke lea mierie ¶ jaepiebudsjedtemieriedimmesne gåessie edtja byjjeslaakan ekonomeles vuesiehtimmieh seedtedh Tjïelte- jïh dajvedept. (njoktjen 1.b.) Tjaatsegisnie fokusem åtna dïenesjedorjemassese, jïh raereste mierieh joekedidh darjoej åvtehkidie. Nuepie aaj gååvnese ihke fylhkenraerie aktem detaljeringem dorje budsjedteste såemies bielide darjoste, goh konto, diedte jïh dïenesje. Darjoej detaljerte budsjedte ¶ Dah darjoeh gellielaaketje tjaatsegh stealladieh (evtiedimmiesoejkesjh jv.) mah sisnjelds stuvremeåssjelh vaarjelieh. Akte detaljeringe budsjedteste sæjhta jiehtedh darjoe dejtie åådtjeme mieride vijrebe joekede dejtie goevtesidie j.v. Darjoen åvtehke tjuara akten vihties tijjemierien åvtelen budsjedtem joekedidh ¶ Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïelte ekonomijesystemem Agresso nåhtede. Dah bigkemegierkieh ekonomijemaallesne leah mah gohtjesuvvieh dimensjovnh, mah leah naemhtie bæjjese bigkeme: Kontoklasse jïh art (iktegisth åtnasuvvieh). Bïevnesh vedtieh dej dorjemassevierhtiej bïjre mah åtnasuvvieh, jïh mejtie dah skåårvemasse jallh gïehteldæmman åtnasuvvieh. ¶ Ansvar /Diedte (iktegisth åtnasåvva). Bïevnesh vadta gie dorje jïh gie faamoem åtna dåårjeme vierhtieh nuhtjedh. Dimensjovne aaj åtnasåvva gosse budsjedtemierieh joekede, v.g fïerhten sektovrasse. ¶ Tjeneste /Dïenesje (iktegisth åtnasåvva) Bïevnesh vadta mij dorjesåvva ¶ Prosjekt (åtnasåvva daerpiesvoeten mietie) Dam nåhtede gosse edtja maaksoeh jïh baalhkah joekehtidh mejgujmie lea daerpies sjierelaakan barkedh, vuesiehtimmien gaavhtan bigkemeprosjekth. Lissine maahta daerpies sjïdtedh aktem dimensjovnem nåhtadidh ihke maaksoeh jïh baalhkah gåetide jïh objektide gårredidh. ¶ Sektorinndeling/ Sektovrejoekedimmie: Ij jarkelimmieh raeresth sektovrejuekiemisnie 2009 raejeste 2010 raajan. Fylhkendigkie jïjtje joekedimmiem nænnoste fylhkentjïelten åejvien jïh fylhkendigkien gaskem (sektovre 0) ¶ 9. Lissietjaalege ¶ Taallelissietjaalegh fylhkendigkien budsjedtesuerkie (diedte 19) ¶ (Stoerretjuetie kråvnah) ¶ Ekonomijesoejkesje 2013-2016 ¶ Dijjen vuesiehtimmie Mijjen vuesiehtimmie Aamhtesegïetedæjja Biejjie 12/08103-35 May-Wenche Hestø 13.11.2012 ¶ Fylhkenraerien raeriestimmie nænnoestæmman: ¶ 1. DÏENESJEDORJEMASSE ¶ 1.1. ÖÖHPEHTIMMIE ¶ 1.4 REGIJOVNAALE EVTIEDIMMIE ¶ 1.6 BAENIEHEALSOE ¶ 1.7 FYLHKENTJÏELTEN ÅEJVIE JÏH FYLHKENDIGKIE ¶ 1.9 GÏEHTJEDIMMIE JÏH VAAKSJOME ¶ 3. STUVREMESIGNAALH, SALDERINGE J.V. ¶ 4. GÏEHTELIMMIE 2012 ¶ 6. LÖÖNESTEHTEME, GUHKIES LAAJKOE, LIKVIDITEETE, FOENTE JÏH GARANTIJEDÏEDTE ¶ 7. EKONOMELES GUVVIEH ¶ 8. BYJJES NÆNNOESTIMMIEH ¶ 9. LISSIETJAALEGH ¶ 1. Reaktavåaroemisnie laakesne skaehtien bïjre beetnehjeeluvistie jïh baalhkeste (skaehtielaake) § 1-2 (2), dle edtja jaepien 2013 baalhkaskaehtiem Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïeltese nænnoestidh 2,65 %-gujmie dehtie baalhkeste mestie skaehtiem maaksa tjïelteskaehtielikningesne persovneles skaehtievedtijidie jïh jaemieheekide. Dastegh Stoerredigkie jeatjah bijjemesåasah nænnoste jaapan 2103, dle dah faamoem åadtjoeh. ¶ 2. Jaepiebudsjedte 2013 jïh ekonomijesoejkesje 2013-16 nænnoestamme sjædta daaletje raeriestimmien mietie fylhkenraereste, gålkoen 13. biejjeste 2012. ¶ 3. Gïehtelimmiebudsjedten mierieh naemhtie bïejesuvvieh: ¶ BUDSJETTSKJEMA 1A ¶ 4. Skåårvemebudsjedten mierieh naemhtie bïejesuvvieh: ¶ BUDSJETTSKJEMA 2A ¶ Skåårvemebudsjedte prosjektine tjïertestamme sjædta, 1.lissietjaalegen mietie. ¶ 5. Dastegh fylhkentjïelte aktem dïenestem reeknehlåhkosne åtna jaapan 2013, jïh dïeneste fylhkendigkien budsjedtesuerkesne, dle sektovri netto spååredimmieh jïh netto vielieåtnoeh orrestamme sjædta budsjedtesne jaapan 2014, viertiestamme budsjedtine 2013. Dastegh fylhkentjïelte aktem faetiem åtna reeknehlåhkosne jaapan 2013, jallh faetie fylhkendigkien budsjedtesuerkesne, dle dah orrestamme dåarjoeh gïetesuvvieh goh akte bielie jaepietjïelkestimmeste. Gïehtelimmieh maehtieh veeljedh dam orrestamme dåarjoem foentese læjkodh jïh dam mænngan nuhtjedh. ¶ 6. Edtja skåårvemelöönemh bæjjese vaeltedh, tjåanghkan 293.527.000 kråvnine jaepien 2013, skåårvemebudsjedtenmietie. Edtja nænnoestidh man guhkiem edtja daejtie löönemidie maeksedh daaletje budsjedten mietie (åesiemaaksoe) jïh tjïeltelaaken nænnoetimmien mietie. Edtja dejtie jeatjah löönemekrievenasside finansenjoelkedassi mietie nænnoestidh. ¶ 7. Fylhkenraerie jïh gïehtjedimmiemoenehtse edtjieh åvtelen jaepien 2012 minngiegietjesne fylhkendigkien dåarjoeh joekedidh jaapan 2013, jïjtse dïedtesuerkien sisnjelen budsjedtenjoelkedassi mietie. Fylhkenraerie luhpiedimmiem åådtje budsjedtem jarkelidh suerkeij gaskem budsjedtejaepesne gosse lea sektovredåarjoej bïjre dahkoebudsjedtesne, vuesiehtimmien gaavhtan barkijevierhtieh. ¶ 8. Netto gïehtelimmiemierie fylhkentjïelten åajvan jïh fylhkendægkan, lea naemhtie: ¶ Gïehtelimmiemierie 2013-16- Fylhkentjïelten åejvie jïh fylhkendigkie ¶ 9. Maaksoe fylhkentjïelten åajvan jïh fylhkenraeride bæjjese staeriesåvva 4 %, jïh dåarjoe fylhkendigkiedåehkide bæjjese staeriesåvva 3,3 %, sïejhme baalhka- jïh åasabijjiedimmien mietie. ¶ (Edtja aamhtesem vijriesåbpoe gïetedidh fylhkendigkesne) ¶ Fylhkenraerien vuarjasjimmie: ¶ Jeahtasåvva Nöörje lea dïhte laante gusnie gaajhke dan hijvenlaakan jåhta guktie politihkerh tjuerieh geerestidh, jïh Noerhte-Trööndelagen gaavhtan dle naa hijven sjeahta jaepien 2013. Mijjieh aktem lissiehtimmiem åadtjobe frijje vierhtine staatebudsjedteste jaapan 2013 medtie 41 mill. kråvnine, viertiestamme voestes budsjedtine jaapan 2012. Dan åvteste dle ij dan daerpies sjïdth gïehtelimmiem sjïehtedidh goh aarebi bieljelamme, men seamma tïjjen dle daejrebe dïhte stööremes vueliedimmie båata 2014 raejeste. ¶ Dan åvteste dle fylhkenraerie veanhta væjsehke ij gaajhkide beetnegidie nåhtadidh jaepien 2013, men 18 millijovnh kråvnah lissiehtahkeste foentide læjkodh, mah maehtieh åtnasovvedh dej båetiji jaepiej gosse tjuara gïehtelimmiedaltesem lissiehtidh. Læjhkan dle beetnegh aajmene mubpien jaepien juktie faageskuvlem nænnoestehtedh, gründerefoentem tseegkedh, stuerebe daerpiesvoeth dåarjedidh lissiehtamme tjïrrehtimmien gaavhtan, jïh vuartoeh illedh kultuvreinstitusjovnijste Noerhte-Trööndelagesne jïh numhtie vijriebasse. ¶ Hijven ekonomijestuvreme lea dïhte våarome orreme ihke fylhkendigkie lea buektiehtamme stoerre råajvarimmieh skuvline jïh geajnojne tjïrrehtidh. Dan åvteste akte disposisjovnefoente tseegkesovveme, dle dïhte mijjem viehkehte dejtie haestiemidie dåastodh mah båetieminie, gosse edtja daejtie råajvarimmide maeksedh. ¶ Akte dagkeres buffere lea aaj væjsehke daej göökte juerieboelhki vööste: ¶ Fylhkentjïelten stoerre haesteme lea tjåadtjoen: Jaepien 2005 raejeste 2012 raajan dle mijjieh lissiehtamme mijjen maaksojde reentide jïh åesiemaaksojde 98 mill. kråvnajgujmie. Dïhte dan åvteste mijjieh skuvlevijriedimmiej jïh asfalteprogrammen tjïrrh libie vielie lööneme jïh laajkoem lissiehtamme ovrehte 1,1 millijardh kråvnajgujmie boelhken 2006-2012. Daah hijven råajvarimmieh, mej bïjre akte tjåenghkies fylhkendigkie lea sïemes, edtjebe daelie maeksedh. ¶ Tïjjen åvtese edtjebe löönemelaajkoem, reentah jïh åesiemaaksoeh vielie lissiehtidh, 1928 millijovnh kråvnijste jaepien 2012, 2402 millijovnh kråvnide jaepien 2016. Mijjieh reentadaltesem jïh åesiemaaksoem ovrehte 43 millijovnh kråvnajgujmie lissiehtibie. ¶ Dan åvteste dle Fylhkenraerie raereste aktem dahkoenjoelkedassem löönemelaajkose sjïehtesjidh jaepien 2016 raejeste, dej signaali mietie mejtie fylhkendigkie vedti ruffien. Rïektesisnie dle löönemelaajkoe tjåadtjoen sjædta 2,4 millijardh kråvnine, juktie dah löönemh dan mænngan eah stuerebe sjïdth goh dam maam mijjieh åesiemaaksojne maeksebe. Dastegh dahkoenjoelkedassen bijjelen båetebe akten jaepien, dle tjoerebe dam staeriedidh båetiji jaepiej. Dahkoenjoelkedasse dorje guktie veanhtadamme salderingehaesteme naemhtie sjædta båetiji jaepiej. ¶ Graafe bijjielisnie vuesehte dahkoedaltese jaepien 2013 raejeste 2016 raajan tjuara ånnanidh medtie 99 mill. kråvnajgujmie. ¶ KOSTRA-taallh vuesiehtieh mijjen maaksoeh leah laanten gaskemedtien bijjielisnie gelline dïenesjesuerkine. KOSTRA-viertiestimmieh våaroeminie åtna fïerhten årrojen maaksoeh, jïh ij demografijem jïh kvaliteetem krööhkh. Mijjen 133.000 årrojigujmie dle ibie buektehth våålese båetedh akten laanten gaskemedtien gaåjkoe, goh Åarjel-Trööndelagen fylhkentjïelte maahta sov 300.000 årrojigujmie. Mööleme fylhkentjïelti vööste, mah leah seammaplïeres mijjine, vuesiehtimmien gaavhtan Sogn- jïh Fjordane (108 000 årrojh), dle mijjen taallh vuesiehtieh mijjieh hijvenlaakan gïehteleminie. ¶ Fylhkenraerie dam stööremes geajnoeråajvarimmiem gåess'akt raereste, 409 milljovnh kråvnajgujmie skåårveminie jaepien 2013, jïh 1375 mill. kråvnah soejkesjeboelhken. ¶ Jaepien 2013 dle skuvleskåårvemh soejkesjamme 59 mill. kråvnaj åvteste. Skåårvemesoejkesje sæjhta dan åvteste illehtamme sjïdtedh mubpien jaepien. Daate lea tjïjhtje jaepieh aarebi goh dam maam fylhkendigkie soejkesji gosse soejkesjem nænnosti jaepien 2006. ¶ Naemhtie dle mijjieh annje tjarke skåårveminie. Skåårvemebudsjedte lea læssanamme 95 millijovnh kråvnaj raejeste jaepien 2006, 480 millijovnh kråvnaj raajan 2013. ¶ Goh bijjielisnie neebneme dle mijjen jolle skåårvemedaltese dahkoesijjiem giehpede dej jaepiej åvtese, gosse edtjebe daejtie skåårvemidie maeksedh. Seamma tïjjen dle aktem vueliedimmiem åadtjobe 2014 raejeste, dan åvteste mijjieh ibie vielie maehtieh momskompensasjovnem nåhtadidh skåårvemistie dahkoebudsjedtesne. ¶ Gåabegh bielieh sijhtieh jiehtedh fylhkentjïelte tjuara gïehtelimmiedaltesem giehpiedidh. ¶ Dennie nænnoestamme ekonomijesoejkesjisnie libie aktem giehpiedimmiem soejkesjamme ööhpehtimmesne 6.6 millijovnh kråvnajgujmie jaepien 2013. Dam joekedamme naemhtie guktie suerkie 8 millijovnh kråvnah åådtje fylhkenraerien raeriestimmesne, guktie akte rïektes mierielissiehtimmie sjædta 1,3 mill. kråvnine - daate sæjhta jiehtedh akte mierie seamma daltesisnie goh jaepien 2012. Dejnie jarkelimmine suerkien mierien sisnjelen, ållesth medtie 15 millijovnh kråvnah, dle mijjieh råajvarimmieh prijoriteradamme daej suerkiej sisnjeli: ¶ Fylhkenraerie sæjhta faageskuvlem nænnoestehtedh golme millijovnh kråvnajgujmie juktie fylhkendigkien dongkemem jeakadidh: ¶ Daate mierielissiehtimmie sijjiem vadta orre faalenassh tseegkedh; boreriggoperatööre Stjørdalen faageskuvlesne jïh Den digitale fagskolen i merkantile fag, Ytre Namdal fagskole. Faageskuvleståvroe dam minngemosth prijoriteradimmiem dorje. ¶ Jienebh råajvarimmieh mah leah iktedimmien/laavenjostoen vööste stuvreme ORN'esne leah juhtieminie, jïh aktine lissiehtamme budsjedtemierine dle faageskuvleståvroe maahta evtiedimmievierhtieh læjkodh juktie vijriesåbpoe daejnie barkedh, g.j.: ¶ Dïhte fierhten jaepien gïehtelimmiemierie faageskuvlide lea dej minngemes jaepiej ånnanamme. Daan budsjedtejaepien faageskuvlh 10 000-15 000 kråvnah vaenebe fïerhten studenten åvteste utnieh, goh 3-4 jaepien gietjeste. Faageskuvleståvroe tjuara eajhnadovvedh mejtie edtja vielie beetnegh nåhtadidh juktie dahkoebudsjedtem faageskuvlide lissiehtidh, jallh mejtie daan jaepien abpe lissiehtimmie edtja dejtie laavenjasside juhtedh mah leah bijjielisnie neebneme. ¶ Fylhkenraerie raereste 5 mill. kråvnah læjkodh akten skåårvemefoentese tseegkijidie. Daate akte råajvarimmie maam fylhkenraerie raereste aktene lïhke laavenjostosne jeatjah aktöörigujmie, jïh ulmie tjuara akte foente årrodh unnemes 10 millijovnh kråvnajgujmie. Tseegkemeboelhken dle daamtaj akte heaptoe vaahravyljehke kapitaalem reebledh. Dan åvteste dle fylhkenraerie guhkiem sov politihkeles våaroemisnie ulmine åtneme aktem "aarehboelhkefoentem" darjodh, juktie aalkovem aelhkebe darjodh tseegkijidie. Gellien aejkien dle pryöveme daam daerpiesvoetem dåastodh, gaskem jeatjah dle jienebh skåårvemefoenth tseegkeme (Namsove jïh Tråante). Daah foenth leah laejhtemem åådtjeme dan åvteste dah eah dam daerpies vaahram vaeltieh mah leah dagkarinie engasjementine, seamma tïjjen goh stoerre dïenestem krievieh gosse easkah veeljieh dagkarinie sïeltine skåårvedh. Ussjedamme daam foentem, maam Fylhkenraerie sæjhta tseegkedh, aarebi boelhkine nåhtadidh goh dah tseegkeme seejemegernie-foenth. Daate akte kapitaaledaerpiesvoete maam aaj SIVA jïh Innovasjovne Nöörje tjiertestieh. ¶ Mejtie mijjieh edtjebe aktem aarehboelhken foentem sjïehteladtedh, aaj gohtjeme plåamstereïebje-foente, libie innovasjovnebyjresigujmie jïh aaj mijjen innovasjovnebyjresinie digkiedamme. Akte dejstie innovasjovnesïelte Proneon ulmijste jaapan 2012, lea aktem dïrregem skåårvemekapitaalese sjïehtesjidh - plåamstereïebje-kapitaale. Iemie mijjieh hammoedimmiem jïh öörnedimmiem digkiedibie daehtie foenteste mijjen innovasjovnebyjresigujmie. ¶ Fylhkenraerie sæjhta aaj dejtie voenges baanghkide, SIVA'm jïh mubpide haestedh daam foentem dievhtedh aktine aalkoekapitaaline medtie 10 mill. kråvnine. Gosse fylhkentjïelte åvtene vaadtsa dle vienhtebe doh jeatjah aktöörh sijhtieh skraejriem åadtjodh aktem orre kapitaaledïrregem dåarjedidh dejtie sïeltetseegkemidie akten aareh evtiedimmieboelhken. ¶ Fylhkentjïelten låhkoe regijovnale evtiedimmieprogrammeste lea seamma daltesisnie goh evteben jaepien. Ållesth 184 millijovnh kråvnah nåhtadibie dannie programmesne, desnie aaj spïelevierhtieh meatan. ¶ Voereseraerie lea læssanamme 160 000 kråvnajgujmie juktie aktem laantekonferansem tjïrrehtidh 2013. ¶ 2013 raejeste dle fealadimmie tseegkeme goh jïjtse sektovre, juktie buerebelaakan daan suerkien maaksoeh vuesiehtidh. ¶ Dah gaajh stoerre skåårvemh fylhkengeajnojne sæjhta jiehtedh asfalteprogramme jåarhka seammalaakan goh aarebi. Ussjedibie aaj prosjektine nïerhkedh fylhkengeajnosne 17, juktie Bangsund-gaejvide bueriedidh. ¶ Sektovren gïehtelimmievierhtieh leah seamma daltesisnie goh 2012. Sektovre 0,34 mill. kråvnah åådtje juktie aktem soejkesjedïrregem åestedh mij lea daerpies gosse edtja faalenassem soejkesjidh skuvleskovhten jïh ektieskovhten sisnjeli. ¶ Daelie jarkeleminie guktie edtja vierhtide ektieskovhtese nåhtadidh, gusnie mijjieh annje sjïehteladtebe faalenassem vihties ruvtijste jarkedh akten öörnegasse dongkemeskovhtine. Åasabijjiedimmien jïh lissiehtamme baalhkamaaksoej gaavhtan, mah leah stuerebe sjïdteme goh budsjedteradamme, dle ibie nahkesjamme gaajhkem dïenesjidh maam veanhtadamme darjodh dejstie latjkojste, mejtie skovhtesïeltigujmie utnebe. Ij naan fylhkh dan jïjnjem dongkemeskovhtem utnieh goh Noerhte-Trööndelage, men ibie dam reaktoe daltesem daan faalenassese gaavneme annje. Baaltelen dle annje golme tjïelth aajmene gusnie dongkeskovhte ij leah sjïehtesjamme. Goh akte lïhtse jarkelimmesne suerkien sisnjelen dle aktem giehpiedimmiem ruvtefaalenassijste juvnehtibie jaepien 2013. ¶ Dej minngemes jaepiej dle væjroeh dåårjeme mijjen fylhkengeajnojne, jïh dan åvteste dle lissiemaaksoeh sjïdteme. Fylhkenraerie aktem foentem raereste vïjhte millijovnh kråvnine mij edtja dagkerh ovveanhtadamme maaksoeh maeksedh. ¶ Gïehtelimmie jïh gorredimmie fylhkengeajnojste leah annje akte haesteme. Mierie lea seamma daltesisnie goh 2012- gosse dam nænnoestehti. Daelie aktine orre fylhkengeajnoesoejkesjinie 2014-17 barkeminie, jïh dam fylhkendægkan buakta ruffien 2013. Desnie sijhtieh vierhtiejoekedimmiem vuarjasjidh skåårvemidie jïh gïehtelæmman/gorredæmman, fylhkendigkien nænnoestimmien mietie, ruffien. ¶ Fylhkenraerie jienebh råajvarimmieh raereste kultuvrelle infrastruktuvresne, jïjtjevyljehkevoetesne jïh minneden tjeahpoe- jïh kultuvrevuesiehtimmesne: ¶ Baeniehealsoedïenesjen mierieh eah leah jorkesamme 2012 raejeste 2013 raajan, men 3,6 millijovnh kråvnajgujmie geahpanieh ekonomijesoejkesjeboelhken. Baeniehealsoedïenesjem vielie effektijve darjobe, juktie maehtedh aktem hijven dïenesjefaalenassem prijoriteradamme skiemtjijedåehkide vedtedh, jïh seamma tïjjen maahtoeevtiedimmiem nænnoestehtedh mij lea daerpies dej giehpiedamme mieriej sisnjeli. ¶ Fylhkenraerie raereste raajan 0,5 millijovnh kråvnah vielie nåhtadidh råajvarimmide almetjehealsoen sisnjelen. Dah prosjekth " Kommunehelseforskning i Nord-Trøndelag " jïh " Fra kunnskap til handling og fra handling til kunnskap " leah vihkeles biehkieh ekonomijesoejkesjeboelhken juktie buerebelaakan akten öörneldihkie jïh daajroen mietie almetjehealsoebarkose sjïehteladtedh regijovnesne jïh voengesne. Fylhkenraerie vihteste dïhte orre almetjehealsoelaake, mij faamoem åadtjoeji tsïengelen 1.b. 2012, fylhkendægkan vielie dïedtem vadta almetjehealsoebarkoen åvteste. ¶ Fylhkentjïelte edtja tsevtsijinie årrodh jïh almetjehealsoebarkoem fylhkesne iktedidh, jïh tjïeltide dåarjodh sijjen barkosne almetjehealsoehaestemigujmie. Fylhkentjïelte edtja guvviem buektedh jïh guvviem darjodh almetjehealsoste fylhkesne guktie tjïelth daajroem daan bïjre åadtjoeh. ¶ Daelie nïerhkeme daan beajjetje öörnedimmiem dejstie reereles ektiefunksjovnijste gïehtjedidh. Sæjhta raeriestimmie båetedh akten orre öörnedæmman dejstie sïejhme ektiefunksjovnijste, jïh guktie edtja dejtie loetedh sentralreeremisnie jïh ålkone gïehtelimmine. Lissiehtamme effektijviteete jïh kvaliteete, jïh vielie fokuse stuvremasse jïh sisnjelds gïehtjedæmman leah dïhte vihkielommes buerkiestimmie daan jarkelæmman. Seamma tïjjen dle akte dagkeres gïehtjedimmie daerpies ihke sektovre båetijen aejkien edtja daam dïenesjedorjemassem steeredh joekedamme mieriej sisnjeli. ¶ Fylhkenraerien åvtehke ¶ Fylhkenraerien vuarjasjimmie ¶ Budsjedte 2010 jïh øøkonomijesoejkesje 2010 - 2013 ¶ Jaepien 2010 budsjedtesne jïh øøkonomijesoejkesjisnie jaepien 2013 raajan åajvastoerre skåårvemh raereste. Dej minngebe njieljie jaepiej edtja 1,9 millijardh kråvnah nåhtadidh buerebe geajnojde, buerebe skuvlide jïh buerebe baeniehealsose Noerhte-Trøøndelaagesne. Guektiengierth dan jïjnjh beetnegh mah leah njieljejaepienboelhken skåårveme, mij jaepien 2009 orrije. ¶ Fylhkendigkie dam beetnehvaahram haassehkelaakan dåastoeji. Tijjen åvtese dam jolle skåårvemedaltesem jaepien 2009 raejeste vijriebasse jåarhka jïh nænnoste. Dïhte lea vihkeles edtja darjomidie Noerhte-Trøøndelaagesne tjåadtjoehtidh. Aaj stoerre ulmiem åtna dan vuakan mijjen dienesjefaaleldahkesne, jïh dejnie 3.000 km geajnojne mejtie fylhkendigkie daelie diedtem åtna. ¶ Dejtie skuvleskåårvemidie lissehte dej soejkesjamme skåårvemigujmie, mah leah 670 millijovnh kråvnah daan boelhken. ”En skole for framtida – videregående skole i Nord-Trøndelag mot 2020” galhkoe jaepien 2013. Dïhte tjijhtje jaepiej åvtelen maam fylhkendigkie soejkesji jaepien 2006, dellie goh soejkesjem nænnoesti. Jeenjemes beetnegh åtnasuvvieh geajnojde. Budsjedte jïh øøkonomijesoejkesje raeriestieh 1147 millijovnh kråvnah nåhtadidh geajnoeskåårvemidie 2013 raajan. Ij gåessie leah dan jïjnjh beetnegh bueriedæmman jïh orre geajnojde nåhtadamme Noerhte-Trøøndelaagesne. ¶ Vihties jarkelimmieh geajnoesuerkesne heannede gosse fylhkendigkie tsiengelen 1.b. 2010 raejeste diedtem åådtje 1250 km rijhkegeajnojde staaten luvhtie. Dah nænnoestamme soejkesjh dejtie orre jïh båeries fylhkengeajnojde soptsestieh stoerre syjhtedassi bïjre mejtie edtja vååjhtedh dej båetije jaepiej. Daate lea giehteldimmien jïh gorredimmien sisnjeli, bene ij goh unnemes gosse lea soejkesji bïjre orre geajnojde, jïh gorredimmie dejstie daaletje geajnojste. ¶ Giehteldimmiebielesne mijjen 2.129 millijovnh kråvnah mejtie edtjebe nåhtadidh dienesjedorjemassesne mubpien jaepien. Jis staeriedibie dejtie orre darjomidie jïh darjomejarkelimmide, dellie gujht mijjen medtie 30 millijovnh vielie kråvnah åtnose jaepien 2010 enn 2009. Guktie fylhkendigkien tjielke raerie lij, dellie voestegh øøhpehtimmiem, baeniehealsoem jïh geajnoeh prijoritereme. Mijjieh slyøhpebe mijjen dienesjedorjemassem uhtjiedidh. Dah suerkieh tjuerieh striengkieslaakan prijoriteredh jis edtjebe buektiehtidh dejtie vihkelommes darjojde bæjjese lutnjedh. ¶ Nænnoesåbpoe stuvreme øøkonomijeste ¶ Dïhte jolle skåårvmedaltese jaepien 2010 jïh jaepiej åvtese aktem nænnoes øøkonomijestuvremem kreava. Reente jïh laajkoeåesieh lissiehtieh. Dejnie seamma sjidtedimmiedriektine øøkonomijesne goh mijjieh dååjrehtamme dej minngemes jaepiej, buektiehtibie stoerre skåårvemh darjodh jïh seamma aejkien maehtebe jeatjah vihkeles ¶ barkoeh buektiehtidh, mejtie fylhkendigkie diedtem åtna. Vååjnoe goh akte soejmebe sjidtedimmiedriekte sjædta jïh akte ohtje unnebe byøgkeles darjoe dej lïhkemes jaepiej. ¶ Mijjieh veeljebe jaehkedh numhtie ojhte sjædta. Dannasinie fylhkenraerie sæjhta aelkedh vuartasjidh guktie vierhtide gaajhkine suerkine åtnasuvvieh. Daejnie joe aalkeme øøhpehtimmiesuerkesne. Dïhte reektehtse dehtie Senter for økonomisk forskning AS, NTNU’esne, maam evtiedi tjaktjen 2009, lea budsjedteaamhtesasse baalte biejeme. Desnie maehtebe veelelaakan vuejnedh guktie skuvlesuerkien evtiedimmie lea, jïh eensilaakan vuarjasjidh mejtie mijjieh vierhtide bøøremeslaakan nåhtadibie. ¶ Siebrien gaavhtan sæjhta hijven årrodh aktem seammaplieres tjirrehtimmiem darjodh. Mijjieh tjoerebe fierhtem gierkiem jårrehtidh jïh laejtehkslaakan daerpiesvoetem vuarjasjidh dejtie barkojde mijjieh darjobe, guktie mijjieh dejtie darjobe jïh mejtie mijjieh maehtebe maam-akt jeatjahlaakan darjodh. Naemhtie politihkeleslaakan åvtelisnie båetebe jis sjyøhtehke sjædta darjomem vueliedidh jallh orrijidh dej jaepiej åvtese. Daate sæjhta aaj viehkiehtidh dahkoesijjiem vuesiehtidh, jïh vielie reaktoe veeljemh darjodh dovne diedtesuerkiej sisnjeli jïh gaskem. ¶ Gosse tjieltigujmie jïh jeatjah fylhkigujmie vierteste dellie fylhkendigkie NoerhteTrøøndelaagesne jeenjemasth stoerre jarkelimmieh jïh vueliedimmieh dienesjedorjemassesne slyøhpeme. Mijjieh åtneme jïh utnebe aktem aejlies øøkonomijem. Aktine eensi budsjedtestuvreminie jïh aktine ahkedh våårege åtnojne gåetiebieline, ij leah naan sjïeke daate edtja jeatjahlaakan åvtese sjidtedh. ¶ Jaepien 2010 reerenasse aktem raeriestimmiem fylhkentjieltide buakta akten orre baalhkavuekien bijre. Noerhte-Trøøndelaagen bieleste lea tseegkesovveme akte laavenjostoe jeatjah fylhkigujmie edtja tsevtsedh guktie dïhte vuekie mijjese reaktoe sjædta. Akte iemie krieveme lea seamma øørnegh åadtjodh goh dejnie fylhkine mijjen noerhtelisnie, guktie Noerhte-Trøøndelaage Noerhte-Nøørjen-øørnegh mijjen årrojidie åådtje, mah Nåamesjenvuemesne årroeh. ¶ Øøhpehtimmie uvtemes båata ¶ Dïhte vihkelommes barkoe øøhpehtimmiesuerkesne lea buektiehtidh guktie jienebh noerh dam jåarhkeskuvlem tjirriehtieh. ”Flere gjennom” akte stoerre barkoe, gusnie edtja jienebh maallh jïh darjomh mijjen jåarhkeskuvline pryøvedh, mah ektesne utnieh dah edtjieh viehkiehtidh guktie vaenebe learohkh skuvlem orrijieh. Mijjieh hijven illedahkh daehtie barkoste vuejnebe. Dïhte raeriestamme barkoe dan sjierebihkedassese jïh PPT’ese aaj akte vihkeles dåarjoe mij seamma haaran geasa. ¶ Riektes låhkojne budsjedte 7,8 millijovnh vielie kråvnah øøhpehtæmman vadta 2010. Maahta seamma jïjnjh darjomh utniehtidh, jïh prijoritetem vadteme sjiere suerkide. Edtja jeatjah suerkieh øøhpehtimmmien sisnjelen nænnoestidh, tjuara dahkoesijjiem skååffedh jeatjah prijoriteremigujmie jïh nænnoes øøkonomijestuvreminie. Dïhte neebneme tjirrehtimmie guktie vierhtide øøhpehtimmiesuerkesne nåhtadin, gaskem jeatjebem disse vuartesje.Dïhte reektehtse dehtie Senter for økonomisk forskning AS NTNU’esne lea akte hijven våarome edtja aktem ellies dååjresem åadtjodh guktie øøkonomije lea skuvlesuerkien sisnjelen. ¶ Dah skåårvemh tijjestaereles skuvlegåetine akte hijven våarome ihke dah jåarhkeskuvlh Noerhte-Trøøndelaagesne aaj båetijen biejjien sijhtieh aktem hijven vuekiem utnedh. ¶ Dah vihkelommes vuepsie øøhpehtæmman 2010 sijhtieh årrodh: Dïhte barkoe daejnie ”Flere gjennom” edtja vuepsiem jaksedh 2012 juktie 90 prosente dejstie learohkijstie leah øøhpehtimmiem tjirrehtamme jallh edtjieh øøhpehtimmesne årrodh vïjhte jaepieh mænngan dah maadthskuvlem orrijamme. Strykprosente edtja seamma boelhken våålese 4 prosentese båetedh. Dïhte laavenjostoe tjieltigujmie dan 13-jaepien skuvleboelhken bïjre. Skuvlh jïh lierehtimmiegiehteldimmieh edtjieh darjomh evtiedidh stuerebe lierehtæmman, dïhte sæjhta jiehtedh veanhtadidh dah barkoeguejmieh åårganisasjovnesne aktem profesjonelle maahtoem utnieh. Akte sjiere øørnegen mietie jïh ahkedh maahtoeevtiedimmie abpe øøhpehtimmeste ¶ Dah jåarhkeskuvlh edtjieh viehkiehtidh guktie regijovne jijtjemse evtede jïh maahtoe lissehte Jåarhkeøøhpehtimmie edtja radtjoeslaakan sov barkoejgujmie giehteldidh Pedagogeles funksjonelle skuvlegåetieh Energijeeffektive gåetieh vaeniedamme klijmagaasseluejhtemigujmie. ¶ Regijonale evtiedimmie ¶ Gosse fylhkendigkie 2010 raejeste diedtem vaalta dejtie jeatjah rijhkegeajnojde, sijhtebe diedtem utnedh tjåanghkan 3000 km fylhkengeajnojde Noerhte-Trøøndelaagesne. Fassehke soejkesjh lea nænnoestamme dejtie orre geajnojde jïh daelie skåårvemh lihkebe 280 millijovnh kråvnaj åvteste soejkesjibie jaepien 2010 jïh lihkebe 1150 millijovnh kråvnah abpe njieljiejaepieboelhken. Dïhte soejkesjimmie dehtie barkoste orre rijhkegeajnojne 17 Namsovsen jïh Stientjen gaskem mubpien jaepien aalka. Seammalaakan dejtie gohtjelgamme Fovsen-geajnojde. Bueriedimmie jïh asfaltem biejedh dejtie ”båeries” fylhkengeajnojde sæjhta vijriebasse jåarhkedh. ¶ Reeremereformen sjiekenisnie die suerkie 215,1 millijovnh kråvnah åådtjeme giehteldæmman åajvahkommes orre fylhkengeajnojde jïh feerjide. Juktie orre haestemh lissiehtamme faaleldahki bijre dåhkasjidh fylhkengeajnoefeerjide Borgan jïh Gjerdingan gåajkoe, jïh prosjekte ”Kollektivtrafikk i distriktene” lea mieriem nænnoestamme 4 millijovnh kråvnajgujmie jaepien 2010. ¶ Akte tjielke vuepsie lea dam giehteldimmiem jïh gorredimmiem prijoriteredh orre fylhkengeajnojne, edtja slahtjehtimmiem tjøødtjestidh jïh bueriedimmiem aelkedh dej prosjektigujmie mah guhkiem vuarteme. Dïhte haestehke jïh geerve. Dïhte daerpiesvoete stuerebe vååjnoe enn dah mierieh Staate mijjese vadta gosse dah diedtem dejtie orre geajnojde sertie. Vijriebasse akte stoerre maaksoelissiehtimmie dejtie urremes funksjovnesjiehtedasside mejtie entreprenørigujmie dorjeme. Dannasinie daerpies dallah ”orre” jïh ”båeries” fylhkengeajnoeh iktedidh, jïh buerebe jïh radtjoesåbpoe raerieh gaavnedh giehteldæmman jïh gorredæmman. ¶ Mijjieh krøøhkebe valkesejearsoesvoetem lissiehtidh. Dïhte budsjedte vaedtseme-jïh sygkelegeajnojde lea golmengierth, viertiestamme guktie lij aarebi. ¶ Giesemegirsem fijberese biejedh gosse fylhkengeajnojde bueriedahta lea vihkeles edtja aktem soejkesjamme vuepsiem gamtebaantefijberen bïjre jaksedh, abpe fylhlken dajvine. Minngemes jaepien dam pryøveme aktene fylhkengeajnosne. 2010 raejeste sijhtebe barkoem jåarhkedh jïh mijjieh raeriestibie giesemegirsem buerkiestidh goh akte bielie dehtie infrastruktureste gosse fylhkengeajnojde bueriedahta. Dïhte sæjhta jiehtedh åejvienjoelkedasse sæjhta årrodh edtja giesemegirsem biejedh, jïh dam edtja maeksedh goh akte bielie geajnoebigkemistie. ¶ ”Verdiskapning og livskvalitet” (Aarvoeskaepiedimmie jïh jielemevuekie) lea dïhte bijjietjaalege Regijonale evtiedimmieprogrammese 2010. Programmen akte øøknomeles mierie mij lea 148,4 millijovnh kråvnah. Dïhte gaskenasjovnale konjunktuvre-vueliedimmie lea noerhtetrøønderen jielemem tjarki laareme. Jijnjh industrjijebyjresh fylhkesne stoerre haestemigujmie tjabreminie. Dannasinie vijriebasse jåarhka dam nænnoes fokusem jielemeevtiedæmman regijonale evtiedimmieprogrammesne. Dah tjïelten jïh regijonale jielemefoenth læssanieh daan jaepien regijonale evtiedimmieprogrammesne. Fylhkendigkien dongkeme Nåamesjenvuemiem tjielkelaakan dåarjelidh jåarhka. ¶ Dah noerh leah fylhkendigkiem haasteme jïh dah aktem Noerhte-Trøøndelaagem sijhtieh mij vååjnoe goh akte vielie daaj-baaletje fylhke mij åvtese vuajna. Daate akte vihkeles båvroe. Dïhte barkoe årromelastojne, attraktivitetine jïh dåårrehtimmine tjuara buerebelaakan prijoriteredh. Dannasinie aktem iktedamme barkoem aelkebe dej faamoebaakoej nuelesne ”Ka skjer heim?” Mijjieh daejnie dam noerebarkoem aktem sillem åvtese vaeltebe, jïh vuepsiem biejebe noerhtetrøønderen noeride jïh jeatjabidie mah sijhtieh aktem båetijen biejjien fylhkesne øøhpehtimmien mænngan, jallh akte orre boelhke jieliedisnie. ¶ Dah vihkelommes vuepsieh regijonale evtiedæmman 2010 sijhtieh årrodh: ¶ Vuekiem jilliedidh fylhkengeajnojne jïh vielie asfaltem geajnojne Fylhken kollektijvefaaleldahkem/ dongkemetransportem vijriebasse evtiedidh dejnie barkojne ”Kollektivtransport i distriktene” ¶ Fokuse dan jielemeevtiedæmman evtiedimmiebarkosne ¶ Tjieltide skreejrehtidh akten regijonale laavenjostose jielemeevtiedimmien bïjre ¶ Jåarhkedh barkedh gamtebaantem jïh mobijlegaptjemem buektiehtidh fylhkesne ¶ Baeniehealsoe jïh almetjehealsoe ¶ Baeniehealsoe jïh almetjehealsoe lea prijoritereme budsjedtesne 2010. Suerkien mierie aktem riektes nænnoestimmiem åtna, mij lea 3,5 millijovnh kråvnah. Dïhte barkoe orre baeniedåakterh skååffedh jïh barkijide tjåadtjoehtidh lea hijvenlaakan gåaradamme. Daan biejjien baeniedåakterh mahte gaajhkem lehkiem NoerhteTrøøndelaagesne. Nuekies barkijh lea vihkeles jis dïenesje edtja årrojidie aktem eensi baeniehealsoefaaleldahkem gorredidh abpe fylhkesne. Dannasinie tjåadtjoehtimmie jïh orredåårrehtimmie tjuerieh annje åejviefokusem utnedh. Orre daaj-baaletje baenieklinihkh lea akte dejstie tsavhtsvierhtijste jis edtja vuepsiem jaksedh. ¶ Vienhtede vielie darjomh sjædta gosse almetjehealsoebarkoe laaken sijse båateme. Budsjedtesne sijjie akten læssanamme darjomasse. Baeniehealsoen jïh almetjehealsoen vihkelommes vuepsieh jaepien 2010 sæjhta årrodh: Årrojidie aktem nuekies jïh hijven faaleldahkem vedtedh baeniehealsoedienesjinie, gaskem jeatjebem baeniedåakteri barkoesijjieh tjåadtjoehtidh. Almetjehealsoesuerkie åtna goh vuepsie aktem siebriedahkem evtiedidh mij buerie healsoem evtede gaajhkide årrojidie. Edtja aktem sjiere fokusem biejedh dåehkide mah nåake healsoem utnieh. Dah gietedamme tjøønghkemh HUNT-goerehtimmijste åtnasuvvieh naemhtie guktie dah noerhtetrøønderh aktem buerebe healsoem åadtjoeh goh gæjhtoe viehkien åvteste. Kultuvre ¶ Kultuvresuerkien mierie lea lissiehtamme 1,55 millijovnh kråvnajgujmie jaepien 2010. Daestie lea 550.000 kråvnah lissiehtamme dåarjojne dejtie nænnoestamme museumidie jïh Steinvikholmen Musihketeaterasse. Numhtie mijjieh dam raeriestamme lissiehtassem staatebudsjedtesne dåastobe. ¶ Dïhte ellen vihkelommes barkoe kultuvrepolitihken sisnjelen lea aktem gamte kulutvrebarkoem dåarjelidh, guktie gaajhkesh maehtieh tjeahpoe- jïh kultuvreheannadimmieh åadtjodh ovjearohke mehtie sosijale maadtoste båata jïh guktie svihtjemevoete. HUNT 3- goerehtimmie vuesehte gubpede båata, aalhtere jïh sosio-øøkonomeles tsiehkie leah vihkeles mejtie lea meatan kultuvrejieliedisnie Noerhte-Trøøndelaagesne. Dannasinie tjoerebe lïhke laavenjostosne jijtjevyljehkevoetine, tjieltigujmie jïh kultuvredarjojigujmie viehkiehtidh kultuvreaevhkide buerebelaakan gaajhkesidie joekedidh. Jaepien 2009 kultuvremojhtesereeremem nænnoesti ovgårreldh vierhtiejgujmie darjomepaahkeste. Fylhkenraerie sæjhta 2010 budsjedtesne dam nænnoestimmiem tjåadtjoehtidh, dannasinie mijjieh vuejnebe daate daerpies jis edtjebe vielie staateles vierhtieh kultuvremojhtesevaarjelæmman åadtjodh Noerhte-Trøøndelaagesne. Dïhte nænnoestimmie aaj viehkehte raeriestimmiem jïh govlesadtemem vaarjelidh dej darjomiaajhteri-/aajhterigujmie jïh tjieltigujmie. ¶ Noerhte-trøøndelaage edtja aktem feerhmeles fylhkem årrodh gusnie sijjie gaajhkesidie. Goh akte vijriebasse barkoe dehtie Gellielaaketjejaepeste 2008 jïh dååjrehtimmie dejnie barkojne Toleranse Nord-Trøndelag, fylhkenraerie sæjhta jaepien 2010 tsevtsedh edtja ¶ aktem sijsefeelijeraeriem tseegkedh Noerhte-Trøøndelaagese. Edtja dam tseegkemem darjodh lïhke laavenjostosne sijsefeelemesiebriejgujmie, baataræjjadienesjinie jïh tjieltigujmie. ¶ Kultuvren vihkelommes vuepsieh jaepien 2010 sæjhta årrodh: Vielie gellielaaketje kultuvrefaaleldahkesne, dovne profesjonelle jïh jijtjevyljehks kultuvrealmetjigujmie Kultuvreaevhkide buerebelaakan joekedidh, mijjieh sijhtebe gaajhkh noerhtetrøønderide jaksedh Krievemh dievhtedh universelle haamoen bijre, aaj kultuvresuerkesne ¶ Klijma jïh energije ¶ Dah fylhkendigkien giehteldimmieh hijvenlaakan barkeminie dam klijmavuepsiem jaksedh, guktie dah luejhtemh vaananieh 50 prosentigujmie 2020 åvtelen. Fealadimmiesuerkesne dam bøøremes vuejnebe dejnie orre sneehpesvinhtselatjkojne Namsovsen jïh ÅlkoeNåamesjenvuemien gaskem, mij sæjhta klijmagaasseluejhtemidie vaenididh medtie 60 prosentigujmie gosse dïhte ellies effektem åådtje. Eekereereme aaj våajnoes illedahkh jaksa aktine voerkes barkojne gåetiejgujmie. Aerebi 2013 sæjhta gaajhkide gåetide baahkedidh orrestimmeles energijine. Ij leah dam vuepsiem jakseme vaeniedamme fealadimmien bïjre jïh åtnoem lissiehtidh videoråårestallemijstie jaepien 2009, jïh dam tjuara nænnoestidh tijjen åvtese. ¶ Seamma aejkien lea akte eadtjohke tsevtsemebarkoe årrjoji, jielemen jïh byøgkeles reeremen vøøste edtja vuepsiem jaksedh 30 prosente vaeniedimmien bïjre dejstie klijmagaasseluejhtiemistie Noerhte-Trøøndelaagesne aerebi 2020. Akte orre giehtjedimmie dehtie ”Klimaløftet” vuesehte Noerhte-Trøøndelaagesne lea laanten bøøremes klijmavoerkes årrojh. Daate fylhkendigkien barkoem klijma jïh energijesoejkesjinie skreejrehte. Akte vihkeles bielie daehtie barkoste lea goerkesem lissiehtidh akten eadtjohkåbpoe klijma jïh energijepolitihkese. ¶ Dah vihkelommes vuepsieh klijma-jïh energijesuerkesne jaepien 2010 sijhtieh årrodh: Klijmavietseles dorjesh skåårvedh jïh energijeåtnoem vaeniedidh fylhketjielten gåetine. Aerebi 2013 edtja gaajhkide gåetide baahkedidh orrestimmeles energijine Energijeåtnoem orre gåetine vueliedidh 100 kWh/m2 raajan fïerhten jaepien jïh 120 kWh/m2 raajan fïerhten jaepien dejnie daaletje gåetine. Vielie moerem nåhtadidh fylhkentjielten gåetine. Aktem FOU-prosjektem aelkedh edtja vielie maahtoem åadtjoeh tjiegkeme-moeren bïjre gåetine Aktem hijven laavenjostoem voenges jïh regijonales tseegkedh, byøgkeles åejvieladtjigujmie, jielieminie jïh siebriejgujmie, mah seamma vuepsiem utnieh raerieh gaavnedh guktie dah klijmagaasseluejhtemh vaananieh Klijmaluejhteme akte vihkeles væhta gaajhkine åesiestimmiedarjojne mijjen giehteldimmine Vielie tellefovne- jïh videoråårestallemh krievedh sijjeste aktene lehkesne gaavnesjidh ¶ Sisvege ¶ FYLHKENRAERIEN VUARJASJIMMIE ¶ 1. DÏENESJEDORJEMASSE ¶ 1.1 Ööhpehtimmie ¶ 1.3 Regijovnale evtiedimmie ¶ 1.5 Baeniehealsoe jïh almetjehealsoe ¶ 1.6 Fylhkentjïelten åejvie jïh fylhkendigkie ¶ 1.7 Politihkeles barkoe, ståvroe, staabe ¶ 1.8 Kontrolle jïh vaaksjome ¶ 3. STUVREMESIGNALH, SALDERINGE M.V. 2012-15 ¶ 4. GIEHTELDIMMIE 2011 ¶ 5. FYLHKENDIGKIEN JÏJTSE BUDSJEDTESUERKIE (DÏEDTE 19) ¶ 6. LÖÖNEMH , GUHKIES LAAJKOE, LIKVIDITETE, FOENTH JÏH GARANTIJEDÏEDTE ¶ 7. EKONOMELES TJOEVTENJETAALLH JÏH VUESIEHTIMMIEH ¶ 9. LISSIETJAALEGH ¶ Våarhkoeaamhtese nr 11/03224-25 ¶ Fylhkenraerien raeriestimmie nænnoestæmman: ¶ 1. Reaktavåaroeminie laakesne skaehtien bïjre beetnehjeeluvistie jïh baalhkeste (skaehtielaake) § 1-2 (2), dle edtja jaepien 2012 baalhkaskaehtiem Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïeltese 2,65 % joekedidh, dehtie baalhkeste mestie skaehtiem maaksa tjïelteskaehtieligningesne persovneles skaehtievedtijidie jïh jaame-eekide. Jis Stoerredigkie jeatjah maksimaleåasah nænnoste jaapan 2012, dle dah faamoem åadtjoeh. ¶ 2. Jaepiebudsjedtem 2012 jïh ekonomijesoejkesjem 2012-15 nænnoste akteraeresne fylhkenraerien raeriestimmine, gålkoen 15.biejjeste 2011. ¶ 3. Gïehteldimmiebudsjedten mierieh leah naemhtie: ¶ 4. Skåårvemebudsjedten mierieh leah naemhtie: ¶ Skåårvemebudsjedte sjïerelaakan tjaalasåvva prosjektine, 1. lissietjaalegen mietie. 5. Sektovri netto spååredimmie (unnebeåtnoe) jïh netto ¶ viertiestamme vadteme budsjedtemieriejgujmie, orresistie vadtasuvvieh båetijen budsjedtejaepien. Dagkeres orresistie dåarjoe heannede jis dah suerkieh tjåanghkan eah aktem unnebeåtnoem utnieh (spååredimmieh), jïh gïehteldimmie 19 Tjåenghkies baalhkah jïh ¶ – maaksoeh (Fellesinntekter og – utgifter) aktem vielieåtnoem åtna (’overskridelse/baalhkavaeniedimmie). Jis daate tsiehkie heannede edtja dam orresistie ¶ dåarjoem gïetedidh goh akte bielie jaepiereeknemassen illedahkeste. Dah gïehteldimmieh maehtieh veeljedh bielieh dehtie orresistie dåarjoste foentide læjkodh, jïh dejtie mænngan nuhtjedh. ¶ 6. Aktem skåårvemelaajkoem bæjjese vaalta, tjåanghkan 292,014 mill. kråvnine jaepien 2012, skåårvemebudsjedten mietie. Man guhkiem edtja laajkojde maeksedh nænnoste daaletje budsjedten (åesiemaaksoe) jih tjieltelaaken nænnoestimmien mietie. Nænnoste dejtie jeatjah löönemetsiehkide finansenjoelkedassi mietie. ¶ 7. Fylhkenraerie jïh kontrollemoenehtse edtjieh eannan jaepien 2011 nåhkeme, fylhkendigkien beetnehdåarjoeh jaapan 2011 joekedidh jïjtse dïedtesuerkien sisnjelen, budsjedtenjoelkedassi mietie. Fylhkenraerie luhpiedimmiem åådtje budsjedtem jarkelidh sektovri gaskem budsjedtejaepesne, gosse lea dåarjoeh sektovri gaavhtan gïehteldimmiebudsjedtesne, vuesiehtimmien gaavhtan persovnalevierhtieh. ¶ 8. Netto gïehteldimmiemierie fylhkentjïelten åajvan jïh fylhkendægkan lea naemhtie: ¶ 9. Baalhka fylhketjïelten åajvan jïh fylhkenraerijidie staeriesåvva bæjjese 4 %, jïh dåarjoe fylhkendigkiedåehkide bæjjese staeriesåvva 3,25 %, sïejhme baalhka-jïh åasabijjiedimmien mietie. ¶ (Fylhkendigkie edtja aamhtesem vielie gïetedidh) ¶ Fylhkenraerien vuarjasjimmie ¶ Fylhkenraerie sjïehteladta jåerhkedh aktine jolle skåårvemedaltesinie, dovne budsjedtesne jaapan 2012, jïh ekonomijesoejkesjisnie 2015 raajan. Mubpien jaepien dle soejkesjeminie 468 millijovnh kråvnah nåhtadidh, mearan abpe boelhken 1.752 mill. kråvnah åtnasuvvieh. Daate sæjhta kvaliteetem nænnoesåbpoe darjodh mijjen dïenesjefaalenassesne ¶ – ij goh ¶ unnemes skuvline jïh fylhkengeajnojne. ¶ Jaepien 2012 lea skuvleskåårvemh 154 millijovnh kråvnaj åvteste soejkesjamme. Daate lea vaenebe goh daan jaepien, jïh lea dannasinie mijjieh skåårvemesoejkesjen minngiegietjiem ¶ Daate sæjhta illesovveme årrodh joe jaepien 2013 ¶ – daate lea tjïjhtje jaepieh aarebi goh ¶ fylhkendigkie sjïehteladti gosse soejkesjem nænnoesti jaepien 2006. ¶ Sæjhta jåerhkedh geajnojde bueriedidh. Raereste 277 millijovnh kråvnah geajnoeskåårveminie nåhtadidh jaepien 2012 ¶ – jïh 1 414 000 kråvanh soejksjeboelhken. Ij ¶ leah gåessie gænnah dan jïjnjh beetnegh nåhtadamme bueriedæmman jïh orre geajnojde Noerhte-Trööndelagesne, goh daan ekonomijesoejkesjeboelhken. ¶ Mijjieh buektiehtibie dagkeres leevles skåårvemh darjodh seamma tïjjen goh mijjieh jeatjah vihkeles laavenjassh loetebe mej åvteste fylhkendigkie dïedtem åtna. Men mijjen jolle skåårvemedaltese dahkoesijjiem giehpede dej båetiji jaepiej, jïh vielie goh naan aejkien aktem striengkies ekonomijestuvremem kreava. Joekoen göökte tsiehkieh leah joekoen vihkeles: ¶ 1. Tjuara skåårvemidie maeksedh, jïh reente- jïh åesiemaaksoe læssanieh ekonomijesoejkesjeboelhke doekoe, jïh sagki vielie jaepiej 2015 mænngan. ¶ 2. Jaepien 2014 raejeste akte vueliedimmie gïehteldimmiemieresne båata, dannasinie mijjieh ibie maehtieh momskompensasjovnem nåhtadidh skåårvemijstie gïehteldimmiebudsjedtesne. ¶ Gåabpegh bielieh sijhtieh jiehtedh fylhkentjïelte tjuara gïehteldimmiedaltesem giehpiedidh, jïh daate sæjhta fylhkendigkiem haestedh veele prijoriteradidh dej båetiji jaepiej. Mijjieh ojhte dam deejrimh aaj ekonomijesoejkesjisnie 2011-14, jïh mijjieh daelie vuejnebe suerkiej gïehteldimmiemierieh tjuerieh staeriesovvedh akten giehpiedæmman ektiebaalhkine fylhkendigkien budsjedtesuerkesne, naemhtie guktie vååjnoe daennie graafesne: ¶ Pensjovnemaaksoeh læssanieh 8,4 millijovnh kråvnajgujmie mubpien jaepien, jïh aarvehtsh dovne mubpien jaapan jïh jaepiej åvtese, jienebh ovseekere faaktovridie bigkieh, g.j. baalhkasjïdtedimmie, reentedaltese jïh dïeneste pensjovnesïeltine. Dej minngemes jaepiej dle vuajneme dah pensjovnemaaksoeh leah tjarke læssanamme. Dah minngemes h vuesehtieh ovseekerevoete daelie sæjhta darjodh guktie maaksoeh vihth tjerkebe læssanieh. ¶ Aaj ovseekerevoete ektiedamme fylhkentjïelten konsesjovnefaamoebaalhkide, mah faamoste båetieh mah eah tjïeltine åtnasovvh. Dah aarvehtsh bigkieh dovne veahkese jïh gelliesåarhts ovseekere faktovridie, g.j straejmieåasa. Minngemes bïevnesh vuesiehtieh ovseekerevoete daelie sæjhta darjodh guktie daah baalhkah sijhtieh unnebe sjïdtedh. ¶ Jalhts dahkoesijjie lea unnebe goh aarebi jaepiej dle buektiehtibie dam jolle darjomem tjåadtjoehtidh jaepien 2012. Fylhkenraerie aaj nænnoesåbpoe råajvarimmieh raereste såemies suerkine. ¶ Ööhpehtimmie ¶ Gosse mijjieh skåårvemesoejkesjem ”En skole for framtida – videregående skole i Nord-Trøndelag mot 2020”, illeme jaepien 2013, dle 1,3 millijovnh kråvnah mijjen jåarhkeskuvline skåårveme. ¶ Dannasinie dah skuvlh buektiehtieh dejtie jolle syjhtedasside jïh stoerre kvaliteeteulmide dåastodh, mejtie fylhkendigkie jïh årrojh utnieh mijjen skuvlide. Åeniebasse dle learohkelåhkoe sæjhta ånnetji læssanidh, men guhkiebasse sæjhta vaananidh. Aktanamme aktine sïejhme vuelebe dahkoesijjine, dle daate sæjhta mijjen faalenassestruktuvrem tsevtsedh, jïh man gellie faalenassh mah maehtieh vaadtasovvedh. ¶ Viertiestamme mieriejgujmie ekonomijesoejkesjisnie, dle raereste læssanamme vierhtieh jaepien 2012, juktie haestemh loetedh mah leah learohkelåhkose ektiedamme, mah sjïereööhpehtimmiem daarpesjieh. Taallh tjïeltijste jiehtieh daate daerpiesvoete sæjhta vielie læssanidh jaepiej åvtese. ¶ Barkeminie aaj Karrierejarngide Noerhte-Trööndelagesne evtiedidh. Dïhte pryövenasseprosjekte jarngigujmie Namsosesne jïh Verdalesne lea hijven orreme, jïh sæjhta daelie orrijidh. Dannasinie barkeminie aktem ihkuve beetnehdåarjoem gaavnedh aktene laavenjostosne guejmievoetine NAV, NHO jïh tjïelte, guktie maahta faalenassem vedtedh abpe Noerhte-Trööndelagesne. ¶ Jåarhka aaj kvaliteetem skuvlesne evtiedidh. Taallh vuesiehtieh daate barkoe lyhkese, jïh dam tjuara jåerhkedh. Dellie tjuara fokusem tjåadtjoehtidh tjïrrehtæmman. ¶ Tjuara daam barkoem ojhte våajnoes darjodh byjjenimmiefoenten tjïrrh, jïh fylhkenraeie raereste vierhtieh læjkodh foentese abpe boelhken. Tjåenghkies læjkome boelhken 2011-2015 sæjhta dellie årrodh 74 millijovnh kråvnah. ¶ Nasjovnale daltesisnie ij annje daejrieh guktie edtja faageskuvlefaalenassem finansieradidh, jïh daate akte haesteme mijjese. Seamma tïjjen dle daerpies faalenasside vielie digitaliseradidh jïh iktedidh fylhkenraastaj rastah. Fylhkenraerie sæjhta barkoem prijoriteradidh juktie daejtie gyhtjelasside tjïelkestidh. ¶ 2012 raejeste raereste aktem fïerhten jaepien lissiehtimmiem beetnehmieresne faageskuvlide 1.4 mill. kråvnine. Daate eevre daerpies jis vijriesåbpoe gïehteldimmie edtja ekonomeles årrodh. ¶ Regijovnale evtiedimmie Ij gåessie gænnah dan jïjnjem skåårveme mijjen fylhkengeajnojne goh daan boelhken, soejkesjamme mierie lea ånnetji vielie goh 1,4 millijardh kråvnah. Stoerre soejkesjh biejesovveme, gusnie fylhkengeajnoe 17 lea dïhte stööremes prosjekte, jïh daesnie aaj soejkesjeminie Bangsundmåelhkiejgujmie nïerhkedh, joe tjaktjen 2012. Asfalteprogramme jåarhka jïh daesnie ¶ sïjhtebe daan beajjetje driektine, asfaltem utnedh gaajhkine fylhkengeajnojne 2020 åvtelen, goh aalkoelistie soejkesjamme. ¶ Seamma tïjjen dle mierie gïehteldæmman jïh gorredæmman læssene 10,2 millijovnh kråvnajgujmie jaepien 2012, juktie vaeniedidh dam mij lea aajmene aarebistie. Læjhkan akte gaske gaskem fylhkendigkien dongkemem gïehteldæmman jïh gorredæmman daaletje fylhkensoejkesjisnie, jïh mij lea budsjedtesne. ¶ Dongkemeskovhte akte suksesse orreme, jïh annje daerpies faalenassem sjïehtedidh. Jaepien 2012 dle sæjhta orre dajvh meatan vaeltedh faalenassesne. ¶ Regijovnale evtiedimmieprogrammen mierie geahpani govhte millijovnh kråvnajgujmie staatebudsjedtesne, jaepien 2012. Men annje sæjhta jïjnjh darjomh årrodh. Daate edtja viehktiehtidh guktie aarvoesjugniedimmie, jieledekvaliteete jïh hijven siebriedahke-jïh jielemeevtiedimmie læssanieh Noerhte-Trööndelagesne. ¶ Viertiestamme budsjedtine 2011 dle kultuvrebudsjedte læssene 3,4 mill. kråvnajgujmie jaepien 2012. ¶ Kultuvrebudsjedte læssene 1,2 millijovnh kråvnajgujmie ihke dåarjoe Rock City’se sertieståvva ¶ Regijovnale evtiedimmieprogrammeste (REP) gïehteldimmiebudsjedtese. ¶ Fylhkentjïelten akte guhkies jïh hijven aerpievuekie tjïeltigujmie laavenjostedh, juktie mijjen kultuvreinstitusjovnh evtiedidh. Daate lea vihkeles juktie dovne mijjen kultuvrehistovrijem gorredidh jïh vuesiehtidh. Goh meatanspielije jïh tsevtsiedæjja dle mijjieh viehkiehtamme stuerebe beetnehdåarjoeh åadtjodh mijjen kultuvreinstitusjovnide staatebudsjedtesne. Destie aaj læssanamme dåarjoeh båetieh daejtie institusjovnide mijjen jïjtse budsjedtesne, ihke mijjieh edtjebe åeliedimmide gorredidh dennie ekonomeles joekedimmesne man bïjre staate, fylhkentjïelte jïh tjïelth seamadamme. ¶ Jaapan 2012 dle daate sæjhta jiehtedh læssanamme beetnehdåarjoeh daejnie suerkine kultuvrebudsjedtesne: ¶ Staate dåarjoem lissehte SNK’ese 1,49 mill. kråvnajgujmie. ¶ Daate vadta 596 00 ¶ 0 kråvnah NTFT’ste jïh akte åesie tjïelteste. ¶ Staate dåarjoem lissehte Museet Midt’se 1, 129 mill. kråvnajgujmie. ¶ Daate vadta 451 000 kråvnah NT ¶ FT’este, jïh akte åesie tjïeltijste. Lissine aktem summem ¶ lyjke dannasinie jienebh tjïelth meatan sjidtieh aajhterebielesne. ¶ Staate dåarjoem Steinvikholmese lissehte 0,5 mill. kråvnajgujmie. Daate vadta 166 ¶ 000 kråvnah NTFT’ste, jïh akte åesie tjïelteste. ¶ Raereste aaj aktem beetnehveahkam ikth, mij lea 1.0 mill. kråvnah jaapan 2012, juktie jåerhkedh kultuvremojhtesesuerkiem nænnoesåbpoe darjodh. Viehkine daehtie læjkoemistie, edtja fokusem bïejedh synergijidie arealepolitihken jïh kultuvremojhtesepolitihken gaskem, jïh ektiedimmiem kultuvremojhtesebielien daajroen jïh aarvoesjugniedimmien gaskem lissiehtidh. ¶ Baeniehealsoe jïh almetjehealsoe ¶ Baeniehealsoe eadtjohkelaakan barka, jïh lea akte desentraliseradamme faalenasse gusnie mijjieh goh aajnehke fylhkentjïelte laantesne, namhtah baeniebåehtjierdimmiem utnebe aaj dejtie mah leah 20 jaepien båeries. Fylhkenraerie sæjhta barkedh ihke baeniebåehtjierdimmie akte bielie sjædta dehtie sïejhme healsoefaalenasseste. ¶ Ekonomijesoejkesjinie viertiestamme dle mierie 530 000 kråvnajgujmie læssene jaepien 2012, juktie faalenassem geeruveutnijidie bueriedidh. 2013 raejeste dle daate læssene aktine bielie mill. ¶ kråvnine, dannasinie gåetieleejjeme dovresåbpoe sjïdteme dan orre jïh bueriedamme klinihkese Stientjesne. ¶ Almetjehealsoesuerkesne fylhkenraerie vijriesåbpoe barka fylhkedigkien åssjaldahkigujmie 1,5 millijovnh kråvnajgujmie råajvarimmide, juktie ektiebarkoem sektovreraastaj rastah nænnoesåbpoe darjodh. ¶ Politihkeles barkoe, staabe jïh stuvreme ¶ Fylhkenraerie lea daan boelhken raejeste geahpanamme govhtede njiejlie politihkeridie. Daate aktem fïerhten jaepien spååredimmiem vadta göökte millijovnh kråvnine budsjedtesne politihkeles barkose, jïh lea akte vihkeles signale gosse fylhkentjïelte jaepiej åvtese tjuara barkoem sjïehtedidh orre jïh vueliehkåbpoe gïehteldimmiemieride. ¶ Vijriesåbpoe dle jienebh skåårvemh dorjesuvvieh IT-suerkesne, gaskem jeatjah aktene orre aamhtesegïetedimmieöörnegisnie. Daate lea skåårvemh mah edtjieh fylhkentjïelten reeremem radtjoesåbpoe darjodh. ¶ Stientje, gålkoen 15. b.2011 Ingvild Kjerkol ¶ Fylhkenraerien åvtehke ¶ Noerhte-Trööndelage båetijen aejkien sïjse ¶ Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte akte stoerre gïehteldimmie Noerhte-Trööndelagesne, gusnie åesiestimmie lea 3.1 mrd. kråvnah jïh 1.738 barkijh. Fylhkentjïelte Noerhte-Trööndelagen Elektrisiteetevierhkiem (NTE) eekie, jïh dïenestem e-vierhkeste vaalta fïerhten jaepien. ¶ Dah skåårvemh prosjektesne ”En skole for framtida-videregående skole i Nord-Trøndelag mot 2020” (Akte skuvle båetijen aajkan – jåarhkeskuvlh Noerhte-Trööndelagesne 2020 åvtese) maam ¶ fylhkendigkie nænnoesti 2006, sæjhta illehtamme årrodh 2013. Stoerre beetnehveahkah aaj fylhkengeajnojne skåårveme, jïh syjhtedassh åvtese leah stoerre fylhkengeajnoesoejkesjisnie. ¶ Fylhkentjïelten 11 jåarhkeskuvlh, 4 faageskuvlh, 27 baenieklinihkh, daan nuelesne 12 mïnneden klinihkh. ¶ Fylhkenraerien bieleste dle byjjenimmiem jïh ööhpehtimmiem jallese lutnjie. Guhkiem aktine rïekte ulmine barkeme juktie learoehkidie skreejredh jåarhkeööhpehtimmiem tjïrrehtidh, jïh daate barkoe sæjhta jåerhkedh åvtese. Fylhkendigkie lea nænnoestamme 52 mill. kråvnah læjkodh akten byjjenimmiefoentese 2014 åvtese, jïh jaepien 2011 nænnoestamme foentem lissiehtidh 15 mill. kråvnajgujmie. ¶ Fylhkendigkie dïedtem åtna 300 mïjlh fylhkengeajnoeh gorredidh. Mijjieh 6 feerjelaajroeh juhtebe, 2 sneehpesvinhtsefaalenassh jïh aktem vijries ektieskovhtefaalenassem abpe fylhkesne. Mijjieh skuvleskovhtem vedtebe gaajhkide maanide jïh noeride fylhkesne, jïh dongkemeskovhtem svihtjemeheaptoes almetjidie jïh jeatjabidie faalehtibie mah daerpiesvoetem utnieh. Fylhkentjïelte luhpiedimmieh vadta vaaroeskovhtese, busside jïh drååsjide. Mijjieh aaj dïedtem utnebe akvakultuvrereeremen sisnjelen, jaevriegöölemen åvteste jïh juvri åvteste mejtie maahta vijredh jïh sïejhme ålkoejielemen åvteste. Laanteburrie-jïh beapmoesuerkesne dïedtem utnebe tsavtshvierhtide mah leah dåårrehtæmman jïh maahtoelutnjemasse laanteburresne ektiedamme. ¶ Fylhkendigkie lea byjresem biejjieöörnegasse bïejeme, jïh stoerre ulmieh jïjtsasse bïejeme åvtese, mijjen klijmasoejkesjisnie. Regijovnale evtiedimmieprogrammen tjïrrh dle fïerhten jaepien jïjnjh beetnehvierhtieh åtnasuvvieh aarvoesjugniedæmman jïh maahtose jieliemisnie Noerhte-Trööndelagesne, jïh programme evtiesåvva guejmievoetesne staateles aktöörigujmie, tjïeltigujmie, jielieminie, maahtoeinstitusjovnigujmie jïh privaate jïjtjevyljehke åårganisasjovnigujmie. ¶ Fylhkendigkie kultuvrem prijoriterede. Mijjieh gïehteldimmiem juhtebe ektiedamme kultuvremojhtesevaarjelæmman, kultuvrelle skuvlevoessese, gaarsjelæmman, jïjtjevyljehke åårganisasjovnide/maanide jïh noeride, fylhkengærjagåatan, Musihke Noerhte-Trööndelagese jïh gïehteldæmman laavenjostosne jïh guejmievoetesne mubpiejgujmie. Goh da 5 museumh åårganisasjovnen Stiklestad Nasjonale kultursenteren nuelesne, jïh 3 museumh jïh fylhkengallerije Mu ¶ seet Midt’en nuelesne. Dåarjoe vadtasåvva 11 kultuvreinstitusjovnide, goh Norsk Revyfaglig ¶ Naemhtie sïjhtebe 1,9 mrd. kråvnah netto nåhtadidh jaepien 2012 (mill.kråvnah): ¶ Noerhte-Trööndelage tuhtjie joekoen vihkeles mubiejgujmie laavenjostedh, jïh lea meatan ovmessie guejmievoetine, ektietjiertine jïh laavenjostoevuekine dej dïenesjesuerkiej sisnjeli mej åvteste dïedtem utnebe; byjjenimmie, regijovnale evtiedimmie, kultuvre jïh baeniehealsoe/ almetjehealsoebarkoe. ¶ Fylhkendigkie aktem bijjemes dïedtem åtna almetjehealsoebarkoen åvteste, jïh almetjehealsoebarkoem vuajna goh siebriedahken tjåenghkies barkoe juktie faktovrh nænnoesåbpoe darjodh, mah healsoem jïh murriedimmiem eadtjoestieh. Almetjehealsoebarkoe edtja viehkiehtidh guktie akte jiebnebe sosijale joekedimmie sjædta tsiehkijste mah healsoem tsevtsieh, ihke daajra sïejhme sosioekonomeles, kultuvrelle jïh byrjeseligke tsiehkieh årroji healsoetsiehkiem tsevtsieh. Tjuara dannasinie jïjnjh haestemh ektiedamme årroji healsose, healsoesuerkien ålkolen loetedh. Almetjehealsoebarkoe aktem perspektijvem åtna sektovren gaavhtan, jïh råajvarimmieh feerhmie gaajhki siebriedahkesektovri sisnjeli. Ööhpehtimmie, kulltuvre jïh öörneldihkie soejkesjebarkoe leah mijjen vihkielommes dåarjoeh almetjehealsoebarkosne. ¶ Fylhkentjïelte illedahkh noerhtetröönderen siebriedahkese deallehte mejtie garmerdibie, mij aktem joekehtsem dorje jïh viehkehte ¶ guktie mijjieh jaehkebe mijjen visjovnese, ”Daesnie gaajhke ¶ gåarede- ¶ saaht guktie”. ¶ Fylhkenraerien politihkeles våarome jaejpiej 2011-2015 bihkedassh beaja Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelten gïehteldæmman dej båetiji jaepiej. Barkoen tjïrrh jaepiebudsjedte- jïh ekonomijesoejkesjinie dle sjïehteladta akten hijven ekonomijestuvremasse, naemhtie guktie fylhkenraerie buektehte dejtie vaajteles prijoriteetide darjodh. Dïhte politihkeles våarome njieljie perspektijvide bigkie: Noerh, daajroe, orresjugniedimmie jïh byjrese, mah edtjieh meatan årrodh ¶ fylhkenraerien abpe politihkesne boelhken. Fylhkenraerien politihkeles våarome edtja NoerhteTrööndelagem båetijen aajkan lutnjedh, naemhtie guktie våaromen tjaalegisnie tjåådtje: ¶ Nov lea båetijen aejkien mijjieh edtjebe mijjen jieledh jieledh. Fylhkendigkien vihkielommes laavenjasse lea Noerhte-Trööndelagem orre aejkiej sïjse stuvredh. Dïhte mijjem åelede aktem siebriedahkem evtiedidh mij sjeahta dan båetijen aajkan, mij aktegsalmetjem krööhkeste jïh gusnie mijjieh ektesne raerieh gaavnebe dejtie stoerre laavenjasside. Mijjieh sïjhtebe Trööndelagen sijjiem bæjjese lutnjedh veartenisnie, jïh nuepieh vuejnedh aaj Noerhte-Trööndelagen jïh Nöörjen raasti ålkoli. ¶ Krievemh daajrose sijhtieh læssanidh dejtie jeanatjommes barkojde jïh jieliemidie båetijen aejkien. Byjjenimmie jïh ööhpehtimmie leah dannasinie dam maam mijjieh jollemes lutnjebe mubpien fylhkendigkieboelhken. Mijjen noerhtetröönderen noerh edtjieh tuhtjedh skuvle akte jearsoes sijjie sjïdtedidh, haalvedh jïh lïeredh, jïh eadtjohkelaakan meatan årrodh båetijen aejkien sïelth jïh dorjesh sjugniedidh Noerhte-Trööndelagesne. ¶ Noerhte-Trööndelage edtja vååjnedh goh fryöjstehke jïh båetijen aajkan sjïehtedamme. Dannasinie vihkeles noeride tsevtsemem vedtedh gaajhkine suerkine. Almetjh edtjieh daesnie årrodh jïh murriedidh, barkoefaamoe gorresåvva jïh åssjaldahkh jïh orresjugniedimmie evtiesuvvieh. Hijven voenges siebriedahkh, jearsoesvoete, kultuvre jïh dååjrese leah vihkeles ihke sïelth edtjieh tseegkesovvedh, jïh ihke fuelhkieh edtjieh roehtsem aktene sijjesne åadtjodh. Mijjieh sïjhtebe reaktan bïjre vaarjelidh jeatjahlaakan årrodh aktene siebriedahkesne gusnie goerkesadtemem utnebe jïh sinsitniem ååktebe, dïedtem utnebe sinsætnan jïh båetije boelvide. Mijjieh sïjhtebe tjiertestidh mijjen eatnemevierhtieh reeresuvvieh jïh evtiesuvvieh eensilaakan jïh monnehkelaakan. Tjïelke elmie, tjïelke mearoe jïh akte iemie jiebnevoete leah vihkeles aarvoeh. Mijjieh sïjhtebe aktem eadtjohke byjrese-jïh klijmapolitihkem utnedh gaajhkine tsiehkine. Mijjieh sïjhtebe mijjen fealadimmiepolitihken tjïrrh jearsoes jïh hijven almetjeskovhtem prijoriteradidh jïh guktie mijjen jieleme hijven fealadimmienuepieh åtna. Noerhte-Trööndelagesne goh gaajhkene lehkesne laantesne, guhkebem veasoeminie goh gåessie akt. Fylhkendigkien stööremes laavenjasse jaepiej åvtese, sæjhta årrodh nuekies barkoefaamoem gorredidh mij mijjen båarasommesidie sujhtie, jïh barkoefaamoe mijjen sïeltide. ¶ 1. Dïenesjedorjemasse ¶ 1.1 Ööhpehtimmie ¶ 1.1.1 Sektovren gïehteldimmiemierie ¶ Raereste aktem netto gïehteldimmiemieriem 960,7 kråvnine sektovrasse jaepien 2012. Dïhte våarome dïenesjedorjemassese 1,7 mill.kråvnajgujmie læssene, viertiestamme voestes budsjedtine jaapan 2011. ¶ Beetnehveahka båata mænngan mierie lea læssanamme 5.2 mill. kråvnajgujmie, jïh mænngan giehpiedimmiem 2011 raejeste 2012 raajan krööhkestamme ekonomijesojkesjisnie 2011-14. Sïjhtebe 1 mill. kråvnah nåhtadidh juktie dalhketjhvierhtieh lissiehtidh gïehteldimmiebudsjedtesne gïehteldimmine. ¶ Boelhken 2012-15 læjkomidie jåerhkebe Byjjenimmiefoentese jïh prosjektese Flere gjennom, ekonomijesoejkesjen 2011-14 mietie, tjaånghkan 52.2 mill. kråvnah, jïh aaj raereste 6,8 mill. kråvnah læjkodh 2015. Lissine dle 15 mill.kråvnah lyjkeme 2011, Fylhkendigkien nænnoestimmien mietie ruffien 2011. Foente sæjhta dannasinie tjåanghkan sjïdtedh 74 mill. kråvnah. ¶ 1.1.1.1 Gïehteldimmiemierie 2012-15 ¶ Goere juhtije åasadaltesem vuesehte, 2012-kråvnine 2012 raejeste. Sektovrem lissiehtamme 5,5 mill. kråvnajgujmie baalhkasjïehtedimmien mietie jaepien 2011. Baalhka- jïh åasabijjiedimmie 2011 raejeste sjædta +31,9 mill. kråvnah, jïh uthjiedimmieh 5,5 mill. kråvnah. Dannasinie læssanamme pensjovnemaaksoeh sjïdteme, dle sektovrem lissiehtamme 6,6 mill. kråvnajgujmie. 1. mill. kråvnah mah leah faageskuvlen, leah dohkoe sertiestamme. ¶ Driftsramme 12-15 UTDANNING ¶ Goere vuelielisnie såemies faaktah vuesehte mah leah mijjen jåarhkeööhpehtimmien bïjre: ¶ Noerhte-Trööndelage lea gellie jaepieh stuerebe maaksoeh fïerhten learohken åvteste åtneme jåarhkeskuvlesne, goh laanten gaskemedtie. ¶ Desentraliseradamme skuvlestruktuvre jïh årromemaalle leah mannasinie naemhtie. Seamma tïjjen dle aktem stuerebe låhkoem utnebe learoehkijste mah barkoefaageles ööhpehtimmieprogrammem vaedtsieh. Gellie jaepieh dle aktem jollebe låhkoem åtneme noerijste aalterisnie 16-19 jaepieh, goh laanten gaskemedtie. Jaepien 2010 dle Noerhte-Trööndelage laanten gaskemedtesne. ¶ 1.1.2 Ulmieh, prijoriteeth jïh haestemh ¶ 1.1.2.1 Ulmieh ¶ Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte stoerre syjhtedassh åtna ööhpehtimmiesektovren sjiekenisnie. Mijjen illedahkh vuesehte mijjieh dam hijvenlaakan buektiehtibie, men annje tjoerebe syöjkedidh juktie dejtie vihkeles ulmide jaksedh. ¶ Jåarhkeööhpehtimmie Norhte-Trööndelagesne edtja naemhtie årrodh goh gaajhkesh mah leah ööhpehtimmesne maehtieh lïerehtimmieprosessem tsevtsedh, jïh nuepieh utnieh sijjen maehtelesvoeth jïh tjïehpiesvoetem evtiedidh aktene jearsoes jïh sjugniedihks lïerehtimmieektievoetesne. Dïhte mij edtja betnesne årrodh abpe lïerehtimmesne, lea mubpiealmetjem jïh dan gellielaaketjem krööhkedh. Persovneles sjïdtedimmie, maahtoe, jieleme- jïh siebriedahkeevtiedimmie lea dïhte guhkiebasse ulmie. ¶ Ööhpehtimmiesektovren stuvremevåarome uvtemes ööhpehtimmielaakine gaavnebe. Vihkeles stuvremetjaatsegh lea fylhkensoejkesje jïh evtiedimmieulmieh ööhpehtimmiesektovrasse mejtie fylhkendigkie nænnoestamme, jïh sektovresoejkesje nænnoestamme fylhkenraereste, jïh aaj fylhkenraerien politihkeles våarome. ¶ Ööhpehtimmiesektovren evtiedimmieulmie 2011 ¶ Fylhkendigkie lea jaepiej 2011 ¶ – 2012/2015 aamhtesisnie 11/65, daejtie evtiedimmieulmide ¶ nænnoestamme ööhpehtimmiesektovrese: ¶ ”Daah ulmieh guhkies perspektijvem utnieh, eannan 2015: ¶ 1. Learohkh, learoekandidaath jïh lïerehtæjjah Noerhte-Trööndelagesne edtjieh faageles evtiedimmiem utnedh boelhken. ¶ Daate sæjhta jiehtedh aktem bueriedimmiem eksamenekarakterijste jïh faage/svennepryövenasseste. ¶ 2. Edtja låhkoem learoehkijstie, lïerehtæjjijste jïh learoekandidaatijste lissiehtidh mah jåarhkeööhpehtimmiem tjïrrehtieh. ¶ Daate sæjhta jiehtedh, edtja Noerhte-Trööndelagen ulmietaallide jaksedh sertiestimmiej bïjre, 2015 åvtelen; ¶ ’ste jåas1’se % lissiehtimmie ¶ Jåas2’ste jåas3’se /learose, 1 % lissiehtimmie ¶ ’ste studijemaahtose/learose, 6 % lissiehtimmie ¶ Daate sæjhta jiehtedh vaenebe learoesjïehtedimmieh hiejhtedh. ¶ Daate sæjhta jiehtedh aktem lissiehtimmiem ohtsijelåhkoste mah edtjieh learoesijjiem utnedh, lissiehtimmie 75 % raajan. ¶ Daejtie ulimide jåarhka mubpien jaepien boelhken, 2012 raajan: ¶ 3. Lohkehtæjjah Noerhte-Trööndelagesne edtjieh tjïelke pedagogeles åvtehkh årrodh klaassen tjiehtjielisnie. ¶ Daate sæjhta jiehtedh aktem tjåenghkies åtnoem njoelkedassijste, giehpiedimmiem båasarimmeste jïh stujmeste, aktem tjïelkebe struktuvrem tseegkedh skuvlebiejjien jïh veanhtadimmieh gaskemsh tjïelkestidh. ¶ 4. Jåarhkeööhpehtimmie Noerhte-Trööndelagesne edtja aktem tjïelke kultuvrem utnedh gosse lea bïevnesi bïjre bååstede. ¶ Daate sæjhta jiehtedh edtja leavloem bïejedh bååstedebïevnesidie gaajhkine daltesinie åårganisasjovnesne, men joekoen soejkesjimmien jïh vuarjasjimmien bïjre laavenjostedh, bïevnesi bïjre bååstede lohkehtæjjan jïh learohken gaskem, jïh aaj bïhkedæjjan jïh learoekandidaaten/lïerehtæjjan gaskem ¶ Strategije faalenassestruktuvrese jåarhkeööhpehtimmesne - 2020 ¶ FR-aamhtesisnie 10/218, daate fylhkenraerijen vuarjasjimmien nuelesne tjåådtje: ¶ ”Fylhkenraerie ojhte daajra learohkelåhkoe voestegh sæjhta ånnetji læssanidh 2012-2013 raajan ¶ gosse 10.klaassen jaepiegiertetaallide vuartesje, jïh dle tjarki vaananidh 2015 raajan. Dannasinie raereste aktine barkojne nïerhkedh juktie aktem strategijem evtiedidh guktie edtja daam haestemem dåastodh faalenassestruktuvren sjïekenisnie ¶ Strategije faalenassestruktuvrese jåarhkeööhpehtimmesne ¶ – 2020, edtja fylhkendægkan goeven ¶ 2011. Fylhkendigkieaamhtesen aajkoe sæjhta årrodh otnjegem bïejedh dovne faalenassestruktuvrese jïh vierhtieåtnose boelhken 2020 raajan. Ulmie sæjhta årrodh, mijjieh Noerhte-Trööndelagesne aktem faalenassestruktuvrem utnebe mij buerebelaakan barkoe- jïh siebriedahkejieleden maahtoedaerpiesvoeth dååste. Aamhtese bïhkedassh vadta guktie edtja dejtie haestiemidie dåastodh mejtie åtna faalenassestruktuvreektiedimmesne jaepiej åvtese. Dah haestemh leah uvtemes golme tsiehkieh; ¶ 1. Statistihke tjïeltijste learohkelåhkoen bïjre mah jåarhkeskuvlen sïjse båata (10. klaassen learohkh). Statistihke jeerehtsen bïjre man gellie 16-18 jaepien båeries learohkh regijovni gaskem fylhkesne mij aktem stoerre vueliedimmiem learohkelåhkosne vuesehte gelline regijovnine. 2. Ektiedimmie jarkelimmiej gaskem faalenassestruktuvresne jïh daan beajjetje vierhtiejoekedimmiemaallesne. ¶ 3. Nuepieh faalenassestruktuvreprosessem bueriedidh. Daate lea vuekien bïjre guktie struktuvrem soejkesje. ¶ 1.1.2.2. Prijorieeth jïh haestemh ¶ Tjïrrehtimmie ¶ Bïevnesh bååstede jïh taallh Skoleportesne, vuesiehtieh daate barkoe dejnie Flere gjennom jïh vijriesåbpoe barkoeh tjïrrehtimmine hijven illedahkh buakteme, jïh daam tjuara aaj båetijen ekonomijesoejkesjisnie jåerhkedh. ¶ Dellie tjuara fokusem læssanamme tjïrrehtæmman tjåadtjoehtidh. ¶ – Byjjenimmiefoente 2011-2013 dle aktem jïjtse soejkesjem dorjeme juktie ¶ tjïrrehtidh Flere gjennom 'en mietie. Aamhtesisnie jeahtasåvva daate barkoe beetnehvierhtieh åådtje aktine vihties beetnehveahkine lïerehtæmman jaepien 2011, jïh barkoe aaj båetijen jaepien seammaligke beetnehvierhtieh åådtje byjjenimmiefoenten tjïrrh. ¶ Learohkelåhkoeevtiedimmie. ¶ Noerhte-Trööndelage sæjhta boelhken 2020 raajan aktem giehpiedimmiem learohkelåhkosne åadtjodh, aarvehtse lea gaskem 300-700 learohkh. Goere vuelielisnie aktem stoerre ovseekerevoetem vuesehte ektiedamme dan rïektes vueliedæmman. Dïhte dan åvteste dah ¶ aerviedimmieh Statistisk Sentralbyrå’ste (SSB) jeatjah taallh vuesiehtieh goh dah taallh mijjieh ¶ åadtjobe gosse learoehkidie maadtskuvlesne ryöknebe daan biejjien. ¶ Man gellie learohkh maadthskuvlesne mah skuvlem tjïrrehtieh viertiestamme aerviedamme taalligujmie abpe noerelåhkoste mah leah 16-18 jaepien båeries Noerhte-Trööndelagesne ¶ SSB’ste: ¶ Plaave sieve ¶ SSB’en mietie dle daate aarvehtse noerelåhkose aalterisnie 16-18 jaepieh Noerhte ¶ Trööndelagesne 2020 raajan, joekedamme skuvlejaepide. ¶ Rööpses sieve ¶ SSB’en mietie mijnus 11 %, statistihkeles vuesehte man gellie aalterisnie 16-18 jaepieh ¶ Noerhte-Trööndelagesne mah leah learohkh jåarhkeskuvlesne (doh jeatjah leah lïerehtæjjah, orresistie veeljeme, orrijamme, barkosne jnv.), joekedamme skuvlejaepide ¶ , rïektes tjïeltetaalli mietie, akte matematihkeles aerviedimmie learohkelåhkoste mij våaromem åtna learohkelåhkose mah leah maadthskuvlesne fylhkesne daan biejjien, joekedamme skuvlejaepide. ¶ Lijla sieve ¶ , histovreles sjïdtedimmien mietie, histovreles statistihkese bigkie mij vuesehte learohketaalle maadthskuvlesne læssene 1. klaasseste 10.klaassese. (juhteme fylhkese maahta akte fåantoe årrodh mannasinie læssanamme), joekedamme skuvlejaepide ¶ Kruana jïh lijla sïeve learohkelåhkoen evtiedimmiem vuesiehtieh jaepiej åvtese. Mij dïhte riektes learohkelåhkoe sjædta 2020 raajan lea ovseekere, ihke ij daejrieh man stoerre sjïdtedimmie maadthskuvlesne sjædta åvtese. Ovseekerevoete lea gaskem jeatjah ektiedamme juhtemasse jïh man gellie unnebelåhkoegïeleldh learohkh. Naemhtie guktie goere bijjielisnie vuesehte, dle giehpiedimmie låhkosne maahta sjïdtedh gaskem 270 - ¶ 700. Læjhkan dle orre taallijste SSB’ste ¶ daejrebe, learohkelissiehtimmie 2012/2013 ånnetji stuerebe sjædta goh voestegh aerviedamme. ¶ Sjïereööhpehtimmie ¶ Ohtsijetaallh jåarhkeööhpehtæmman jaapan 2011/2012 vuesiehtieh learohkelåhkoe mij sjïereööhpehtimmiem daarpesje, jåarhka lissiehtidh. Seamma tïjjen dle aaj learohki tsagkesh læssanieh. ¶ Dïhte daerpiesvoete lea dennie aktene bielesne jienebh unnebelåhkoegïeleldh learohkh sjïdteme jåarhkeööhpehtimmesne Noerhte-Trööndelagesne, jïh dïhte ulmiem åtna ihke dan jeenjesh goh gåarede edtjieh jåarhkeööhpehtimmiem tjïrrehtidh. ¶ Kostrataallh vihteste Noerhte-Trööndelage gellie jaepieh lea vaenebe vierhtieh sjïereööhpehtæmman nåhtadamme, goh dah jeanatjommes jeatjah fylhkh laantesne. Jaepien 2009 nåhtadimh medtie 4000,- kråvnah vaenebe fïerhten learohkasse, viertiestamme gaskemedtine gaajhkide fylhkentjïeltide bielelen Oslo. Jaepien 2010 dah seammaligke taallh lin medtie 3000 kråvnah unnebe fïerhten learohkasse Noerhte-Trööndelagesne. ¶ Abpe tïjjen dle ulmie orreme learohkh mah aktem sjïehtedamme lïerehtimmiem åadtjoeh, eah dan jïjnjem sjïereööhpehtimmiem daarpesjh. Dam krööhkestamme Noerhte-Trööndelagesne dej minngemes jaepiej. ¶ NOU’sne:2010 – Mangfold og mestring – dle akte vihkeles poenge learohkh ¶ tjuerieh aktem hijven sjïehtedamme lïerehtimmiem åadtjodh, guktie dah eah edtjh dan jïjnjem sjïereööhpehtimmiem daarpesjidh. Daate hijvenlaakan sjeahta guktie mijjieh dam gïetedibie, men taallh tjïeltijste vuesiehtieh annje dle tjuara veanhtadidh dovne jienebh learohkh sijhtieh sjïereööhpehtimmiem daarpesjdih, jïh tsagkesh sijhtieh lissiehtidh soejkesjeboelhken. ¶ Lïerehtimmie sosijalemedisijnen institusjovnine ¶ Ööhpehtimmielaake jeahta fylhkentjïelte dïedtem åtna maanaj jïh noeri lïerehtimmien åvteste, mah leah maanavaarjelimmieinstitusjovnine. Daate dovne lïerehtimmie maadthskuvlesne jïh jåarhkeskuvlesne. Seamma tïjjen dle laake jeahta Fylhkenålma dïhte, mij dam aktegs institusjovnen jååhkesje jïh man gellie sijjieh fïereguhte institusjovne edtja utnedh. Jis akte learohke aktem dagkeres faalenassem åådtjeme, dle fylhkentjïelte laaken tjïrrh, dïedtem åtna lïerehtimmiefaalenassem vedtedh. Dah ovmessie institusjovnh learohkh sïjse vaeltieh abpe jaepien, jïh daate stoerre haestemh sjugnede dannasinie gosse ij daejrieh man gellie sijjieh daerpies. ¶ Faagelïerehtimmie sïeltine. ¶ Biejjien 01.11 dle 401 ohtsijh 632 ohtsijijstie learoesjïehtedimmiem åådtjeme. Dejstie mah noerereaktam utnieh dle 327 learohkh 477 learoehkijstie sijjiem åådtjeme. Daan mearan dle 41 sjïehtedimmieh dorjesovveme learoekandidaatide. Jïjnjh ohtsijh learoesæjjan, eah dam åadtjoeh. Dïhte dan åvteste dah ohtsijh eah sïjhth juhtedh, ij leah reaktoe låhkoe gaskem ohtsijh jïh man gellie learoesijjieh mah gååvnesieh, jïh ohtsijh eah sïelti krievemh jeakedh gaatoen jïh karakteri bïjre. Lissine aktem lissiehtimmiem ekonomijesoejkesjisnie 2011-15 dle prijoriterede åtnoem frijje vierhtijste, aarebi jaepiej ållermaahteme goh neavroedåarjoe, læssanamme barkose daej suerkiej sisnjeli: ¶ Skreejremedåarjoe sïeltide mah lïerehtæjjah jïh learoekandidaath sïjse vaeltieh mah dåeriesmoerh utnieh sijjiem åadtjodh ¶ Akte fylhkentjïelten veahka juktie lïerehtimmiem gorredidh lïerehtæjjijste jïh learoekandidaatijste sjïere daerpiesvoetigujmie ¶ Akte veaksahkåbpoe iktedimmie råajvarimmijste maadthmaahtose jïh learoekandidaatöörnegasse, daan nuelesne bueriedamme laavenjostoe attføring- jïh sjïdtedimmiesïeltigujmie. ¶ Ekonomeles tsavtshvierhtieh juktie learoesimmiem aareh joekedidh, jïh jienebh learoesïelth dåårrehtidh Karrierebihkedimmie Akte hijven dïenesje karrierebihkedimmien gaavhtan, lea akte vihkeles heerreden råajvarimmie juktie ööhpehtimmie- jïh barkoemaarkedepolitihken ulmide jaksedh Noerhte-Trööndelagesne. Tjuara barkoem öörnedidh jïh iktedidh aktene åeliedihks guejmievoetesne fylhken- jïh regijovnedaltesisnie. Tsihkestahta karrierejarnge aktem voernges råållem åtna gosse lea bihkedimmien bïjre geerve almetjidie jïh noeride mah eah leah skuvlesystemese viedteldihkie. Jarnge edtja aaj maahtoevierhtine å ¶ rrodh karrierebihkedimmien sisnjelen skuvlide, NAV’se, sïeltide ¶ jïh mubpide. Karrierejarngen dïenesjh tseegkesuvvieh goh akte faalenasse abpe fylhkese jïh dam ekonomijesoejkesjasse sjïehtede 2012 raejeste. ¶ Daate barkoe byöroe akte tjåenghkies barkoe guejmiej gaskem årrodh, karrierebihkedimmien Fylhkenguejmievoetesne. Edtja vijriesåbpoe barkedh beetnehdåarjojne guejmiej gaskem. Såemies fylhkentjïelten laavenjassh jarngese bïejesuvvieh. Dïenesje edtja lissievierhtine årrodh, jïh ij edtjh raeriestæjjavierhtiem skuvlesne giehpiedidh. ¶ Fïerhten jaepien mieriedåarjoe staateste karrierebihkedæmman, lea tjåanghkan 1, 42 mill. kråvnah, 0,5 mill. kråvnah leah barkoem jåerhkedh Karrierebihkedimmien guejmievoetine, mearan 0,92 mill. kråavnah lea karrierejarngen barkoem lissiehtidh, juktie karriereraeriestimmiem bueriedidh noeredaltesisnie. NAV dovne sijjine jïh barkoevierhtine dåårje. ¶ Dalhketjh ¶ Jaepien 2011 dle medtie 14 mill. joekedamme stuerebe skåårvemeråajvarimmide gïehteldimmine. Dah illedahkh Barkoevaaksjomem vaaksjoemistie leah akte dejstie fåantojste dan stoerre daerpiesvoetese. ¶ Dah gïehteldimmieh annje stoerre haestemh utnieh vierhtieh åadtjodh dalhketjidie gïehteldimmesne. Dannasinie sektovrem lissiehtamme 1. mill. kråvnajgujmie jaepien 2012. ¶ Orre tïjjen skuvle ¶ Råajvarimmie Orre tïjjen skuvle (Ny tids skole) ulmine åtna åssjaldahkh buektedh orre ¶ skuvlegåetide/jarkelimmidie jåarhkeskuvlijste NTFT’sne 2025 raajan, lissine åårganisasjovnen ¶ maahtoem vijriesåbpoe evtiedidh pedagogihken, arkitektuvren jïh funkjovnaliteten sisnjeli, akten siebriedahkeligke dimensjovnese bïejeme. ¶ Baasisinie daennie maahtoeevtiedimmesne, mij dorjesåvva jïh maam sæjhta darjodh gaajhkine orre prosjektine, dle sïjhtebe lïhkebe båetedh Byjjenimmieprogrammese, jïh mejtie aaj ektiedahkoeiprosjektide dejnie aktegs tjïeltine. Akte vuesiehtimmie maahta årrodh Gyllen Oppvekst Inderøyesne mij maahta akte tjåenghkies lissiebigkemeprosjekte sjïdtedh gaskem Inderøyen Tjïeltem, Inderøyen Noereskuvlem, Inderøyen Kultuvregåetiem jïh Inderøyen jåarhkeskuvlem. ¶ Faalenasse ¶ – jïh skuvlestruktuvre sæjhta daerpiesvoetem lïerehtimmiesijjide tsevtsedh, jïh tjuara ¶ råajvarimmiem Orre tïjjen skuvle ektesne vuejnedh råajvarimmiejgujmie ektiedamme Strategijese faalenassestruktuvrese 2012-20. Orre tïjjen skuvle sæjhta akte sijjie årrodh juktie orresistie analyseradidh daejtie suerkide. ¶ Gïehteldimmie jïh gorredimmie gåetijste ¶ Fylhkendigkie Reeremerevisjovnereektehtsem gïetedi aamhtesisnie FT-11/9 gorredimmien bïjre gåetijste. Sæjhta aktem aamhtesem Fylhkendægkan buektedh aktine soejkesjinie politihkeles ulmide, jïh guktie edtja gïehteldimmiem jïh gorredimmiem gåetijste öörnedidh. Lissine dle ¶ aamhtese edtja aktem orrestamme vuarjasjimmiem utnedh guktie lea gåetijegujmie, aktem soejkesjem guhkiebasse utnedh guktie edtja gorredimmieråajvarimmide tjïrrehtidh, guktie edtja maahtoelutnjemem tjïrrehtidh åtnosne FDV-dïrregijstie gïehteldimmieåårganisasjovnine, jïh edtja skuvlen åtnoem frijje gorredimmievierhtijste vuartasjidh. ¶ Bueriedamme stuvremebïevnesh ¶ Vïhtestimmie jïh illedahkedaata leah vihkeles gïehteldimmiej evtiedimmien gaavhtan, gïehteldimmide dåarjedidh gosse guessine minnie skuvlide, jïh fylhkendægkan reektie aktene fïerhten jaepien kvaliteetebïevnesisnie. Joekoen vihkeles sjyöhtehke, staeries jïh orre illedahkedaatah utnedh illedahkesuerkiej sisnjelen (utnije-illedahkh, meatanbarkije-illedahkh jïh tjoevtenje-illedahkh). Dah haestemh daan biejjien leah joekehts systemh gååvnesieh juktie illedahkedaatide vïhtesjadtedh jïh åehpiedehtedh, jïh daatavaårome lea ovseekere jïh /jallh fer båeries. Akte bueriedimmie illedahkesystemijste sæjhta darjodh guktie gåarede staeries jïh orrestamme illedahkedaatah veedtjedh. Daate sæjhta aktem hijven guvviem vedtedh staatusistie ¶ ”daesnie jïh daelie”, jïh aktem hijven våaromem sjugniedidh evtiedæmman jïh stuvremasse ¶ gaajhkine daltesinie, dovne gïehteldimmie, sektovre jïh politihkeles. ¶ 1.1.3 Dïenesjh jïh dïenesjedorjemasse ¶ Joekedimmie dïenesjidie lea naemhtie reeknemassesne 2010 jïh voestes budsjedtesne 2010: ¶ Dïenesjh ¶ Reeknemasse Voestes budsj. ¶ (taall mill.) Reereme ¶ 21 Skuvle ¶ 758 Gaertene, gartnerije, mearoeburrie ¶ 4 Geervelïerehtimmie/vierhtiejarnge ¶ 19 Faagelïerehtimmie ¶ 81 Jeatjah ¶ 34 Summe netto gïehteldimmiemaaksoe ¶ Taallh vuesiehtieh mijjieh medtie 85 % vierhtijste skuvlegïehteldæmman nåhtadimh. Daan sisnie gaajhkh maaksoeh, baalhkah jïh jeatjah gïehteldimmiemaaksoeh, ektiedamme dejtie ovmessie ööhephtimmieprogrammide sektovre utni jaepien 2010. Jis dan voestes budsjedtese 2011 vuartesje, dle gaajhjkh dïenesjh leah ovrehte seamma daltesisnie goh reeknemasse jaepien 2010. ¶ Sïejhme skuvlegïehteldimmie/faalenassestruktuvre ¶ Raeriestimmesne faalenassestruktuvrese skuvlejaapan 2012/2013, dle jarkelimmiem raereste åssjaldahki mietie faalenassestruktuvreaamhtesisnie 2011/2012, gusnie tjåådtje edtja smaave dåehkieh tjöönghkedh seamma programmefaagen sisnjelen vaenebe skuvline aktene regijovnesne. ¶ Goere bijjielisnie jarkelimmieraeriestimmieh kapasiteetesne vuesehte skuvlejaapan 2012/2013, viertiestamme skuvlejaepine 2011/2012. Daate akte lissiehtimmie, tjåanghkan 27 sijjieh. Raeriestamme jåa1 lissiehtidh 50 sijjiejgujmie, daate dannasinie jienebh maadthskuvlem orrijieh (v. goerine learohkelåhkoeevtiedimmien nuelesne kapihtelisnie 1.1.2.2.). Akte giehpiedimmie 37 ¶ Vg1 ¶ Vg1 ¶ Vg1 ¶ Vg2 ¶ Vg2 ¶ Vg2 ¶ 12 SUM ¶ sijjiejgujmie jåa2, dannasinie akte vueliedimmie Jåa1 skuvlejaepien 2011/2012. Dle akte lissiehtimmie 14 sijjiejgujmie jåa3/jåa4 dannasinie akte lissietimmie Jåa2'sne skuvlejaepien 2011/2012. ¶ Lïerehtimmie sosijalmedisijnen institusjovnine ¶ Budsjedten sjïekenisnie dle daate dïedtetsiehkie akte haesteme, dannasinie fylhkentjïelte ij faamoem utnieh sjæjsjalimmieh vaeltedh sijjielåhkoen bïjre jïjtse fylhkesne. 2010 raejeste dle healsoeinstitusjovnh aaj seamma öörnegen nuelesne böötin. Dan mearan dle veeljeme histovrijen taallh nåhtadidh budsjedtebarkosne. Seamma tïjjen dle vuajna dovne låhkoe jïh vielie sjïehteladteme lïerehtimmie læssanieh. ¶ Sjïereööhpehtimmie ¶ Ohtsijelåhkoe jåarhkoeööhpehtæmman jaapan 2011/2012 vuesehte learohkelåhkoe læssene mij sjïereööhpehimmiem daarpesje. Ulmie iktegisth orreme learohkh mah aktem hijven sjïehteladteme lïerehtimmiem åadtjoeh, eah edtjh dan jïjnjem sjïereööhpehtimmiem daarpesjidh. Dannasinie akte sïejhme barkoe ekonomeles dahkoesijjine gaajhkide learoehkidie akte bielie daehtie guvveste orreme. Læjhkan dle naemhtie, akte stuerebe låhkoe jaepielåhkoste funksjovneheaptoeh åtna jïh dannasinie buerebe sjïehteladtemem kreava sjïereööhpehtimmien tjïrrh. ¶ Tjïrrehtimmie jïh faageles mietiemoere ¶ Prosjekte Flere gjennom (Jienebh tjïrrh) orriji jaepien 2010. Galhkuvereektehtse prosjekteste vuesehte daelie lea reaktoe geajnosne. ¶ Daelie Flere gjennom dejnie barkojne ektine vuajna maam edtja Byjjenimmieprogrammesne darjodh. Daah suerkieh sïjhtebe prijoriteradidh byjjenimmieprogrammen tjïrrh: ¶ Maehtelesvoeth ¶ Healsoe ¶ Iktedimmie ¶ Stuvreme ¶ Stuvreme lea vihkeles jis edtja vaajteles illedahkh jaksedh, jïh dam krööhkeme dovne dotkemen tjïrrh jïh voernges åejvieladtjijste. Fokuse stuvremasse goh faage jïh funksjovne læssene, dovne byögkeles sektovresne sïejhmelaakan, men joekoenlaakan skuvli muhteste, jïh guktie skuvle buektehte illedahkh jaksedh. ¶ Orre stuvremedotkeme mijjese såårne, daelie akten boelhken sijse båetieminie gusnie profesjonelle stuvreme fokusem åtna, men aaj gusnie stuerebe fokusem åtna stuvremasse. Stuvreme lea vihkeles skuvlen sisvegen jïh skuvlen illedahki gaavhtan. Daennie ektiedimmesne dle daajroe stuvremen bïjre vihkeles sjædta juktie daejredh guktie edtja stuvredh. Rïektesisnie daate lea maahtoe stuvremen jïh voerkesvoeten bïjre. ¶ Ööhpehtimmiesuerkesne dle stoerre leavloem beaja maahtoelutnjemasse stuvremen sisnjelen, mij edtja tsavtshvierhtine årrodh juktie viehkiehtidh åvtehkh/barkijh, gïehteldimmieh jïh sektovrh evtiedidh. Faalehtamme ovmessie maahtoeråajvarimmieh mah poengh vedtieh, jïh aaj stuvremeevtiedimmie jïjtsh forumi sisnjeli. Ulmie lea stuvremen fokusem lissiehtidh, jïh voerkesvoetem stuvremen bïjre sektovrisnie nænnoestidh. Edtja aaj maahtoem krievedh gosse orre åvtehkh seehtie. ¶ Ööhpehtimmiesektovre, sov stuvremestrategijen tjïrrh, sæjhta sektovren åvtehkh edtjieh daajroem utnedh jïjtje stuvremen bïjre, daajroe jïjtsh illedahki bïjre, jïh guktie jïjtse stuvremevoete viehkehte ¶ illedahkide jaksedh mijjen utnijidie. Lissine tjuara ”Tid for ledelse”- sijjieh, juktie ussjedidh jïjtse ¶ stuvremevoeten bïjre, vihkeles årrodh dennie barkosne åvtese. Sektovre barkeminie aktem tjåenghkies goerkesem evtiedidh, guktie stuvremevoete sektovrisnie åtnasåvva. ¶ Systeme mij edtja kvaliteetem evtiedidh jïh lihke darjomh leah vihkeles tsavtshvierhtieh juktie viehkiehtidh gïehteldimmieh jïh sektovreh ahkedh evtiesuvvieh. Daate gaskem jeatjah gïehteldimmiej jïjtseevalueringem feerhmie, åehpiedehteme tjåenghkies illedahkijste fylhkendægkan (Kvaliteetebïevnese), jïh skuvline guessine minnedh juktie illedahkigujmie vijriesåbpoe barkedh jïh stuvremedialoge goh akte bielie sektovren stuvremesystemeste. ¶ Kvaliteetevtiedimmiesysteme våaromedaatah vadta juktie haestemh gaavnedh dovne gïehteldimmie ¶ daltesisnie jïh abpe sektovresne. Daate daajroem vadta guktie ”tsiehkie lea daelie” ¶ jïh bïevnesh stuvremen bïjre vadta gaajhkide åvtehkidie, sektovren gaajhkine daltesinie. Ektesne vuajneme dejnie vijriesåbpoe barkojne Byjjenimmiekommisjovnine jïh prosjektine Flere gjennom, dle illedahkh kvaliteetebarkoste sijhtieh vielie bïevnesh vedtedh dej haestemi bïjre mejgujmie barkeminie, dovne sektovresne jïh gïehteldimmiedaltesisnie. Maahta aaj dejtie illedahkide nåhtadidh juktie gorredidh råajvarimmieh stuvresuvvieh dogkoe gusnie daajra haestemh, jïh daate sæjhta viehkiehtidh illedahkh råajvarimmiebarkoste mööledh. ¶ Aaj daerpies sjïehteladteminie vijriesåbpoe barkedh jïh dam nænnoesåbpoe darjodh, goh joekehts sijjiejgujmie, gusnie sjyöhtehke teemah bæjjese vaaltasuvvieh/ mejgujmie barka, juktie bïevnesh jïh daajroem geerjehtidh, jïh aktem tjåenghkies goerkesem haestemidie jïh vuekide sjugniedidh. Jeatjah gaavhtan dle fokusem åtna stuvremedaatah åehpiedehtedh, jïh dïrregh juktie stuvremedaatah nåhtadidh råajvarimmiebarkosne. Sæjhta daerpies årrodh dam tseegkeme stuvremesystemem evtiedidh, jïh darjodh guktie aelhkebe sjædta sjyöhtehke illedahkedaatah gaavnedh. Daate gaskem jeatjah gorredimmiem daatavåaroemistie feerhmie ¶ gosse lea input’n jïh ”fïerskevoeten” bïjre, jïh aktem systemem ¶ sjïehteladtedh mij dorje guktie aelhkebe sjædta orrestamme illedahkedaatah veedtjedh, dovne gïehteldimmie- jïh sektovredaltesasse. Daajroe reaktoe tsavtshvierhtiej bïjre, jïh dïhte lïerehtimmiedimensjovne, misse kvaltiteetebarkoe sjïehteladta, sijhtieh aaj fokusesuerkine årrodh åvtese. Fokuse tjuara årrodh lïeredh dejstie mah buektiehtamme hijven illedahkh jaksedh, dovne jïjtsh skuvli gaskem, jeatjah skuvlh jïh guktie jeatjah laanth dorjeme. Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte lea tjïelkestamme go ¶ h ”bööremes praksise” dejnie suerkine mah leah kvaliteeten bïjre, bene tjuara væjklelåbpoe sjïdtedh mubpijste ¶ lïeredh. Internasjonaliseringe sæjhta akte joekoen hijven tsavtshvierhtie årrodh juktie dam buektiehtidh. ¶ Faagelïerehtimmie ¶ Jeanatjommes dejstie vierhtijste faagelïerehtæmman, bijjelen 90 %, sïeltide jåhta goh lïerehtæjjadåarjoe jallh faagepryövenassen sjïekenisnie. Daelie mahte 1400 juhtije latjkoeh, daestie medtie 80 learoekandidath. Gosse jienebh learoelatjkoeh jïh learoesïelth sjidtieh, dle aaj stuerebe daerpiesvoete sjædta bihkedimmiem jïh dåarjoehtimmiem utnedh. Dan åvteste learoekandidaath læssanieh, dle aaj joekoen daerpies sjædta dejtie dåarjoehtidh. Dïhte laavenjostoe dejnie stöö ¶ remes ”åestijedåehkine”, dah Ööhpehtimmiekontovrh, lea ¶ gårreldahkesne aktene guejmievoetelatjkosne. Juktie aktem hijven jïh eensi ektiebarkoem ööhpehtimmiekontovri gaskem gorredidh, dle akte gïehteldimmiedåarjoe vadtasåvva ööhpehtimmiekontovri vearman. Gïehteldimmiedåarjoe jïh guejmievoete aktem radtjoes laavenjostoem vedtieh. Vielie goh 800 faage- jïh svennepryövenassh illesuvvieh fïerhten jaepien. Pryövenassemoenehtsh utnieh, seammalaakan goh jeatjah fylhkentjïelten tjirkijh, baalhkam njoelkedassi mietie, mejtie Fylhkendigkie nænnoestamme. Pryövenassemoenehtsen barkoeboelhke lea 4 jaepieh, jïh tjuara ¶ jaabnan bihkedimmiem utnedh. Orre krievemh vuarjasjimmiemaahtose lea dorjeme guktie stuerebe daerpiesvoete maahtoem evtiedidh, jïh daerpies ööhpehtimmem vijrieslaakan jåarhkedh. Juktie kvalitetem gorredidh pryövenassemoenehtsi barkosne, dle boelhken 2010-2012 akte lissiefokuse vuarjasjimmien kvaliteteese, jïh pryövenassevuarjasjimmiem vïhtestidh. Tjåenghkies lïerehtæjjatjåanghkoeh aaj akte sijjie gusnie maahta lïerehtimmiebyjresen bïjre digkiedidh learoesïeltine. Desnie jïjnjh bïevnesh sijjiej bïjre åådtje mah eah leah eevre hijven, jïh dannasinie vihkeles bïevnesh vadta juktie kvaltiteetem ööhpehtimmiesne evtiedidh. ¶ Dah dåarjoeh learoesïeltide leah nænnoestamme prieviej tjïrrh staateste. Ööhpehtimmielaake åeliedimmieh Fylhkentjïeltese vadta dej lïerehtæjjaj åvteste, mah teorijeööhpehtimmiem fååtesieh. Lïerehtæjjah åajvahkommes dam faatoes teorijeööhpehtimmiem åadtjoeh geerveööhpehtimmiefaalenassi tjïrrh. ¶ Karrierebihkedimmie ¶ Karrierejarnge Noerhte-Trööndelagesne sïejhme gïehteldæmman jåhta, jïh edtja akte faalenasse abpe fylhkese årrodh, tsiengelen 1.b. 2012 raejeste. Jis edtja aktem hijven jïh eadtjohke laavenjostoem buektiehtidh skuvli jïh karrierejarngen gaskem, dle tjuara hijven digitaale kommunikasjovnenuepieh evtiedidh. ¶ Signaalh vadtasovveme ihke voernges vierhtieh juakasuvvieh goh aarebi jaepiej ¶ – 1,4 mill. kråvnah ¶ aaj jaapan 2012, men båetiji jaepiej dle sæjhta aktem joekedimmietjoevtenjem evtiedidh dan båetije staateles dåarjose. Daate lea dåarjoe guejmievoetese jïh karrierejarngen barkose maadthööhpehtimmine. Maahta kanne daejstie signaalijste aktem giehpiedimmiem aerviedidh dennie staateles dåarjosne tïjjen åvtese. ¶ Daelie viermiebarkoem evtedeminie/formaliserdeminie, aktine regijovnejuekeme öörnedimmine fylhkesne. Dah gaskem jeatjah faagesuerkiem evtedeminie, jïh raeriestimmiedïenesjem nænnoesåbpoe darjoeh dovne maadthskuvlesne jïh jåarhkeskuvlesne, jïh laavenjostoem evtiedieh reeremeåårgani gaskem/sertiestimmiem skuvlesåarhti gaskem. ¶ Aktem raeriestimmiem dorjeme juktie Ööhpehtimmieveeljeme-faagem tjïrrehtidh dovne maadthskuvlesne jïh jåarhkeskuvlesne. Jåarhkeskuvlh tjåanghkan medtie 1. mill. kråvnah åadtjoeh, juktie faagem tjïrrehtidh maadthskuvlen åvteste. Karrierebïhkedimmie unnebegïeleldh jïh geerve almetjidie lea mij akt mij tjuara stuerebe fokusem åadtjodh åvtese. Joekoen unnebegïeleldh learohkh bihkedimmiedïenesjem daarpesjieh, mij hijven maahtoem åtna. ¶ Daelie aktem iktedæjjam raeriestimmiedïenesjasse fylhkesne seehteme 100 % barkosne, juktie iktedidh, vijriesåbpoe evtiedidh jïh karrierebihkedimmiem gorredidh aktene jieledeguhkies perspektijvesne, maadthskuvleste geervehööhpehtæmman. ¶ Karrierebihkedimmie lea lïhke ektiedamme prosjektese Ny Giv jïh byjjenimmieprogrammese. Daerpies aktine gårreldimmine tjïeltine jis edtja aktem monnehke laavenjostoem sjugniedidh. ¶ Edtja jåerhkedh gaskenasjovnaliseringinie barkedh. Dellie edtja aaj nuepide lissiehtidh mejtie learohkh jïh lïerehtæjjah Noerhte-Trööndelagesne utnieh jåarhkeööhpehtimmiem vaeltedh, jïh haarjanimmiem åadtjodh jeatjah laantijste. Gaskem jeatjah dle jïjtsh laavenjostoelatjkoeh dorjesovveme Belgijinie, Englaantine jïh aaj nöörjen-russlaanten jåarhkeskuvline, jïh jïjtsh guejmievoeth lïerehtæjjide goh våarome dåarjoeöörnegidie Leonardo Da Vinci-programmen tjïrrh. Noerhte-Trööndelage sov stööremes låhkoe EU-vierhtijste daejtie åssjeldidie veedtjie, fïerhten årroejasse Nöörjesne. ¶ Vierhtiejarnge jïh regijovnale evtiedimmie ¶ Daan biejjien dle geerve almetjh nuerebe goh 25 jaepien båeries, reaktoem utnieh jåarhkeööhpehtimmiem åadtjodh. Lissine dle aaj vielie lïerehtimmie ryöktesth jielemen vööste, vierhtiejarngi tjïrrh öörnedamme jåarhkeskuvline. Daate dovne jïlleskuvlefaalenassh jïh åenebe kuvsjh. Joekoen kruana (Mære laanteburrieskuvle) jïh plaave /Byjngetje Nåamesjevuemien jåarhkeskuvle) sektovren sisnjelen, dah skuvlh leah vihkeles deallahtæjjah jieliemidie. Dovne ööhpehtimmiesektovre, RES (Regijovnale evtiedimmiesoejkesje) jïh byjngetje laavenjostoeguejmieh, goh Innovasjovne Nöörje jïh Jilleskuvle, faalenasside maeksieh. Gosse beetnehdåarjoe lea naemhtie dle dah skuvlh eah rikti daejrieh guktie åvtese sjædta, jïh dannasinie geerve soejkesjidh. Byöroe vuarjasjidh mejtie daate darjome lea öörnedamme jïh finansieradamme guktie maereles ulmien gaavhtan. ¶ 1.1.4 Byjreseråajvarimmie ¶ Jïjtse gåetieveahka ¶ Dennie nænnoestamme Klijma- jïh energijesoejkesjisnie dle tjåådtje gåetieveahka stööremes ulmiem åtna juktie 50 % giehpiedamme klijmagaasseluejhtemh jaksedh, jïjtse gïehteldimmeste. Stoerre fokusem åtna vielie råajvarimmide, dovne dejtie gåetide mah joe gååvnesieh jïh orre gåetide. Akte aktanimmie gellie faaktovrijstie mij effektem vadta, gaskem jeatjah: ¶ akte duvhties jïh hijven ålkoebielie gåetine ¶ magkeres baahkedimmiesysteme, orrestimmeles energijem nåhtadidh ¶ råajvarimmieh mah energijem spååroeh daaletje gåetine ¶ orre gåetieh vuelege energijeåtnojne ¶ magkerh bigkemematerijalh ¶ systemh bïejedh juktie energijem stuvredh jïh vååksjedidh ¶ fokusem utnedh optimaliseringese juhtemistie åtnoetïjjen ålkolen ¶ Energijeråajvarimmieh daennie barkosne leah medtie 100 mill. kråvnah boelhken 2007-2015 (aaj meatan Enova-dåarjoe), gusnie veanhtadamme tjåenghkies energijegiehpiedimmie lea medtie 8,8 GWh fïerhten jaepien. Lissine dle konverteringe båata fleksijbele jïh 100 % orrestimmeles energijefasseldæmman, jïh gaajhkh åljagiebnieh laahpehtidh. Boelhkese 2012-2015 dle tjåadtjohte skåårvememieriem 12. mill. kråvnine fïerhten jaepien, Energije- jïh byjreseråajvarimmide. ¶ Jaepien 2009 dle lissine råajvarimmieh 16 mill kråvnaj åvteste tjïrrehti vierhtiejgujmie dehtie Staten ¶ Tiltakspakke’ste, åajvahkommes gåetiej ålkoebielien vööste ussjedamme. Jis buektehte mijjen ¶ gåetide duvhtiesåbpoe jïh buerebe isoleradamme darjodh, dle maehtebe dovne baahkedimmiem jïh ventilasjovnem giehpiedidh, mij mænngan sæjhta dïenestem vedtedh dannasinie energijeåtnoe jïh CO2-luejhteme geahpanamme. ¶ Aaj 2012 dle bijjelen 6 mill. kråvnah lyjke bieljiemïerhkeldh gorredimmievierhtine. Edtja dejtie vierhtide åajvahkommes nåhtadidh gåetiej ålkoebieliem bueriedidh, jïh teknihken gaavhtan daaletje gåetine, guktie dovne gorredimmie jïh energije- jïh byjreseråajvarimmieh leah ektesne. ¶ Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte aktem gåetieveahkam reerie medtie 190 000 m ¶ , gusnie 11 jåarhkeskuvlh jïh akte reeremegåetie. Daejstie lea medtie 148 000 m ¶ baahkedamme areale. Jaepien 1991 dïhte baahkedamme areale mijjen gïehteldimmide mejgujmie gåarede viertiestidh (ajve daan beajjetje gïehteldimmieh leah meatan vaalteme) 78113 m ¶ . Seamma tïjjen dle jienebh skuvlh orrijamme jallh tjåanghkan bïejesovveme daan boelhken, jïh daate akte bielie dehtie areale/radtjoestimmieprogrammeste mejnie nïerhkeme. ¶ Tjaktjen 2005 Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte göökte stoerre prosjekth eelki gïehteldimmie- jïh arealradtjoestimmien gaavhtan. Daah leah energijestuvremasse ektiedamme, jïh tseegkemasse orre FDV-systemijste (Forvaltning -( Reereme)-, Drift - (Gïehteldimmie), Vedlikehold - (Gorredimmie)) dejtie gïehteldimmie- jïh sjïekedæjjaåvtehkidie gaajhkine darjojne. Enova lea vierhtieh prosjektide dåårjeme. Dïhte ulmie åenebasse lea energijemaaksojde gïehteldimmine giehpiedidh, jïh klijmaluejhtemh giehpiedidh, energijeradtjoestimmien tjïrrh ¶ Åvtese dle ussjede vielie giehpiedimmieh buektiehtidh. Daate juktie ulmide jaksedh 50 % giehpiedimmien bïjre eannan 2020, jïh aaj dejtie aahkedh striengkiesåbpoe krievemidie energijeåtnose orre Soejkesje- jïh Bigkemelaakesne voebnesjidh, daan nuelesne aaj krievemh Energijemïerhkesjimmien bïjre. ¶ Daah ulmietaallh leah annjebodts bïejeme eannan 2013: ¶ Orre gåetieh: Unnebe goh 100 kWh/m ¶ Daaletje gåetieh: Unnebe goh 120 kWh/m ¶ 100 % orrestimmeles energije baahkedæmman ¶ Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte sæjhta jaepiej åvtese annje fokusem utnedh daejtie hijven energijeradtjoestimmie-/klijmaråajvarimmide gosse orre gåetieh bigkie jïh gåetieh jarkele: ¶ Fleksijbele energijesysteme /tjaetsieguedtien baahkedahkh ¶ Læssanamme åtnoe orrestimmeles energijeste, fokusinie biobåeltemasse ¶ Daerpiesvoeten mietie stuvreme tjoevkesh jïh ventilasjovne ¶ Energijegiehpiedimmie baahkepumpaåtnojne ¶ Vielie automasjovne ¶ Hijven gåetieteknihken vuekieh ¶ Reaktoe jïh byjresevietseles bigkemematerijalh ¶ Vijriesåbpoe barkedh ¶ EOS’inie (öörnege juktie energijine vijriesåbpoe barkedh) ¶ Effektelïhtsem kontrolleradidh ¶ Orrestimmeles energije ¶ Baalte dejnie konverteringinie tjaetsieguedtien energijese baahkedæmman, dle vielie orrestimmeles energijem sjïehtesje gaajhkine gåetine. Orrestimmeles energijen ulmie lea 100 % eannan 2013. ¶ Daah prijoriteeth dorjesuvvieh: ¶ 1. Skreejredh tjïelten maajh-/lihkebaahkedahkh tseegkedh mah biobåeltemassem utnieh leejjemelatjkoen tjïrrh fylhkentjïelten gåetide. Buektiehtamme baahkedahkh Meråkerisnie jïh Kråangkesne jaepien 2011/2011, mearan baahkedahkem Inderøyesne soejkesjeminie. ¶ 2. Jïjtjemem ektiedidh tseegkeme/soejkesjamme privaate maajhbaahkedahkide (Skierde gaasse/kloahke/biobåeltemasse), Fylhken Gåetie (spaahkoe)) ¶ – mijjen gåetieh leah ¶ læssanamme volumem buetiehtamme ektiedamme daejtie baahkedahkide jaepien 2010/11. ¶ 3. Gaahtjemen tjïrrh viehkiehtidh guktie privaate baahkedahkh tseegkesuvvieh orrestimmeles energijefasseldæmman Verdaelesne jïh Stientjesne (Guldbergaunet). Baahkedahkh gusnie ¶ spaahkoe/gaasse åtnasåvva Guldbergaunesne gaajhkide gåetide jïh tseegkeldahkide mejtie NTFT, tjïelte jïh Steinkjerhaalle eekieh, buektiehti jaepien 2011. ¶ 4. Jïjtsh biobaahkedahkh bïgkedh. Dan mearan tseegkeme Mæresne, Olav Duunesne, Byjngetje Nåamesjevuemesne, Leksviksne (spaahkoe/pellets) jïh Lievengisnie (baahkepumpa, jåartabaahke). ¶ 2010/11 dle Mære Laanteburrieskuvle baahkevåarhkoeprosjektem tseegkeme, mij lea sjædtoegåatan ektiedamme, goh akte pilote- FOU- jïh demonstrasjovneprosjekte. ¶ Edtja gaajhkh åljagiebnieh sliejhtedh sïejhme baahkedimmeste jaepesne 2012. ¶ Klijmavietseles bigkemematerijalh ¶ Gaajhkine prosjektine edtja alternatijve åasam moerine veedtjedh jïh vuarjasjidh, goh akte bielie vuarjasjimmeste åestemeprosessesne. Akte bielie dejstie vuarjasjimmievæhtijste lea vihtiestimmie guktie energijem jïh klijmam aerviedamme jïh jieledetïjjen maaksoeh, gosse vuekieh/faalenassem veeljie. Jïjnjh orre gåetieh bigkesuvvieh vielie moereåtnojne sisnjelisnie jïh ålkoelisnie, jïh biehkieh monnehke moereste guedtjie konstruksjovnine. Meråkeren jåarhkeskvulesne akte unnebe signalegåetie bigkesovveme monnehke moereste. ¶ Dïhte ålkoebielie orre Teknogåetesne Olav Duun’en jåarhkeskuvlesne dovne arkitektovneles ¶ kvaliteetem jïh orreussjedimmem åtna, ihke ålkoebielie lea nöörjen bietseste ¶ Prosjekte 3 ¶ – Frakken Stientjen jåarhkeskuvlesne akte FOU-prosjekte laavenjostosne ¶ bigkememiesterinie Grande jïh Innovasjovne Nöörjine. Daesnie sïjhtebe aktine pilote- jïh FOUprosjektine nïerhk ¶ edh ”intelligent massivt tre" (intelligente monnehke moere) gosse edtja ¶ Thorpgåetien ålkoebielide minngieisoleradidh/ bueriedidh. Dam ussjedamme darjodh giesien 2012. ¶ Energijemierhkesjimmie ¶ Energijemierhkesjimmie gaajhkijste fylhkentjïelten gåetijste juhtieminie, jïh sæjhta illesovvedh jaepien 2012. ¶ 1.1.5 Skåårvemh ¶ Fåantoe ¶ Båetije skåårvemedaerpiesvoeth leah reektehtsisnie Fra nåtid til nytid ¶ aajkan - jåarhkeskuvlh Noerhte-Trööndelagesne - staatuse 2010 jïh evtiedimmie skuvlegåetijste 2025 raajan). ¶ Fylhkendigkie dam gïetedi ruffien 2010 ¶ – ekonomijestrategijh 2011-14, jïh mænngan ¶ ekonomijesoejkesjisnie 2011-14 (skåårvemebudsjedte) ¶ Aerviedamme skåårvemedaerpiesvoeth mænngan ¶ Dah daerpiesvoeth reektehtsisnie jaepeste 2010 leah naemhtie boelhken 2014-25, ekonomijesoejkesjisnie 2011-14: ¶ Skuvlelissiebigkeme Skierdesne learohkelissiehtimmien gaavhtan. a. Learohkelåhkoe 100 learohkigujmie læssene, 1200 raejeste 1300 raajan, eannan 201416. Dan sjïekenisnie dle 16. mill. kråvnah dåarjoeji juktie gåårvedstjiehtjelem 3. etasjesne stoerrehaallesne illedh, medtie 1000 m ¶ lïerehtimmietjiehtjielinie. b. Learohkelåhkoe læssene 200 vielie learohkigujmie 1500 raajan, boelhkesne 2020-25. Arealedaerpiesvoete medtie 3000m ¶ – aerviedamme skåårvemedaerpiesvoete lea ¶ medtie 100 mill. kråvnah. ¶ Annje råajvarimmieh utnedh energije- jïh byjreseskåårvemidie, juktie dejtie nænnoestamme klijmaulmide jaksedh boelhken 2014-20. Dam dåarjedi ES'snie 11- 14 aktine mierine 12,7 mill. kråvnine, jaepien 2014. ¶ Gaajhkh gåetieh jïh ålkoesijjieh bueriedidh, naemhtie guktie gaajhkesh dejtie jeksieh/krievemi mietie universelle hammoem bïjre, gosse dam fïerhten jaepien skåårvemesoejkesjem jåarhka. Dam dåarje ¶ di ES’snie 11-14 aktine mierine 4,1 mill. kråvnine jaepien 2014. ¶ Skuvleevtiedimmiem Verdalen jåarhkeskuvlesne illedh Masteresoejkesjen mietie jaepeste 2005. Aerviedamme skåårvemedaerpiesvoete boelhken 2015-25 lea 75 mill. kråvnah. Dam dåarjedamme 5,3 mill. kråvnajgujmie orre kantinetjöövkese jaepien 2014. ¶ Teknologije- jïh bigkemefaagh tseegkedh mah leah båetijen aajkan sjïehtedamme Ole Vig jåarhkeskuvlesne jïh Olav Duun jåarhkeskuvlesne. Tjåenghkies skåårvemedaerpiesvoete gåabpaginie skuvline lea medtie 300 mill. kråvnah boelhken 2015-25. Orre vuarjasjimmie aarebi bieljelamme daerpiesvoetijste ¶ Vuarjesje daerpiesvoetide reektehtsisnie jaepeste 2010 boelhken 2014-25, ekonomijesoejkesjisnie 2012-15 naemhtie. ¶ Ole Vig jåarhkeskuvle, Skierde Mïetsken 2011 learohkelåhkoe lea medtie 1000, faageskuvle jïh barkoevuejijelïerehtimmie eah leah meatan. Lissiehtimmie lea vueliehkåbpoe goh aerviedamme, jalhts Skierden tjïelte annje 4 % sjïdtedimmiem åtna maadthskuvledaltesisnie. ¶ Veanhta aktem vijriedimmiem 1300 learoehkidie goh tsihkestahteme nænnoestamme ekonomijesoejkesjisnie, orre gåårvedstjiehtjeligujmie stoerrehaallesne 3. etasjesne, nuekies ööhpehtimmiesijjiem vadta, lissine dle orrije paviljongh nåhtadidh jïh maahta aaj D-gåetiem (ööhpehtimmie Meedija- kommunikasjovne) sliejhtedh. ¶ Evtiedimmiesoejkesje jaepeste 2007 aktem orre dåvvomesijjiem vuesehte, desnie gusnie daaletje G-gåetien åarjelgåetie lea. Daan tjïrrh maehtebe daaletje, nåake jïh smaave gåetieh ¶ TIP’ese ¶ (bigkeme -jïh elektrofaage) ryjvestidh. Bïjli tjöödtjestimmietsiehkie skuvle-jïh gaarsjelimmiehaallen lïhke sæjhta krievedh bigkemefaagegåetieh sertiestuvvieh båetijen aejkien. Aerviedamme skåårvemedaerpiesvoete lea medtie 150 mill.kråvnah. ¶ Prosjektem tjïrrehte aktine salkehtimmine/åvteprosjektine jaepien 2015, aktine mierine 5,2 mill. kråvnine, jïh vijriesåbpoe lissiebigkeme jaepiej 2016-18. ¶ Olav Duun jåarhkeskuvle, Namsovse Dïhte sijjie teknologije- jïh bigkemefaagide Olav Duun jåarhkeskuvlesne ij leah maereles, jïh leah båeries gåetijste. Ussjedamme orre dåvvomesijjiegåetiem bïejedh desnie gusnie daaletje gåetie lea ektiedamme dejnie orre gåetine (Teknogåetie gaatojne). Aerviedamme skåårvemedaerpiesvoete lea 150 mill. kråvnah. ¶ Prosjektem tjïrrehte aktine salkehtimmine/åvteprosjektine jaepien 2015 aktine mierine 5,2 mill.kråvnine, jïh vijriesåbpoe lissiebigkeme 2016-18 ¶ Energije- jïh byjreseskåårvemh Jåarhka energije- jïh byjreseskåårvemh utniehtidh aktine skåårvemesoejkesjinie, åasastaeriedamme 12,7 mill kråvnide boelhken 2012-15 (ij meatan åasastaeriedimmie). ¶ Universelle hammoe Sæjhta statusem jïh råajvarimmiereektehtsem universelle hammose daaletje gåetine jïh ålkoesijjine tjïrrehtidh 2012 ¶ – daate sæjhta mijjese buerebe aarvehtsh vedtedh båetijen aejkien ¶ skåårvemedaerpiesvoetide. ¶ Daan biejjien dåårjeme 4.mill kråvnah fïerhten jaepien boelhken 2012 ¶ – 14, skåårvemesoejkesjem ¶ tjåadtjohte jaepien 2015 (4.2 mill. kråvnah åasastaeriedamme). Daerpiesvoetem ikt vielie vuarjesje mænngan råajvarimmiereektehtsem buakteme 2012. ¶ Verdal jåarhkeskuvle Ij vuarjesjh lissiebigkeme-/jarkelimmiedaerpiesvoeth boelhken 2015-25 goh sjyöhtehke, boelhken 2015 raajan, bielelen orre kantijnetjöövke aktine aarebi dåårjeme åasastaeriedamme mierine, 5.3 mill. kråvnine 2014. ¶ Jarkelamme/orre daerpiesvoeth aarebi ekonomijesoejkesji mietie ¶ Stientjen jåarhkeskuvle, Skuvlh båetijen aajkan Mænngan goh Stientjen jåarhkeskuvlem tjåenghkies sæjjan biejeme, dle jienebh daerpiesvoeth jijhteme mejtie ij maehtieh maeksedh skuvlen daaletje skåårvememierien sisnjelen, jallh abpe skåårvemeprogrammen sisnjelen. Daah leah: ¶ - Lissiehtimmie kantijnearealeste learoehkidie 340 m ¶ / 6.1 mill. kråvnah ¶ - Bigkeme galme haallijste/gaarasjijste – aalkoelistie dle tsihkestahteme skuvle edtja dejtie jïjtje ¶ bigkedh ¶ gåetie/3,5 mill. kråvnah ¶ - Materijalemaaksoe juktie skuvlen jïjtse E-gåetiem illedh (gaarasjh) – 4,9 mill. kråvnah ¶ Ållesth bieljielamme lissiedaerpiesvoete lea 14,5 mill.kråvnah, jïh ij leah meatan vaaltasovveme ekonomijesoejkesjisnie daan mearan. ¶ Raeriestimmesne skåårvemebudsjedtese, ekonomijesoejkesje 2012-15, dle meatan vaalteme: ¶ - Vuarjesje aktem vijriedimmiem learohkekantijneste/barkijekantijneste akten jeatjah nuhtjemen ¶ tjïrrh arealeste Mummiegåetesne, orre kantijne gaarsjelimmiehaallesne jïh skuvlen gïehteldimmiem sjïehteladtedh guktie gåarede arealem seamma tïjjen nåhtadidh bielelen skåårvememieriem lissiehtidh ¶ - Tsihkestahta skåårvemem galmes haalline/gaarasjinie jïh materijaline, juktie jïjtje gaarasjem ¶ illedh, buektiehtidh aarebi dåårjeme mierien sisnjelen, jïh aktine lissiemierine 5 mill. kråvnine 2012. ¶ Skåårvemh åssjelidie mejtie edtja lååjkedidh: ¶ Tsihkestahta lissiebigkiem dan båeries noereskuvlegåatan (Mummiegåetie) lååjkedidh, g.j guktie Stientjen jåarhkeskuvlen leejjememaaksoe orre Gaarsjelimmiegåetesne, daan leejjemen tjïrrh maaksasåvva ¶ Lååjkede göökte etasjh, tjåanghkan medtie 500 m ¶ - jåarhkeskuvle gåetien jeatjah bielide naemhtie nåhtede: ¶ Tjeallere: Våarhkoe, gåårvedstjiehtjele ektiedamme dåvvomesijjiegåatan ¶ bigkemeprosjektesne ¶ – jorkese skuvlen jïjtse stuvremen mietie ¶ KIF-skuvle, gusnie Stientjen jåarhkeskuvle dam pedagogeles dïedtem åtna, aktem leejjemelatjkoem darjoeminie mij edtja 20 jaepieh vaasedh, medtie 250 m ¶ (d.s.j. akte etasje) Mummiegåetesne ¶ Daan biejjien akte etasje ij åtnasovvh, men tsihkestahta dam lååjkedidh. Areale maahta meatan sjïdtedh skuvlen arealedaerpiesvoetesne juktie jarkelimmieh vaeltedh mah leah kantijnedaerpiesvoetese ektidamme. ¶ Jarkelimmesne sæjhta daerpies årrodh skåårvedh juktie orre åtnose sjïehtedidh, jïh boekte aaj orre krievemh Soejkesje-jïh Bigkemelaakeste. ¶ Leejjemebaalhka medtie 0,75 mill. kråvnine fïerhten jaepien, akten leejjemeboelhken mij lea 20 jaepieh, aktem skåårvemem voebnesje medtie 12. mill. kråvnine. ¶ Raereste aktem lissieskåårvemem 5,0 mill. kråvnine jaepien 2012, jis leejjemelatjkoeh dan jarkelamme lååjkedimmiearealese åtna. ¶ – orre tïjjen skuvle: ¶ Aarebi 21,8 mill. kråvnah dåårjeme jaepien 2013 juktie 2. boelhkem tjïrrehtidh Inderøy jåarhkeskuvlesne. Jis edtja gaervies sjïdtedh 2013 dle tjuara aelkedh 2012, naemhtie guktie serteste 6. mill. kråvnah jaepeste 2013 jaapan 2012, daaletje mierien sisnjelen. Daam nuhtjie jaepien 2012 lyjkeme ektiereserveste, jïh edtja dam bååstede sertedh jaepien 2013. ¶ Akte salkehtimmieprosesse juhtieminie Inderøy tjïeltine jïh Inderøy kultuvregåetine ektine, akten lihkebe ektiedahkoen bïjre gåetiej jïh vierhtiej bïjre Venna-dajvesne, goh akte vijriesåbpoe barkoe åssjaldahkijste Byjjenimmieprogrammesne jïh Orre Tïjjen skuvlesne (Gyllen Oppvekst) Sjyöhtehke ektiedahkoesuerkieh leah: Realfaagetjiehtjelh, gærjagåetie, kantijne, gaarsjelimmiesijjie haalle jïh scene/Black-box. ¶ Saetniedehteme lea jearohke dehtie juhtije salkehtimmiebarkoste jïh nænnoestimmeste Inderøy tjïeltesne. Dan mearan daam saetniedahta viehkine dåarjoste Inderøy tjïelteste akten tjåenghkies prosjektese, dle jïjtje skåårvememierie læssene 8,2 mill. kråvnajgujmie jaepien 2013, 21,8 mill. kråvnijste, ållesth 30. mill. kråvnide. ¶ Mejtie aaj dle akte dagkeres ektieprosjekte saetnies sjædta mijjine goh leejjijinie ¶ – boekte dle ¶ dåårjeme mierie geahpene. ¶ Skåårvemeprogramme (Skuvlh dan båetijen beajjan) ållesth (2006-13) ¶ Lissine dah göökte neebneme prosjekth dle vuarjasjamme ållesth aarebi dåårjeme skåårvememierie daelie nuekies vierhtieh åtna juktie skåårvemeprogrammem 2013 illedh, daaletje mierien sisnjelen. ¶ Jarkelimmie aarebi nænnoestamme mierine, dannasinie prosjekth åvtese juhtieh ¶ Dah prosjekth Mæresne, Stientjesne sijhtieh aktem unnebeåtnoem utnedh jaepien 2011, mearan Leksvik sæjhta aktem vielieåtnoem utnedh jaepien 2011. Ållermaahteme Inderøyen mieriem bijjielisnie. ¶ Staeriedimmieh skåårvememierijste jaepiej 2011 jïh 2012 gaskem sijhtieh meatan vaaltasovvedh staeriedamme budsjedtesne goeven 2011 jïh dåarjojne mah orresistie dorjesuvvieh. ¶ Unnebe prosjekth ¶ Aktem fïerhten jaepien skåårvememieriem tjåadtjohte 2.2 mill. kråvnine jaepien 2015 unnebe skåårvemeprosjektide, v.g. unnebe sjïehtedimmie jarkelamme faalenassestruktuvrese. ¶ Byjngetje Nåamesjevuemien faageskuvle ¶ Daan biejjien Byjngetje Nåamesjevuemien Faageskuvle tjiehtjelh leejjie Jearsoesvoetejarngine ektine, dennie aarebi maadthskuvlegåetesne (Maurtua) Rørvikesne. Dah tjiehtjelh eah leah maereles jïh båetijen beajjan sjïehtedamme. ¶ Faageskuvle lea vuarjesjeminie faageskuvlen stoeredahkem, sisvegem jïh daerpiesvoetem, jïh daelie daate alternatijve gååvnese ihkuve tjiehtjielidie: ¶ Leejjeme tjiehtjelh aktene soejkesjamme Maritijme jarngesne Rørvikesne, uvtemes bigkeme private aajhtereiedtjeladtjijste ¶ Faageskuvlem seamma sæjjan bïejedh goh Byjngetje Nåamesjevuemien jåarhkeskuvle. ¶ Aervede jis edtja faageskuvlem jïh jåarhkeskuvlem seamma sijjesne utnedh dle tjuara bigkedh medtie 1000 m ¶ , skåårvemedaerpiesvoete medtie 25 mill. kråvnah sjædta fïerhten jaepien. Skåårvememierie ij leah meatan vaaltasovveme dagkeres prosjektese. ¶ Skåårvemh ¶ – raeriestimmie ekonomijesoejkesje 2012-15 ¶ Skåårvemh fïerhten prosjektese: ¶ Doekeme eekijste ¶ Juekeme jïh doekeme parsellijste Mæresne jïh Barlijesne leah juhtieminie ¶ – tsihkestahta dejtie ¶ doekedh 2011, men maahta sjïdtedh 2012. Doekeme gåetiesijjijste Vårtunesne lea illehtamme jaepien 2011. ¶ Jeatjah doekemh leah goh ekonomijesoejkesjisnie 2011-14, gusnie tsihkestahta Nauma, Namsovse jïh Egge jåarhkeskuvle duakasuvvieh tjåanghkan 25.mill. kråvnaj åvteste. ¶ Skuvlegåetie, internate jïh vielie Finsåsesne, Snåase lea aarebi doekeme dejnie baalte båarhteleejjeldh dajvine dan bealan eekeste gusnie bigkeme. ¶ Vedtatt økonomiplan11-14 ¶ ØP 12-15 ¶ Vuarjesjeminie dom jeatjah bieliem Finsåseekeste doekedh, mij lea skåajje- miehtjie jïh ientjh. Eeke ij leah daerpies ööhpehtimmien gaavhtan Mære Laanteburrieskuvlesne, mij daan biejjien gïehteldimmiedïedtem åtna eeken åvteste. ¶ 1.2.1 Sektovren gïehteldimmiemierie ¶ Raereste aktem netto gïehteldimmiemieriem 20.8 mill. kråvnine sektovrese joekedidh jaepien 2012. Dïenesjedorjemassen våarome lissehte 0,2 mill. kråvnajgujmie, viertiestamme voestes budsjedtine 2011. ¶ Daate våajnoes sjædta mænngan goh faageskuvlese 1,4 mill. kråvnah dåårjeme, jïh mænngan giehpiedimmiem staatebudsjedtesne 1,2 mill. kråvnine faageskuvlide krööhkestamme. Giehpiedimmie staatebudsjedtesne lea dannasinie vaenebe studenth sjïdteme jaepien 2009 raejeste 2010 raajan. ¶ Tabelle juhtije åasadaltesem vuesehte, 2012-kråvnah jaepeste 2012. Jeatjah lissiehtimmie mieresne 2011 raejeste 2012 raajan 3,1 mill. kråvnine, lea baalhka-jïh åasasjïdtedimmmie medtie 0,8 mill. kråvnine, læssanamme pensjovnemaaksoeh 0,2 mill. kråvnine, teknihken mieriejarkelimmieh 1,0 mill. kråvnine, jïh akte læssanimmie uhtjiedimmiemaaksojde medtie 1.1 mill. kråvnine. Daah vierhtieh eah dïenesjedorjemassem lissehth sektovresne. ¶ Joekede lissiehtimmiem sektovresne fïerhten gïehteldæmman, lihkebe damtsvæhtaj mietie. ¶ Dïhte dåarjoe staateste mieriedåarjosne juakasåvva sjïere joekedimmien mietie, jïh ajve dejtie teknihken faageskuvlide. Dïhte aktegs fylhke staatem syökoe juktie healsoe-jïh sosijalefaagide finansieradidh. ¶ 1.2.2 UImie, prijoriteeth jïh haestemh ¶ Sïejhme ¶ Faageskuvle evtede jïh faalehte minngie-jïh jåarhkeööhpehtimmiem mij lea barkoen vööste stuvreme, almetjidie mah faage-/svenneprieviem jallh seammaligke utnieh goh sov maadthööhpehtimmie. Faageskuvle edtja aktem gaavnoes maadthööhpehtimmiem lissiehtidh. Faalenasse edtja normeradamme årrodh ½ jaepien raejeste 2 jaepien raajan, ryökneme goh elliestïjjen ööhpehtimmie. 2 jaepieh faageskuvlestudijh 120 faageskuvlepoengh vedtieh. ¶ Noerhte-Trööndelagen faageskuvlesne njieljie faageskuvlh, jïh dïedtesuerkie Faageskuvlh ektesne. Faageskuvlh aktem tjåenghkies faageskuvleståvroem utnieh mij politihkeles lea Fylhkendigkien Noerhte-Trööndelagesne nuelesne. ¶ Ulmie ¶ Laake faageskuvlen bïjre § 1A ¶ Fylhkentjïelte edtja hoksedh ihke jååhkesjamme faageskuvleööhephtimmie faalesåvva mij voenges, regijovnale jïh nasjovnale maahtoedaerpiesvoeth krööhkie, prijoriteradamme siebriedahkesuerkiej sisnjeli. ¶ Driftsramme 12-15 FAGSKOLENE ¶ Noerhte-Trööndelagen faageskuvlen ulmieh ¶ 1. Noerhte-Trööndelagen faageskuvle edtja ööhpehtimmiem faalehtidh mij lea öörnedamme aktene lïhke govlesadtemisnie barkoejielieminie jïh jielemigujmie. ¶ 2. Noerhte-Trööndealgen faageskuvle edtja åårganisasjovnine vijriesåbpoe evtiesovvedh, juktie maahtoedaerpiesvoetide dåastodh aktine sjïehtedamme ööhpehtimmiefaalenassine jolle kvaliteetine. ¶ 3. Edtja Noerhte-Trööndelagen faageskuvlem öörnedidh jïh finansieradidh juktie ööhpehtimmiem sjyöhtehke suerkiej sisnjeli radtjoeslaakan faalehtidh, gaskem jeatjah laavenjostosne sjyöhtehke laavenjostoeguejmiejgujmie. ¶ 4. Noerhte-Trööndelagen faageskuvle edtja utniehtidh, vijriesåbpoe evtiedidh jïh dåårrehtidh væjkeles ööhpehtimmiebarkijh mah maehtieh dam båetijen aejkien maahtoedaerpiesvoeth voebnesjidh.. ¶ Gellie jaepieh dle Nautisk linja ij leah buektiehtamme gïehteldimmiem utnedh dej joekedamme ekonomeles mieriej mietie. Daate gaskem jeatjah dan åvteste akten studenten åasa maritijme faagine sæjhta årrodh 45.-45 000 kråvnah vielie goh jeatjah ööhpehtimmine. Gïehteldimmiereektehtsisnie 1/2011 dle Nautisk linja dan åvteste 1.4 mill. kråvnah åadtjoeji budsjedtejaapan 2011, juktie bæjjese båetedh akten eensi ekonomeles mierien gåajkoe. Daelie raereste dåarjoem jåarhkedh 1,4 mill. kråvnine sektovrese, fïerhten jaepien ekonomijesoejkesjeboelhken. ¶ Haestemh ¶ Daaletje faalenassestruktuvren mietie, dle kjemiklaasse (aarebi beapmoeteknihke) vihth nïerhki tjaktjen 2011, mænngan tjöödtjestimmiem åtneme aktem jaepiem, aerviedamme maaksoe lea medtie 1,3 mill. kråvnah fïerhten skuvlejaepien. Tjuara daam klaassem meatan sjïehtesjidh daaletje ekonomeles mieriej sisnjeli jaepien 2012, juktie klaasse ij meatan sjïdth mieriedåarjosne Staateste åvtelen 2013. ¶ Noerhte-Trööndelagen faageskuvle 1,2 mill. kråvnah vaenebe mieresne åadtjoeji Staatebudsjedtesne 2012, goh 2011. Giehpiedimmie lea vueliedimmien gaavhtan studentelåhkosne 2009 raejeste 2010 raajan. Studentelåhkoe rihkeden 1.b. våaroemasse biejesåvva joekedæmman Staatebudsjedtesne 2012. ¶ Viertiestamme voestes budsjedtine jaapan 2011, dle daate aktem ekonomeles gaertjiedimmiem/læssanamme radtjoestimmiekrievemem sektovresne buakta, medtie 2,5 mill. kråvnah jaepien 2012 (medtie 14 %). ¶ Daan biejjien jïjnjh faalehtæjjah faageskuvlesuerkesne. Ööhpehtimmieregijovnesne noerhte, gusnie fylhkentjïelth Møre jïh Romsdal, Åarjel-Trööndelage, Noerhte-Trööndelage, Nordlaante, Tromse jïh Finnmaarhke meatan, dle tjåanghkan medtie 55-60 seammaplïeres faalenassh dej faalenassi sisnjeli mejtie faageskuvlh Noerhte-Trööndelagesne faalehte. Joekoen maahta neebnedh skihpeoffisereööhpehtimmem gusnie ållesth 8 faalehtæjjah, dej gaskem Byjngetje Nåamesjevuemien faageskuvle. ¶ Nænnoestamme strategijetjaatsegisnie Noerhte-Trööndelagen faageskuvlen ståvroste, jïh nænnoestimmie fylhkendigkesne aamhtesisnie 11/52, dle birreme vuartasjidh metjie gåarede ovmessie faalenassi bïjre laavenjostedh jïh ovmessie faalenassh iktedidh Ööhpehtimmieregijovnesne Noerhte. ¶ Faageskuvle barkoejieleden daerpiesvoeth våaroeminie åtna sov gïehteldæmman, jïh aerpievuekien mietie studijidie barkoejieleden daerpiesvoeti mietie sjïehtede. Globaliseringe, læssanamme krievemh jarkelæmman jïh fleksibilitete jieliemisnie, jarkelimmieh siebriedahken evtiedimmesne jïh teknologije ojhte vuesiehtieh fleksibilitete faalenassebielesne akte åejviehaesteme sjædta. Faageskuvleööhpehtimmiem nedtesne faalehtidh, barkosne jallh ¶ skuvlesne, elliestïjjen jïh bielietïjjen, sæjhta jiehtedh faageskuvle jïjtje tjuara dam seamma fleksibilitetem jïh jarkelimmiemaahtoem utnedh, maam barkoejielede åtna. Dannasinie ij leah seekere mijjieh åvtese maehtebe/byörebe faageskuvlefaalenassem utniehtidh daan beajjetje faalenasse-jïh kapasitetedaltesisnie. ¶ Akte åejviehaesteme sjædta dam naa guhkies geajnoem vaedtsedh, aktede åehpies daerpiesvoeteste barkoejieliedisnie jïh goske faalenasside buektiehtamme, jalhts maam akt daajra mej suerkiej sisnjeli daerpies vielie maehtehtje barkoefaamojne åvtese. ¶ Daan beajjetje mieriej sisnjeli dle krievije aktem vielie fleksijbele faageskuvlem evtiedidh, mij maahta veerkebelaakan studenth ööhpehtidh, desnie gusnie maahtoe daerpies. Dovne daan beajjetje ekonomije jïh jååhkesjimmieöörnegh juktie orre faalenassigujmie nïerhkedh, gaertjiedimmieh biejieh. ¶ Orre finansieringe faageskuvlijste, teknihken faagh ¶ Finansieringe faageskuvlijste (teknihken faagh) lea daan raajan numhtie, mijjieh maaksoem åadtjobe riektes learohkelåhkoen mietie mieriedåarjoen tjïrrh, jïh learohki åvteste dovne NoerhteTrööndelageste jïh jeatjah fylhkijste. Öörnege jåarhka 2012 minngiegeatjan. ¶ Staate lea reeremereformen sjiekenisnie bieljielamme daate maahta jarkelamme sjïdtedh, guktie mijjieh maaksoem åadtjobe objektijve damtsvæhtaj mietie, jïh ajve learohki åvteste NoerhteTrööndelageste. Daate tsihkestahta latjkoeh dorjesuvvieh refusjovneöörnegi bïjre fylhki gaskem, jallh latjkoeh mah dejtie ekonomeles konsekvenside gorredieh daejnie jarkelimmine. NoerhteTrööndelage jïjnjh studenth åtna faageskuvleööhpehtimmien sisnjelen laantesne. Faageskuvlh fylhkesne gellie studenth jeatjah fylhkentjïeltijste utnieh. ¶ Finansieringe Healsoe-jïh sosijalefaagijste ¶ Gosse lea finansieringen bïjre healsoe-jïh sosijalefaagijste, dle dåarjoe vadtasåvva healsoedirektovrateste fïerhten studenten åvteste, fïerhten jaepien. Daate öörnege sæjhta vaasedh 2015 raajan. Annjebodts dle ij daejrieh dejtie ekonomeles mieride. Dah vijriesåbpoe ekonomeles mierieh leah annjebodts ovnohkens. ¶ Jalhts finansieringe ånnetji måjkoes vååjnoe nasjovnale daltesisnie, dle fylhkenraerie læjhkan veeljie 1,4 mill. kråvnah vedtedh faageskuvlide Noerhte-Trööndelagesne fïerhten jaepien ekonomijesoejksjeboelhken. ¶ Jeatjah ¶ Fylhkendigkie lea Ekonomijestrategijeaamhtesisine ruffien, akten buerebe daajroen bïjre birreme siebriedahken jïh jielemen daerpiesvoeti bïjre akten faageskuvlefaalenassese åvtese, jïh jeahteme dovne faageles jïh ekonomeles fåantoej gaavhtan dle gaajh daerpies faalenasside regijovnesne noerhte iktedidh. ¶ Faageskuvli ståvroe aktem orre faalenassestruktuvreaamhtesem åådtje mij faamoem åtna skuvlejaepien 2012-13. Strategijetjaatsegen mænngan edtja faageskuvlide giehtjedidh ikth vielie gïjren 2012, jïh vuejnedh mejtie gåarede faalenasside regijovnesne noerhte iktedidh. ¶ 1.2.3 Dïenesjh jïh dïenesjedorjemasse ¶ Joekedimmie dïenesjidie lea naemhtie reeknemassesne 2010 jïh budsjedtesne 2011 (netto): ¶ Staeriedamme brutto gïehteldimmiemaaksoeh funksjovne 554 faageskuvleööhpehtimmie, fïerhten studenten åvteste, kråvnine: ¶ Dïenesjh jïh dïenesjedorjemasse stuvresuvvieh Noerhte-Trööndelagen faageskuvli daaletje faalenassestruktuvren mietie, jïh sektovren gaavnoes ekonomeles mierijste. ¶ Faageskuvlesne Noerhte-Trööndelagesne tjåanghkan 307,7 elliestïjjen studenth byögkeles/privaate faageskuvline skuvlejaepien 2011/2012, dej gaskem healsoe- jïh sosijalefaagh. ¶ Dah njieljie fylhkentjïelten faageskuvlh daejtie klaasside jïh budsjedteradamme maaksojde utnieh (beetnehveahka voestes budsjedtesne 2011): ¶ Skierden faageskuvle, bigkeme/tseegkeldahke jïh TIP ¶ Lievengen faageskuvle, healsoe jïh sosijalefaagh ¶ – 42 studenth (jïjtse bieljiemïerhkeldh ¶ joekedimmie staateste) ¶ – 12 elliestïjjenstudenth (0,0 mill. kr). Nïerhki tjaktjen 2011. ¶ (Medtie 0,6 mill. kråvnah tjaktjen 2011) Daan mearan ij finansieradamme voernges vierhtijste. ¶ Stientjen faageskuvle, el-faamoe ¶ – 42 elliestïjjenstudenth (bielietïjjenstudenth elliestïjjese ¶ ryökneme (3,6 mill. kråvnah). ¶ Byjngetje Nåamesjevuemien faageskuvle, skihpeoffisere ¶ kråvnah) ¶ Lissine dle privaate faageskuvlh aktem bieljiemierhkeldh staatedåarjoem åadtjoeh, maakseme Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelteste: ¶ NKI, healsoe- jïh sosijalefaagh ¶ – 54 studenth  Jïjtse bieljiemïerhkeldh joekedimmie staateste ¶ Nasjovnale maahtoejarnge daevierdæmman jïh healsose, healsoe-jïh sosijalefaagh ¶ studenth  Jïjtse bieljiemïerhkeldh joekedimmie staateste ¶ 1.2.4 Byjreseråajvarimmieh ¶ Maahta neebnedh nautiske linja goh akte bielie sov skihpeoffiserelinjeste, byjreseråajvarimmieh jïh energijeekonomiseringem åtna goh akte bielie lïerehtimmiesoejkesjistie. ¶ 2010 NordTrøndelag ¶ NordTrøndelag ¶ 1.2.5 Skåårvemh ¶ Tjuara skåårvemh gåetide jïh dalhketjidie salkehtidh, dovne daaletje faalenasside jïh kanne aaj orre faalenasside. Joekoen byjngetje NåamesjevuemienFaageskuvlesne, gusnie daaletje leejjemetsiehkieh dennie aarebi tjïelten maadthskuvlesne, ij lih akte ihkuve sijjie faageskuvlese jïh Jearsoesvoetejarngese. Båetijen aejkien gåarede kanne jïjtsh skuvlegåetieh tseegkedh jåarhkeskuvlesne, jallh sijjiem leejjedh aktene orre Maritijme jarngesne Rørvikesne. Faageskuvlen ståvroe nænnoesti suehpeden 10.b. aamhtesisnie 4/2011, 3. mearhketje, daam, sitaate: "Tjuara gåetieh Byjngetje Nåamesjevuemien faageskuvlese salkehtidh, dovne sijjie jïh ekonomije" .. ¶ 1.3 Regijovnale evtiedimmie ¶ 1.3.1 Sektovren gïehteldimmiemierie ¶ Raereste aktem netto gïehteldimmiemieriem 653,6 mill. kråvnine sektovrese. Dïenesjedorjemassen våarome læssene dannasinie 7,9 mill. kråvnajgujmie, viertiestamme voestes budsjedtine 2011. ¶ Tabelle juhtije åasadaltesem vuesehte, 2012-kråvnine jaepeste 2012. ¶ Åasaevtiedimmie gïehteldimmielatjkojne mah leah fylhkengeajnojde ektiedamme, lea læssanamme vielie goh dïhte åasastaeriedimmie mij aerpievuekien mietie lea budsjedtesne. Dannasinie akte stoerre minngievoete sjïdteme gïehteldimmie-jïh gorredimmiebudsjedtesne. Juktie maam akt daestie jalkesjidh, dle fylhkengeajnoen mierie læssanamme 19,2 mill kråvnajgujmie 2012 jïh abpe ekonomijesoejkesjeboelhken. ¶ ’ste, Regijovnale Evtiedimmieprogrammen tjïrrh ¶ finasieradamme. Serteme 1,2 mill. kråvnah kultuvresektovrese goh akte ihkuve finansieringe kultuvrebudsjedten tjïrrh. Daerpies orreme orre prijoriteeth darjodh sektovren sisnjelen, 1. mill vielie kråvnajgujmie vueliedimmien gaavhtan ekonomijesoejkesjemieresne. Juktie Regijovnale evtiedimmieprogrammen tjïrrh joekedidh dle dåårjeme 25.6 mill. kråvnah, jïh lissine 106,81 mill. kråvnah Tjïelten- jïh Regijovnaledepartementeste (akte giehpiedimmie medtie 6. mill. kråvnine minngemes jaepien raejeste). Aaj vierhtieh staatebudsjedtesne lyjkeme jielemesjïehtesjamme vierhtide regijovnale evtiedæmman, dejnie dajvine mah idtjin differensieradamme barkoevedtijemaaksoem vihth åadtjoeh, jïh aaj vijreåssjelidie jïh ålkoejieliemasse. Man stoerre dah vierhtieh leah, daajra jaepien 2012. ¶ Staateles meatanfinansieringe dan væjranamme feerjafaalenassese Lievenge-Hokstad lea staatebudsjedtesne giehpiedamme 1 mill. kråvnajgujmie, jïh merverdiavgiftkompensajovnem olkese vaalteme ektiedamme aerviedamme merverdiavgiftese jaepien 2009, ektiedamme bommebeetnehprosjektide mah lin sïjhteme kompensasjovnem vedtedh fylhkentjïeltese, 0,2 mill. kråvnajgujmie. ¶ 1.3.2 Ulmieh, prijoriteeth jïh haestemh ¶ 1.3.2.1 Ulmieh ¶ Daah ulmieh leah tjåadtjoen ekonomijesoejkesjeboelhken: ¶ Fylhkengeajnoesoejkesjisnie jaepiej 2010-13 dle akte tjïelke ulmie gïehteldimmiem jïh gorredimmiem prijoriteradidh, jïh stuerebe fokusem utnedh valkesejearsoesvoetese akten læssanamme budsjedten tjïrrh vaedtseme- jïh sygkelegeajnojde. Akte ulmie aktem sïejhme standardebijjiedimmiem buektiehtidh fylhkengeajnoenedtesne jïh vielie asfalte. Dïhte ulmie asfalten bïjre gaajhkine fylhkengeajnojne 2020 åvtelen lea tjåadtjoen, jïh edtja gïehteldimmie- jïh gorredimmiestandardem tjåadtjoehtidh jallh lissiehtidh. ¶ Driftsramme 12-15 REGIONAL UTVIKLING ¶ Akte ulmie ektiedimmiem vuejnedh gaskem ektieskovhtefaalenassem abpe fylhkese jïh dongkemskovhtem dajvine, jïh daan sjïekenisnie vijriesåbpoe evtiedidh jïh iktedidh TTskovhtem. Prosjekten tjïrrh (Ektieskovhte dajvine) (daaroen KID) dle akte ulmie prosjekte edtja meatan vaaltasovvedh fylhkentjïelten sïejhme gïehteldimmiebudsjedtesne. ¶ Akte prijoriteradamme laavenjasse ruvtefaalenassem tjåadtjoehtidh fylhkengeajnoefeerjide. Akte stoerre daerpiesvoete fylhkengeajnoefeerjaj sïelkedahkide bueriedidh, jïh aktene laavenjostosne dej sjyöhtehke tjïeltigujmie dle akte ulmie daejnie barkojne nïerhkedh. ¶ Dah orre laavenjassh mejtie reeremereformen tjïrrh åådtjeme stoerre krievemh biejieh ektiebarkose jeatjah aktöörigujmie, ij goh unnemes tjïeltigujmie. Akte ulmie maahtoem utnedh mij maahta daejnie ektiebarkojne hijvenlaakan viehkiehtidh. ¶ Juktie aktem dan bööremes nåhtoem åadtjodh goh gåarede dejstie regijovnale evtiedimmievierhtijste dle akte ulmie tjïelth laavenjostoeh, juktie hijven evtiedimmieprosjekth evtiedidh. Edtja stuerebe fokusem bïejedh effektese dehtie åtnoste regijovnale evtiedimmievierhtijste. Guktie fylhkentjïelten jïjtsh gïehteldimmieh edtjieh daejredh guktie dah maehtieh vierhtide nåhtadidh dej regijovnale evtiedimmiebarkose sæjhta daajroes darjodh tjyölkehkåbpoe prijoriteeti tjïrrh. ¶ 1.3.2.2 Prijoriteeth jïh haestemh ¶ Fylhkengeajnoe ¶ Beetnehdåarjoeh gïehteldæmman jïh gorredæmman 10,2 mill. kråvnajgujmie læssanieh juktie joekehtsem staeriedidh daerpiesvoeten gaskem nænnoestamme fylhkengeajnoesoejkesjisnie, jïh daerpiesvoete budsjedtemieresne. Åasaevtiedimmie gïehteldimmielatjkojne maaksoelissiehtimmieh vuesehte mah leah stuerebe goh åasastaeriedimmie mij lea budsjedtesne. Sertiestimmie dïedteste orre fylhkengeajnojde aktem stoerre skåårvemedaerpiesvoetem buakta juktie geajnojde bueriedidh sjïehteles standardese. Maahta seapan ij ulmiem jaksedh standardebijjiedimmien bïjre fylhkengeajnoenedteste bielelen stoerre lissiehtamme vierhtieh gïehteldæmman jïh gorredæmman gelliej jaepiej åvtese. ¶ Ektieskovhte ¶ Dongkemeskovhte akte vihkeles bielie sjïdteme fylhken ektieskovhtefaalenasseste. Soejkesje lissiehtimmiem jåarhkedh skovhtedïenesjijstie jïh hoksehtimmieruvtijste, aktine sertiestimmine tjåadtjoen ruvtijste dongkemeskovhtese. Daate jienebh giehpiedimmieh tsihkestahta tjåadtjoen ruvtedorjemassesne. ¶ Guhkiebasse mierielatjkoeh dorjesovveme dej stööremes ruvtebijlesïeltigujmie maaksoen bïjre juktie voenges ruvtefaalenassh gïehteldidh, daesnie aaj skuvleskovhte meatan mij vaasa 31.12. 2013/ 31.12.2015 raajan. Åasaevtiedimmie suerkien sisnjelen læsseneminie, gaskem jeatjah sïeltelatjkoen krievemi gaavhtan mah aktem stoerre baalhkalissihtimmiem buektieh, mij lea stuerebe goh sïejhme baalhkasjïdtedimmie. Læssanamme baalhkah sijhtieh, lissine aktem ahkedh stuerebe stuerebe båeltemasseåasam, darjodh guktie fylhkentjïelte sæjhta stoerre haestemh utnedh daan suerkien sisnjelen. ¶ Dah maaksoeh maadtskuvleskovhtese aktem gaajh stoerre lissiehtahkem åtneme dej minngemes jaepiej. Daate åajvahkommes dan åvteste vielie drosjah åtnasuvvieh juekeme eejhtegedïedtine, jïh skovhte sjïerebijline svihtjemeheaptoes learoehkijstie. Reereme voejhkele vuekieh learoehkidie gaavnedh mah leah hijven jïh dan lihties goh gåarede. Voejhkele buektiehtidh learoehkidie ektesne vuejedh gosse gåarede. ¶ Dah maaksoeh TT-skovhtese lea jiebnebe sjïdteme. Åajvahkommes dan åvteste akte pryövenasseprosjekte aalkeme, gusnie TT-skovhte iktesåvva jeatjah såarhts byögkeles maekseme skovhtigujmie. Prosjekten ulmie lea akte aelhkebe siebriedahke, gusnie jeanatjommes dejstie daan beajjetje TT-utnijijstie edtjieh maehtedh dam sïejhme ektieskovhtem nåhtadidh, aaj dongkemeskovhte jïh hoksehtimmieruvtah mejtie gaajhkesh maehtieh nåhtadidh. ¶ Öörnege noerekåarhtine lea gaajhkine sïejhme vïnhtse-jïh busseruvtine sjïehtesjamme, lissine ekspressebusside Namsovsen jïh Skierden gaskem jïh Rørviken jïh Skierden gaskem. Fylhkentjïelte sïelti baalhkateehpemem maaksa 500.000 kråvnajgujmie fïerhten jaepien. Daelie barkeminie dam öörnegem ¶ aaj NSB’sne utnedh. ¶ Daelie aktem pryövenasseöörnegem alko-laesine sjïehtesjeminie vïjhte bussine jïh vïjhte drååsjine. Akten gaahtjemen mænngan dle åasa medtie 150 000 kråvnah sjædta. ¶ Sïelkedahkh jïh feerjasijjieh ¶ Fylhkentjïelte dïedtem åådtjeme dej fylhkengeajnoefeerjalaajroej åvteste. Infrastruktuvre daejnie laajrojne lea hijven. Tjïelth dïedtem utnieh infrastruktuvren åvteste sneehpesvïnhtselaajrojne, jïh «båeries» fylhkengeajnoefeerjalaajrojne. Såemies daejstie laajrojste lea slovkeske. Juktie tsiehkine viehkiehtieh sneehpesvïnhtselaajrosne, dle Fylhkendigkie aktem infrastruktuvrefoentem tseegkeme bueriedæmman jïh gorredæmman. Daan raajan dle 13 mill. kråvnah lyjkeme dan åssjelasse. ¶ Aktem govlesadtemem aalkeme tjïeltigujmie juktie aktem ellies fylhkentjïelten dïedtem fylhkengeajnoej åvteste gorredidh feerjasijjien gåajkoe, jïh aaj feerjasijjiej jïh feerjalaajroejn åvteste. Veanhtede geajnoeh jïh feerjasïelkedahkh mej åvteste fylhkentjïelte edtja dïedtem vaeltedh leah hjiven, jïh akte govlesadteme aalka Nærøy jïh Viknan tjïeltine, mejtie åådtje naan sjyöhtehke fylhkengeajnoeh tjïeltengeajnojne darjodh, goh vuestiemaaksoe. Tsihkestahta daate geajnoenedte aaj hijven. ¶ Reeremereformen tjïrrh dle fylhkentjïelte orre laavenjassh åådtjeme mah sijhtieh maahtoeevtiedimmiem krievedh laanteburrien/byjresen sisnjelen jïh göölemen/mearoeburrien sisnjelen. ¶ Orre soejkesje-jïh bigkemelaake aktem tjerkebe iktedimmiem sjïehteladta tjïelten jïh regijovnale siebriedahkesoejkesjimmien gaskem, dagkeres ektiebarkoe jïjnjh vierhtieh kreava jïh stuerebe fokusem kreava reeremisnie. Stoerre haestemh soejkesjimmien sisnjelen dovne tjïeltide jïh sektovride darjoeh guktie jienebh soejkesjemaahtoen mietie gihtjieh fylhkentjïeltesne, jïh viehkien mietie stuerebe jïh geervebe soejkesjelaavenjassine. Dellie daerpies sjædta vierhtide jeatjahlaakan nåhtadidh reeremisnie. ¶ Sertiestimmie dïedteste dejtie jeatjah rïjhkegeajnojde, aktem stoerre skåårvemedaerpiesvoetem kreava jis edtja geajnoenedtem bueriedidh. Gorredimmien minngievuekie stoerre jïh læsseneminie, jïh jis edtja ulmiem jaksedh akten hijven geajnoestandarden bïjre, dle daerpies vielie vierhtiejgujmie gïehteldæmman jïh gorredæmman gelliej jaepiej åvtese. ¶ Regijovnale evtiedimmievierhtieh ¶ Buerebe vuekieh evtiesovveme juktie illedahkh mööledh åtnoste evtiedimmievierhtijste. Ektiebarkoe tjïeltigujmie akte vihkeles bielie daehtie barkoste, jïh ektiebarkoe tjïelti gaskem lea vihkeles jis edtja dam bööremes effektem åadtjodh goh gåarede vierhtijste. ¶ Fylhkendigkie gellie nænnoestimmieh dorje intensjovni bïjre evtiedimmien bïjre gelline suerkine, bielelen dåarjoenænnoestimmieh dorjesuvvieh, mah leah ektiedamme soejkesjetjaatsegidide jïh plearoeh. Soejkesjetjaatsegh jïh intensjovnh råajvarimmiej bïjre gelline suerkine darjoeh guktie jeenjesh gihtjieh jïh veanhtadieh maaksoeh maaksasuvvieh dovne skåårvemi åvteste, evtiedimmielaavenjassi åvteste jïh gïehteldimmien åvteste, regijovnale evtiedimmieprogrammeste. Juktie vielie åvtelhbodti daejredh tjuara tjïelkelaakan prijoriteradidh jïh effektem vierhtieåtnoste ¶ vuarjasjidh fylhkentjïelten jïjtsh gïehteldimmide, dej regijovnale evtiedimmiebarkosne. Daate aaj daerpies jis edtja aktem stuerebe dahkoesijjiem vedtedh juktie maehtedh viehkiem vedtedh vihkeles evtiedimmieprosjektine. ¶ Goevtese aktem råållam åådtjeme mij edtja guejmievoeteåvtehkinie årrodh gelline evtiedimmielaavenjassine, daate maahtoeevtiedimmiem kreava. ¶ Gamtebaante ¶ Raeriestimmesne staatebudsjedtese dle vierhtieh gamtebaantebigkemasse lyjkeme dejnie dajvine gusnie kommersijelle aktöörh jeatjah gaavhtan eah lin sïjhteme bigkedh. Daate joekedimmie båata gïjren 2012. Aaj sjïehteladteme giesemegirsh bïejedh goh akte bielie infrastruktuvreste gosse fylhkengeajnoenedtem buerede. ¶ Saemien kultuvre ¶ Noerhte-Trööndelagen Fylhkentjïelte lea Snåasen tjïeltine ektine akte bielie reeremedajveste saemien gïelide. Dan sjïekenisnie dle NTFT 1,2 mill. kråvnah guektiengïelevierhtine dååste Saemiedigkeste juktie evtiedidh jïh våajnoes darjodh åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem NoerhteTrööndelagesne. Dah vierhtieh åtnasuvvieh 3 såarhts råajvarimmide: ¶ Sisnjelds råajvarimmieh NTFT’sne, dej gaskem byjngetje etaath ¶ 2. Råajvarimmieh laavenjostosne Snåasen tjïeltine, gaskem jeatjah gïelejarngeråajvarimmie 3. Dåarjoe byjngetje råajvarimmide jïh prosjektide ohtsemen mietie ¶ Aalkoelistie dle ussjedamme Saemiedigkien guektiengïeleldvoetevierhtieh nåhtadidh vihties gïeleevtiedæmman, jïh funksjovnelle guektiengïeleldhvoetem fylhkentjïeltesne tseegkedh. Latjkoen mietie Saemiedigkine, dle NTFT fleksijbele orreme sisvegen bïjre guektiengïeleldhvoeteråajvarimmine, jïh mijjieh dåarjoem vadteme gelliesåarhts råajvarimmide jïh darjoemidie juktie evtiedidh jïh våajnoes darjodh åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem fylhkesne. ¶ 1.3. 3 Dïenesth jïh dïenestedorjemasse ¶ Joekedimmie dïenesjidie lea naemhtie reeknemassesne 2010 jïh budsjedtesne 2011: ¶ REGIONAL UTVIKLING ¶ NT ¶ NT ¶ NT ¶ Jaepien 2010 raejeste dle fylhkh dïedtem åadtjoejin «jeatjah rijhkegeajnoej» åvteste, goh akte lïhtse reeremereformesne. Dan åvteste dle ij gåaredh muvhth indikatovrh ryöktesth viertiestidh aarebi jaepiejgujmie. ¶ Politihkeles stuvreme ¶ Dïenesje maaksoeh feerhmie fylhken valkesejearsoesvoetemoenehtsen dahkoesoejkesjasse. ¶ Reereme ¶ Dïenesje baalhkah, sosijale maaksoeh jïh vuelkememaaksoeh åvtehkasse, aamhtesegïetedæjjide jïh skovhtelåhpan feerhmie, jïh regijovnale evtiedimmiegoevtesen gïehteldimmiemaaksoeh ¶ Voereseraerie, Mirrestallemen jïh funksjovneheaptoes raerie jïh Sis-juhtjieraerie ¶ Voereseraeri jïh Mirrestallemen jïh funksjovneheaptoes raerie aktem onne lissiehtassem åadtjoeh gïehteldimmiedaltesisnie jaepien 2012. Sis-juhtijeraerie jåarhka seamma daltesisnie goh 2011. Fïerhte raerie aktem tjåadtjoen 50 % barkoevierhtiem åtna. ¶ Regijovnale evtiedimmieråajvarimmieh / sjïehteladteme jieliemasse ¶ Regijovnale evtiedimmievierhtieh leah meatan Regijovnale evtiedimmieprogrammesne (REP), jïh leah dåarjoejgujmie ektine Tjïelte- jïh regijovnaledepartementeste, Gööleme-jïh mearoegaedtiedepartementeste, Laanteburrie- jïh beapmoedepartementeste jïh Saemiedigkeste, fylhkentjïelten dåarjoe suerkesne. Jaepien 2012 149.916.000,- kråvnah, jïh naemhtie joekedamme: ¶ TRD Evtiedimmievierhtieh (kap 551 påaste 60) ¶ TRD Interreg-vierhtieh voernges (kap 551 påaste 60) ¶ Gööleme-jïh mearoegaedtiedepartemente (foente) ¶ Laanteburrie-jïh beapmoedepartemente ¶ Saemiedigkie - guektiengïelevoetevierhtieh ¶ FT Fylhkentjïelten evtiedimmievierhtieh ¶ FT Ålkoejielemevierhtieh ¶ SUMME orre vierhtieh ¶ Boekte beetsuvevierhtieh jaepeste 2011, bufferasse lyjkesåvva ¶ Tjåenghkies dåarjoe ¶ REP’se jaepien 2012 ¶ * Daate ånnetji vueliehkåbpoe sjædta juktie såemies beetnehdåarjoeh dorjesuvvieh ¶ gålkoen/goeven 2011 ¶ Vuesiehtimme bijjielisnie badth tsihkestahta annjebodts joekedimmieh nænnoestamme sjidtieh. ¶ Joekedimmie dehtie ållesth miereste REP’sne dorjesåvva akten prosessen jïh nænnoestimmien ¶ tjïrrh, ektiedamme Regijovnale evtiedimmieprogrammese, mij gïetedæmman båata fylhkendigkesne goeven. ¶ Lissine aamhtesegïetedæjjabarkose dle funksjovnesne aaj orre laavenjassh feerhmie laanteburriejïh beapmoesuerkesne reeremereformen sjïekenisnie. ¶ Finansieringeviehkie jielemen vööste ¶ Jïjtse læjkome regijovnale skovhtedåarjose, maam Innovasjovne Nöörje reerie lea jaapan 2012 2,25 mill. kråvnah. Jieleme-jïh åesiestimmiedepartemente jïh fylhkentjïelth Innovasjovne Nöörjem eekieh. Kontovre Noerhte-Trööndelagesne akte dïrrege maam fylhkentjïelte barkosne sïelti vööste nåhtede. Fylhkentjïelte sertie, 52 mill. kråvnah Innovasjovne Nöörjese 2012, dej gaskem vierhtieh skovhtedåarjose. ¶ Sektovren låhkoe konsesjovnefaamoebaalhkijste lea 6,69 mill. kråvnah jaepien 2012 jïh abpe ekonomijesoejkesjeboelhken. Lissine dle budsjedterede konsesjovnefaamoebaalhkah fylhkendigkien budsjedtesuerkesne. ¶ Lissine dle funksjovne aamhtesegïetedimmiem feerhmie, fylhkentjïelten finansieringeöörnegi sjïekenisnie. ¶ Voenges jïh regijovnale evtiedimmie ¶ Daate maaksoeh feerhmie mah leah ektiedamme barkose aktine tjåenghkies fylhkensoejkesjinie trööndelagefylhkide jïh Tråanten tjïeltese, ektiedahkoeprogramme, regijovnale soejkesjestrategije jïh jeatjah soejkesjeprosessh, jïh vijriesåbpoe barkoe iktedimmie- jïh bihkedimmiedïedtine soejkesje-jïh bigkemelaakese. Daan nuelesne aaj arealereereme båata, jïh barkoe sijjieevtiedimmine jïh væjranamme laavenjostoe Åarjel-Trööndelagine. Jïjnje dehtie barkoste mij lea ¶ REP’en sisnjelen lea daesnie, jïh gïehteldimmiedåarjoe Sisnjelds Nåamesjevuemien ¶ Regijovneraaran, Trööndelagen Fealadassese, jïh sïeltese Naboer AB, jïh meatan årrodh biepmehtimmiekonsulenth finansieradidh Flatangerese, Namsovsese jïh Fosnesese. Juktie såemies soejkesjeprosessh juhtedh, jïh maehtedh meatan årrodh unnebe evtiedimmiebarkojne dle aaj budsjedtevierhtieh lyjkeme soejkesje-jïh evtiedimmieråajvarimmide. ¶ Ålkoejieleme, tjaetsiereereme jïh reereme vijrijste jïh jaevrieguelijste. ¶ Dïenesje aamhtesegïetedæjjabarkoem feerhmie ålkoejielemen sisnjelen, daan nuelesne gïehteldimmiedåarjoe ålkoejielemesiebride, tjaetsieregijovneåajvaladtjese jïh reereme eah håvhtadamme vijrijste jïh jaevrieguelijste, jïh bïhkedimmie j.v. byjresen sisnjelen. Staateles vierhtieh ålkoejieliemasse jïh vijreråajvaræmman sijhtieh gaervies årrodh 2012. ¶ Bïjleruvtedïenesjh ¶ Gïehteldimmie dïedtem åtna voenges jïh regijovnale ektieskovhten åvteste. Åajvahkommes dle ektieskovhtedïenesjidie voenges ruvtesïeltijste åasta. Bïjleruvth leah dovne skuvlebussh, staarebussh jïh voenges bussh/persovnebuss. Dongkemeskovhte lea akte ahkedh stuerebe bielie ektieskovhtefaalenasseste fylhkesne. Mahte 8 mill. kilomeeterh bussh vuejieh fïerhten jaepien Noerhte-Trööndelagesne. Byögkelesvoete medtie 7,4 mill daestie åasta. Skuvlebussvuejeme akte ahkedh stuerebe låhkoe daestie. ¶ Ektieskovhte dajvine (daaroen KID) ¶ Juktie aktem dan ållesth ektieskovhtefaalenassem evtiedidh goh gåarede Noerhte-Trööndelagesne dle barkeminie åejvieruvtide bueriedidh, daerpiesvoeten mietie vuekieh evtedeminie skovhte-jïh hoksehtimmieskovhtese, jïh fokusem åtna iktedæmman jeatjah maekseldh skovhtijste. Faalenasse ¶ tseegkesovveme dongkeskovhten bïjre jeanatjommes tjïeltine. Stoerre joekehtsh faalenassi gaskem dejne ovmessie tjïeltine. ¶ Jaepien 2010 dle medtie 45.000 feelijh dongkemeskovhtefaalenassem fylhkesne nåhtadin. Daate læssanamme aaj jaepien 2011. Dah gellie feelijh vuesiehtieh dam sïejhme lissiehtimmiem feelijeevtiedimmesne ektieskovhtesne fylhkesne. Jïh dan åvteste busseektiedimmiem Stientjen jïh Namsovsen gaskem bueriedamme, dle akte hijven 34 % feelijeevtiedimmie sjidti 2009 raejeste 2010 raajan. Voestes bieliejaepien 2011 dle lissiehtimmie 21,4 % orreme, viertiestamme voestes bieliejaepine 2010. Dïhte faalenasse Stientje/Kråangkedajvesne lea læssanamme aktine dongkemeskovhtefaalenassine. Evtiedimmie orre skovhtevuekijste dorje guktie maahta vielie iktedimmiem utnedh jeatjah byögkeles maekseldh skovhtijste. ¶ Båtrutetjenester inkl. ferjedrift Vinhtseruvtedïenesjh, jïh aaj feerjagïehteldimmie ¶ Fylhkentjïelte feerja-jïh sneehpesvïnhtseruvtedïenesjh åasta daejnie laajrojne: ¶ Sneehpesvïnhtse: Fylhkentjïelte latjkoem åtna sïeltine FosenNamsos Sjø AS, juktie ruvteskovhtem åestedh laajrosne Namsovse ¶ – Rørvik – Leka, jïh aaj Sør-Gjæslingan giesege. Daate latjkoe aaj åestemem ¶ ruvteskovhteste feerhmie feerjalaajrojde Eidshaug ¶ – Gjerdinga jïh Borgan – Ramstadlandet. ¶ Latjkoeboelhke sneehpesvïnhtsese lea 8 jaepieh, 01.01.2010 raejeste, dejnie nuepine dam jåarhkedh 2 jaepieh. Laajroe 35.000 feelijh utni jaepien 2010. ¶ Vijriesåbpoe dle fylhkentjïelth Åarjel- jïh Noerhte-Trööndelage latjkoem utnieh sïeltine FosenNamsos Sjø AS åestemen bïjre ruvteskovhteste laajrosne Tråante ¶ – Vanvikan. Latjkoe ¶ faamoem åtna boelhken 01.01.2007 ¶ – 31.12.2013. Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte maaksa 60 ¶ % gïehteldimmiedåarjoste, mearan Åarjel-Trööndelage maaksa 40 %. Jaepien 2010 170.000 feelijh. ¶ Fylhkengeajnoefeerjah: Latjkoe åestemen bïjre ruvteskovhteste feerjalaajrojne Eidshaug ¶ – Gjerdinga jïh Borgan – ¶ Ramstadlandet vaasa 5 jaepieh 01.01-2010 raejeste, dejnie nuepine dam jåerhkedh 5 jaepieh. Jaepien 2010 dle daah göökte feerjah ållesth 6.700 feelijh jïh 4.500 bïjlh foeresjin. ¶ Reeremereformine dle fylhkentjïelte dïedtem åadtjoeji daej njieljie feerjalaajroej åvteste tsiengelen 1.b raejeste 2010: ¶ Latjkoe sïeltine Tide Sjø AS vaasa boelhken 01.01. 2007 ¶ Valkese feerjesne lij jaepien 2010 medtie 124.000 feelijh jïh 75.000 vuajastahkh. ¶ Jaepiej 2010 jïh 2011 aktem mieriedåarjoelatjkoem dorjeme sïeltine FosenNamsos Sjø AS gïehteldimmien bïjre laajrojste Ølhammeren ¶ – Seierstad jïh Hofles – Geisnes – Lund. ¶ Feerjah foeresjin medtie 31.000 feelijh jïh 51.000 vuajastahkh jaepien 2010. Laajrojde gaahtjemasse bïejeme jïh latjkoem dorjeme sïeltine FosenNamsos Sjø AS 01.01.2012 raejeste ¶ – 31.12.2019 raajan. ¶ Jaepien 2010 dle feerja medtie 79.000 feelijh jïh 86.500 vuajastahkh foeresji. Laajroem gaahtjemasse bïejeme jïh latjkoem dorjeme sïeltine FosenNamsos Sjø AS 01.01.2012 raejeste ¶ – 31.12 2019 raajan. ¶ Laajroe gaahtjemasse bïejeme jïh latjkoem dorjeme sïeltine Torghatten Trafikkselskap AS 01.01. 2010 raejeste ¶ – 31.12.2017 raajan. Feerja medtie 30.000 feelijh jïh 30.000 ¶ vuajastahkh foeresji jaepien 2010. ¶ Skovhtedïenesje funksjovneheaptoes almetjidie ¶ Feerhmie funksjovneheaptoes almetjidie, medtie 1900 utnijh, jïh ij leah akte faalenasse maam tjuara utnedh laaken mietie. Gaajhkh utnijh faalenassem åadtjoeh medtie 40 feelemi bïjre fïerhten jaepien, mearan nuerebe funksjovneheaptoeh faalenassh åadtjoeh 80 feelemi bïjre fïerhten jaepien. Lissine dah dåehkieh mah jårrehtsstovlem nåhtadidh, jïh leah jearohke sjïerebïjleste, jïh tjelmiehtadtjh/ pleesh, aktem lissie feelemekåarhtem åadtjoeh saaht mennie aalterisnie. Pryövenasseprosjekte vuartesje mejtie gåarede TT-skovhtem iktedidh jeatjah såarhts skovhtine. Guhkiebasse dle daate maahta konsekvensh evtiedæmman åadtjodh daan beajjetje faalenasseste. ¶ Fylhkengeajnoeh, gïehteldimmie jïh gorredimmie ¶ Budsjedteraeriestimmie våaromem vaalta tjåenghkies fylhkengeajnoesoejkesjisnie boelhken 2010 ¶ – 2013, nænnoestamme fylhkendigkesne ruffien 2011 (FD- aamhtese nr. 11/55). ¶ «Tjåenghkies fylhkengeajnoesoejkesje 2012-2013» lea tjïrrehtamme nænnoestamme strategijenotaaten mietie, jïh våaromem åtna «Fylhkengeajnoesoejkesjisnie boelhken 2010- 2013» (FD-aamhtese nr. 09/20) jïh «Dahkoesoejkesje 2010-2013 (2019) orre fylhkengeajnojde» (FDaamhtese nr. 09/65). Soejkesjetjaatsege tjåanghkan beaja dejtie göökte soejkesjidie mah leah bijjielisnie neebneme, jïh ij aktem jeatjah prijoriteetem darjoeh skåårvemeprosjektijste jïh råajvarimmijste. Men aktem iktedimmiem dorjeme gellie suerkiej sisnjeli juktie tjïelkestidh jïh seammalaakan darjodh dej göökte fylhkengeajnoesåarhtigujmie. Geajnoenedte lea funksjovneklaassine juakeme. Jïjnjh govlehtimmielahtestimmieh jïh raerieh soejkesjebarkose böötin, jïh daate joekoen hijven orreme juktie aktem soejkesjetjaatsegem hammoedidh mij lea hijvenlaakan gårreldamme guejmiej luvnie. ¶ Dah sjïehtedimmieh mah leah fylhkengeajnoesoejkesjisnie nænnoestamme, aktem stuerebe dïedtem vadta fylhkentjïeltese, jïh åvtese dle daerpies fylhkengeajnoebudsjedtem lissiehtidh, juktie dejtie orre laavenjasside voebnesjidh. Seamma tïjjen dle sjïehtedimmieh darjoeh guktie daerpies sjædta aktine sjeakoeminie jïh tjïelkestimmine fylhkentjïelten geajnoedïedteste. Fylhkentjïelte dïedtem åådtje vaedtseme- jïh sygkelegeajnoej jïh feristi åvteste, jïh akte læssanamme dïedte geajnoetjoevkesi åvteste. Lissine dle fylhkengeajnoesoejkesje bigkemeraasth nænnoste, jïh prinsihph tjïelkeste sjiltadimmien jïh aksellast-gaertjiedimmiej bïjre, jïh guktie edtja gajvemidie vuarjasjidh. Tjåanghkan dle jarkelimmieh aktem buerebe våaromem vedtieh akten radtjoes reeremasse fylhkengeajnoenedteste, lissine dle sjæjsjalimmiej våarome jïh prinsihph tjyölkehkåbpoe sjidtieh dejtie mah geajnoem nåhtadieh. ¶ Gosse fylhkentjïelte dïedtem åadtjoeji vaedtseme- jïh sygkelegeajnoej åvteste, dle sæjhta jiehtedh fylhkentjïelte gaajhkh vaedtseme- jïh sygkelegeajnoeh fylhkengeajnoej mietie eekie, jïh fylhkentjïelte edtja dïedtem vaeltedh gïehteldimmien jïh gorredimmien åvteste dejtie geajnojde mejtie tjïelth daan biejjien juhtieh. ¶ Buekteme fylhkengeajnoesoejkesje aktem sjeakomem jïh tjïelkestimmiem kreava fylhkentjïelten geajnoedïedteste reeremereformen mietie. Soejkesje aktem hijven våaromem vadta juktie fylhkengeajnojde reeredh, jïh dallatjinie barkoem aalka dejtie nænnoestamme prinsihpide sjïehtesjidh jïh åtnose vaeltedh. Daerpies naaken dejstie ånnetji ånnetji sjïehtesjidh, men pryövoe jarkelimmide saetniedehtedh dan varke gåarede. ¶ Gïehteldæmman-/gorredæmman dle mierie 270,6 mill kråvnah, bielelen merverdiavgift. ¶ Gïehteldimmie lea gaajhkh laavenjassh jïh ruvtijnh mah leah daerpies ihke geajnoe edtja fungeradidh goh soejkesjamme. Tjïerteste gorredimmiem goh daerpies råajvarimmieh juktie aktem vihties kvaliteetem tjåadtjoehtidh, jallh geajnoem bueriedidh skaaraj jïh napkemen mænngan, jallh gosse ij geajnojde pryöjjadamme. ¶ Mijjieh aerviedibie aktem fïerhten jaepien valkeselissiehtimmiem nuelelen 1 %, dovne geehpes jïh leevles vuajastahkide. ¶ Tsihkestahta daam joekedimmiem gïehteldimmie-/gorredimmiebudsjedteste barkose jïh deadtan (mill. 2012-kråvnah bielelen merverdiavgift): ¶ Barkoe ¶ Budsjedte- raeriestimmie ¶ Daerpiesvoete fylhkengeajnoesoejkesjisnie ¶ Gïehteldimmielatjkoeh ¶ Geajnoetjoevkesh, straejmie meatan ¶ Kruanasijjieh, pumpestasjovnh jv ¶ Gorredimmie asfaltegeajnoeh ¶ Mïerhkesjiimmie jïh sjiltadimmie ¶ Gorredimmie pruvvijste ¶ Bueriedimmie rekkverkeste ¶ Tjirkeme væjroej vööste ¶ Daerpies bueriedimmieh, jeatjah ¶ Grunnerverv Dåårrehtimmie dajveste ¶ Jaepien 2012 aktem dejstie gïehteldimmielatjkojste orreste. Naemhtie guktie åasaevtiedimmiem dååjrehte dagkarinie latjkojne regijovnesne jïh jeatjah lehkesne laantesne, dle medtie 40 % maaksoelissiehtimmie sjædta, lissine dam sïejhme åasalissiehtimmiem. Gïehteldimmielatjkojde bieljele gålkoen, jïh faamoem åadtjoeh skiereden 1. b. raejeste 2012. Gïehteldimmielatjkoe akte åasastaeriedimmie Stati ¶ stisk sentralbyrå’ste (SSB) entreprenøren muhteste, mij lea sagki jollebe ¶ goh dïhte åasastaeriedimmie mij la budsjedtesne. ¶ Daate raeriestimmie dorje guktie akte giehpiedimmie sjædta dejstie barkojste goh saedtiedehteme, skåajjeröönjeme, raedtiebietskeme, veajhtareenskeme jïh vielie, viertiestamme dejnie mij leah latjkojne. ¶ Gorredimmie asfaltegeajnojste lea giehpiedamme gosse vierteste daerpiesvoetine jaapan 2012. Gosse ij beetnegh daerpies bueriedæmman læjkoeh, dle napkeme daejnie geajnojne sæjhta læssanidh. ¶ Man jïjnje daerpies geajnojde mierhkesjidh lea jearohke man jïjnje geajnoenedteste mij orre asfaltem åådtje, jïh lea dannasinie unnebe gosse gorredimmie asfaltegeajnojste geahpanamme. Edtja aaj vaenebe båeries jïh irhkeme sjilth målsodh. ¶ Raeriestamme seamma daltesem utniehtidh goh daan jaepien juktie pruvvieh gorredidh, dajvh åestedh, geajnoetjoevkesi åvteste maeksedh jïh væjroen vööste vaarjelidh kraesietseegkeldahkine. ¶ Påaste daerpies bueriedimmieh lea åajvahkommes maaksoeh maeksedh mah böötin væjroen jïh dulvien mænngan jaepien 2011. Lyjkeme vierhtieh væjrose jaepien 2012 leah vueliehkåbpoe goh veanhtadamme åtnoe. ¶ 1.3.4 Byjreseråajvarimmieh ¶ Akte orre, unnebe jïh geehpebe vinhtse sneehpesvïnhtselaajrosne mij ij dan varke vuejieh, båeltemasseåtnoem giehpede jïh aktem byjresedïenestem vadta dannasinie vaenebe luejhtemh sjædta klijmagaassijste. Dongkemeskovhte, skovhtedïenesje jïh hoksehtimmieruvth tjïeltine sijhtieh dovne ekonomeles jïh byjreseligke dïenesth vedtedh fylhkentjïeltese, jïh mierielatjkojne dej stööremes ruvtebïjlesïeltigujmie, desnie sïelth aaj tjoereme byjresem krööhkestidh. ¶ Asfalteprogramme fylhkengeajnojde sæjhta unnebe båeltemasseåtnoem vedtedh jïh destie aaj vaenebe luejhteme. ¶ Dah barkijh byjresekrieviemidie dåarjedieh mah fylhkentjïeltese biejesuvvieh sïejhmelaakan, vuesiehtimmien gaavhtan vuelkemeprinsihph. ¶ 1.3.5 Skåårvemh ¶ Fylhkengeajnoe ¶ Skåårvememierie fylhkengeajnojde lea 277,29 mill. kråvnah, daestie fylhkentjïelten jïjtse finansieringe 274,87 mill. kråvnine jïh tjïelten dåarjoe, 2,42 mill. kråvnine. ¶ Nænnoestimmien mietie fylhkendigkesne ruffien 2011 (FD-aamhtese nr. 11/55) dle ussjedeminie tjïelth edtjieh 25 % maaksojste maeksedh skåårvemidie geajnoe-/sygkelegeajnojne fylhkengeajnoej mietie, funksjovneklaassesne C jïh D. Goh aarebi dle tsihkestahta tjïelth 50 % dåarjoem vedtieh valkesejearsoesvoeteråajvarimmide tjïelten geajnojne. Tjïelth råajvarimmide tjïrrehtieh. Fylhkentjïelte 50 % dåarjoem vadta. ¶ Skåårvememieresne lea aaj dïhte bielie maam aervede lea maakseme löönemen tjïrrh mij reentekompensjovnem vadta. ¶ Joekedimmie skåårvemebudsjedteste (2012-kråvnah): ¶ Dåårjeme ¶ Dåarjoe 2012 ¶ Beetsuvedaårjoe ¶ Gusnie/råajvarimmie ¶ Maaksoe 2012 åvtelen ¶ NTFT ¶ Jeatjah ¶ Ållesth ¶ Råajvarimmie laajrojne (Q310) ¶ Stientje/Namsose/Verran/Namdalseiden tjïelte ¶ Leksviken tjïelte ¶ Namdalseiden tjïelte ¶ Frostan tjïelte ¶ Jarkelimmie Viken ¶ Nærøyen tjïelte ¶ Unnebe bueriedimmieh ¶ Gorredimmieråajvarimmie/ bueriedimmie ¶ Snåasen tjïelte ¶ Lønseth-Nagelhus,beetsuve ¶ Inderøyen tjïelte ¶ Inderøyen tjïelte ¶ Skierden tjïelte ¶ Skierden tjïelte ¶ Skierden tjïelte ¶ Skïerden tjïelte ¶ Flatangeren tjïelte ¶ Nærøyen tjïelte ¶ Nærøyen tjïelte ¶ Nærøyen tjïelte ¶ Verran tjïelte ¶ Inderøyen tjïelte ¶ Lievengen tjïelte ¶ Lievengen/Verdal tjïelte ¶ Lievengen tjïelte ¶ Frostan tjïelte ¶ Frostan tjïelte ¶ Frostan tjïelte ¶ Skierden tjïelte ¶ Inderøyen tjïelte ¶ Lijren tjïelte ¶ Skjelbreid-Aagård ¶ Lekan tjïelte ¶ Viknan tjïelte ¶ Naan sjïere bueriedimmieh (Q326) ¶ Varke råajvarimmieh ¶ Skïerden tjïelte ¶ Lievengen tjïelte ¶ Inderøyen tjïelte ¶ Inderøyen tjïelte ¶ Pruvvieh (Q325) ¶ Lievengen tjïelte ¶ Nærøyen tjïelte ¶ Overhallan tjïelte ¶ Vaedtseme- jïh sygkelegeajnoeh (Q330) ¶ Overhallan tjïelte ¶ Himo-Skogmo, beetsuve ¶ Snåasen tjïelte ¶ Snåasen jarnge, beetsuve ¶ Skierden tjïelte ¶ Båeries Moen skuvle, beetsuve ¶ Lievengen tjïelte ¶ Lysaker-Korsbakken, beetsuve ¶ Viknan tjïelte ¶ X luvhtie fv770 gaarsjelimmiesæjjan ¶ Stientjen tjïelte ¶ Flatangeren tjïelte ¶ Disposisjovnese ¶ Inderøyen tjïelte ¶ Valkesejearsoesvoeteråajvarimmieh (Q340) ¶ Kråangken tjïelte ¶ Sandøladalen, gaejviebueriedimmie ¶ Valkesejearsoesvoeteråjvarimmie fg ¶ Valkesejearsoesvoeteråajvarimmie tg ¶ Byjrese-jïh hoksehtimmieråajvarimmie (Q350) ¶ Stientjen tjïelte ¶ Byjresegaatoe Vellamelen ¶ Byjrese- jïh hoksehtimmieråajvarimmie ¶ Ektieskovhteråajvarimmie(Q360) ¶ Soejkesjimmie (Q370) ¶ Ållesth ¶ * Raeriestamme bommebeetnehprosjekte ** Bommebeetnehprosjekte ¶ Ållermaahteme skåårvemeprosjekth ¶ Skåårvemh bommebeetnegigujmie daejnie laajrojne: ¶ 1. Fg 17 Stientje-Namsose, Stientje, Verran, Namdalseid jïh Namsosen tjïelth Fylhkendigkie nænnoesti aamhtesisnie 10/66, bielieh nuhtjedh dehtie byögkeles låhkoste juktie Fg 17-prosjektem maeksedh, åvtelen Stoerredigkie bommebeetnegeohtsemem jååhkesji. Dellie nænnoesti vierhtide nåhtadidh geajnoe-jïh sygkelegeajnojne Sæviken jïh Spillumshøgdan gaskem jïh Årgård pruvvesne. Geoteknihkeles kapasiteten gaavhtan dle aalka dejgujmie 2012. Raereste aaj Bangsundgaejviejgujmie aelkedh. Daate bielieprosjekte sæjhta jïjnjh gierkielaahpehtsh jïh plearoeh vedtedh mah sijhtieh åtnose båetedh jeatjah bielieprosjektine, gaskem jeatjah dajvem stabiliseradidh. ¶ Raereste 40 mill. læjkodh juktie aelkedh Årgård pruvvine, jïh geajnoe-jïh sygkelegeajnojne Sæviken jïh Spillumshøgdan gaskem, Bangsundgaejviejgujmie jïh muvhtene lehkesne geajnoebealam bueriedidh. ¶ Raereste 8,7 mill. kråvnah læjkodh juktie vijriesåbpoe soejkesjidh. Goh arealesoejkesjimmie, barkoe bommebeetnegeohtseminie jïh såemies salkehtimmieh. ¶ 2. Fosen-geajnoeh - ¶ ”Ei’ tim’ te’ By’n”, Leksviken tjïelte ¶ Fylhkengeajnoesoejkesjisnie lyjkeme 90,8 mill. kråvnah prosjektese. Daestie 48,3 mill. kråvnah aarebi dåårjeme. Raeriestamme dåarjoe 2012 lea 20,3 mill. kråvnah. Edtja vierhtide Noerhte-Trööndelageste nåhtadidh (såemies bieline) fg 715 Vannvikan- Keiserås (Vannvikbakken) ¶ Vanvikbakken lea kroessen luvhtie fg 715/755, gaejvemen gåajkoe ¶ Kråkmo’en vuestie ¶ Keiseråsen lihke, jïh desnie jïjnjh bïjlh tjomhpine båetieh feerjeste, jïh dellie guhkies raajroe sjædta deavan bæjjese. Dah bïjlh mah mubpelen vuejieh edtjieh maaje feerjam jaksedh jïh varke vuejieh. Vijriesåbpoe dle gåevieh nåake orreme dovne horisontale jïh vertikale, jïh gellie gaejvemh orreme. Prosjekte ussjede daejtie haestiemidie loetedh daej råajvarimmiejgujmie: kroessem jarkelidh, horisontale jïh vertikale gåevieh bueriedidh, voenges geajnoem bigkedh juktie gaejvemh giehpiedidh jïh «goegkerdhsijjiem» darjodh deavan bijjiegeatjan. Orre geajnoe bigkesåvva bieline gåhkoste. Prosjekte lea meatan Fosen-geajnojne jïh aervede ållesth maaksoe 109,7 mill. kråvnah sjædta (2011-kråvnah). Prosjekten bigkeminie eelki ruffien 2011 jïh sæjhta illedh 2012. ¶ Skåårvemh bielelen bommebeetnegh: ¶ 1. Fg 766 Åsnes pruvvie, Namdalseiden tjïelte. ¶ Maaksoe 50.5 mill. kr., raereste 15 mill. kr jaepien 2012, jïh aktem beetsuvedåarjoem 4.5 mill kråvnine jaepien 2013. ¶ 2. Fg 753 Jarkelimmie Viken, Frosta tjïelte ¶ Maaksoe 11,9 mill. kr., raereste aktem dåarjoem 9,9 mill. kråvnine jaepien 2012. Aarebi dåårjeme 2.0 mill. kråvnah. Gellene lehkesne geerve betnietsiehkie. Dorjesåvva 2012. ¶ 3. Fg 543 Klungvik-Ottersøypruvvie, Nærøyen tjïelte ¶ Geajnoe akten sneehpeslaejriedajven tjïrrh jåhta mij jïjnjh geehpes saedtieveahkah kreava. Dan åvteste dle prosjekte illesåvva, åvtelen geajnoe dan dajven sijse båata gusnie nåake betnietsiehkie, jeatjah gaavhtan dle krievije vuekieh sijhtieh gaajh stoerre maaksoelissiehtimmieh vedtedh. Aervede maaksoe 12.2 mill. sjædta jis edtja dam soejkesjamme laajroem tjïrrehtidh. Voestes maaksoe 4.8 mill. kråvnine våaroemasse biejesåvva. ¶ Bueriedimmie 10 tonnese, asfaltine ¶ Raeriestamme beetsuvedåarjoem prosjektide mah leah illeme jïh mejgujmie nïerhkeme 2011, men ållesth beetnehdåarjoem fååtesieh. ¶ Prosjekth mah eelkin 2011 jïh illieh 2012: ¶ Prosjekte ¶ Tjïelte ¶ Gåhkoe ¶ Skierde ¶ Skierde ¶ Skierde ¶ Skierde ¶ Prosjekth mah maehtieh aelkedh jïh illieh 2012: Prosjekte ¶ Tjïelte ¶ Gåhkoe ¶ – Rismark (tsihkestahta ¶ nænnoestimmiem) ¶ – Vinge (tsihkestahta ¶ nænnoestimmiem) ¶ Prosjekth mah maehtieh aelkedh 2012 jïh illedh 2013: Prosjekte ¶ Tjïelte ¶ Gåhkoe ¶ – Draveng (tsihkestahta ¶ nænnoestimmem) ¶ Skierde ¶ (tsihkestahta nænnoestimmem) ¶ – Ågård (tsihkestahta ¶ nænnoestimmiem) ¶ nænnoestimmiem) ¶ nænnoestimmiem) ¶ Aalka prosjektigujmie dajveåesteminie, gamtoevijriedimmine jïh veajhta/-dreneringebarkoejgujmie jïh veajhtagirsemålsoeminie. Aervede daan barkoen åasa lea medtie 25 % dejstie ållesth maaksojste, mij lea seamma goh 13.3 mill. kråvnah jaepien 2012. Såemies prosjekth mejtie maahta darjodh 2012 Prosjekte ¶ Tjïelte ¶ Gåhkoe ¶ – Tømte (tsihkestahta ¶ nænnoestimmiem) ¶ – Krogs (tsihkestahta ¶ nænnoestimmiem) ¶ – Gjørv (tsihkestahta ¶ nænnoestimmiem) ¶ Pruvvieh ¶ Fg 125 Halsanbrua, Lievengen tjïelte ¶ Tjuara pruvviem ræjvodh jïh orre pruvviem bigkedh, tjuara tjïelten tjaetsie-jïh såelsiegirsem jeatjahtehtedh. Aerviedamme maaksoe 6,7 mill. kråvnah. ¶ Fg 401 Sandmobrua, Overhallan tjïelte ¶ Pillare molsesåvva jaepien 2012. Maaksoemierie 1.8 mill. kråvnah. ¶ Fg 530 Ånes kulvert, Nærøyen tjïelte ¶ Orre kulverte pruvvese. Daeie betnietsiehkiem salkehteminie. Maaksoemierie 1,6 mill. kråvnah. ¶ Geajnoe-jïh sygkelegeajnoeh ¶ Raeriestamme beetsuvedåarjoem dejtie prosjektide mah leah illeme, men ållesth maaksoem fååtesieh: ¶ – Skogmo, Overhallan tjïelte ¶ Ållesth maaksoe 19,2 mill. kråvnah. Beetsuvedåarjoe 2,3 mill, kråvnah. ¶ Fg 323 Snåasen jarnge, Snåasen tjïelte ¶ Beetsuvemaaksoe 0,75 mill. kråvnah. ¶ – Korsbakken, Lievengen tjïelte ¶ Orre vaedtseme-/sygkelegeajnoe skuvledajveste Skognen luvhtie Gråmyran gåajkoe ¶ Maaksoe: 13,1 mill. kr., mestie fylhkentjïelten låhkoe lea 9,83 mill. kråvnah. ¶ –gaarsjelimmiesijjie, Viknan tjïelte ¶ Veanhtede stuvrehtimmiesoejkesje nænnoestamme sjædta gïjren 2012. Bigkemem dorje tjaktjen 2012. ¶ Maaksoemierien 1,6 mill. kråvnah, ij leah nuekies juktie prosjektem tjïrrehtidh. ¶ Orre maaksoesoejkesje dorjesåvva tjaktjen 2011. ¶ Jeatjah vaedtseme-jïh sygkelegeajnoeh: ¶ Fg 762 Mælakorsen-Røysing, Stientjen tjïelte ¶ Raeriestamme dåarjoe 6,6 mill. kråvnah ¶ Veanhtede stuvrehtimmiesoejkesje nænnoestamme sjædta gïjren 2012. Bigkeme tjaktjen 2012. Illesåvva 2013. ¶ Fg 766 Fløanskogen-Lauvsnes, Flatangeren tjïelte ¶ Raeriestamme dåarjoe 2,2 mill. kråvnah. ¶ Daelie stuvrehtimmiesoejkesjem darjoeminie. Bigkeme tjaktjen 2012. ¶ Maaksojde tjïelkeste tjaktjen 2011. ¶ Råajvarimmieh valkesejearsoesvoeten gaavhtan ¶ Råajvarimmieh valkesejearsoesvoeten gaavhtan muvhtene lehkesne (ALARP), råajvarimmieh olles geajnoste vuejieh (URF), dåarjoe juktie gaejvemh bueriedidh, rekkverk biejedh, vaedtsemesijjieh jearsoesåbpoe darjodh jïh varke råajvarimmieh ¶ Raeriestamme dåarjoe jaepien 2012: 11,7 mill. kråvnah. ¶ Fg 74 Sandøladalen, Kråangken tjïelte ¶ Gåeviebueriedimmie. ¶ Raeriestamme dåarjoe jaepien 2012: 4.4 mill. kråvnah. ¶ Råajvarimmie tjïelten geajnosne mij seamma stoerre jallh stuerebe voenges jïjtsemaaksoem kreava. ¶ Maaksoe 4.4 mill. kråvnah., mestie fylhkentjïelten låhkoe lea 2,2 mill. kråvnah. ¶ Byjrese ¶ – jïh hoksehtimmieråajvarimmieh ¶ Fg 17 Vellamelen byjresegaatoe, Stientjen tjïelte ¶ Maaksoe 9,7 mill. kråvnah. Raeriestamme beetsuvedåarjoe jaepien 2012: 3,6 mill. kråvnah. Dorjesåvva 2012. ¶ Refusjovne råajvarimmieh gijjien vööste: ¶ Jåerhkedh refusjovneöörneginie gijjieråajvarimmide, raajan 50 % maaksojste maeksedh ohtsemen mietie privaate almetjijstie. ¶ Raeriestamme dåarjoe: 0,2 mill. kråvnah. ¶ Asfalteråajvarimmieh byjresen gaavhtan, dåarjoe gijjieråajvarimmide jïh sjeakodh desnie gusnie dåeriesmoerh geajnoebealah: ¶ Aerviedamme maaksoe lea 0,5 mill. kråvnah. ¶ Ektieskovhteråajvarimmieh ¶ Busselåammah jïh faasoeh jïh bueriedimmie tjoelmesijjijste ¶ Raeriestamme dåarjoe: 2,1 mill. kråvnah ¶ Soejkesjimmie ¶ Lyjke 14 mill. kråvnah soejkesjæmman prosjektijste tjïeltebieliesoejkesje- jïh stuvrehtimmiesoejkesjedaltesisnie, lissine dam maam raeriestamme goh soejkesjimmievierhtieh «Fg 17-prosjektesne» . ¶ Ånnetji ov-seekere mejtie buektehte 15 % skåårvemijstie prosjektide tjïrrehtidh. Daate tjïelten soejkesjegïetedimmien gaavhtan, tjïelten meatanfinansieringe, betnietsiehkie mah eah lin åehpies aareh soejkesjimmieboelhken, jïh dåeriesmoerh dajvem åestedh råajvarimmide. ¶ 1.4.1 Sektovren gïehteldimmiemierie ¶ Raereste aktem nettoe gïehteldimmiemieriem sektovrese joekedidh, 53,5 mill. kråvnine. Dïenesjedorjemassen våarome læssene 3,4 mill. kråvnajgujmie, viertiestamme voestes budsjedtine 2011. ¶ Goere juhtije åasadaltesem vuesehte, 2012-kråvnine jaepeste 2012. ¶ Regijovnale daltese juhtemasse jïh ¶ skåårvemidie Rock City’se lea aarebi finansieradamme fïerhten ¶ jaepien dåarjoejgujmie Regijovnale Evtiedimmieprogrammeste. 2012 raejeste dle 1,2 mill. kråvnah sertiestamme Regijovnale Evtiedimmieprogrammeste kultuvresektovrese, goh akte ihkuve maaksoe kultuvrebudsjedten bijjelen. ¶ Museumesuerkesne dle fylhkentjïelte sov låhkoem lissiehtamme seammalaakan goh staate, dovne Stiklestad nasjovnale kultuvrejarngese A/S jïh Musee ¶ t Midt’se. Lissine dle fylhkentjïelte sov låhkoem lissiehtamme Museet Midt’se, dannasinie 6 orre tjïelth leah meatan sjïdteme ¶ guejmievoetelatjkoen sjïekenisnie. Dåarjoe Stei ¶ nvikholmen Musikkteater’ese lea læssanamme ¶ funksjovnejoekedimmien mietie staaten jïh Skierden tjïelten gaskem. Tjåanghkan daate 1,5 mill. kråvnah. ¶ Jaapan 2012 (ikth dåarjoe) dle sijjiem gaavneme kultuvremojhtesevaarjelimmiem nænnoesåbpoe darjodh 1 mill. kråvnajgujmie. Daate juktie tjelmide bïejedh dejtie ektiedimmide arealepolitihken jïh kultuvremojhtesepolitihken gaskem, jïh ektiedimmiem lissiehtidh kultuvremojhtesebielien daarjoen jïh aarvoesjugniedimmien gaskem. Daerpies orreme jeatjah prijoriteeth darjodh suerkien sisnjelen 0,3 mill. kråvnajgujmie, dannasinie giehpiedimmie ekonomijesoejkesjemieresne sjïdteme. ¶ Fylhkentjïelten dïedt ¶ e juktie Midtnorsk Filmfond’se læjkodh Tråanten tjïeltine jïh Åarjel ¶ Trööndelagine ektine, öörnesåvva Regijovnale evtiedimmieprogrammen tjïrrh. ¶ Netto gïehteldimmiemiereste jaepien 2010, 62,8 mill. kråvnine, dle Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte medtie 30 mill. kråvnah dåarjojne vedti ovmessie råajvarimmide. Gïehteldimmiedåarjoe institusjovnide fylhkentjïelten aajhterigujmie/ jïh jallh guejmievoetine lij medtie 25 mill. kråvnah. Inklusijve staateles dåarjoeöörnegh, dle kultuvregoevtese mahte 80 mill. kråvnah dåarjojne joekedi jaepien 2010. ¶ 1.6.2 Ulmieh, prijoriteeth jïh haestemh ¶ Ulmieh ¶ Daah ulmieh leah tjåadtjoen ekonomijesoejkesjeboelhken: ¶ Tjeahpoe- jïh kultuvrevuesiehtimmiem gorredidh gaajhkide almetjidie, maanah jïh noerh leah åejvieulmiedåehkie ¶ Laavenjostoem vijrjiesåbpoe evtiedidh eejhtalleme-, iedtjesiebriejgujmie, voenges siebriedahkigujmie jïh tjïeltigujmie juktie visjovnem «Kultuvre gaajhkesidie» jaksedh ¶ Aktem hijven kvaliteetem evtiedih fylhkentjïelten reereme- jïh dïenesjelaavenjassine kultuvresuerkien sisnjelen, jïh g.j universelle hammoem krievedh gaarsjelimmietseegkeldahkine, kultuvregåetine jïh dorjesinie ¶ Kultuvren ulmide vijriesåbpoe evtiedidh laavenjostoen tjïrrh jeatjah siebriedahkesuerkiejgujmie, g.j kultuvrejielemh, almetjehealsoe, lïerehtimmie j.v. ¶ Dah vihkielommes dïedtesuerkieh, strategijh jïh soejkesjh jis edtja dejtie bijjielisnie neebneme suerkide jaksedh: ¶ Dorjemasse- jïh vuesiehtimmiedïedte profesjovnelle tjeahpoen åvteste gaajhkide maadthskuvlide fylhkesne Dan kultuvrelle skuvlevoessen tjïrrh ¶ Dåarjoeöörnegh eejehtallemasse jïh kultuvrese hijvenlaakan reeredh ¶ Museumtrategeles våarome (FD 10/6) ¶ Dahkoesoejkesje kultuvremojhtesepolitihkese ¶ Teaterestrategeles våarome ¶ Dåarjedidh jïh raerieh vedtedh disse mij gaarsjelimmiegåetieh jïh kultuvregåetieh bigkedh, guktie dah dejtie krievemidie åadtjoeh universelle hammoen bïjre ¶ Dahkoesoejkesje gaarsjelæmman jïh fysiske darjoemasse ¶ Strategeles soejkesje profesjovnelle musihkevuesiehtæmman ¶ Strategije- jïh dahkoesoejkesje kultuvrejieliemidie ¶ Haestemh ¶ Sïejhme: Kultuvresuerkesne gelliesåarhts aktöörh jïh iedtjh. Dan åvteste dle hijven laavenjostoe jïh ektiedahkoe staateles jïh tjïelten aktöörigujmie, lissine ektiedahkoem institusjovnigujmie jïh siebriejgujmie jïh aaj dej gaskem, sæjhta joekoen vihkeles årrodh. ¶ Dïhte gåhkoe veanhtadimmiej gaskem fylhkentjïelten viehkien bïjre dovne faageles jïh ekonomeles tjïeltijste, staateste, siebrijste jïh institusjovnijste lea akte stoerre haesteme abpe kultuvresuerkien sisnjelen. ¶ Orre haestemh Ekonnomijestrategijeste 2012 ¶ – 2015 (fylhkendigkieaamhtese nr 11/52) jïh jeatajh ¶ nænnoestimmieh fylhkenraeresne jïh fylhkendigkesne: ¶ ”Fylhkendigkien mïelen mietie dle byöroe nuepie årrodh aktine jeatjah prijoriteradimmine ¶ kultuvresuerkien sisnjelen, aktine buerebe joekedimmie geografeles jïh sosioekonomeles. ¶ Råajvarimmieh mah juhtieh: a) Juhteme jïh evtiedimmie Dehtie kultuvrelle skuvlevoesseste (DKS) gaajhkide maanide jïh noeride gaajhkine tjïeltine. b) Vrimmel-festivalem pryövedh Byjngetje Nåamesjevuemesne (11 biejjieh jïh 74 heannadimmieh) ¶ – mij dorje guktie daerpies sjædta DKS'em nænnoesåbpoe darjodh ¶ råajvarimmiejgujmie mah leah ektiedamme Dan kultuvrelle vaedtsemeklaahkese (voeresh) jïh gaahpoeh faalenassh. 2) Ekonomijestrategije 2012-15: Edtja aktem noerepolitihkeles strategijem evtiedih mij gaajhkide biehkide feerhmie fylhkentjïelten noereråajvarimmiej sisnjeli, gaajhkine sektovrine. ¶ Råajvarimmieh mah juhtieh: a) Dåaresthsektovrielle barkoe, gusnie Noerhte-Trööndelagen Maana jïh Noereraerie lea tjåadtjoehtæjja prosessen åvteste 3) Fylhkenraerieaamhtese 11/33, Fylhkentjïelten barkoe pilgrimesuerkesne: ¶ ”Fylhkenraerie sæjhta båetijen aejkien vierhtiej bïjre sjæjsjalidh, juktie regijovnale barkoeh ¶ gorredidh pilgrimesuerkesne, fylhkentjïelten ekonomijesoejkesjen tjïrrh ¶ Råajvarimmieh mah juhtieh: a) Fylhkentjïelte lea lïhtseginie ståvrosne akten annjebodts nasjovnale pilgrimejarngese Tråantesne b) Stiklestad Nasjonale Kultursenter AS (SNK AS) goh vihkeles aktööre juktie pilgrimebarkoem evtiedidh Trööndelagesne 4) Fylhkendigkieaamhtese 11/35, Båetijen aejkien kultuvremojhtesereereme NoerhteTrööndelagesne: ¶ ” Vierhtieh juktie nasjovnale aarvoeh gorredidh soejkesje- jïh bigkemeaamhtesinie urrebe ¶ tïjjen kultuvremojhtesereeremen sisnjelen, sæjhta bæjjese vaeltedh ekonomijesoejkesjeboelhken jaepiej 2012-2015. Fylhkendigkie sæjhta tjerkebelaakan barkedh juktie barkoeveahka barkijedåahkan sjeahta kultuvremojhtesesuerkesne, jïh fylhkenraeriem birrie akten virjiesåbpoe soejkesjen bïjre dan båetijen aajkan kultuvremojhtesevaarjelæmman Noerhte-Trööndelagesne ¶ Raeriestamme råajvarimmide: a) Vierhtieh budsjedtsne 2012 juktie fokusem bïejedh synergijidie aerealepolitihken jïh kultuvremojhtesepolithihken gaskem, jïh ektiedimmiem lissiehtidh kultuvremojhtesesuerkien daajroen jïh aarvoesjugniedimmien gaskem. 5) Fylhkendigkieaamhtese 11/36, Strategije profesjovnelle musihkevuesiehtæmman NoerhteTrööndelagese 1) ¶ ”Nænnoste strategijem profesjovnelle musihkevuesiehtæmman, goh dïhte mij otnjegem ¶ beaja dan barkose profesjovnelle musihkevuesiehtimmine Noerhte-Trööndelagesne jaepien 2015 åvtese. 2) Fylhkendigkie sæjhta dajvemusihkereöörnegem Namsosesne jeatjahtehtedh jïh dam nænnoesåbpoe darjodh, guktie vierhtie buerebelaakan åtnose båata Nåamesjevuemesne. 3) Dej ekonomeles mieriej sisnjeli musihkesuerkesne, dle fylhkendigkie sæjhta aktem dorjemassedåarjoeöörnegem tseegkedh profesjovnelle tjeahpose NT'sne. 4) Fylhkentjïelten vijriesåbpoe barkoe strategijine dorjesåvva ekonomijesoejkesjen jïh budsjedtenænnoestimmien tjïrrh. ¶ Råajvarimmieh tjaktjen 2011: a) Tjaktjen 2011 ¶ – digkiedimmieh jïh rååresjimmieh Namsosine, 2. mearhketjen bïjre. ¶ ”Sjïehtesje dåarjoem Rock City’se, ¶ Namsose 2010 raejeste, ¶ fylhkentjïelten gïehteldimmiebudsjedtesne ¶ Råajvarimmieh tjaktjen 2011: Meatan vaalteme gïehteldimmiebudsjedtesne 2012 raejeste. ¶ 1.4. 3 Dïenesjh jïh dïenesjedorjemasse ¶ Jaepiej 2010 jïh 2011 dle reeknemasse jïh budsjedte naemhtie. ¶ NT ¶ NT ¶ NT ¶ Gaskemedtie b/ Oslo ¶ Netto gïehteldimmiemaaksoeh kultuvresektovre fïerhten årroejasse ¶ Produktiviteete*: ¶ Bro gïehteldimmiemaaksoeh kultuvrevaarjelimmie fïerhten årroejasse ¶ 80 Dah taallh vuesiehtieh fylhkentjïelte ållesthlaaka kultuvresektovren naa tjarke prijoriteerede, viertiestamme laanten gaskemedtine. Gosse lea kultuvremojhtesevaarjelimmien bïjre dle fylhketjïelte aktem lissiehtimmem åtneme kultuvremojhtesevaarjelimmiesuerkesne. ¶ Jïjtsevæljoevoetekultuvre ¶ Fylhkenraerien syjhtedasse mij lea dan politihkeles våaroemasse ektiedamme, edtja dåarjedidh skreejreme- jïh evtiedimmiedåarjoej tjïrrh, mah leah jïjtsevæljoevoetekultuvren regijovnale daltesen vööste stuvreme. ¶ Akte båetijen aejkien strategije evtiesåvva jïjtsevæljoevoetebarkose fylhkesne ¶ Festivaledåarjoeöörnege leavloem beaja jïjtsevæljoevoetekultuvrem skreejredh, mij våaroemasse bïejesåvva juktie buektiehtidh festivaalh öörnedidh ¶ Maanah jïh Noerh - Byjjenimmiesuerkie ¶ Sæjhta maana-jïh noereraeriem dåarjedidh daej råajvarimmiejgujmie 2012: ¶ Aktem noerepolitihkeles strategijem evtiedidh gaajhkide sektovride fylhkentjïeltesne. ¶ Laavenjostoem Noerhte-Trööndelagen Maana-jïh Noereraerine vijriesåbpoe evtiedidh (NTBUR) gïehteldimmie- jïh skreejrmedåarjoej tjïrrh maana- jïh noeresiebride, jïh laavenjostoeguejmine noerepolitihkeles aamhtesinie ¶ Sjïehteladtedh Ungdommens Kulturmønstring (UKM) tjïrrehtidh ¶ Sjïehteladtedh Noerekonferansem 2012 tjïrrehtidh ¶ Noereportalem vijriesåbpoe evtiedidh ¶ Guejmievoetem gaajhki tjïeltigujmie vijriesåbpoe jåarhkedh Kultuvrelle skuvlevoessine (DKS) ¶ Profesjovnelle tjeahpoedorjesh vuesiehtidh gaajhkine maadthskuvline fylhkesne, Dan Kultuvrelle skuvlevoessen tjïrrh ¶ Giehtjedidh jïh vuarjasjidh mejtie edtja jåarhkedh pryövenassem Kulturkort for ungdom (Plænti) tjïeltigujmie Stientje, Namsose jïh Overhalla ektine. ¶ Meatan årrodh skreejredh hijven mallh evtiedidh maanaj jïh noeri byjjenimmietseahkan ¶ Gaarsjelimmie / fysiske darjome ¶ Sæjhta Noerhte-Trööndelagen låhkoem sertiestimmijste spielevierhtijste gaarsjelimmietseegkeldahkide reeredh jïh prijoriteradidh dej krievemi mietie mah daan öörnegasse bïejesuvvieh, aktene lihke laavenjostosne staatine, tjïeltigujmie jïh bigkijinie/ ohtsijinie. Daesnie aaj prinsihpe universelle hammoen bïjre. ¶ Jåarhka fylhkentjïelten skåårvemedåarjoem ovmessie gaarsjelimmietseegkeldahkide regijovnale evtiedimmieprogrammen tjïrrh (REP). ¶ Laavenjostoem Noerhte-Trööndelagen Idrettsskretsine vijriesåbpoe evtede gïehteldimmie- jïh skreejremedåarjoen tjïrrh ¶ Dåarjoem tjåadtjohte stoerre gaarsjelimmieöörnegidie ¶ Dahkoesoejkese gaarsjelæmman, fysiske darjoemasse jïh ålkoejieliemasse illesåvva. ¶ Museume- jïh kultuvremojhtesesuerkie ¶ Museumestrategeles våaroeminie vijriesåbpoe barka tjïeltigujmie ektine jïh doh göökte konsolideradamme museumh ¶ Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte mij dïedtem åtna dejtie konsolideradamme museumidie fylhkesne dåarjedidh, aktine evalueringinie jïh vuarjasjimmine nearhka båetijen aejkien museumestruktuvreste fylhkesne. ¶ Juhteme ¶ dåarjoe SNK AS’se (dïhte konsolideradamme museume fylhken åerjielbielesne) jïh ¶ t Midt IKS’se noerhtene guejmievoetelatjkoej mietie jåarhka aajhteretjïeltigujmie, staatine jïh ¶ fylhkentjïeltine. ¶ Skreejreme- jïh evtiedimmiedåarjoem jåarhka Saemien Sïjtese, Snåasesne jïh Falstad-jarngese (Almetjereaktaj jarnge) Lievengisnie. ¶ Jåarhka dam barkoem båarasåbpoe jïh urrebe tïjjen kultuvremojhtesigujmie, dej prijoriteeti mietie mah leah ektiedamme dahkoeprogrammese kultuvrepolitihkese, aktene lïhke guejmievoetesne tjïeltigujmie, råajvarimmieaajhterigujmie, dajveaajhterigujmie, fylhkenålmine j.n.v. ¶ Kultuvremojhtesesuerkiem nænnoesåbpoe darjodh fokusen tjïrrh synergijidie arealepolitihken jïh kultuvremojhtesepolitihken gaskem, jïh ektiedimmiem lissiehtidh kultuvremojhtesesuerkien daajroen jïh aarvoesjugniedimmien gaskem. ¶ Edtja barkoem pilgrimebarkojne jïh Olav-aerpiesuerkine vijriesåbpoe evtiedidh staatine, ÅarjelTrööndealgen fylhkentjïeltine, Tråanten tjïeltine jïh ¶ SNK AS’Ine ektine. ¶ Tjeahpoe - jïh kultuvrevuesiehtimmie ¶ – vijriesåbpoe barkedh soejkesjinie ¶ profesjovnelle tjeahpose, strategijinie profesjovnelle musihkevuesiehtæmman jïh dahkoesoejkesjinie kultuvrejieliemidie. ¶ Fylhkendigkie nænnoesti aamhtesisnie 08/38 2009 -2012 6. mearhk., soejkesjen bïjre profesjovnelle tjeahpose: ¶ ”Fylhkendigkie veanhta dah syjhtedassh soejkesjisnie (Soejkesje profesjovnelle tjeahpose) ¶ tjuerieh sjïehtesjamme sjïdtedh dejtie mieride båetije ekonomoijesoejkesjinie. Fylhkendigkie ¶ sæjhta barkedh ihke akte stuerebe låhkoe staaten sertiestimmijste kultuvresuarkan, NoerhteTrööndelagese båata ¶ Jaapan 2012 daah råajvarimmieh dorjesuvvieh goh akte vijriesåbpoe barkoe soejkesjistie profesjovnelle tjeahpose, strategije profesjovnelle musihkevuesiehtæmman jïh dahkoesoejkesje kultuvrejieliemidie: ¶ Kvaliteetem jïh latjkeme veahkam gorredidh dejstie tjeahpoedorjesijstie mejtie vuesehte Dan kultuvrelle skuvlevoessen tjïrrh gaajhkide maanide jïh noeride ¶ Båetijen aejkien gïehteldimmiem daesti e ¶ evalueradidh jïh vuarjasjidh ¶ Tjåenghkies tjeahpoevuesiehtimmieråajvarimmieh evtiedidh dej konsolideradamme museumigujmie, tjïeltigujmie jïh fylhkentjïeltine ektine ¶ Barkedh Nord ¶ Trøndelag Teater AS’en låhkoem staateles vierhtijste gorredidh goh akte ¶ regijovneteatere, seammalaakan goh staaten funksjovnejoekedimmiesystemine (70/30) ¶ Vijriesåbpoe dåarjoem gorredidh Midtnorsk Filmsenterese jïh ¶ latjkeme finansieringemaalli mietie ¶ Midtnorsk Filmfond jåarhkedh Regijovnale evtiedimmieprogrammen tjïrrh ¶ Evtiedidh jïh kvaliteetem gorredidh båetijen aejkien finansieringe ¶ Namsose, laavenjostosne Namsosen tjïeltine jïh staatine ektine ¶ Dahkoesoejkesjem evtiedidh jïh dåarjedidh mij lea ektiedamme strategijese kultuvrejieliemidie laavenjostosne Åarjel-Trööndelagen fylhkentjïeltine jïh Tråanten tjïeltine ektine ¶ Sjïehteladtedh festivalide evtiedidh ektiedamme Regijovnale evtiedimmieprogrammese ¶ Vijriesåbpoe evtiedidh Fylhkengærjagåetiem goh regijovnale evtiedimmieaktööre, lidteratuvren jïh gærjagåetiebarkoen sisnjeli tjïeltigujmie ektine, v.g Lidteratuvregåetie Noerhte-Trööndelage ¶ Vijriesåbpoe barkedh nænnoestimmine fylhkendigkesne FD 36/11 ¶ – Strategije profesjovnelle ¶ musihkevuesiehtæmman Noerhte-Trööndelagesne ¶ 1.4.4 Klijma- jïh energijeråajvarimmie ¶ Tjeahpoe jïh kultuvre sijhtieh hijven årrodh byjresen gaavhtan, dannasinie murriedåbpoe sjædta voenges siebriedahkesne jïh fïerhte almetje stuerebe jielekvaliteetem åådtje. Fylhkentjïelten mïnneden darjomh goh Nord-Trøndelag Teater AS jïh Musikk i Nord-Trøndelag, lissine Dam kultuvrelle skuvlevoessem, lea voernges aktöörh juktie ulmieh jaksedh mah leah ektiedamme årromelastose jïh lïerehtæmman. ¶ Kultuvre jïjtse dajveste lea jeenemasth byjresevietseles. Gosse dåarjoem joekede kultuvrebudsjedten bijjelen dle sæjhta dejtie seamma byjresekrievemidie bïejedh goh jeatjah fylhkentjïelten dåarjojne biejesuvvieh (v.g regijovnale evtiedimmiefoente). ¶ Raerie-jïh bihkedimmiedïenesjisnie maam fylhkentjïelte jåhta båeries jïh vaarjelimmievyörtegs gåetiej sisnjeli, dle daajroelïerehtimmie minngieåtnoen bïjre båeries iebnijste jïh dåvvome båeries gåetijste sijjeste orre bïgkedh, byjreseaarvoeh vedtedh dovne åeniebasse jïh guhkiebasse. ¶ Dah barkijh mah kultuvresuerkien sisnjelen berkieh sijhtieh vijriesåbpoe barkedh dej byjresekrievemigujmie mah fylhkentjïeltese bïejesuvvieh sïejhmelaakan, v.g. vuelkemenjoelkedassh. ¶ 1.4.5 Skåårvemh / Skåårvemedåarjoe ¶ Soejkesjeboelhken dle fylhkentjïelte ij jïjtsh skåårvemh utnieh kultuvresuerkesne, men sæjhta jåerhkedh skåårvemedåarjoem vedtedh goh akte bielie aktede guejmievoeteste skåårvemidie noerhtetröönderen kultuvrejieliedisnie, ovmessie institusjovni jïh tseegkeldahki tjïrrh. ¶ 1.5 Baeniehealsoe jïh almetjehealsoe ¶ 1.5.1 Sektovren gïehteldimmiemierie ¶ Sektovrese raereste aktem netto gïehteldimmiemieriem 85,2 mill. kråvnine joekedidh jaepien 2012. Dïhte våarome dïenesjedorjemassese geahpene 0,5 jïh 2,5 mill. kråvnajgujmie jaepiej 2012 jïh 2014, jïh seammalaakan tjåådtje jaepiej 2013 jïh 2015, virtiestamme voestes budsjedtine 2011. ¶ Sektovre 1,5 mill. kråvnah dåarjojne åådtje sektovren sïejhme almetjehealsoebarkose jaepien 2012. Daate akte lissiehtimmie juktie maehtedh dam orre almetjehealsoelaaken krievemem voebnesjidh fylhkentjïeltese, jïh 5.mearhketjen mietie fylhkendigkien nænnoestimmesne ekonomijestrategijeaamhtesisnie. ¶ Goere juhtjie åasadaltesem vuesehte, ajve tjåadtjoen 2012-kråvnine 2012 raejeste. ¶ Lissine dam neebneme giehpiedimmiem 0,5 mill. kråvnine reale-mieresne jaepien 2012, dle tjuara neebnedh jalhts sjïehtedimmieråajvarimmiejgujmie nïerhkeme, dle jïjnje ovseekerevoete gïehteldimmieilledahken bïjre baeniehealsoen sisnjelen daan jaepien, jïh daate sæjhta råajvarimmiedaerpiesvoetem tsevtsedh jaepien 2012. ¶ 2014 raejeste dle gïehteldimmiedaltese baeniehealsoen sisnjelen tjuara geahpanidh 2,5 mill. vielie kråvnajgujmie. ¶ Dellie daerpies sjædta effektiviseringe- jallh salderingeråajvarimmiejgujmie mah leah seamma stoerre, vuesiehtimmien gaavhtan: ¶ struktuvrelle råajvarimmieh (jarkelimmieh klinihke-/gïehteldimmie-/ barkoedåehkiestruktuvresne) ¶ læssanamme jïjtsebaalhkah maeksije skiemtjijistie ¶ lissiehtimmie sektovren budsjedtemierine Mieriegiehpiedimmie vaaltasåvva baeniehealsoedïenesjen sisnjelen, jïh bielelen dah 1.5 mill. kråvnah dåaresthsektovrijelle barkose jaepien 2012, dle almetjehealsoedarjomem soejkesje seamma mieriejgujmie ekonomijesoejkesjeboelhken. ¶ 1.5 2 Ulmie, prijoriteeth jïh haestemh ¶ Bijjemes politihkeles bihkedassh ekonomijestrategijeste 2012 ¶ Baeniehealsoe ¶ Dennie bijjemes neebneme aamhtesisnie dle fylhkendigkie 3.mearhketjisnie daam nænnoesti: ¶ ”Tjuara öörnedimmiem baeniehealsoste jïh klinihkestruktuvreste vuarjasjidh ¶ båehtjierdimmienuepien vööste, dej sjyöhtehke gïehteldimmiemieriej sisnjeli. Fylhkendigkie vuesehte aamhtesasse nr. 11/42, Reeremerevisjovnereektehtse baeniehealsoen bïjre, gusnie tjåådtje daerpies aktine buerebe joekedimmine baeniehealsoedïenesjijstie dej joekehts utnijedåehkiej gaskem. Dellie daerpies læssanamme båehtjierdimmiefaamojne jïh faagemaahtojne. ¶ Reeremerevisjovnereektehtsisnie, misse daesnie tjuvtjede, ¶ gaskem jeatjah daam jeahta: ” Gosse ¶ mijjieh dam naa vuelehks låhkoem båeries almetjijstie vuejnebe mah båehtjierdimmiem åådtjeme, dle maahta vååjnedh goh laavenjostoe Dan byögkeles baeniehealsoedïenesjen jïh tjïelti gaskem maahta evtiesovvedh jïh buerebe sjïdtedh. ¶ Guarka fylhkendigkien nænnoestimmiem goh uvtemes dle tjuara fokusem utnedh dïenesjedorjemassese mij vierhtide radtjoeslaakan nåhtede, jïh joekedæmman dïenesjijstie utnijedåehkiej jïh dajvi gaskem. Tjuara gïehteldimmievuekieh jïh klinihkestruktuvrem sjïehtedidh disse. ¶ Almetjehealsoe ¶ 5.mearhketjisnie ekonomijestrategijeaamhtesisnie fylhkendigkie daam nænnoesti: ¶ ”Fylhkentjïelten råålle almetjehealsoebarkosne lea tjyölkehkåbpoe goh aarebi mænngan dam orre ¶ almetjehealsoelaakem sjïehtesjamme. Fylhkendigkien mïelen mietie dle byöroe ekonomeles tsavtsvierhtieh læjkodh sektovren sïejhme råajvarimmide almetjehealsoebarkoen sisnjelen. ¶ Ulmieh ¶ Baeniehealsoe ¶ Baeniehealsoedïenesje edtja healsoeskreejreden jïh heerreden barkoen tjïrrh viehkiehtidh årroji baeniehealsoem gorredidh ¶ Årrojh abpe fylhkesne edtjieh aktem eensi jïh hijven faalenassem åadtjodh baeniehealsoedïenesjijstie, gaskem jeatjah reaktoe prijoriteeti tjïrrh, radtjoes gïehteldimmie jïh hijven vierhtieåtnoe. ¶ Almetjeahealsoe ¶ Fylhkentjïelten åejvieulmie almetjehealsoebarkoen sisnjelen lea gårreldihkie daesnie, Lov om fylkeskommuners oppgaver i folkehelsearbeidet (Laake fylhkentjïelti laavenjassi bïjre almetjehealsoebarkosne) jïh Strategi for folkehelsearbeidet i Nord-Trøndelag 2011-2014 ( Strategije almetjehealsoebarkose Noerhte-Trööndelagesne 2011-2014): ¶ Fylhkentjïelte edtja ¶ almetjehealsoem eadtjoestidh, daan nuelesne murriedimmie, hijven sosijale jïh byjreseligke tsiehkie ¶ viehkiehtidh skïemtjelassem, haeviem jallh vaejviem heerredidh ¶ viehkiehtidh guktie jiebnebe sosijale jïh geografeles joekedimmie sjædta faktovrijste mah ¶ ryöktesth jallh ovryöktesth healsoem tsevtsieh ¶ Edtja åejvieulmide naemhtie jaksedh: ¶ hijven byjjenimmietsiehkieh jïh hijven ööhpehtimmienuepieh gaajhkide maanide jïh noeride ¶ voenges siebriedahkh evtiedidh mah sjïehteledtieh meatan årrodh, positijve healsoeveeljemh vaeltedh jïh aejlies jieledevuekiem utnedh ¶ giehpiedimmie sosijale joekehtsijstie healsosne ¶ almetjehealsoeperspektijvem meatan vaeltedh regijovnale jïh tjïelten soejkesjinie ¶ maereles daajroem jïh bïevnesh evtiedidh jïh nåhtadidh ¶ læssanamme staateles jïh fylhkentjïelten ekonomeles dåarjoe dan voenges almetjehealsoebarkose ¶ Haestemh jïh prijoriteeth ¶ Baeniehealsoe ¶ 2011 raejeste 2012 raajan dle sektovren mierieh 0,5 mill. kråvnajgujmie geahpanieh. Gosse maahta aktem gïehteldimmiefaetiem veanhtadidh jaepien 2011, jïh dïenesje aktem dïenestem nåhtadamme 2010 raejeste, dle sån tjuara netto gïehteldimmiemaaksoem giehpiedidh 1-3 mill. kråvnajgujmie. ¶ Jaepiej åvtese 2015 raajan dle tjuara vielie salderingeråajvarimmieh tjïrrehtidh, mah tjåanghkan edtjieh ovrehte 2,5 mill. kråvnah spååredh fïerhten jaepien. ES-boelhken dle tjåenghkies salderinge-/effektiviseringekrievemh maehtieh vïerremes ovrehte 5. mill. kråvnah sjïdtedh. ¶ Gosse ekonomijem vuartasji gïjren 2010, dle dïhte ovmessie nuepieh vuesiehti gusnie maahta baeniehealsoesuerkien sisnjelen spååredh, mah tjåanghkan maehtieh ovrehte dan jïjnjh beetnegh spååredh goh veanhtadamme salderinge-/effektiviseringedaerpiesvoete lea soejkesjeboelhken 2012-2015. Dagkerh struktuvrelle råajvarimmieh aktem radtjoestimmiem klinihkestruktuvreste/gïehteldimmeste krievieh, jïh aaj hævvi aaj maaksoeh, bielelen daate båehtjierdimmiefaamoem giehpede. Daate vååjnoe eevre guktie mijjieh fylhkendigkien nænnoestimmiem ekonomijestrategijeaamhtesisnie toelhkestamme (v. bijjelen). Seamma tïjjen dle tjïelke akte dagkeres stoerre giehpiedimmie daaletje klinihkestruktuvresne sæjhta darjodh guktie vuelkemetïjje læssene, jïh aaj dovresåbpoe vuelkememaaksoeh almetjidie. ¶ Maahta gaajhkh daejtie neebneme struktuvrelle salderingeråajvarimmide giehpiedidh jis baeniehealsoesektovren jïjtsebaalhkah lissehte, d.s.j. jienebh geerve/maeksije skïemtjijh båehtjierdidh goh daan biejjien. Men dellie ibie mijjieh dan stoerre nuepieh åadtjoeh frijjelaakan skïemtjijh båehtjierdidh. Jis mijjieh seamma tïjjen edtjebe buektiehtidh aktem buerebe faalenassem vedtedh skïemtjijidie institusjovnine jïh hïejmesujhtemisnie, misse reeremerevisjovnereektsehte tjuvtjiedi lij daerpies, dle tjuara faalenassem jeatjah prijoriteradamme dåehkide seamma jïjnjem giehpiedidh. ¶ Almetjehealsoe ¶ Ekonomijestrategijesne 2012-15 dle almetjehealsoesuerkien sisnjelen åejviehaestemh jïh strategijem åvtese ållermaahteme (mij vihth dan tjaatsegasse bigkie ¶ ”Strategije ¶ almetjehealsoebarkose Noerhte-Trööndelagesne 2011-2014 ¶ ” maam fylhkendigkie nænnoesti ¶ Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelten åejviestrategije lea åejvieleavloe almetjehealsoebarkoste edtja aktem årrojestrategijem dåeriedidh. Daate sæjhta jiehtedh barkoem jeenjemasth siebriedahketsiehkide stuvredh, mah ryöktesth jallh ovryöktesth årroji healsoem jïh jieledevuekieh tsevtsieh. ¶ Daate sæjhta jiehtedh dah ekonomeles haestemh akten båetijen aejkien almetjehealsoebarkose uvtemes leah viedteldihkie daejtie mearhketjidie: ¶ Guejmievoetelatjkojde voenges almetjehealsoebarkoen bïjre vijriesåbpoe evtiedidh ¶ NTFT’en jïh ¶ tjïelti gaskem. Daate sæjhta jiehtedh baalhkadåarjoem jåerhkedh/vijriedidh voenges almetjehealsoe-iktedæjjide, jïh darjomedåarjoem lissiehtidh voenges almetjehealsoeråajvarimmide. ¶ Aktem dåaresthfaageles, daåresthsektovrijelle daajroeektievoetem tseegkedh jïh evtiedidh almetjehealsoen sisnjelen, juktie almetjehealsoelaaken krievemh jïh tjïelten veanhtadimmmieh fylhkentjïeltese voebnesjidh. ¶ Laavenjostoem vijriesåbpoe evtiedidh jïh nænnoesåbpoe darjodh HUNT ¶ ’en dotkemejarngine, ¶ gaskem jeatjah viehkiehtidh vierhtide lissiehtidh maahtoebigkemasse, dovne HUNT ¶ dotkemejarngesne jïh goevtesisnie baeniehealsoe jïh almetjehealsoe. ¶ Sïejhme råajvarimmieh sektovresne ¶ Gosse strategijeaamhtesem gïetedi dle fylhkendigkie jeehti ekonomeles tsavtsvierhtieh byöroeh biejesovvedh sïejhme råajvarimmide sektovresne, almetjehealsoebarkoen sisnjelen. ¶ Sektovre baeniehealsoe jïh almetjehealsoe sæjhta jïjtsh ekonomeles mieriej sisnjeli, prijoriteradidh meatan årrodh jïh viehkiehtidh dåaresthfaageles barkosne. ¶ Nov lea badth daerpies jeatjah sektovrh jïh aaj bijjemes daltese daam barkoem prijoriteradieh. ¶ Jaapan 2012 dle 1,5 millijovnh raeriestamme juktie suerkiem sïejhme almetjehealsoebarkoem sektovresne evtiedidh. ¶ 1.5.3 Dïenesjh jïh dïenesjedorjemasse ¶ Maaksoeh jïh dïenesjedorjemasse daam evtiedimmiem vuesiehtieh dej minngemes jaepiej (tjoevtenjetaallh Kostradaatabaaseste): ¶ NT ¶ NT ¶ NT ¶ Gaskem. fylhkentj. ¶ gïehteldimmiemaaksoeh fïerhten årroejasse ¶ 414 Netto % NTFT ¶ ’ste ållesth: ¶ Baeniehealsoedaata: ¶ 5-jaepien båeries (Prosentelåhkoe mij ij gåessie gænnah raejkieh åtneme) 78 ¶ 12 jaepien (Gaskem. baenielåhkoe raejkiejgujmie jallh dievhtesigujmie) 1,5 ¶ 18-åringer (Gaskem. baenielåhkoe raejkiejgujmie jallh dievhtesigujmie) 4,9 ¶ Båehtjierdamme (% gaajhkijste årroejijstie): ¶ ” (% prijoriteradamme årroejijstie) ¶ ” (% maeksije årroejijstie /jeatjah) ¶ Goere vuesehte dovne mijjen brutto jïh netto gïehteldimmiemaaksoeh lin jollebe goh laanten gaskemedtie jaepien 2010. ¶ Maanaj jïh noeri baeniehealsoe lea ovrehte goh jeatjah lehkesne laantesne. ¶ Goerehti/båehtjierdi 61,5 % mijjen prijoriteradamme skïemtjijstie jaepien 2010, daate lij seamma goh 2009, men ånnetji vueliehkåbpoe goh laanten gaskemedtie. Guktie reeremerevisjovnereektehtse vuesiehtamme dle dïenesjefaalenasse hijven maanide jïh noeride, men nåakebe voeresedåahkan. Men daate aaj jeerehte dej ovmessie bieliej gaskem fylhkesne. Dannasinie akte ulmie vierhtide buerebelaakan joekedidh, dovne dej prijoriteradamme dåehkiej gaskem jïh geografeles. Bijjielisnie dle buerkiestamme haestiemidie dïenesjedorjemassem 2010-daltesisnie tjåadtjoehtidh, prijoriteradamme dåehkide. ¶ 1.5.4 Klijma- jïh energijeråajvarimmieh ¶ Barkijh edtjieh fylhkentjïelten vuelkemenjoelkedassh fulkesidh. Ij leah luhpie amalgamem nåhtadidh 1.1.2011 raejeste. ¶ 1.5.5 Skåårvemh ¶ Skåårveme baenieklinihkine, dalhketjh ¶ Juhtije orrestimmie baeniedåakterestovlijste jïh jeatjah dalhketjh baenieklinihkine ¶ Eelki installasjovnem digitaale røntgenistie jaepien 2010, jïh jåarhka dam barkoem jienebinie klinihkine jïh illesåvva 2012. ¶ Jarkelimmie åejvieklinihkeste Guldbergaunet ¶ Jaepien 2010 dle 6,0 mill. kråvnah åssjelasse lyjki, ij leah dam nåhtadamme, jïh dannasinie raereste daejtie vihth dåarjodh 2012. ¶ Dalhketjh/dïrregh åejvieklinihkesne Guldbergaunet ¶ Aarebi 4.0 mill. kråvnah dåårjeme, mejtie ij leah nåhtadamme, jïh dannasinie raereste dejtie vihth dåarjodh 2012. Ij rikti daejrieh mejtie daate dalhketjedåarjoe sæjhta nuekies årrodh juktie aktem orre baenieklinihkem tseegkesh neebneme sijjesne. ¶ Jarkelimmie klinihkegåeteste Kråangke ¶ Aarebi 4,0 mill. kråvnah dåårjeme, mejtie ij leah nåhtadamme, jïh dannasinie raereste dejtie vihth dåarjodh 2012. Daate akte mieriedåarjoe lissiebigkemasse/jarkelæmman/orrestæmman daaletje klinihkeste, jïh maahta aaj beetnegidie nåhtadidh daerpies dalhketjh åestedh. ¶ 1.6 Fylhken åejvie jïh fylhkendigkie ¶ 1.6.1 Sektovren gïehteldimmiemierie ¶ Sektovrese raereste aktem netto gïehteldimmiemieriem 18.3 mill. kråvnine joekedidh 2012. Dïhte våarome gïehteldæmman geahpene 0,3 mill. kråvnajgujmie viertiestamme voestes budsjedtine 2011. ¶ Goere juhtije åasadaltesem vuesehte, 2012-kråvnah jaepeste 2012. Baalhka jïh åasastaeriedimmie lea 0,6 mill. kråvnah. ¶ Joekedamme mierie politihkeles barkose fylhkendigkien budsjedtesuerkien nuelesne, sæjhta budsjedtejaepiej 2014 jïh 2015 ij nuekies årrodh dejtie veanhtadamme maaksojde politihkeles barkose. Gosse ekonomijesoejkesjem 2013-16 jårrede sæjhta vuarjasjidh guktie edtja dejtie budsjedtese sjïehtesjidh. ¶ 1.6.2 Dïenesjh jïh dïenesjedorjemasse ¶ Fylhkendigkieveeljemen mænngan tjaktjen 2011, ¶ dle dåarjoe politihkeles barkose NTFT’sne ¶ sæjhta jorkesidh mestie man jeenjesh mah leah fïereguhtene krirresne. Dåarjoe politihkeles ¶ barkose NTFT’se lea åasastaeriedamme 3.25 % jaepien 2012. Fïereguhten krærran dle dåarjoe ¶ naemhtie sjædta: ¶ Lissine dle fïerhten krirrien dåehkieåvtehkh 60 % fylhkenraeriji baalhkeste åadtjodh. Raereste baalhkam fylhken åajvan, fylhken mubpie åajvan jïh dåehkieåvtehkidie 4 % staeriedidh, 2011 raejeste 2012 raajan. ¶ DnA ¶ SP ¶ SV ¶ V ¶ SUM ¶ Jaepien 2012 dle raereste daejtie budsjedtemieride raeride jïh moenehtsiide jïh dåehkiebarkose: ¶ Maaksoeh juktie Laantebieliemoenehtsem juhtedh lea medtie 1,8 mill. kråvnah. Jalhts Laantebieliemoenehtse seapan nåhka, dle læjhkan naan maaksoeh 2012. Mænngan maahta sjyöhtehke sjïdtedh beetnehveahkam jeatjah suerkide sertiestidh. ¶ Raereste daam joekedimmiem miereste, v. aaj raeriestimmien 8. mearhketjinie. ¶ 1.7 Politihkeles barkoe, ståvroe, staabe ¶ 1.7.1 Sektovren gïehteldimiemierie ¶ Sektovrese raereste aktem netto gïehteldimmiemieriem 95,7 mill. kråvnine joekedidh jaepien 2012. Sektovrem lissiehtamme 1 mill. kråvnajgujmie juktie maeksedh «Plan for effektivisering av NTFK ved hjelp av IT» ( ¶ Soejkesje juktie NTFT’em radtjoesåbpoe darjodh viehkine IT’ste). ¶ Goere juhtjie åasadaltesem vuesehte, 2012-kråvnine 2012 raejeste. Baalhka-jïh åasastaeriedimmie lea 4,0 mill. kråvnah. Budsjedteteknihkeles staeriedimmieh dannasinie jarkelimmieh sjïdteme uhtjiedimmine jïh vaenebe fylhkenraerijh sjïdteme, leah tjåanghkan 1,9 mill. kråvnah. ¶ 1.7.2 Ulmieh, prijoriteeth jïh haestemh ¶ Ulmieh ¶ Maahta reeremem vuejnedh goh akte tsavtsvierhtie mij edtja viehkiehtidh guktie gaajhkh suerkieh maehtieh sijjen dïenesjidie fylhkentjïelten årroejidie vedtedh, eensilaakan jïh radtjoeslaakan. Ij leah akte ulmie aktine stoerre reereminie, jïh dïhte minngemes kråvna mij åssjelassese åtnasåvva edtja hijven årrodh fylhkentjïelten ållesth dïenesjedorjemassen gaavhtan. Båetijen aejkien dle sektovre sæjhta dïenesth råajvarimmijste vielie våajnoes darjodh goh aarebi. ¶ Åejviehaestemh jïh strategije åvtese ¶ Ekonomijesoejkesjen 2011-14 mietie dle sektovren gïehteldimmiedaltese ovrehte 4. mill. kråvnajgujmie geahpene jaepien 2014, viertiestamme jaepine 2011. ¶ Sektovren åejviehaesteme soejkesjeboelhken lea dïenesjedorjemassem radtjoestidh naemhtie guktie sektovre maahta ulmide jaksedh geahpanamme gïehteldimmiemieriejgujmie. Mænngan tjaktjen 2012 dle fokusem åtneme sisnjelds åårganisasjovnevuartasjæmman jïh orre IKTstrategijese, mah edtjieh abpe åårganisasjovnem radtjoestidh. ¶ Åejvieulmie åårganisasjovnevuartasjimmine, aktanamme orre IT-strategijine lea: ¶ Iktedimmiem jïh radtjostimmiem daerpies staabe- jïh dåarjoefunksjovnijste stuvredh, guktie gïehteldimmieh buerebelaakan maehtieh sijjien baasisebarkoeh darjodh. ¶ Profesjovnelle faageles dåarjoem vedtedh gïehteldimmide fylhkentjïeltesne. ¶ Viehkiehtidh guktie gïehteldimmieh maehtieh sov byjngetje dïenesjidie faalehtidh årroejidie jïh voenges siebriedahkide, sïejhme jïh sjïere radtjoes jïh luhpies njoelkedassi mietie. ¶ Ryöktesth viehkiehtidh fylhkentjïelten dïenesjigujmie årroejidie jïh voenges siebriedahkide, vuesiehtimmien gaavhtan deallahtæjja-evtiedimmiebarkoen tjïrrh. ¶ Sektovren råajvarimmieh edtjieh darjodh guktie fylhkenraerie sov ulmieh jaksa byjrese-jïh klijmapolitihken sisnjelen. ¶ Viehkiehtidh guktie Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte vååjnoe goh akte ållesth åårganisasjovne. ¶ Naemhtie edtjebe dam buektiehtidh: ¶ Prosessh aelhkebe, radtjoesåbpoe jïh tjyölkehkåbpoe darjodh ¶ Maahtoelutnjemem hoksedh gaajhkine lïhtsine åårganisasjovnesne juktie hijven kvaliteetem gorredidh gaajhkine mijjen suerkine. Daate dovne faagesuerkine jïh IT-suerkesne. ¶ Åtnoem ovmessie faagesystemijste orrestehtedh jïh vijriedidh, naemhtie guktie NTFT vielie daajbaaletje jïh radtjoes sjædta ¶ Viehkiehtidh barkoevuekide fylhkenraerine jïh fylhkendigkesne aelhkebe jïh daajbaaletje darjodh, gusnie byjrese jïh radtjoesvoete leah ulmie ¶ Hoksedh sektovren barkijh leah öörnedamme dan maereleslaakan goh gåarede dejtie barkoelaavenjasside mejtie edtjieh darjodh ¶ Mijjen utnijidie dam daajroem jïh dejtie digitaale dirregidie vedtedh mejtie daarpesjieh jis edtjieh radtjoeslaakan laavenjostedh jïh govlesadtedh. ¶ Barkoevedtijepolitihke ¶ Barkoevedtijepolitihken åejvieulmie lea meatanbarkijh dåårrehtidh, gorredidh jïh evtiedidh juktie fylhkentjïelten ulmide jaksedh. ¶ Dellie tjuara: ¶ Almetjh dåårrehtidh åvtehkebarkojde mah åvtehkinie sjïehtieh jïh mej faageles maahtoeh ¶ Skreejredh sjïehtedimmie-jïh jarkelimmiemaahtoem barkiji luvnie. ¶ Ahkedh barkiji maahtoem nænnoesåbpoe darjodh jïh vijriesåbpoe evtiedidh. ¶ Aktem hijven barkoebyjresem sjugnididh, juktie barkoeaavoe sjædta. ¶ Jolle kvaliteetem steeredh dåårrehtimmibarkosne. ¶ Mïrrestalleme nyjsenæjjaj jïh kaarri gaskem gaajhkine suerkine. ¶ Skreerjedh akten vielie feerhmeles barkoejieliedasse. ¶ Barkijidie aktem vyörtegs galhkuvem vedtedh ¶ gosse barkoem orrijieh NTFT’sne. ¶ Virjiesåbpoe evtiedidh laavenjostoem, meatanmoenemem jïh meatandïedtem barkoevedtijen jïh barkoevaeltijen gaskem. ¶ Barkoevedtijepolitihke stuvresåvva gaajhki aamhtesesuerkiej vööste ¶ mah leah NTFT’en ¶ persovnalebarkoen nuelesne. ¶ Fylhkenraerie aktem hijven laavenjostoem sæjhta barkiji åårganisasjovnigujmie. Fylhkenraerie sæjhta aktem barkoevedtijepolitihkem sjïehteladtedh mij jieleden gaajhkide boelhkide sjeahta, jïh sæjhta pryövedh ij vaajteles bielietïjjem slyöhpedh. ¶ 1.7.3 Dïenesjh jïh dïenesjedorjemasse ¶ Maaksoeh politihkeles jïh reereles ståvrose ¶ – Reeknemasse 20120 (mill. kråvnah) ¶ Goere ij maaksoeh/baalhkah utnieh fylhkentjïelten barkose gamtebaantebigkeminie. Daate barkoe lij 26 mill. kråvnah jaepien 2010. ¶ Politihkeles stuvreme jïh ståvroe ¶ Raereste 8,6 mill. kråvnah dåarjodh fylhkenraaran 2012. Baaltele baalhka-jïh gïehteldimmiemaaksoeh raerielïhtsegidie dle daate aaj fylhkenraerijen disposisjovnepåastem feerhmie, jïh vierhtieh gaskenasjovnale barkose. Raereste baalhkam fylhkenraerien åvtehkasse jïh fylhkenraerijidie staeriedidh 4 % jaepien 2012. ¶ Reeremen åvtehke ¶ Daesnie reeremen åvtehkem jïh tjåenghkies maaksoeh reeremeåvtehken ståvroedåahkan budsjedterede. Baalhkah dejtie jeatjah lihtsegidie reeremeåvtehken ståvroedåehkeste budsjedterede fiereguhtene sektovresne, daesnie aaj maaksoeh skovhtese, beapmose, kuvsjide j,v. ¶ Bïevnesh ¶ Bïevnesesuerkie dïedtem åtna dej sisnjelds jïh byjngetje bïevnesi åvteste, jïh aaj maarkededoekeme jïh profileringe. Bïevnesesuerkie edtja fylhkendigkien ulmieh, darjomh jïh råållem våajnoes darjodh. Budsjedtesne jaapan 2011 dle sjïehteladta daan beajjetje darjomedaltesem jåerhkedh. ¶ Reeremegoevtese ¶ Reeremegoevtese akte staabe/dåarjoefunksjovne mij dovne lea raeriestæjja gïehteldimmide jïh aktem bijjemes (konserne) dïedtem gorrede sijjen faagesuerkiej åvteste. ¶ Vielie såemies dïenesjesuerkiej bïjre ¶ Dej minngemes jaepiej dle jïjnjem skåårveme hijven jïh radtjoes IT-vuekine. Læjhkan annje stoerre nuepieh gååvnesieh dïenesth åadtjodh daejstie skåårvemijstie åårganisasjovnesne. Daate åajvahkommes dannasinie dïhte fokuse maam åtna gosse systemidie sjïehtesje, daamtaj gaarvene gosse åårganisasjovne edtja sov barkoeruvtijnh sjïehtedidh. ¶ Orre IT-strategije boelhken 2011-2014 edtja våaromem bïejedh dahkoesoejkesjide IT-suarkan boelhken. IT-strategije edtja aktem statusem utnedh goh fylhkentjïelten soejkesje, mij ekonomijesoejkesjeboelhkem dåerede. Dellie aelhkebe sjædta råajvarimmieh prijoriteradidh ovmessie sektovresuerkiej dåaresth fylhkentjïeltesne. ¶ Daah ulmieh edtjieh illesovveme årrodh åvtelen 2012 nåhkeme: ¶ Tjeneste ¶ NTBUR ¶ Dam digitaale maahtoem NTFT’sne lissiehtidh juktie dïenesjedorjemassem radtjoestidh ¶ Vuarjasjidh dam bööretjommes öörnedimmiem IT-funksjovnesnte juktie maahtoem bööremeslaakan nåhtadidh, jïh radtjoes gïehteldimmiem åadtjodh hijven, stabile dïenesjigujmie ¶ Edtja sisnjelds jïh byjngetje goerh digitaliseradidh gusnie maereles ¶ Paehpereåtnoem giehpiedidh NTFT’sne, jïh bïevnesh åajvahkommes digitalelaakan ¶ seedtedh ¶ Systemem tseegkedh mij gaajhkide åvtehkidie bïevnesh vadta sjyöhtehke ulmietaalli bïjre jïjtse gïehteldæmman ¶ Ellies elektrovneles våarhkoe jïh aamhtesegïetedimmiesysteme guktie mijjieh buektiehtibie årroejidie jïh politihkeridie hijvenlaakan viehkiehtidh ¶ IT-vuekie edtja darjodh guktie nænnoestamme vuelkemenjoelkedassh fulkesuvvieh, jïh vaenebe vuelkemh sjidtieh ¶ Learohkh jïh lohkehtæjjah edtjieh buerebe vuekieh utnedh daata vöörhkedh, goh daan biejjien utnieh ¶ Buerebe jïh orrestamme byjngetje nedtesæjroeh guktie årrojh maehtieh åehpies årrodh dej politihkeles prosessigujmie ¶ Baeniehealsoedïenesje edtja gaajhkh sjyöhtehke tjåenghkies faagesystemh nåhtadidh ¶ Gaajhkh gærjagåetieh edtjieh aktem vuekiem utnedh guktie maehtieh kommersijelle tjaalaldahkh löönehtalledh ¶ Årrojh jïh aamhtesegïetedæjjah edtjieh jïjnjh iktedamme geografeles bïevnesh åadtjodh ¶ Kommunikasjovne ektiedahkoedïrregi gaskem kaarhtedaatide edtja bueriedamme årrodh ¶ Åtnoem lissiehtidh jïh bueriedidh dirregijstie juktie sjïehtedimmieh tjïrrehtidh ¶ Edtja sjïehteladtedh læssanamme tjaatsegeveahkese, guktie våarhkoevyörtegh tjaatsegh vöörhkesuvvieh, aaj dah mah eah våarhkoesystemesne dorjesovvh ¶ Sjïehteladtedh buerebe utnijereeremasse, guktie gaajhkh utnijh dejtie dïrregidie åadtjoeh mejtie daarpesjieh dehtie biejjeste gosse aelkieh, jis barkoem jeatjahtehtieh jïh irhkesuvvieh gosse orrijieh ¶ Gaajhkesh mah ¶ NTFT’en nedtesæjrojde jallh ektievoetide tjaengieh, edtjieh dejtie ¶ bïevnesidie gaavnedh mejtie ohtsedieh. ¶ Juktie lyhkesidh ulmide jaksedh IT-strategijesne jïh råajvarimmide sjïehtesjidh, dle vihkeles daate lea viedteldihkie ståvrosne. Daerpies vierhtieh (barkijh jïh ekonomije) tjuerieh stïeresne årrodh, jïh tjuara sjïehteladtedh ihke strategije dam stoeredahkem åådtje guktie IT-dïenesjen skåårvemidie jïh laavenjasside sjeahta. Edtja strategijem sjïehtesjidh goh dahkoesoejkesjh åårganisasjovnesne fïerhten jaepien. ¶ Baalhka jïh barkijh ¶ Baalhka jïh barkijh edtjieh profesjovnelle faageles dåarjoem vedtedh jïh ståvroem jïh gïehteldimmide iktedidh, guktie hijven stuvreme sjædta, jïh gïehteldimmieh radtjoeslaakan stuvresuvieh daaletje laaken, latjkoej jïh etihken njoelkedassi mietie. Funksjovnen darjomh edtjieh viehkiehtidh dejtie politihkeles ulmide jaksedh, dej gaskem nænnoestamme ulmieh dahkoesoejkesjisnie mïrrestallemasse jïh gellievoetese. Fylhkentjïelte dïedtem vaalteme jienebh sjïehteladteme barkoesijjieh sjugniedidh, joekoen sisjuhtije nyjsenæjjide jïh noeride, mah nåakebe funksjovnevoetem utnieh. Lissine edtja aktem systemem darjodh juktie barkoem annjebodts pryövedh jïjtse åårganisasjovnesne jïjtsh barkijidie mah nåakebe barkoefaamoem utnieh. Edtja barkoem lissiehtidh radtjoes barkoevuekieh sjïehteladtedh baalhka-jïh barkijesuerkesne. Byöroe aktem goerehtallemem darjodh dejstie barkojste mejtie maahta radtjoesåbpoe darjodh jïjtse sijjesne jallh desentraliseradamme, gosse vierhtiedïenestem måjhtele. ¶ Åesteme ¶ Mierietsiehkieh jïh barkoeprosessh byögkeles åestemi bïjre, ahkedh vielie krievije sjædta. Daerpies radtjoes åestemevuekiejgujmie mah leah fylhkentjïelten daerpiesvoeti mietie, ekonomeles dïenesth veedtjieh jïh fylhkentjïelten politihkem voebnesjieh. Edtja jearsoes årrodh fylhkentjïelten åestemh siebriedahkese sjiehtieh, jïh fylhkentjïelte jïjtjeraarehkevoetine dåemede jielemen vööste. ¶ Daah haestemh stoerre maahtoem jïh hijven sisnjelds ektiedahkoem krievieh. Edtja radtjoesåbpoe ektiedahkoem jïh barkoejuekemem evtiedidh reeremegoevtesen jïh jeatjah gïehteldimmiej gaskem. Dïhte juhtije prosesse åårganisasjovneevtiedimmine aktem hijven våaromem bïejeme akten lïhkebe ektiedahkose faagebyjresi gaskem goevtesisnie. ¶ Daan biejjien dle reeremegoevtese aaj maahtoe-jïh dåarjoefunksjovne åestemen bïjre tjïeltide jïh jeatjah byögkeles instanside Noerhte-Trööndelagesne. Daate viehkie læssene jïh daate råålle byöroe vijriesåbpoe evtiesovvedh. ¶ Goevtese dïedtem åtna vihkeles evtiedimmielaavenjassi jïh evtiedimmieprosjekti åvteste nasjovnale polithken jïh fylhkensoejkesjen mietie. G.j. neebnesåvva tjoelmesijjieprosjekte byjresasse jïh siebriedahkedïedtese. ¶ Reeremegoevtese tjuara stuerebe maahtoem bæjjese bigkedh juridihken gyhtjelassi bïjre reeremisnie. Dam maahta darjodh akten voerkes dåårrehtimmien jïh jåarhkeööhpehtimmien tjïrrh barkijidie. Men fylhkentjïelte ahkedh vielie viehkiem ålkoelistie daarpesje reaktaprosesside. Daate dan åvteste Laake byögkeles åestemi bïjre, jienebh dagkerh aamhtesh buakta. ¶ Fylhkentjïelte edtja aktem tjåenghkies ekonomijereeremem utnedh, daate sæjhta jiehtedh gaajhkh fylhkentjïelten darjomh edtjieh aktene budsjedtesne årrodh, jïh vïhtesjadteme årrodh aktene reeknemassesne. Daate aaj sæjhta jiehtedh tjåenghkies njoelkedassh jïh latjkes delegasjovnemoenemh. Dïhte voernges ekonomijefunksjovne gorrede jallh vååksje gaajhkh bielieh dehtie voernges ekonomijereeremistie, dehtie bijjemes soejkesjimmeste, budsjedte jïh tjåenghkies reeknemasse, dejtie sjïere haestiemidie gïehteldimmine. ¶ Gosse striengkiesåbpoe prijoriterede gïehteldimmien sisnjelen, g.j. dannasinie dah skåårvemh stuerebe reente-jïh åesiemaaksoem krievieh, dle daerpiesåbpoe sjædta aktine hijven jïh tjïelke ekonomijestuvreminie. Dellie aaj dah ekonomijebarkijh vielie krievije laavenjassh åadtjoeh. Juktie dam nahkasjidh dle tjuara fokusem utnedh ektiedahkose gaajhkine bieline åårganisasjovneste, jïh maahtoem evtiedidh jïh mejtie aaj sjïere lïerehtimmiem vedtedh muvhtine suerkine. ¶ Våarhkoe ¶ Våarhkoen vihkielommes funksjovne lea gorredidh gaajhkh riekteles jallh reeremeligke vihtiestimmieh gorresuvvieh jïh gaavnoes dorjesuvvieh dejtie båetije biejjide. Daate aaj vïhtiestimmieh mah aarvoem utnieh kultuvren jallh dotkemen gaavhtan. Våarhkoefunksjovne viehkiem vadta våarhkoefaageles gyhtjelassine gaajhkide gïehteldimmie fylhkentjïeltesne, jïh lea dïhte voernges utnijedåarjoeabparate aamhtese-/våarhkoesystemese. Soejkesjeminie aamhtse-/våarhkoesystemem bueriedidh tsiengelen 2012. Bueriedimmesne aaj elektrovneles våarhkoem sjïehtesje. Bueriedimmien ulmieh: ¶ o akte aamhtese-/våarhkoesysteme mij båetijen aajkan sjeahta, mij edtja viehkiehtidh ¶ gorredidh gaajhkh våarhkoevyörtegs vïhtiestimmieh vïhtesjadteme sjidtieh jïh elektrovneleslaakan vöörhkesuvvieh ¶ o viehkiehtidh guktie daaletje laakh jïh mieriedimmieh aamhtesegïetedimmieprosessesne ¶ steeresuvvieh ¶ o gaskem jeatjah integrasjovnen tjïrrh jeatjah faagesystemigujmie, såemies barkoeprosessh ¶ aelhkebe jïh radtjoesåbpoe sjidtieh ¶ Striengkiesåbpoe krievemh bïejesovveme elektrovneles våarhkose, jïh våarhkoefunksjovne tjuara kvaltiteetem gorredidh vïhtesjadtemistie jïh elektrovneles fijlijste. Tjuara dannasinie maahtoelutnjemem prijoriteradidh våarhkoebarkiji luvnie. Jis edtja bueriedimmieulmide jaksedh, tjuara aaj vierhtiealmetjidie lïerehtimmiem vedtedh ( ) mah edtjieh kuvsjine viehkiehtidh, jïh dåarjojne årrodh utnijidie. ¶ 1.7.4 Klijma- jïh energijeråajvarimmie ¶ Sektovre sæjhta dej sïejhme byjreseråajvarimmiej nualan båetedh, vuesiehtimmien gaavhtan vuelkemenjoelkedassh. Åestemefunksjovne sæjhta aktem vihkeles råållem utnedh klijman gaavhtan gosse åestemelatjkoeh jïh leejjemelatjkoeh dorjesuvvieh jïh gosse sjïehtedimmieh dorje åestemen bïjre skovhtedïenesjijstie ¶ 1.7.5 Skåårvemh ¶ Sektovren skåårvemh soejkesjeboelhken leah viedteldihkie soejkesjamme skåårvemidie akten orre strategijen sjïekenisnie juktie ¶ NIFT’em radtjoestidh viehkine IT’ste. Daelie salkehteminie jienebh ¶ htehke prosjekth juktie NTFT’em radtjoestidh. Tjuara maehtedh dïenesth vuesiehtiedh ¶ radtjoestimmeste mah leah stuerebe skåårvememaaksojste (maaksoe/nåhtoe), åvtelen aktem skåårvemeprosjektem aalka. ¶ 1.8 Kontrolle jïh vaaksjome ¶ 1.8.1 Sektovren gïehteldimmiemierie ¶ Raereste aktem netto gïehteldimmiemieriem 5,3 mill. kråvnine jeokedidh. Mierie ij naan tjïelke jarkelimmiem utnieh viertiestamme ekonomijesoejkesjinie 2011-14. ¶ Budsjedteraeriestimmie lea Kontrollemoenehtsen raeriestimmien mietie, nænnoestamme aamhtesisnie 35/11. Budsjedteraeriestimmie sïejhmelaakan maaksoeh maaksa kontrollemoenehtsasse, kontrollemoenehtsen tjaelijesæjjan, maam KomSek Trööndelag IKS dorje, jïh revisjovnese maam KomRev Trööndelag IKS dorje. ¶ 1.8.4 Klijma- jïh energijeråajvarimmieh ¶ Sektovre sæjhta dej sïejhme byjreseråajvarimmiej nualan båetedh, vuesiehtimmien gaavhtan vuelkemenjoelkedassh. ¶ 2. Skåårvemebudsjedte 2012-15 ¶ 2.1 Skåårvemh 2012-15 ¶ Raereste dagkerh skåårvemh boelhken 2012-15: ¶ ØP 12-15 ¶ Ektesne raereste 1.752,4 mill. kråvnah skåårvedh ekonomijesoejkesjeboelhken, mestie 278,2 mill. kråvnah ööhpehtimmiesektovresne, 1.413,6 mill. kråvnah fylhkengeajnoeskåårveminie, 16 mill. kråvnah aaksjeåestemisnie, 5.3 mill. kråvnah dalhkehtjidie baenieklinihkine, 5,0 mill. kråvnah jïjtsekapitalinnskudd KLP. Kapitalfoentese lyjke 27,9 mill. kråvnah boelhken, mearan kapitalefoente (skåårvemefoente) nåhtede 36,7 mill. kråvnah boelhken. Ekonomijesoejkesjeboelhken sæjhta orre löönemh bæjjese vaeltedh, tjåanghkan 1.1196,8 mill. kråvnah ¶ 2.1.1 Skuvleskåårvemh jïh baenieklinihkh ¶ Skåårvemh ööhpehtimmiesektovresne leah ekonomijesoejkesjen 2011-14 mietie, dej jarkelimmiejgujmie mah leah buerkiestamme boelhkesne 1.1.5, ööhpehtimmiesektovren nuelesne. ¶ ØP 12-15 ¶ Skåårvemh baenieklinihkine jïh dalhketjidie leah buerkiestamme boelhkesne 1.5, Baeniehealsoe jïh almetjehealsoen nuelesne. Jaepien 2015 dle vierhtieh bïejeme akten åvteprosjektese vierhkiesijjiegåatan Ole Vigen jïh Olav Duunen jåarhkeskuvline. Dah åvteprosjekth sijhtieh våaroeminie årrodh juktie vuarjasjidh mejtie edtja lissiebigkemigujmie nïerhkedh. Jis ij bigkeme sjïdth, dle gïehteldimmievierhtieh tjuerieh maaksojde åvteprosjektide maeksedh. ¶ 2.1.2 Geajnoeskåårvemh jïh regijovnale evtiedimmiefoente ¶ Skåårvemh fylhkengeajnojne 2012 leah bïejeme 277,3 mill. kråvnajgujmie, daate lea 57,7 mill. kråvnah unnebe goh tsihkestahteme jaepien 2012, ekonomijesoejkesjisnie 2011-14. Dan åvteste nænnoestamme fylhkengeajnoesoejkesje ij guhkebem juhtieh goh jaapan 2013, dle jaepien 2013 514,3 mill. kråvnah biejeme, gusnie aaj dïhte mij lea aajmene jaepeste 2010 jïh 2011. Seapan sæjhta sjyöhtehke sjïdtedh naakede daestie joekedidh båetije jaepide. Jaepien 2014 jïh 2015 dle daltesem ekonomijesoejkesjistie 2011-14 jåarhkeme, åasastaeriedamme 2012-kråvnide. Tjåenghkies skåårveme fylhkengeajnojne daan boelhken lea 1.413,6 mill. kråvnah. Daestie 329,7mill. kråvnah finansieradamme beetnegigujmie gïehteldimmiebudsjedteste. ¶ Regijovnale evtiedimmiefoentesne raereste aaksjah åestedh 16 mill. kråvnaj åvteste boelhken, men sæjhta daerpies årrodh dam daltesem lïhkebe giehtjedidh. Disposisjovnefoente regijovnale evtiedæmman edtja aaksjide maeksedh. Edtja Regijovnale evtiedimmien disposisjovnefoentem nåhtadidh åestemem maeksedh. ¶ Skåårvemebudsjedtesne raereste 1,6mill. kråvnah dåarjodh jïjt ¶ Jïjtsekapitalinnskudde lea meatan pensjovnesïelten jïjtsekapitalesne. ¶ Budsjedteradamme foente sæjhta vierhtieh åadtjodh eekedoekemistie jaepiej 2012-15, tjåanghkan 27,9 mill. kråvnah. Budsjedteradamme åtnoe foenteste boelhken lea 36,7 mill. kråvnah. ¶ 3. Stuvremesignaalh, salderinge j.v 2012-15 ¶ Ekonomijesoejkesje 2011-14 (FD 10/76). Ekonomijestrategije 2012-15 (FD 11/52), raeriestimmie staatebudsjedtese 2012 jïh fylhkenraerien minngebe vuarjasjimmieh leah goh våarome dan raeriestæmman jaepiebudsjedtese 2012 jïh ekonomijesoejkesjasse 2012-15. ¶ Fylhkendigkie lea aamhtesisnie 11/52, Ekonomijestrategije 2012-15 nænnoestamme: ¶ ”Fylhkendigkie sæjhta naemhtie vaestiedidh fylhkenraerien gyhtjelassese dan vijriesåbpoe ¶ barkoen bïjre ekonomijestrategijine jaepiej 2012-2015: ¶ 1. Gosse gïehteldimmiem sjïehtede akten vueliehkåbpoe daltesasse dle tjuara fylhkendigkien mïelen mietie fylhkentjïelten laavenjasside mah leah laaken mietie, prijoriteradidh. 2. Fylhkendigkie sæjhta dan gåhkese gåarede karrierebihkedimmiedïenesjidie bueriedidh. 3. Tjuara dam båetijen aejkien faageskuvlefaalenassem sjïehtedidh siebriedahken jïh jielemen daerpiesvoetide. Vihkeles fylhkendigkie lïhkebe daajroem åådtje daej daerpiesvoeti bïjre mij våaroeminie sjædta gosse stoeredahkem nænnoste. Dovne faageles jïh ekonomeles fåantoej mietie dle jeatjah gaavhtan gaajh daerpies faalenasside noerhteregijovnesne iktedidh. 4. Tjuara vuarjasjidh guktie edtja baeniehealsoem jïh klinihkestruktuvrem öörnedidh båehtjierdimmiekapasiteeten vööste, dej sjyöhtehke gïehteldimmiemieriej sisnjeli. Fylhkendigkie aamhtesasse nr 11/42 vuesehte, Reeremerevisjovnereektehtse ¶ baeniehealsoen bïjre, gusnie tjåådtje daerpies aktine buerebe joekedimmine baeniehealsoedïenesjijstie dej ovmessie utnijedåehkiej gaskem. Dellie daerpies stuerebe båehtjierdimmiekapasiteetine jïh faagemaahtojne. 5. Fylhkentjïelten råålle almetjehealsoebarkosne lea tjyölkehkåbpoe goh aarebi, gosse orre almetjehealsoelaakem sjïehtesji. Fylhkendigkien mïelen mietie dle byöroe ekonomeles tsavtsvierhtieh læjkodh sektovreråajvarimmide almetjehealsoebarkoen sisnjelen. 6. Fylhkendigkien mïelen mietie dle byöroe nuepie årrodh jeatjahlaakan prijoriteradidh kultuvresuerkesne, aktine buerebe joekedimmine geografeles jïh sosioekonomeles. Edtja aktem noerepolitihkeles strategijem evtiedidh, mij gaajhkh biehkieh feerhmieh fylhkentjïelten noereråajvarimmiej sisnjeli, gaajhkine sektovrine. 7. Dej gaavnoes vierhtiej mietie fylhkengeajnojde, dle fylhkendigkien mïelen mietie tjuara gorredimmiem prijoriteradidh åvtelen orre geajnoeh bigkie. 8. Fylhkendigkie vuajna daerpies åestemefunksjovnide nænnoesåbpoe darojdh skovhtedïenesji sisnjeli fylhkentjïeltesne, jïh veanhta jïjnjh hijven fåantoeh gååvnesieh aktem tjåenghkies åestemeöörnegem tseegkedh. 9. Maahta eensi årrodh paehperenamhtah fylhkendigkiem sjïehtesjidh, men fylhkendigkie sæjhta baajedh dam orre digkiem, tjaktjen veeljemen mænngan, dam vuarjasjidh. ¶ Salderinge jaepeste 2012 ¶ Mænngan krööhkestamme raeriestimmiem staatebudsjedtese 2012, jïh baalhka- jïh åasabijjiedimmiem jïh jeatjah teknihkeles jarkelimmieh, dle utnebe riektesisnie 26,6 mill. kråvnah vielie, mejtie maehtebe nåhtadidh jaepien 2012, viertiestamme voestes budsjedtine jaapan 2011. Lissine realesjïdtedimmiem frijje baalhkine, dle summe g.j. vierhtieåtnoe momskompensasjovnefoenteste mejtie mijjieh lyjkeme aarebi jaepiej, jïh jeatjah jarkelimmieh fylhkendigkien jïjtse budsjedtesuerkesne (dïedte 19). ¶ Realelissiehtimmie fylhkendigkien budsjedtesuerkesne goh neebneme, jïh reelle maaksoeuhtjiedimmieh sektovrine medtie 5.6 mill. kråvnine, aktem dahkoesijjiem vadta tjåanghkan medtie 32 mill. kråvnine. Dellie lij maahteme orre råajvarimmieh sektovride buektedh, tjåanghkan 23,6 mill. kråvnah jaepien 2012, jïh aktem lissiehtimmiem darjodh sektovrine pensjovnemaaksojde, 8,4 mill. kråvnajgujmie. ¶ Dejstie bijjielisnie neebneme maaksoeuhtjiedimmijste sektovrine, dle 2.2 mill. kråvnah båetieh staatebudsjedten 2012 tsegkie, v. ållermaehteminie Faageskuvli jïh Regijovnale evtiedimmien nuelesne. Dah ¶ 1,2 mill. kråvnah leah dannasinie vierhtieh Rock City’se leah sertiestamme ¶ Regijovnale evtiedimmeste Kultuvrese. Jeatjah uhtjiedimmieh 2 mill. kråvnine leah tjïrrehtamme suerkesne Politihkeles barkoe, ståvroe jïh staabe. ¶ Jarkelimmieh sektovren gïehteldimmiemierine voestes budsjedteste 2011 budsjedtese 2012, leah naemhtie: ¶ Boelhken 2012-2015 dah baalhkah fylhkendigkien budsjedtesuerkesne sijhtieh geahpanidh 106,2 mill. kråvnajgujmie. Dah stööremes giehpiedimmieh båetieh jaepien 2014 jïh 2015, tjåanghkan 87,6 mill. kråvnah. Akte stoerre bielie daehtie haestiemistie meatan vaaltasovvi ekonomijesoejkesjisnie 2011-14, goh giehpiedamme sektovremierieh. Daennie ekonomijesoejkesjisnie 2012-15 dle sektovremieride vielie giehpiedamme, lissine dle ööhpehtimmiesektovre aktem lissiehtimmiem åådtjeme 5 mill. kråvnine jaepeste 2014, dehtie effektiviseringeste 18 mill. kråvnine mejtie tsihkestahteme skuvlebigkemeaamhtesisnie, FD 06/35. Giehpiedimmiem naa seamma stoerre dorjeme sektovri gaskem (vuastareehkere) jïh sæjhta faamoem utnedh goske sjæjsjalamme mah råajvarimmieh mejtie edtja tjïrrehtidh. ¶ SPK ¶ 3.2 Haestemh soejkesjeboelhken mænngan ¶ Jaepien 2016 raejeste ekonomeles haestemh utnebe dannasinie læssanamme reentah jïh åesiemaaksoe sjïdteme j.v.. Maahta salderingehaestiemidie guhkiebasse naemhtie vuesiehtidh: ¶ Graafe tsiehkiem vuesehte dastegh sektovremierieh jåerhkieh seamma daltesisnie goh 2015 dej båetije jaepiej. Daate akte aerviedamme tsiehkie dannasinie maaksoeh jïh baalhkah tjuerieh seamma stoerre årrodh fïerhten jaepien. Dah taallh mah leah dej kruana sööjlaj bijjielisnie dannasinie dejtie daaletje sjïehtedimmiedaerpiesvoetide vuesiehtieh. ¶ Baalhkabielesne (plaave sööjlah graafesne) dle måjhtelamme årrojeevtiedimmiem årrojeprognosen mietie gaskoeh nasjovnale sjïdte ¶ dimmine SSB’ste, naemhtie dïhte lea ¶ vuesiehtamme boelhkesne 3.3.1. ¶ Graafesne bijjielisnie dle ij leah baalhkaveanhtadimmide krööhkestamme, vaallah dam gænnah dorjeme dennie ekonomeles soejkesjisne boelhken 2012-15. Maahta ohtje realesjïdtedimmiem båetedh dejnie frijje baalhkine jaepiej åvtese, jearohke dehtie staateles politihkeste maam ij rikti damth. ¶ 3.3 Lïhkebe ållermaehteme såemies ekonomeles tsiehkijste ¶ Fylhkendigkien budsjedtesuerkesne dle bæjjese beaja dåarjoeh skaehtese, mieriedåarjoeh (frijje baalhkah), reentebaalhkah, dïeneste jïh ¶ garantijeprovisjovne NTE’ste, ¶ konsesjovnefaamoebaalhkah jïh maaksoeh reentide jïh åesiemaaksose. Daesnie aaj budsjedteringem dorje momskompensasjovneste, disposisjovnefoentide lyjke jïh åtnoem nænnoste dagkaristie foentijste. Fylhkendigkien budsjedtesuerkie lea naemhtie budsjedteradamme boelhken 2012-15, v. aaj budsjedtegoerine 1A raeriestimmesne nænnoestæmman (jïh lissietjaalege mij taallide veelebe vuesehte): ¶ Fylhkendigkien budsjedtesuerkie sæjhta ållesth geahpanidh 2012 raejeste 2015 raajan, 106,2 mill. kråvnajgujmie. Joekedimmie naemhtie, 18,6 mill. kråvnah 2013, 66.7 mill. kråvnah 2014 jïh 20.9 mill. kråvnah 2015. Giehpiedimmie sjædta g.j. dannasinie maaksoeh reentide jïh åesiemaaksojde lissiehtieh. Reenth jïh åesiemaaksoe lissiehtieh 46.1 mill. kråvnajgujmie 2012 raejeste 2015 raajan (inflasjovnen gaavhtan dle reentemaaksoeh våålese staeriedamme 2,5 %, juktie aarvoem 2012kråvnine åadtjodh). ¶ Jaepiej 2012-13 budsjedterede tjåanghkan 92,9 mill. kråvnah nåhtadidh gïehteldimmiebudsjedtesne baalhkijste momskompensasjovneste skåårvemijstie, mestie 61,9 mill. kråvnah foenteste båetieh mij leah bæjjese bigkeme aarebi jaepiej. Daam foentem edtja låeptedh jaepien 2013. 2014 raejeste iebie maehtieh momskompenasjovnem skåårvemijstie nåhtadidh gïehteldimmiem maeksedh, staateles mieriedimmien mietie. Jaepien 2013 raejeste 2014 raajan dle dan åvteste gïehteldimmiedaltese geahpene 48,3 mill. kråvnajgujmie. ¶ 139,0 Garantiprovisjon NTE ¶ 2,9 Utbytte NTE ¶ 3.3.1 Frijje baalhkah ¶ Viertiestamme voestes budsjedtine 2011, aktem staeriedamme realesjïdtedimmiem frijje baalhkine åadtjobe 22,2 mill. kråvnine jaepien 2012, (v. lahtestimmiejgujmie 5. boelhkesne). Viertiestamme daltesinie mijjen firjje baalhkine 2011, mænngan staeriedamme nasjovnalebudsjedte (RNB) bööti suehpeden, dle realesjïdtedimmie jaepien 2011 raejeste 2012 raajan, 15,2 mill. kråvnah. ¶ Realesjïdtedimmie jaepien 2012, viertiestamme jaepine 2012 ekonomijesoejkesjisnie 2011-14, lea 32,8 mill. kråvnah (laavenjasse jïh åasastaeriedimmien mænngan). Realesjïdtedimmie lea mijjen låhkoe aktede sïejhme lissiehtimmeste frijje baalhkine staatebudsjedtesne jaapan 2012 gaajhkide fylhkentjïeltide 600 mill. kråvnine. Tjïelteproposisjovnesne suehpeden, dle aerviedi realesjïdtedimmie lij gaskem 500 jïh 750 mill. kråvnah. Raeriestimmesne staatebudsjedtese 2012 dle tjåådtje «Goh bieljielamme tjïelteproposisjovnesne 2012, dle 400 mill. kråvnah sjïdtedimmeste fylhkentjïeltide buerkiestamme goh staateles råajvarimmie gïehteldæmman jïh gorredæmman fylhkentjïelten geajnojste» . Mænngan orre kriterijedaatah jaapan 2012, riektes almetjelåhkoem 01.07.2011, jïh orre årrojeprognosem krööhkestamme, dle realesjïdtedimmie ovrehte goh aerviedamme Ekonomijestrategijesne 2012-15 (FD 11/52). ¶ Gosse staatebudsjedtem jaapan 2012 böökti, dle reerenasse aaj laanten skaehtieaarvehtsem lissiehtamme jaapan 2011, 200 mill. kråvnajgujmie. Dan mænngan dle seapan skaehtieaarvehtsem vielie lissehte, v. lïhkebe ållermaehteminie gïehteldimiereektehtsisnie 2/2011 fylhkendægkan. ¶ Staatebudsjedtesne 2012 dle Teknihkeles ryöknememoenehtse tjïelten jïh fylhkentjïelten ekonomijese (TBU) sijjen aarvehtsh bæjjese staeriedamme dejtie vieliemaaksojde mah leah ektiedamme demografeles evtiedæmman tjïeltesektovresne, medtie 2,5 mrd. kråvnijste 2,9 mrd. kråvnide. Reerenasse bieljele 2,5 mill, kråvnah beetnehveahkeste tjuara frijje baalhkijste maeksedh, jïh daate sæjhta jiehtedh 0,4 mrd. kråvnah tjuara maeksedh bieljiemïerhkeldh dåarjojste j.v. Aa ¶ rvehtse TBU’ste båata mænngan goh SSB’en årrojeaerviedimmiem ¶ krööhkestamme ruffien daan jaepien. Dej minngemes jaepiej dle TBU lea ij lah aerviedimmieh buakteme man stoerre maaksoeh sjidtieh ¶ guhkiebasse, gaskem jeatjah dannasinie SSB’en ¶ årrojeaerviedimmieh åvtese leah ovseekere. ¶ Tjåanghkan dle staaten aarvehtse frijje baalhkide fylhkentjïeltide 51,818 mrd. kråvnah jaepien 2012, skaehtie lea 24,2 mrd. jïh mieriedåarjoe 27,618. Daltese nænnoestamme staatebudsjedtesne jaapan 2011, 2011-kråvnine fylhkentjïeltide lij 49,505 mrd. kråvnah, 22,65 mrd. lij skaehtie jïh 26,855 mrd lij mieriedåarjoe (ekonomijesoejkesje 2011-14 daan daltesasse bigkie) ¶ Raereste skattøren edtja seammalaakan årrodh, 2,65 %, raeriestimmien mietie staatebudsjedtese 2012. ¶ Årrojeevtiedimmie ¶ Boelhken 2012-15 dle mijjieh årrojeprognosem gaskoeh nasjovnale sjïdtedimmie ¶ SSb’ste ¶ våaroemasse bïejeme mijjen aerviedæmman dejtie frijje baalhkide. Baalhkasystemesne almetjetaalle biejjeste 01.07 dan jaepien budsjedtejaepien åvtelen åtnasåvva gosse mieriedåarjoem aervede, mearan almetjetaalle biejjeste 01.01 budsjedtejaepien åtnasåvva gosse skaehtiem jïh baalhkajïebnedimmiem aervede. ¶ Årrojeaerviedimmie ¶ SSB’ste vuesehte årrojesjïdtedimmie laantesne stuerebe sjædta goh Noerhte ¶ Trööndelagesne. Graafe vuelielisnie dam vuesehte. Graafe aaj vuesehte dah frijje baalhkah almetjelåhkoem fulkesieh, g.j. låhkoe 16-18 jaepien noere almetjijstie (jarkelimmie prosentine evtebe jaepeste): ¶ Jis årrojeaerviedimmie SSB naemhtie sjædta, dle dïhte riektes låhkoe 16-18 jaepien båeries noerijste sæjhta læssanidh jïh geahpanidh medtie fïerhten mubpien jaepien mijjen luvnie 2015 raajan. Daah gaejvieh dovne ekonomeles jïh åårganisatovreles haestemh vedtieh åårganisasjovnese. ¶ Jaepien ¶ 2010 vierhtieh åadtjoejimh akten sjïere joekedimmien mietie juktie reeremereformem tjïrrehtidh, jïh staate jeehti joekedimmie meehti jorkesidh mænngan. Dah vierhtieh mejtie åadtjoejimh 2011 lea jåarhkeme seamma daltesisnie staatebudsjedtesne jaapan 2012 (åasastaeriedamme 3,1 %), dagkari jarkelimmiejgujmie: 1 mill. kråvnah giehpiedimmie Ytterøyfeerjese, 0,6 mill. kråvnah giehpiedimmie faageskuvlide, 0,2 mill. kråvnah vaalteme juktie fylhkentjïelten momskrievemh dan bommebeetnehfinansieradamme lissiebigkemasse fylhkengeajnoenedtesne finansieradidh (joekedamme riektes bommebeetnegeåtnoen mietie fylhkengeajnojne 2010). ¶ Reentekompensasjovneöörnege skovhteråajvarimmide fylhkine jåarhka 2019 raajan, gusnie mijjieh ohtsemen mietie maehtebe reentemaaksoeh dåastodh akten fïerhten jaepien löönemen åvteste, raajan 92 mill. kr. Ussjedeminie daam öörnegem ellieslaakan nuhtjedh. ¶ 3.3.3 Jarkelimmieh baalhkasystemesne ¶ Staatebudsjedtesne 2012 dle ij naan orre bïevnesh barkoen bïjre aktine orre baalhkasysteminie fylhkentjïeltide. Goh buerkiestamme Ekonomijestrategijesne 2012-15 (FD 11/52), dle tjïelteproposisjovnen mietie kprp) 2012, Tjïelte- jïh regijovnaledept. (KRD) ussjede aktem orre maaksoetjoevtenjem buektedh fylhkentjïeltide tjïelteproposisjovnesne jaapan 2014, mij faamoem åådtje 01.01. 2014. TRD sæjhta gaskem jeatjah lïhkebe vuartasjidh guktie vieliemaaksoeh bårrode viesehtimmien gaavhtan maehtieh meatan vaaltasovvedh. Vierhtieh mah reeremereformen baaktoe böötin fealadimmiesuerkesne sjïerelaakan juakasuvvieh baalhkasystemesne 2013, jïh akte joekedimmie objektijve damtsvæhtaj mietie 2014 raejeste, byöroe ektesne vuejnedh dej jarkelimmiejgujmie maaksoetjoevtenjisnie fylhkentjïeltide. ¶ Barkoen sjïekenisnie aktine orre maaksoetjoevtenjinie fylhkentjïeltide, dle sæjhta aaj t ¶ prp’en mietie ¶ vuarjasjidh mejtie daerpies jarkelimmiejgujmie baeniehealsoen maaksoetjoevtenjisnie. ¶ Dan åvteste tjïelth Nåamesjevuemesne, Noerhte-Nöörjen jïh Nåamesjevuemiedåarjoem åådtjeme jaepien 2008 raejeste, dle fylhkenraerie veanhtede daate orre baalhkasysteme fylhkentjïeltide -3,00 -2,50 -2,00 -1,50 -1,00 -0,50 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 ¶ dejtie seamma tsiehkide mijjese vadta, daejtie bielide fylhkeste. Goh ållermaahteme ekonomijesoejkesjisnie 2009-12, dle daate dåarjoe maahta sjïdtedh ånnetji vielie goh 36 mill. kråvnah (seamma tsiehkieh goh Nordlaante). ¶ 3.4 Pensjovne ¶ Ekonomijesoejkesjisnie dle budsjedteradamme mijjieh edtjebe aktem iemiedaltesem utnedh pensjovnemaaksojne, dovne Kommunal landspensjonskassesne (KLP) jïh Statens pensjonskassesne (SPK). Daate iemiedaltese edtja netto pensjovnemaaksoem reeknemassesne maeksesh (ekskl. barkoevedtjien låhkoe), jïh dah åasajoekehtsh reeknemassesne bååstede jaapan 2002, gosse orre mieriedimmie eelki juhtedh. Dan neebneme mieriedimmien mietie dle åasajoekehtse (joekehtse maekseme åasan ih netto pensjovnemaaksoen gaskem) reeknemassese tjaalasåvva 10 jaepieh. Åasajoekehtse maam åådtje 2002 raejeste 2010 raajan, edtja båeries öörnegen mietie 15 jaepieh årrodh. Mijjieh aktem åasajoekehtsem åådtjeme medtie 97 mill. kråvnine, jïh jarkelimmie sæjhta aktem lissiehtimmiem buektedh 3,2 mill. kråvnine fïerhten jaepien, seamma evtiedimmine pensjovnemaaksojne goh dam maam åtneme. Ij naan staateles kompensasjovne jarkelimmieraeriestimmine. ¶ Aerviedimmie mijjen iemiedaltesistie jaepiej 2012-15 lea naa ovseekere, dannasinie dah tsiehkieh mejtie pensjovnesïelth sijjen aerviedimmine nåhtadieh, dejtie ånnetji staeriedieh jïh orrestieh iktemearan. Dej minngemes jaepiej dle mijjieh vuajnebe pensjovnemaaksoeh leah jïjnjem læssanamme. Minngemes bïevnesi mietie dle vååjnoe goh maaksoeh sijhtieh vielie læssanidh. ¶ Mijjen ållesth åasamaekseme aktem bieliem feerhmie maam sïelth baalhkaveahkeste ryöknoeh (eadtjohke barkijh), jïh aktem bieliem maam tjirkemefoente ryöknoe (reaktah jïh pensjovnisth). Mijjen budsjedteradimmesne dle krööhkestamme gåabpagidie bielide saatsen tjïrrh mij ryöknesåvva budsjedteradamme baalhkaveahkeste. Daate akte standard saatse gïehteldimmien budsjedtese jïh reeknemassetjaeliemasse pensjovnemaaksojste jïjtsh barkijidie jïh pensjovnistide. ¶ Sektovri mierine dle maahta aktem 16 % åasasaatsem utnedh abpe soejkesjeboelhken ektieöörnegisnie, d.s.j. akte tjåenghkies iemiedaltese medtie 42,1 mill. kråvnine fïerhten jaepien ekskl. barkoevedtijemaaksoe. Daate akte lissiehtimmie viertiestamme evtebe ekonomijesoejkesjinie. Dannasinie sektovren mierieh bæjjese staeriesovveme 2,9 mill. kråvnajgujmie pensjovnemaaksojde, jïh 0,5 mill, kråvnah læssanamme barkoevedtijemaaksose, viertiestamme daltesinie ekonomijesoejkesjisnie 2011-14. ¶ Sektovri mierine dle maahta aktem 12 % åasasaatsem utnedh abpe soejkesjeboelhken, d.s.j. akte tjåenghkies iemiedaltese medtie 55 mill. kråvnine fïerhten jaepien, ekskl. barkoevedtijemaaksoe. Ööhpehtimmiesektovri mierieh leah bæjjese staeriedamme 4,4 mill. kråvnajgujmie pensjovnemaaksojde, jïh 0,6 mill. kråvnah læssanamme barkoevedtijemaaksose, viertiestamme daltesinie ekonomijesoejkesjisnie 2011-14. ¶ 3.5 Baalhkah ¶ – jïh åasabijjiedimmie ¶ Baalhkah-jïh åasabijjiedimmie budsjedtesne 2012 jïh ekonomijesoejkesjisnie 2012-15 våaromem åtna baalhka-jïh åasabijjiedimmien raeriestimmesne staatebudsjedtesne. Budsjedteraeriestimmesne dle baalhkah- jïh åasabijjiedimmiem skaehteste, mieriesertiestimmiem jïh baalhkajiebnedimmiem ektesne vuarjasjamme gosse dejtie frijje baalhkide nænnoestamme. Daah saatsh leah åtnasovveme: ¶ Gaskemedtiesaatse sektovride sæjhta jeereldidh man stoerre låhkoe budsjedteste mij lea maaksoeh baalhkide jïh jeatjah maaksojde. Dah sektovrh sijhtieh dannasinie ånnetji joekehts tjåenghkies åasabijjiedimmiefaktovrem utnedh. ¶ 4. Gïehteldimmie 2011 ¶ Vuesehte akten jïjtse aamhtesasse gïehteldimmiereektehtsen bïjre, fylhkendigkiereektehtse 2/2011 mij politihkeles gïetedæmman båata seamma tïjjen goh jaepiebudsjedte 2012 jïh ekonomijesoejkesje 2012-15 båetieh. ¶ 5. Fylhkendigkien jïjtse budsjedtesuerkie (dïedte 19) ¶ Daennie boelhkesne akte veelebe ållermaehteme baalhkijste jïh maaksojste fylhkendigkien budsjedtesuerkien nuelesne, v. aaj goerine mearhketjen 3.3. nuelesne åvtene. ¶ 5.1 Frijje baalhkah ¶ Boelhken 2012-15 dah frijje baalhkah leah budsjedteradamme raeriestimmien mietie staatebudsjedtese jaapan 2012, naemhtie: ¶ Jaepiej 2012-15 dle taallh frijje baalhkadaltesisnie bigkie staatebudsjedtesne 2012, ajve staeriedamme dejtie veanhtadamme årrojejarkelimmide Noehte-Trööndelagesne jïh apbe laantesne. ¶ Aerviedimmieh sjïdtedimmien bïjre ¶ Dah taallh jaapan 2011 voestes budsjedtem vuesehte jïh lea 2011-kråvnine, mearan taallh 201215 leah 2012 kråvnine. Juktie aktem taallem gaavnedh maam maahta 2012-taalline viertiestidh, dle tjuara jarkelimmiej åvteste staeriedidh laavenjassine 2011-2012, jïh tjuara aaj joekehts åasadaltesen åvteste staeriedidh. ¶ Jarkelimmieh laavenjassine leah tjåanghkan mijnus 3,3 mill. kråvnah, jïh leah g.j. giehpiedamme beetnehdåarjoe faageskuvlide, olkese vaalteme meatandåarjoem Ytterøyfeerjiste jïh vielie. Daate lea staaten ryöknemevuekien mietie dennie Beregningsteknisk dokumentasjon for inntektssystemet (Kruana heefte 2012). Mijjen aerviedimmieh leah ånnetji jeatjahlaakan goh Kruana heeften dannasinie mijieh aktem jïjtse årrojeaerviedimmiem nåhtadibie 2012, v. ållermaehteminie jïjtse boelhkesne, mearan staaten aerviedimmieh årrojetaallese bigkieh, biejjeste 01.01. 2011. ¶ Aerviedimmie viertiestamme voestes budsjedtine 2011 ¶ Summe frijje baalhkah voestes budsjedtesne 2011 (1.734,8), destie vaalteme laavenjassejarkelimmieh 2012, 1,731,5 mill. kråvnah sjidtieh. Åasastaeriedamme staaten saatsine åasastaeriedæmman 3,25 %, dle beetnehveahka 1.787,8 mill. kråvnah sjædta. Budsjedteradamme frijje baalhkah jaepien 2012 lea 1.810,0 mill. kråvnah. Realesjïdtedimmie voestes budsjedteste 2011 raejeste 2012 raajan, 22,2 mill. kråvnah sjædta (1.810,0 ¶ Aerviedimmie viertiestamme staeriedamme budsjedtine jaapan 2011, seamma goh RNB ¶ Staaten sjïdtedimmieaarvehtse staatebudsjedtesne 2012, vierteste daltesem frijje baalhkine 2012 staeriedamme nasjovnalebudsjedten muhteste (RNB) jaepien 2011. Mijjen frijje baalhkah aerviedamme RNB'n muhteste, årrojetaalline biejjeste 01.01.2011, aktem daltesem 1.741,6 mill. kråvnine vedtieh jaepien 2011. Gosse daate daltese staeriesåvva laavenjassejarkelimmiej gaavhtan, mah leah bijjielisnie neebnesovveme (-3,3 mill. kråvnah), jïh åasastaeriesåvva staaten saatsine 3.25 %, dle beetnehveahka 1,794,8 mill. kråvnah sjædta. Viertiestamme daejnie daltesinie, dle realsjïdtedimmie 15,2 mill. kråvnah sjædta 2012 (1.810,0 ¶ Aerviedimmie viertiestamme 2012-aarvehtsinie ekonomijesoejkesjisnie 2011 -14 ¶ Viertiestamme jaepine 2012 ekonomijesoejkesjisnie 2011-14, dle mijjen realsjïdtedimmie 32,8 mill. kråvnah. Beetnehveahka båata gosse frijje baalhkah jaapan 2012 ) 1.810,0) vaaltasuvvieh frijje baalhkijste jaepien 2012 ekonomijesoejkesjisnie (1.724,6 mill. kråvnah), mænngan dah leah laavenjassestaeriesovveme jïh åasastaeriesovveme goh bijjielisnie (1.724,6 ¶ 1,0325 = 1.777,2 mill. kråvnah). ¶ 5.2 Momskompenasjovne ¶ 2010 raejeste edtja baalhkah momskompensasjovneste skåårvemijstie mieriedimmien mietie budsjedteradidh skåårvemebudsjedtese, sertiestimmien tjïrrh gïehteldimmiebudsjedteste. 2010 edtja unnemes 20 % sertiestidh., 2011 unnemes 40 % jnv. Akten dagkeres bijjiedimmien mænngan mij vïjhte jaepieh ryöhkoe, edtja gaajhkh momskompensasjovnh skåårvemijstieh mieriedimmien mietie, budsjedteradidh skåårvemebudsjedtese 2014 raejeste. ¶ 1 182,9 Inntektsutjevning ¶ Tjåanghkan 162,7 mill. kråvnah kompensasjovnine dååste njieljiejaepieboelhken. Daestie 131.7 mill. kråvnah serteste skåårvemebudsjedtese jaepiej 2012-2015. Doh jeatjah (31 mill. kråvnah) plusse 61,9 mill. kråvnah aarebi jaepiej læjkomijstie disposisjovnefoentese, gïehteldimmesne åtnasuvvieh, tjåanghkan 92.9 mill. kråvnah. Goh neebneme dle foentevierhtide bæjjese bigkeme jïjtsh vierhtijste, jïh sijhtieh ¶ reeknemassemieriedimmien njoelkedassi mietie årrodh ‘strykningen’ ¶ bïjre, jis akte uhtjiedimmie reeknemassesne sjædta jaepien minngiegietjesne. ¶ 2013 lea dïhte minngemes jaepie mijjieh maehtebe vierhtieh öörnegistie nåhtadidh gïehteldimmiebudsjedtesne, jïh daan jaepien sïjhtebe amma 48 mill. kråvnah gïehteldimmesne nåhtadidh, gosse abpe foentem låeptebe mij lea bæjjese bigkeme aarebi jaepiej. 2014 raejeste ibie sïjhth dagkerh vierhtieh utnedh gïehteldimmiebudsjedtesne. ¶ 5.3 Læjkome disposisjovnefoentese ¶ Akten jïjtse geajnoefoentese raereste 14,5 mill. kråvnah netto læjkodh boelhken 2012-15, v. ållermaehteminie boelhkesne 5.5. vuelielisnie. Daate dannasinie disposisjovnefoente geajnoe fïerhten jaepien dam aerviedamme beetnehveahkam åådtje 20 mill. kråvnine (summe 80 mill. kråvnah), jïh ihke budsjedteradamme 65,5 mill. kråvnah nåhtadidh foenteste juktie bielieh dehtie reenteste jïh åesiemaaksoste maeksedh geajnoeskåårvemidie. Jaepien 2010 daate foente idtji beetnegh åadtjoeh. ¶ Sïejhme disposisjovnefoentesne raereste 3,0 mill. kråvnah læjkodh 2014. ¶ 5.4 Åtnoe disposisjovnefoenteste ¶ Raereste 3,4 mill. kråvnah nåhtadidh disposisjovnefoenteste 2012. Dellie foente sæjhta låepteme årrodh. ¶ Lissine dle budsjedterede 92,9 mill. kråvnah nåhtadidh disposisjovnefoenteste boelhken, mejtie bæjjese bigkeme vierhtijste momskompensasjovneöörnegistie skåårvemisjtie, v. ållermaehteminie boelhkesne 5.2. ¶ 5.5 Reentebaalhkah jïh dïenes ¶ disposisjovnefoentese (geajnoefoente) ¶ Reentebaalhkah: Fylhkendigkie dïenes ¶ temaallem NTE Holding AS’se nænnoesti aamhtesisnie 08/60 rihkeden 2008. ¶ Dellie nænnoesti aksjekapitalem tjåanghkan 2 mrd. kråvnah, konverteradidh dïedteles löönemasse. Fylhkenraerie jååhkesji aamhtesisnie 09/234, 15.12.2009, latjkoem dïedteles löönemen bïjre ¶ gaskem NTE’m jïh fylhkentjïeltem. Latjkoe vaasa 10 jaepieh. Latjkoe dorje guktie ¶ 150 mill. kråvnah reentine sjidtieh fïerhten jaepien. Ij leah tsihkestahteme åesiemaaksoem dan boelhken. Mijjen aerviedimmine dle reentebaalhka, 150 mill. kråvnah, ij lea staeriesovveme mænngan latjkoe dorjesovvi. ¶ Dïeneste. Lissine reentide jïh åesiemaaksose dïedteles laajkoen åvteste, dle akte dïeneste illedahkeste olkese vaaltasåvva juktie akten geajnoefoentese læjkodh. Dïenestedaltese edtja krööhkedh nænnoestimmiem sïelten jïjtsekapitaleste. Dellie aktem dïenestem olkese maaksa, mij lea aerviedamme gohraajan ¼ jaepieilledahkeste skaehtien mænngan, mænngan goh daah biehkieh leah daestie gieseme: Åesiemaaksoe dïedteles laajkosne, inflasjovnestaeriedimmie gærjatjaeliestamme jïjtsekapitaleste, jïh inflasjovnestaeriedimmie dejstie dïedteles laajkojse mah leah aajmene. ¶ Daan sjiekenisnie, dle bæjjese tjaaleme aktem fïerhten jaepien dïenestem 20 mill. kråvnine jaepiej 2012-15. Daate daltese akte aarvehtse vadteme budsjedten gaavhtan. Sïelten skåårvemh dej minngemes jaepiej, konsekvensigujmie fïerhten jaepien illedahkide, daam aarvehtsem ånnetji ovseekere darjoeh. ¶ Disposisjovnefoente (geajnoefoente): ¶ Dïenestem akten disposisjovnefoentese (geajnoefoente) lyjke, mænngan reenth jïh åesiemaaksoem læssanamme geajnoeskåårvemidie maakseme (dsj. skåårvemh stuerebe goh daltese 2008, 46,1 mill. kråvnine). Jis uhtjiedimmie fyhkenkaassen reeknemassesne, dle tjuara daam læjkomem giehpiedidh jallh laahpehtidh juktie uhtjiedimmiem giehpiedidh. Daate lea tjïelti jïh fylhkentjïelti reeknemassenjoelkedassi mietie. ¶ Daate aerviedimmie dorjesovveme aktine fïerhten jaepien dïenestinie 20 mill. kråvnine goh vuesiehtimmie: Dannasinie reenth jïh åesiemaaksoe læssanamme geajnoeskåårvemijstie leah naa vuelehts dej voestes jaepiej, dle geajnoefoente sæjhta akkumuleradidh summem goske 2014, dellie foente sæjhta medtie 45 mill. kråvnah årrodh. Dan mænngan dle maaksoeh reentide jïh åesiemaaksose stuerebe sjïdtedh dïenestistie, guktie geajnoefoente geahpene. 2019 minngiegietjesne dle sæjhta medtie 7 mill. kråvnah aajmene årrodh foentesne. ¶ Dej tsiehkiejgujmie mah leah våaroemasse bïejeme daan raajan, dle maaksoeh reentide jïh åesiemaaksose læssanamme geajnoeskåårvemidie goh jollemes sjïdtedh 2020, medtie 37 mill. kråvnah fïerhten jaepien. Men dannasinie ij gåaredh vielie foenteste vaeltedh goh dam maam lyjkeme, dle foenteåtnoe ajve 27 mill. kråvnah sjædta jaepien 2020. Daate sæjhta jiehtedh finansieringe medtie 10 mill. kråvnah fååtese, juktie reenth jïh åesiemaaksoem maeksedh daehtie foenteste jaepien 2020. ¶ Garantijeprovisjovne NTE’ste ¶ Fylhkendigkie lea nænnoestamme laajkoej åvteste garanteradidh mejtie NTE Holding AS åådtje NTE ¶ ’n jarkelimmien sjiekenisnie. Tjåenghkies garanteradamme löönemeveahka lij 2328 mill. ¶ kråvnah sertiestimmesne ruffien 2007. Löönemeveahka, jïh dellie aaj dïhte riektes garantijedïedte, geahpene latjkeme åesiemaeksemen mietie dejstie sjyöhtehke löönemijstie. Fylhkendigkie aaj aktem garantijeprovisjovnen nænnoestamme 0,5 % löönemesaldoste jaepien minngiegietjesne. Fylhkenkaassa lea vijhte obligasjovnelaajkoeh åådtjeme, ållesth 50 mill. kråvnah, jïh dejtie sæjhta ånnetji ånnetji maeksedh jaepien 2017 åvtese. ¶ 5.7 Reentebaalhkah, reentemaaksoeh jïh åesiemaaksoe ¶ 5.7.1 Jeatajh reentebaalhkah ¶ Jeatajh reentebaalhkah leah reentebaalhkah beetnegijstie baangkesne, bigkemelaajkoereenth jïh reenth mejtie bååstede åådtjeme dan staateles löönemeöörnegen sjiekenisnie skuvlegåetide. Reenth foentijste gusnie reenth edtjieh foentese juhtedh eah leah meatan daesnie. Tsihkestahta reentebaalhkah 10, 4 mill. kråvnine 2012.Jis beetnegh löönie skåårvemidie guhkiem åvtelen beetnegh åtnasuvvieh, dle lissie reentebaalhkah båetieh, men aaj lissie reentemaaksoeh.Netto reentemaaksoeh eah dan jïjnjem jorkesovvh. ¶ 5.7.2 Reenth jïh åesiemaaksoe ¶ Våaroeminie riektes laajkoeh 2011 minngiegietjesne, jïh dah raeriestamme skåårvemh ekonomijesoejkesjeboelhken, dle daam reente- jïh åesiemaaksoeaerviedimmiem dorjeme ekonomijesoejkesjeboelhken 2012-15 (deflateradamme): ¶ Reenth jïh åesiemaaksoe - krievemh ¶ Daah krievemh leah våaroemasse bïejeme reente-jïh åesiemaaksoeaerviedimmide jaepiej 201215: ¶ Gaajhkh budsjedteradamme laajkoeh jaepien 2011 leah vaaltasovveme, giehpiedamme lööneminie gïehteldimmiereektehtsen 1/2011 mietie, fylhkendægkan ¶ Orre laajkoeh bæjjese vaaltasuvvieh goh laajkoeh ¶ ektiedamme Nibor’se. ¶ Aervede laajkojde 30.06 fïerhten jaepien ¶ Gosse tjåadtjoen reenteboelhke nåhkede, dle reentem aervede goh orre laajkose ¶ Vuarjesje jïh ahkedh dorje aktem maereles reentegorredimmiem. Iemielaakan dle laajkoelåhkoe galkije reentine, 40 jïh ¶ 60 %’en gaskem ¶ Bigkemeboelhken edtja prosjekti reentah meatan vaeltedh bigkemeprosjektine goh akte bielie bigkememaaksojste, jïh fylhkenkaassan reeknemassese biejedh dehtie miereste bigkeme galhkeme. ¶ 30 jaepieh åesiemaaksoetïjje orre laajkojde ¶ Refunderadamme reenth staateles löönemeöörnegen sjïekenisnie skuvlegåetide jïh fealadimmieåssjelidie lea bïejeme reentesaatsine 3 %. ¶ Fylhkentjïelte reentekompensasjovnem dååste skåårvemidie skovhteråajvarimmine aktine skåårvemeveahkine jaepiej 2010-2019, 92 mill. kråvnine fïerhten jaepien. Öörnege lea ektiedamme skovhteråajvarimmide sïejhmelaakan, jïh ij ajve dejtie fylhkengeajnojde mej åvteste dïedtem åådtjeme. Dan öörnegasse dle seamma reente nåhtede goh Husbanken galkije reente. Aervede slyöhpedh åasam maeksedh vïjhte jaepieh, jïh dan mænngan bååstede maeksedh 15 jaepieh. ¶ 5.9 Sertiestimmieh skåårvemebudsjedtese ¶ Edtja momsekompensasjovnem skåårvemijstie mieriedimmiej mietie, ¶ brutto’ne tjaeledh ¶ gïehteldimmiebudsjedtesne, jïh stilleme veahka dan mænngan sertiestidh gïehteldimmiebudsjedteste skåårvemebudsjedtese. Daah bihkedassh lea lissietjaalegen mietie 9. boelhkesne, mij fylhkendigkien budsjedtesuerkiem tjyölkehke vuesehte. Momsekompensasjovne skåårvemijstie lea lihkebe ållermaahteme boelhkesne 5.2. ¶ Raereste 82,4 mill. kråvnah fïerhten jaepien boelhken 2012-15 skåårvemebudsjedtese, juktie geajnoeskåårvemh finansieradidh. ¶ 5.10 Konsesjovnefaamoebaahlkah ¶ Ekonomijesoejkesjisnie 2011-14 dle budsjedteradamme konsesjovnefaamoebaalhkajgujmie 11,9 mill. kråvnine fylhkendigkien budsjedtesuerkesne, jïh 6,46 mill. kråvnah Regijovnale evtiedimmesne; tjåanghkan 18,4 mill. kråvnah fïerhten jaepien. Jaapan 2011 dle daan mearan ij naan orre jeatjah bïevnesh dan bïjre. Konsesjovnefaamoebaalhkah jaapan 2010 17,8 mill. kråvnah sjïdtin. ¶ Boelhken 2012-15 dle konsesjovnefaamoebaalhkah ånnetji bæjjalgamme daltesen bijjelen ekonomijesoejkesjisnie 2011-14. ¶ Fylhkentjïelte aarvoem dehtie konsesjovnefaamoste dååste, mij ij faamoetjïeltine åtnasovvh. Konsesjovnefaamoemaeksemh våaromem utnieh aktene åasaregimesne mij lea ektiedamme noteradamme maarkedeåasese (NordPool), lïhkebe nænnoestimmiej mietie. Guktie daestie sjædta lea iktesth ovseekere. Åasavueliedimmie tjaktjen 2008, jïh dah jolle åasah daelvien 2010, ovseekerevoetem vuesiehtieh åasaaerviedimmine. Jaapan 2011 dle dah vuartoeh maarkedesne akte jiebnedimmie el-åasijste. Minngemes bïevnesh jiehtieh daate ovseekerevoete sæjhta darjodh guktie konsesjovnefaamoebaalhkaj daltese geahpene. ¶ 6. Löönemh, guhkies laajkoe, likviditeete, foenth jïh garantijedïedte ¶ 6.1. Guhkies laajkoe jïh löönemh ¶ Dej tsihkiej nuelesne mah leah neebneme lissietjaalegisnie boelhkesne 9.2 Reenth jïh åesiemaaksoe ¶ – tsiehkieh (åesiemaaksoe ij leah deflateradamme daesnie), vaalteme laajkoeh ¶ 2012 raajan, jïh budsjedteradamme laajkoeh jaepiej 2012-15, dle fylhkentjïelte daam löönemelaajkoem åådtje ekonomijesoejkesjeboelhken (ij NTE): ¶ Vuesiehtimmmie vuelielisnie budsjedteradamme laajkoeevtiedimmiem vuesehte NoerhteTrööndelagen fylhkentjïeltese (åesiemaaksoe ij leah deflateradamme daesnie). ¶ 2015 IB ¶ Tsihkestahteme daejtie læjkomidie foentide / foenteåtnose ekonomijesoejkesjeboelhken: ¶ Lissine jïjnjh viedteldihkie foenth mah eah våajnoes goeresne, jïh foenth mah gïehteldimmieh evtiedamme ¶ 6.3 Garantijedïedte ¶ Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte daam ållesth garantijedïedtem åtna 31.12.10 (kr): ¶ E6 Stjør-Tr.heimeim ¶ 7. Ekonomeles tjoevtenjetaallh jïh vuesiehtimmieh ¶ Netto illedahkegraade netto gïehteldimmieilledahkem vuesehte låhkojne gïehteldimmiebaalhkijste. (Netto gïehteldimmieilledahke lea dïhte mij lea aajmene gïehteldimmiebaalhkijste gosse gïehteldimmiemaaksojde jïh reentide jïh åesiemaaksoem maakseme. Maahta netto gïehteldimmieilledahkem nåhtadidh skåårvemh jïh læjkomh finansieradidh). Netto illedahkegraade vuesehte guktie mijjieh buektiehtibie orre maaksoeh vaeltedh, daaletje maaksoeh lissiehtidh jallh skåårvemh finansieradidh åvtese. Maahta dan åvteste netto gïehteldimmieilledahkem indikatovrinie nåhtadidh ekonomeles åestemefrijjevoete. Ekonomijesoejkesjeboelhken dle netto illedahkegraade naemhtie jeerehte: ¶ 7.2 Netto jïh brutto gïehteldimmiemierieh ¶ 7.2.1 Netto gïehteldimmiemierieh ¶ ØP 2013 ¶ ØP 2014 ¶ ØP 2015 ¶ Mierieh netto gïehteldimmiemaaksojde jaepiej 2012-15, guktie vååjnoeh ekonomijesoejkesjisnie (aaj uthjiedimmieh): ¶ Sektovren netto gïehteldimmiemierieh edtjieh maaksojde gïehteldæmman maeksedh. Dah mierie daesnie lea sïejhmelaakan gïehteldimmiemierieh fïerhten sektovrese. Netto gïehteldimmiemierieh leah sektovren jïjtsebaalhkajgujmie ektine, gusnie doekeme-jïh leejjemebaalhkah (gebyr) jïh sjïeredåarjoe staatestejïh mubpijste, dejnie ållesth disponijbele beetnehveahkesne gïehteldæmman mejtie maahta gohtjedh sektovren brutto gïehteldimmiemierieh. Dïejvese netto gïehteldimmiemierieh mijjen luvnie åtnasåvva goh joekoedimmiedïejvesh gosse lea åtnoen bïjre frijje baalhkijste jnv. (Sïelteekonomeles terminologijesne maahta dam gåhtjodh konsernedåarjoe). ¶ 7.2.2 Brutto gïehteldimmiemaaksoeh ¶ Gosse edtja darjomedaltesem jallh tjåenghkies gïehteldimmiem buerkiestidh, dle gïehteldimmiemaaksoeh akte buerebe dïejvese. Dïhte aaj dannasine fylhkentjïelten gïehteldimmmie iktesth edtja goh brutto tjaalasovvedh budsjedtesne jïh reeknemassevuesiehtimmine. Goere sektovri brutto gïehteldimmiemaaksoeh vuesehte (aaj uhtjiedimmieh) ¶ ØP 2013 ¶ ØP 2014 ¶ ØP 2015 ¶ Brutto gïehteldimmiemaaksoeh fïerhten sektovrese: ¶ 7.3 Ållesth baalhkah jïh maaksoeh jïh gïehteldimmien illedahkh ¶ Dah goerh abpe budsjedte/ekonomijesoejkesjem brutto vuesiehtieh, dsj. brutto gïehteldimmiemaaksoeh/-baalhkah sektovrine, aaj uhtjiedimmieh, fylhkendigkien budsjedtesuerkie, jïh brutto skåårvememaaksoeh/- baalhkah, jïh gïehteldimmien illedahke: ¶ UTDANNING ¶ REGIONAL UTVIKLING ¶ 7.4 Sektovrejoekedimmie ¶ Namdal fagskole ¶ 7.5 Naan åeniedimmieh tjaatsegisnie ¶ Åeniedimmie ¶ Forklaring Buerkiestimmie ¶ Fylhkentjïelte (NTFT: Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte) FR ¶ Fylhkenraerie FD ¶ Fylhkendigkie (FD 07/33 sæjhta jiehtedh fylhkendigkien aamhtese 33 jaepien 2007) FG ¶ Gigawattime (1 gigawattæjmoe seamma goh 1000 megawattæjmoeh) HUNT ¶ Healsoegoerehtimmie Noerhte-Trööndelagesne (Helseundersøkelsen i Nord-Trøndelag) IT ¶ Tjïelte Staate Reektehtsesysteme (Kommune STat Rapporteringssystem) KRD ¶ ’ste (gaskoeh nasjovnale sjïdtedimmie) ¶ NAV ¶ Næringslivets Hovedorganisasjon NOK ¶ Nöörjen kråvnah Nominelt ¶ Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte VB ¶ Voestes budsjedte PP-dïenesje ¶ Pedagogeles psykologeles dïenesje RNB ¶ Regijovnale evtiedimmie REP ¶ Regijovnale evtiedimmieprogramme RG ¶ Rijhkegeajnoe SNK ¶ Åarjel-Trööndelagen fylhkentjïelte TIP ¶ Jåarhkeskuvle daltese 2 JÅAS ¶ Jåarhkeskuvle ¶ 8. Byjjes moenemh ¶ 8.1 Ekonmijenænnoestimieh tjïeltelaakesne ¶ Eknomijesoejkesjimmien sjïekenisnie daah laake- jïh mieriedimmienænnoestimmieh faamoem utnieh: ¶ Ekonomijesoejkesje: Tjïeltelaaken § 44. Tjïeltelaaken § 44 akte ellies nænnoestimmie ekonomijesoejkesjen bïjre. Rïektesisnie sæjhta jiehtedh mijjieh åadtjobe jïjtje ekonomijesoejkesjem hammoedidh, men laaken krievemi sisnjeli. ¶ Jaepiebudsjedte. Tjïeltelaaken §§ 45, 46 jïh 47. Mieriedimmie jaepiebudsjedten bïjre, v. tjïeltelaakine § 46 nr. 8, nænnoestamme Tjïelte- jïh regijovnaledept. Goeven 15. b. 2000. mieriedimmie lea daennie gaskeviermiesijjesne: ¶ Daej moenemi mietie dle budsjedtenjoelkedasside nænnoestamme Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïeltese (FD 27/2003) ¶ 8.2 Byögkelesvoete ekonomijesoejkesjimmesne ¶ Tjïeltelaakesne unnemes nænnoestimmieh bygøkelesvoeten bïjre raeriestæmman ekonomijesoejkesjasse (§ 44 nr. 7) jïh jaepiebudsjedtese (| 45 nr. 3) fylhkenraereste. Fylhkenraerien raeriestimmie, gaajhki raeriestimmiejgujmie nænnoestimmide mah gååvnesieh, dah edtjieh sïejhme vaaksjoemasse bïejesovvedh unnemes 14 biejjieh åvtelen fylhkendigkie dejtie gïetede. Jaepiebudsjedtemieriedimmien § 3 tjåådtje, edtja raeriestimmiem jaepiebudsjedtese sïejhme vaaksjoemasse bïejedh dan varke ihke åålmege aktem rïektes nuepiem åådtje dejtie buekteme raeriestimmide vuarjasjidh, jïh minngemes 14 biejjieh åvtelen fylhkendigkie aamhtesem gïetede. Daate nænnoestimmie fylhkentjïeltem stillie vuarjasjidh mejtie daate unnemesmierie maam tjïeltelaakesne bïejeme, lea nuekies laaken åssjaldahken mietie. Maahta læjhkan ij dam veeljeme mieriem laejhtedh jis fylhkentjïelte lea dam nænnoestamme mieriem vuarjasjamme, jïh veanhta daate mierie nuekies. ¶ Aamhtesegïetedimmie budsjedtebarkosne jïh notaath daan sjïekenisnie mejtie fylhkenraaran buakta barkoetjåanghkosne, leah sisnjelds tjaatsegh mah leah byögkelesvoeten ålkoelisnie, byögkelesvoetelaaken § 14 mietie. Daah leah lïhtsh barkosne jïh eah sïjhth aktene elliesvoetesne årrodh. Tjaatsegh mejtie åtna goh minngiemosth aamhteseraeriestimmieh fylhkenraerien bieleste, sijhtieh byögkeles årrodh. Laakesne byögkelesvoeten bïjre (Byögkelesvoetelaake, 2006) dle § 11 tjåådtje, gosse lea nuepie laahpehtsh darjodh vaaksjomistie, dle åårgane læjhkan edtja vuarjasjidh jïh ellies jallh bieleldh vaaksjomem vedtedh, jïh åårgane byöroe vaaksjomem vedtedh dastegh byögkeles vaaksjomasse lea vihkelesåbpoe goh daerpiesvoete laahpehtsem darjodh. ¶ 8.3 Vihkielommes prinsihph ¶ Jaepiebudsjedten sjïekenisnie dle jaepiebudsjedtemieriedimmien § 6, aktem tjïelkestimmiem kreava dejstie vihkielommes prinsihpijste mejtie fylhkentjïelte nåhtadamme gosse jaepiebudsjedtem dorjeme. Fïereguhte fylhkentjïelte åådtje jïjtje sjæjsjalidh man bïjre edtja tjïelkestidh. ¶ 8.3.1 Ekonomijesoejkesjimmieh j.v. ¶ Fylhkenraerie aamhtesem åådtjeme dej ekonomijeprosessi bïjre mejtie edtja tjïrrehtidh daan jaepien. Fylhkenraerie lea aamhtesisnie 11/15, 01.02.11 dagkeres nænnoestimmiem dorjeme: ¶ ”Ekonomijeprosessh jaepien 2011 sijhtieh naemhtie juhtedh: ¶ Jaepiereeknemasse, jaepiebïevnese jïh reeremen bïevnese jaapan 2010: Fylhkenraerien raeriestimmie gïetesåvva fylhkenraerien tjåanghkojne, njoktjen 22.b. ¶ (Kontrollemoenehtsen gïetedimmien åvtelen) jïh voerhtjen 12. b. 2010. Fylhkendigkie aamhtesem gïetedæmman åådtje suehpeden 2011. ¶ Ekonomijestrategije 2012-2015. Fylhkenraerien raeriestimmiem buakta suehpeden 24.b. 2011; fylhkendigkie aamhtesem gïetedæmman åådtje ruffien 2011. ¶ Jaepiebudsjedte 2012 jïh ekonomijesoejkesje boelhken 2012-2015: Fylhkenraerien raeriestimmiem buakta gålkoen 22.b. 2011; fylhkendigkie aamhtesem gïetedæmman åådtje goeven 2011. ¶ Gïehteldimmiereektehtse 1/2011 biejjeste 30.04.2011 fylhkendægkan, budsjedtestaeriedimmieh: Fylhkenraerien raeriestimmiem buakta suehpeden 24.b. 2011; fylhkendigkie aamhtesem gïetedæmman åådtje ruffien 2011. ¶ Gïehteldimmiereektehtsem biejjeste 31.07. 2011 buakta nænnoestæmman fylhkenraeresne mietsken 30.b. 2011. ¶ Gïehteldimmiereektehtse 2/2011 biejjeste 30.09.2011 fylhkendægkan, budsjedtestaeriedimmieh: Fylhkenraerien raeriestimmiem buakta gålkoen 22. b. 2011; fylhkendigkie aamhtesem gïetedæmman åådtje goeven 2011. ¶ Reeremen åvtehke lea göökte prievieh bïjre jarkan seedteme ekonomijesoejkesjimmieprosessi bïjre 2011 ¶ Ekonomijesoejkesjimmieprievie 2011, bielie I, biejjeste 24.03. 2011 (10/08144-6) ¶ Eknomijesoejkesjimmieprievie 2011, bielie II, biejjeste 01.07. 2011 (1008144-10) ¶ Bielie I prieveste ållermaahta åajvahkommes ekonomijeprosesside gïjren 2011, dsj. prosesse ektiedamme Ekonomijestrategijese jïh gïehteldimmiereektemasse ¶ Bielie II ållermaahta åajvahkommes abpe budsjedteprosessem, ekonomeles mierieh ekonomijesoejkesjeboelhkese, jïh gïehteldimmiereektehtse tjaktjen 2011. ¶ Parlamentarihkeles stuvremevuekie dorje guktie jïjnje dehtie barkoste dorjesåvva fylhkenraerien prosessesne. ¶ 8.3.2 Ekonomijestuvreme jaepien tjïrrh ¶ Nænnoste fylhkentjïelten gïehteldimmiem åajvahkommes soejkesjimmien jïh joekedimmien tjïrrh ekonomijesoejkesje- jïh budsjedteprosessine. Daate lea dïhte åejviesijjie. Guktie dej minngemes jaepiej dorjeme, dle juvnehte fylhkendigkie nænnoste sektovrh edtjieh reeknemassejaepien unnebeåtnoem meatan vaeltedh dan minngebe budsjedtejaapan, jïh dah edtjieh aktem seamma stoerre vielieåtnoem meatan utnedh. Dellie ij daarpesjh seamma dåarjojde ikth vielie gïetedidh fylhkenraeresne/fylhkendigkesne. Dïhte aajnehke fåantoe mannasinie ij daarpesjh daam njoelkedassem fulkesidh, lea jis reeknemasseilledahke lea naemhtie guktie ij gåaredh dåarjoem ikth vielie tjïrrehtidh (dovne unnebe- jïh vielieåtnoste). Naemhtie sjædta dej veajkoej sektovrh ektesne aktem unnebeåtnoem utnieh, jïh ektiebaalhkah/- maaksoeh (gïehteldimmie 19) aktem vielieåtnoem vuesehte (underskudd). Jis naemhtie sjædta dle fylhkendigkie edtja abpe jaepiereeknemassem nænnoestidh budsjedtejaepien reeknemassejaepien mænngan, aaj dah ikth vielie dåarjoeh sektovride. Jalhts dïhte ikth vielie dåarjoe naemhtie jïjtsistie heannede, dle daerpies staeriedidh jis mij akt båajhtode. Dam sæjhta darjodh dennie sïejhme budsjedestaeriedimmesne jaepesne, jïh feerhmie vuesiehtimmien gaavhtan ektiemaaksoeh, aarvehtsdåarjoeh jïh plearoeh. Jaepiereeknemassesne dle fylhkendigkie jaepieilledahkem nuhtjie, jallh nænnoste maeksedh jis uhtjiedimmieh sjïdteme. Dan åvteste daan jaepien budsjedte iemielaakan edtja aktene gïehteldimmiereektehtse-/budsjedtejarkelimmieaamhtesisnie gïetesovvedh, dle akte dïenestenuhtjeme jaepiereeknemasseaamhtesisnie byöroe årrodh goh læjkome disposisjovnefoentese, jïh nuhtjesovvedh minngebe budsjedtine jïh ekonomijesoejkesjisnie. Gïehteldimmiereektehtse-/budsjedterevisjovneaamhtesisnie dle fylhkenraerie jïh gïehteldimmieh reektieh guktie edtjieh daan jaepien nænnoestamme budsjedtem gïetedalledh. Gaajhkh ¶ gïetedallemedaerpiesvoeth (budsjedtejarkelimmieh) mah eah maehtieh vuertedh mubpien budsjedtese, gïetesuvvieh daesnie, jarkelimmien tjïrrh daan jaepien budsjedtesne. ¶ 8.3.3 Daltese budsjedteprosessesne ¶ Jaepiebudsjedte- jïh ekonomijesoejkesjetjaatsegh dorjesuvvieh golme daltesinie, v. aaj budsjedtenjoelkedassigujmie (FD 27/2003): 1. Fylhkendigkien daltese. Daate lea dïhte jaepiebudsjedte tjïeltelaaken mietie. ¶ 2. Fylhkenraerien daltese. Joekedimmie budsjedteste fylhkendigkien nænnoestimmiej mietie ¶ 3. Gïehteldimmien veele budsjedte/evtiedimmiesoejkesjeh fylhkendigkien jïh fylhkenraerien nænnoestimmiej mietie ¶ Fylhkendigkien daltese ¶ Fylhkendigkie nænnoesti aamhtesisnie 27/2003 budsjedtenjoelkedasside jïh finansenjoelkedasside Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïeltese parlamentarihkeles stuvrememaallen mietie. Fylhkendigkie ektiebaalhkah jïh ¶ – maaksoeh nænnoste jïh joekehtsem joekede goh netto mierie fïerhten ¶ sektovrese. Dïhte sæjhta jiehtedh fylhkendigkie nænnoste: ¶ Budsjedtegoere 1A jïh 1B, Gïehteldimmiebuhtdsjedte ¶ Budsjedtegoere 2A jïh 2 B, Skåårvemebudsjedte ¶ Fylhkendigkien nænnoestimmie lea fylhkendigkien jaepiebudsjedte tjïeltelaaken goerkesen mietie. ¶ Ekonmijesoejkesjisnie jïh jaepiebudsjedtesne fylhkendigkien daltesisnie dle akte syjhtedasse stuerebe fokusem utnedh ulmide, dïenesjidie jïh dïenesjedorjemassese. Buerkiestimmie dorjesåvva brutte daltesistie, jalhts fylhkendigkie nænnoste gïehteldimmiebudsjedtem netto daltesisnie (sektovri gïehteldimmiemierieh). ¶ Fylhkenraerien daltese ¶ Mænngan fylhkendigkie jaepiebudsjedtem jïh ekonomijesoejkesjem nænnoestamme goeven, dle fylhkenraerie ektesne joekedimmiem jaepiebudsjedteste nænnoste goevten, v. budsjedtenjoelkedassigujmie. Dah joekedimmieh mejtie fylhkenraerie jïh nueliegællan åårganh darjoeh, tjuerieh gaavnoes årrodh tsiengelen/goevten mierien gaavhtan jaepiebudsjedtemieriedimmesne juktie byjjeslaakan ekonomeles læstoeh Tjïelte- jïh regijovnaledepartementese seedtedh lea njoktjen 1.b. Tjaatsegisnie fokusem åtna dïenesjedorjemassese, jïh raereste mieriejoekedimmiem gïehteldimmiej åvtehkidie. Daelie fylhkenraerie aaj åådtje aktem detaljeringem darjodh budsjedteste konton, dïedten jïh dïenesjen bïjre, såemies bielide gïehteldimmeste. ¶ Gïehteldimmen veele budsjedte ¶ Dah gïehteldimieh jeereldihkie tjaatsegh darjoeh (evtiedimmiesoejkesjh j.v) mah sisnjelds stuvremeåssjelh gorredieh. Akte detaljeringe budsjedteste kreava gïehteldimmie joekede dejtie vadteme mieride gïehteldæmman vijriesåbpoe goevtesidie j.v. Gïehteldimmien åvtehke tjuara akten lïhkebe nænnoestamme mierien åvtelen budsjedtem joekedidh. ¶ Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte ekonomijesystemem Agresso nåhtede. Bigkemegierkieh ekonomijemaallesne leah maam gohtjebe dimensjovnh, mah leah naemhtie bæjjese bigkeme: Kontoklaasse jïh aarhte (iktesth åtnasuvvieh). Bïevnesh vadta dej dorjemassevierhtiej bïjre mah åtnasuvvieh, jïh mejtie dah skåårvemidie jallh gïehteldæmman åtnasuvvieh. ¶ Dïedte (iktesth åtnasåvva). Bïevnesh vadta gie dorje jïh gie faamoem åtna dåårjeme vierhtieh nåhtadidh. Dimensjovne aaj åtnasåvva joekedimmesne budsjedtemierijste, vuesiehtimmien gaavhtan fïerhte sektovre. Dïenesje (iktesth åtnasåvva). Bïevnesh vadta mij dorjesåvva Prosjekte (gosse daerpies). Åtnasåvva gosse edtja såemies maaksoeh jïh baalhkah joekehtidh mejtie daerpies sjïerelaakan giehtjedidh, vuesiehtimmien gaavhtan bigkemeprosjekth. Lissine maahta daerpies sjïdtedh aktem dimensjovnem nåhtadidh juktie maaksoeh jïh baalhkah ektiedidh gåetide jïh objektide. Sektovrejuekeme. Raereste ij naan jarkelimmieh sektorvrejuekiemisnie. Fylhkendigkie jïjtje joekedimmiem nænnoste fylhkentjïelten åejvien jïh fylhkendigkien gaskem. ¶ 9. Lissietjaalege ¶ Taallelissietjaalege fylhkendigkien budsjedtesuerkie (dïedte 19) ¶ Tjeneste ¶ ØP 2013 ¶ ØP 2014 ¶ ØP 2015 ¶ 18001 Inntektsutjevning ¶ Lissietjaalege 1A Skåårvemh fïerhten prosjektese ¶ ØP 2013 ¶ ØP 2014 ¶ ØP 2015 ¶ ØP 2013 ¶ ØP 2014 ¶ ØP 2015 ¶ Prosjekt(T) ¶ ØP 2013 ¶ ØP 2014 ¶ Åarjelsaemien ¶ NTFK > Åarjelsaemien ¶ Snåase tjïelte jïh Noerhte-Trøøndelaagen fylhkentjïelte leah guektiengïelen tsiengelen 1. biejjien 2008 raejeste, jïh Snåase tjïelte lea dehtie miereste meatan sjidteme reeremedajven saemien gïelese. Daate lea akte histovrijes heannadimmie åarjelsaemien gïelese jïh kultuvrese, Snåasen tjïeltese jïh Noerhte-Trøøndelaagen fylhkese. Snåsa kommune og Nord-Trøndelag fylkeskommune ble tospråklig fra 1.januar 2008 og Snåsa kommune ble fra samme dato innlemmet som forvaltningsområde for sørsamisk språk. Dette er en historisk hendelse for sørsamisk språk og kultur, for Snåsa kommune og Nord-Trøndelag fylke . ¶ Åarjelsaemien laavenjostoelatjkoe boelhken 2010-2013 ¶ Dah laavenjostoeguejmieh leah Saemiedigkie Nøørjesne, Nordlaanten fylhkentjïelte, NoerhteTrøøndelaagen fylhkentjïelte, Åarjel-Trøøndelaagen fylhkentjïelte jïh Hedmaarhken fylhkentjïelte. ¶ Latjkoen ulmie ¶ Saemien kultuvrem, gïelem jïh siebriedahkem nænnoestidh jïh våajnoes darjodh. ¶ Latjkoen våarome ¶ Dah saemieh leah akte åålmege aktine tjåenghkies histovrine, kultuvrine, gïeline jïh vuekiejgujmie ¶ Dïhte latjkoe edtja akten ihkuve tjåadtjoen laavenjostose sjiehteladtedh guejmiej gaskem, dejnie aamhtesinie mah leah saemiej bïjre, jïh saemien dajvine åarjelsaemien fylhkine. ¶ Dah guejmieh tjuerieh aktem eadtjohke dïedtem ektesne vaeltedh edtja saemien kultuvrem jïh siebriedahkejielemem gorredidh jïh evtiedidh. ¶ Tjuara dam åarjelsaemien siebriedahkem nænnoestidh, jïh dïhte saemien siebriedahke tjuara nuepieh utnedh jïjtjemse evtiedidh jïjtsinie ulmine. ¶ Dïhte latjkoe edtja viehkiehtidh dam åarjelsaemien dajvem evtiedidh ektine dejnie nasjovnale saemiepolitihkine jïh dej gaskenasjovnale dïedtigujmie ¶ Fylhkentjïelten råålle goh regijovnalpolitihkeles aktøøre hijven nuepieh laavenjostose jïh evtiedæmman vadta åarjelsaemien dajvesne Dah guejmieh daejnie bæjhkoehtieh dah daan bïjre råårestalleme: ¶ Vuekieh ¶ Dah saemieh åarjelsaemien dajvesne veasoeh jïh leah vyøseme, jïh dajvem nåhtadamme guhkede gietjeste. Dïhte dajve stoerre jïh jåhta jïjnjh politihkeles jïh reeleles raasti rastah. Daate tsihkestahta aktem tjåenghkies jïh ållesth barkoem fylhkenraasti dåaresth, edtja dam åarjelsaemien åålmegen daerpiesvoeth jïh iedtjh vaarjelidh. Dah guhkies geajnoeh jïh ihke saemieh dan bårrode veasoeh dorje guktie dah faalenassh jïh institusjovnh, mah edtjieh dam åarjelsaemien åålmegem gaagkestidh, tjuerieh bårrode årrodh, jïh biejesovvedh ovmessie maadthsijjide dejnie golme dajvine. Uvtemes edtja joekoen darjomh dåarjoehtidh mah lea nyjsenæjjide jïh noeride. Jïjnjh ovmessie saemien jïh nøørjen institusjovnh dennie åarjelsaemien dajvesne dam åarjelsaemien åålmegem gaagkestieh. ¶ Dïhte åarjelsaemien siebriedahke nænnoes institusjovnh daarpesje edtja dejtie saemien iedtjide gorredidh. ¶ Daerpies nænnoes nedteviermiejgujmie dej ovmessie institusjovni gaskem edtja daan-beajjetje vierhtieh bøøremeslaakan nuhtedh. Saemien kultuvre jïh siebriedahke leah behtjiedimmien nuelesne dehtie nøørjen stoerresiebriedahkeste gellielaakan. Dam maahta jalloedidh aktine eadtjohke jïh voerkes soejkesjimmine fylhken daltesisnie. Daate joekoen vihkeles gosse ussjede dan båatsose mij dajvem nuhtie jïjnjh tjïeltine. Dïhte krøøhkeme saemien kultuvrese, jieliemasse jïh siebriedahkeevtiedæmman tjuara soejkesjimmine sjiehteladtedh guktie ij dejtie aejhtieh, bene guktie dah evtiedimmienuepieh åadtjoeh. ¶ Dah guejmieh sïjhtieh viehkiehtidh dejtie saemien gyhtjelasside buartan biejedh gaajhkene giehteldimmiesuerkine, jïh buerebe bïevnesh vedtedh altese laavenjostoeguejmide juktie dam barkoem saemien gyhtjelassigujmie nænnoestidh. ¶ Dah guejmieh sïjhtieh laavenjostosne dej jeatjah aktøørigujmie viehkiehtidh maahtoem gyhtjelassi bïjre evtiedidh, ovmessie faagesuerkiej sisnjeli. Gaskenasjovnale tjelmiejgujmie lea saemien, jïh joekoen åarjelsaemien gïele, åtneme goh håvhtadihks gïelh. Edtja gïelen evtiedimmienuepieh gorredidh g.j saemielaaken tjïrrh. Gorredimmie jïh evtiedimmie dehtie saemien gïeleste tsihkestehtieh dah maanah jïh noerh riektes nuepieh åadtjoeh dam gïelem lïeredh jïh aaj dam nåhtadidh. ¶ Byøgkeles åejvieladtjh dïedtem utnieh meatan årrodh aktem eadtjohke dïedtem vaeltedh juktie dam saemien gïelem gorredidh jïh evtiedidh ovmessie daltesinie. Dah guejmieh tuhtjieh daerpies darjomigujmie aelkedh edtja dam åarjelsaemien gïelem jealajidh. Gylhkentjïelth dam åejviedïedtem dan jåarhkeøøhpehtæmman utnieh, jïh dïedtem utnieh eadtjohkelaakan meatan årrodh dam saemien gïelem gorredidh jïh evtiedidh jåarhkeskuvline. Reaktavåaroemisnie øøhpehtimmielaakesne lea aaj dej geerve almetji reaktah maadth- jïh jåarhkeøøhpehtæmman, jïh destie aaj akte sjïere reakta øøhpehtimmiem åadtjodh saemiengïelesne. ¶ Dah guejmieh sïjhtieh barkedh juktie eensi saemien faalenassh aarhskuvle,- maadthskuvle jïh jåarhkeskuvledaltesisnie gorredidh, jïh aaj faalenassh mah leah sjïehtesjamme dan jollebe øøhpehtæmman. Tsihkestahka vielie staateles beetnehvierhtieh tjïeltide jïh fylhkentjïeltide båetieh edtja maahtoelutnjemem saemien buektiehtidh. Båatsoe lea dïhte vihkelommes jieleme åarjelsaemien dajvesne, bene seamma aejkien aaj dïhte vihkelommes kultuvreguedtije biehkie. Jieleme nåakelaakan dam bigkemem dejnie dajvine tøøllie, jïh gosse juvrh pleekieh. Akte lïhke laavenjostoe laavenjostoeguejmiej gaskem daej gyhtjelassi bïjre lea dan åvteste vihkeles. Aaj vihkeles dejtie nuepide vuartasjidh dam båatsoem vijriebasse evtiedidh, g.j. vielie aarvoesjugniedimmien tjïrrh jieliemisnie. ¶ Dah guejmieh sïjhtieh viehkiehtidh dam govlesadtemem bueriedidh dan dajveåtnoen bïjre, tjïelteraasti dåaresth ¶ Aarvoesjugniedimmiem båatsosne lissiehtidh Duedtie dennie åarjelsaemien dajvesne lea vihkeles goh kultuvreguedtije, goh akte biehkie mij identitetem sjugnede jïh goh saemien jieleme. Duedtie maahta vielie barkoesijjieh buektiehtidh, jïh lea aaj vihkeles gosse edtja saemiengïelem nænnoestidh. Sijjieh gusnie maahta kultuvrine giehtelidh lea vihkeles edtja maahtoem jïh jielemh evtiedidh, jïh kultuvrelle jïh sosijale baanth nænnoestidh jïh våaromem tseegkedh dan tjåenghkies identifikasjovnese. ¶ Dah guejmieh sïjhtieh barkedh dam aktivyøki barkoem våajnoes darjodh kultuvren jïh jielemen gaskem, bene aaj sijjiem sjugniedidh daaletje kultuvrese goh daanhtsoe, teatere, musihke, lidteratuvre j.v. ¶ Dahkoesoejkesje ¶ 1. Gïele ¶ Gaskenasjovnale tjelmiej tjïrrh dellie saemien akte håvhtadihks gïele, jïh åarjelsaemien lea dej saemien gïeli gaskem mij lea støøremes vaahresne gaarvanidh. Vååjnoe goh dah tjïrrehtamme gïeledarjomh hijven orreme gïelen jealajimmeste, bene annje lea vihkeles gïelebarkojne jåarhkedh. Dah guejmieh sïjhtieh dannasinie barkedh gïelejarngh tseegkedh Aarbortesne jïh Snåasesne, jïh Aajege saemien gïele – jïh maahtoejarngem Rørosesne vijriebasse evtiedidh. ¶ Dah guejmieh sïjhtieh viehkiehtidh dåarjelidh reerenassen dahkoesoejkesjem saemien gïelide. ¶ Tjuara sjierelaakan bæjjese vaeltedh dejtie haestemidie mah båateme saemien gïeli reeremedajven gïelhtie. ¶ Dah guejmieh sïjhtieh skreejrehtidh vielie dotkemasse åarjelsaemien gïelen sisnjelen ¶ Øøhpehtimmie / Maahtoe ¶ Dah gïelehaestemh leah lïhke ektiedamme øøhpehtimmiefaalenassese. Dah guejmieh edtjieh barkedh guktie nuepie sjædta aktem ållesth øøhpehtimmiem tjïrrehtidh saemien faagi sisnjeli. Dah guejmieh sïjhtieh joekoenlaakan fokusem biejedh buerebe daajroesvoetese jïh vielie staateles beetnehdåarjose fylhkentjïeltide jïh tjïeltide, juktie Maahtoelutnjemem – saemien illedh. Fylhkentjïelth jïh Saemiedigkie edtjieh ektesne barkedh juktie ¶ dåårrehtimmiem bueriedidh lohkehtæjjafaamojste ¶ tseegkedh jïh iktedidh daaletje jïh orre stipendeøørnegh jollebe øøhpehtæmman ¶ nedteviermiebigkemem nænnoestidh ¶ learoevierhtieh evtiedidh ¶ saemien maahtoem gorredidh lohkehtæjja-øøhpehtimmesne ¶ dåårrehtimmiem bueriedidh learohkijstie jïh studentijste ¶ geerveøøhpehtimmiem nænnoestidh saemien gïelesne Dah guejmieh edtjieh ektesne staateles jïh tjïelten åejvieladtjh meatan vaeltedh daennie barkosne. Dah guejmieh sïjhtieh aktem nedteviermiem tseegkedh Saemiedigkien jïh sjyøhtehke jåarhkeskuvli gaskem. Dah guejmieh sïjhtieh vuarjasjæmman tjïelke maahtoste sjiehteladtedh, jïh barkoepryøveste sjyøhtehke faagesuerkine, gosse lea saemien tjïelke maahtoen bïjre. Fylhkentjïelth jïh Saemiedigkie sïjhtieh barkedh aktem ferriedihks faageøøhpehtimmiem gorredidh saemien båatsosne jïh duedtesne. Dah guejmieh sïjhtieh barkedh ihke vielie lierehtæjjasijjieh båatsose jïh duadtan åarjelsaemien dajvesne tseegkesuvvieh. Dah jåarhkeskuvlh, mah dïedtem utnieh duedtien jïh båatsoen faageøøhpehtæmman, jïh aaj sjyøhtehke guejmieh, sïjhtieh barkedh guktie dah skuvlh nuekies vierhtieh åadtjoeh guktie dah dam barkoem eensilaakan dåhkasjieh. Dah guejmieh sïjhtieh ektesne aktem lohkemeprogrammem evtiedidh dan jåarhkeskuvlese. Programmen ulmie edtja årrodh ij naan learohke edtja jåarhkeskuvlem illedh bielelen dam vihkelommes daejremem utnedh saemien histovrijen, kultuvren jïh siebriedahkejielemen bïjre. ¶ Bïevnesh ¶ Dah guejmieh aktem tjåenghkies dïedtem utnieh ihke dah årrojh jïh byøgkeles suerkieh fylhkesne maahtoem utnieh saemien gyhtjelassi bïjre. Dah guejmieh sïjhtieh jïjtsh nedtesæjrojne jïh jeatjah vuekine sjyøhtehke bïevnesh saarnodh. Saemiedigkie edtja bïevnesh vedtedh nedtesæjrojne jïh bïevnesehællojne fylhkentjïelti barkoen bïjresaemien gyhtjelassigujmie. Fylhkentjïelth jïh Saemiedigkie sïjhtieh laavenjostosne bïevnedh Saemiedigkien bïjre, Saemiedigkien veeljemelåhkoen bïjre jïh saemiedigkieveeljemen bïjre dejtie barkijidie, learohkidie jïh årrojidie dejnie fylhkentjïeltine. Guessieh fylhkentjïelten institusjovnine edtjieh aaj dagkerh bïevnesh gaavnedh ¶ fylhkentjïelten nedtesijjine jïh bïevnesehællojne. Saemiedigkie edtja tjïeltide faasseldidh bïevnesetjaalegigujmie Saemiedigkien, saemielåhkoen jïh saemiedigkieveeljemen bïjre, jïh aaj bïevnedh jïh bihkedidh gosse daerpies. Dah bïevnesh edtjieh dan gåhkese gåarede, aaj saemiengïelesne årrodh. ¶ Meedija ¶ Dah guejmieh sïjhtieh barkedh aktem ållesth meedijafaalenassem buektiehtidh TV’esne, raadijovesne jïh plaerine. Edtja joekoenlaakan dåarjoehtidh programmh maanide jïh noeride evtiedidh. Byøroe aaj aktem stipendeøørnegem evtiedidh edtja dåårrehtimmiem bueriedidh saemien gïelebarkose meedijan sisnjelen. ¶ Dajvereereme kultuvrevaarjelimmine ¶ Dah fylhkentjïelth jïh Saemiedigkie sïjhtieh laavenjostedh dajvereeremen aamhtesi bïjre Planforumen tjïrrh. Fylhkentjïelth jïh Saemiedigkie sïjhtieh dåarjoehtidh jïh bihkedidh dejtie tjïeltide dennie åarjelsaemien dajvesne gusnie bovtsigujmie giehtele, guktie aktem bøøremeslaakan dajvereeremem buektehte mij dam saemien båatsoem gorrede. Dah guejmieh edtjieh aktem vielie åeliedihks laavenjostoem darjodh reeremen bïjre kultuvremojhtesistie kultuvrevaarjelimmielaaken mietie, m. mieriedimmie faageles dïedtejoekedimmien bïjre kultuvremojhteselaaken mietie, 3. § laavenjostoedïedte. Dah guejmieh dïedtem utnieh laavenostoetjåanghkoeh tjïrrehtidh fierhten jaepien, kultuvrevaarjelimmien jïh dajvegyhtjelassi bïjre reereles daltesisnie. ¶ Kultuvrejarngh jïh museumedarjome ¶ Sïjti Jarnge, Saemien Sïjte jïh Rørosmuseet leah joekoen vihkeles sijjieh dan kultuvre- jïh museumdarjomasse. Dah guejmieh edtjieh barkedh juktie nænnoestidh tjaeleldh bæjhkoehtimmiem, gorredimmiem jïh øøhpehtsem dehtie saemien kultuvrehistovrijeste dajvesne. Dah guejmieh dam tseegkeme nasjovnale museumenedteviermiem dåarjoehtieh, jïh sïjhtieh Saemiedigkien jïh fylhkentjïelten reeremedïedtine viehkiehtidh guktie minngemosth dan bøøremeslaakan sjædta goh gåarede. Nedteviermien ulmie lea laavenjostoem museumi gaskem evtiedidh, mah saemien kultuvrehistovrijem utnieh goh akte biehkie altese darjoste. Dah guejmieh edtjieh barkedh guktie Saemien Sïjte evtiesåvva aktem nedteviermiesijjiem utnedh saemien museumebarkose daennie dajvesne, museumjarkelimmien mietie. Vihkeles laavenjostoeåårganh sïjhtieh årrodh dah jeatjah saemien museumh, Sïjti Jarnge, Rørosmuseet, saemien institusjovnh Sveerjen bielesne, jïh jeatjah laavenjostoeguejmieh. Saemiedigkie lea aamhtesisnie 32/02 ”Sametingets politikk for det sørsamiske området” nænnoestamme ¶ Saemien Sïjtem jïh Sïjti Jarngem vijriebasse evtiedidh guktie dah aktem gamte kultuvrejarngefunksjovnem utnieh dajvesne. Dïhte sæjhta jiehtedh dah guejmieh Saemiedigkiem dåarjoehtieh dennie barkosne Saemien Sïjtem evtiedidh. Vuartesjh Saemiedigkien nænnoestimmie aamhtesisnie 43/02. Dah guejmieh sïjhtieh barkedh vijriebasse evtiedidh aktem kultuvrepaarhkem ektiedimmesne Sïjti Jarngese, Aarbortesne. Dïhte paarhke edtja goh maahtoeøøhpehtæjja årrodh åarjelsaemien bigkemevuekeste. Dah guejmieh edtjieh seamma tijjen barkedh hijven jïh gellielaaketje gaavnedimmiesijjieh evtiedidh saemien kultuvrese dejnie golme regijovnine åarjelsaemien dajvesne. ¶ Gærjagåetie ¶ Dah guejmieh edtjieh viehkiehtidh bïevnesh jïh bihkedassem gaskemsh juekedh, sinsitnien faageles gærjagåetietjåanghkojne meatan årrodh jïh laavenjostedh kuvsji jïh jeatjah øøhpehtimmiedarjomi bïjre saemien lidteratuvresne, kultuvresne jïh gærjagåetiedienesjinie dejtie barkijidie skuvle- jïh almetjegærjagåetine. Dah guejmieh sïjhtieh viehkiehtidh dam åarjelsaemien maahtoegærjagåetiem evtiedidh Sïjti Jarngesne. Tjuara dam giehteldimmiem bæjjese bigkedh guktie gærjagåetie, ektine Saemiedigkien gærjagåetine jïh Nordlaanten fylhkengærjagåetine, maahta aktem eatjohke aktøørem årrodh åarjelsaemien maahtoebigkemisnie. Dah guejmieh edtjieh nænnoestidh jïh evtiedidh dejtie åarjelsaemien gærjabusside Aarbortesne jïh Åarjel-Trøøndelaagesne. Vihkeles abpe åarjelsaemien dajve aktem gærjabussefaalenassem åtna. Dah guejmieh sïjhtieh dan åvteste barkedh aktem orre gærjabussem åestedh Åarjel-Trøøndelaagesne. Dah guejmieh sïjhtieh barkedh dam gærjaveahkam åarjelsaemien lidteratuvresne stueriedidh jïh orrestidh dejnie åarjelsaemien gærjabussine. ¶ Teatere ¶ Teatere akte vihkeles tsavtshvierhtie edtja åarjelsaemien kultuvrem, gïelem, identitetem jïh jïjtjedomtesem nænnoestidh. Dah guejmieh edtjieh ektesne barkedh aktem eensi våaromem giehteldæmman gorredidh Åarjelsaemien Teaterasse. ¶ Kultuvreøørnedimmieh jïh festivalh ¶ Dah guejmieh tuhtjieh hijven øørnedimmiejgujmie kultuvre-jïh gaarsjelimmien sisnjelen jïh festivaligujmie, jïh sïjhtieh barkedh dejtie darjomidie nænnoestidh dennie åarjelsaemien dajvesne. ¶ Staaresaemieh ¶ Dah guejmieh sïjhtieh laavenjostedh stuerebe fokusen bïjre dej staaresaemien haestemi bïjre, jïh laavenjostose skreejrehtidh stoerrestaari gaskem. ¶ Jielemeevtiedimmie ¶ Dah guejmieh sïjhtieh laavenjostedh evtiedimmien, vuesiehtimmien jïh tjïelkestehtemen bïjre saemien jielemepolitihkeste. Dah guejmieh vuesiehtieh dan laavenjostoelatjkose Saemiedigkien jïh Innovasjovne Nøørjen gaskem jïh sæjhta viehkiehtidh dam latjkoem dåarjelidh. Saemiedigkie edtja meatan sjidtedh dennie barkosne fylhken soejkesjigujmie jïh dej baaltese soejkesjetjaatsegigujmie, juktie darjomh iktedidh edtja dam åarjelsaemien siebriedahkem evtiedidh. Dah guejmieh bæjhkoehtieh vihkeles sjiehteladtedh ohtjegiehteldæmman dejnie åarjelsaemien dajvine. Dah guejmieh sïjhtieh laavenjostedh juktie aktem buerebe sjiehtesjimmiem buektiehtidh dejstie tsavtshvierhtijste regijovnesne dan ohtjegiehteldæmman jïh kultuvre goh jieleme. Dah guejmieh sïjhtieh barkedh saemien entreprenørevoetem nænnoestidh. Dah guejmieh sïjhtieh barkedh dam båatsoem goh jieleme vijriebasse evtiedidh. Båatsoe viehkehte vihkeles aarvoeh sjugniedidh dennie åarjelsaemien dajvesne, lissine dïhte akte vihkeles kultuvreguedtije. Dah guejmieh sïjhtieh kultuvrebasert jielemeevtiedimmiem dåarjoehtidh edtja dam åarjelsaemien båatsoen kultuvrelle sjierevoetem gorredidh. Juvre jïh bigkeme eatnamisnie leah akte stoerre aajhtoe båatsoebårran. Dah guejmieh sïjhtieh darjomi bïjre laavenjostedh mah maehtieh skaara-ulmide heerredidh. Dah guejmieh sïjhtieh prijoriteredh darjomh mah leah sjiehtesjamme noeride jïh nyjsenæjjide juktie dam båetijen aejkien gorredidh åarjelsaemien båatsose. Dah guejmieh sïjhtieh laavenjostedh åtnoen bïjre dehtie saemien kultuvreste fealadimmesne. Vihkeles aktem tjïelkevoetem jïh saetniesvoetem gorredidh, guktie dah saemien iedtjh, njoelkedassh jïh vuekieh leah. Dah guejmieh leah siemes viehkiehtidh duedtiem evtiedidh, guktie dïhte akte jielije saemien jieleme sjædta, jïh mierietsiehkide duadtan bueriedidh goh kultuvre, faage jïh jieleme. Juktie maahtoem nænnoestidh jïh vielie almetjh duedtiejieliemasse dåårrehtidh, dah guejmieh sïjhtieh sjiehteladtedh bihkedassese jïh lierehtæjjaøørnegidie faagesne. ¶ Healsoe ¶ Dah guejmieh leah siemes barkedh juktie dïhte saemien åålmege aktem seammavyørtegs jïh eensi healsoe- jïh sosijalefaalenassem åådtje. Dah guejmieh sïjhtieh barkedh raerieh gaavnedh guktie dïhte prosjekte ”Åarjelsaemien raeriestimmiedienesje healsoe- ji sosijalegyhtjelassine åarjelsaemien dajvesne” tjåadtjoen sjædta. ¶ Raasteregijovnale /gaskenasjovnale laavenjostoe ¶ Dah guejmieh sïjhtieh saemien gyhtjelassh Nøørjesne akten gaskenasjovnale aalkoealmetjevuajnose biejedh. Dah guejmieh edtjieh leenigujmie Sveerjen bielesne laavenjostedh juktie dam åarjelsaemien siebriedahkeevtiedimmiem nænnoestidh jïh aktem maahtoejoekedimmiem buektiehtidh. Dah guejmieh sïjhtieh barkedh edtja Interreg-laavenjostoem evtiedidh jïh nænnoestidh. ¶ 2. Dåarjelimmie ¶ Fierhten jaepien edtja tjåanghkoeh høøllestidh reereles jïh politihkeles daltesisnie. Dïhte aajkoe dej tjåanghkoejgujmie lea reektehtse, laavenjostoe jïh iktedimmie. Reektehtseboelhke kalenderejaepiem dåerede. Dïhte laavenjostoe daan latjkoen tjïrrh lea jïjtjevyljehke baasisesne seammavyørtegs guejmiej gaskem. Dïhte latjkoe ij laavenjostoem heerredh mij ij leah neebnesovveme daennie latjkosne. Såemies dejstie aamhtesistie latjkosne maehtieh joekehts ulmiem jïh prijoritetem utnedh dejtie ovmessie guejmijde. Latjkoem staerede fierhten njieljien jaepien jïh ajve dah guejmieh maehtieh jarkelimmieh darjodh latjkoetjaalegisnie. Maahta latjkoem hiejhtedh 6 aski bieljelimmine. Fierhte økonomeles dïedte, ektiedamme tjïrrehtæmman dehtie sjiere darjomistie latjkosne, tsihkestahta jïjtsh politihkeles gietedimmieh. Daam latjkoem dorjeme 5 – vijhte tjaaleginie, jïh dah guejmieh fïereguhtem utnehte. Sijjie, biejjie: __________________ Sijjie, biejjie: ___________________Sijjie, biejjie:__________________ Saemiedigkie ¶ Noerhte-Trøøndelaagen fylhkentjïelte Nordlaanten fylhkentjïelte Egil Olli ¶ Fylkenraerien åvtehke Fylhkenraerien åvtehke Sijjie, biejjie: _______________________ ¶ Sijjie, biejjie: __________________________ Åarjel-Trøøndelaagen fylhkentjïelte Hedmaarhken fylhkentjïelte Tore O. Sandvik ¶ Siv Tørudbakken Fylhken åejvie ¶ Fylkenraerien åvtehke ¶ Åarjelsaemien dajve ¶ Dïhte åarjelsaemien dajve lea vijries. Øørnedimmien gaavhtan jïh politihkeles daate akte geerve dajve aktine joekehts årromemaalline jïh infrastruktuvrine. Dah guejmieh leah dannasinie maereles åtneme dam dajvem juekedh golme regijovnine, gosse edtja dajvem buerkiestidh. ¶ Regijovne noerhte ¶ Åarjelsaemien gïeledajve Nordlaantesne lea Saltfjellet raejeste noerhtelisnie, fylhkenraasten gåajkoe Noerhte-Trøøndelaagen vøøste åarjene, jïh lea akte bielie dehtie åarjelsaemien ektievoeteste. Dïhte båatsoe lea vihkeles dan saemien kultuvrese daennie dajvesne. Dennie noerhteregijovnesne akte jïjtse saemienskuvle mij lea Aarbortesne, gusnie aaj Sïjti Jarnge – Saemien Kultuvrejarnge dan åarjelsaemien dajvese Nordlaantesne. Jarnge tseegkesovvi jaepien 1984 jïh dïhte byøgkeles rihpestimmie lij suehpeden 1987. Guktie nomme jeahta, dle Sïjti Jarnge lea dan saemien siebriedahken jarnge. Jarngen darjoe lea bïevnesh, kuvsjh, kultuvrevaarjelimmie jïh tjøønghkeme, jïh gærjah jïh tjaalegh saemien histovrijen bïjre evtiedieh jïh olkese luejhtedh. Sïjti Jarnge, ektine Fylhkengærjagåetine Nordlaantesne, dïedtem åtna dan saemien gærjabussese. Gellie ovmessie siebrieh regijovnesne, goh duedtiesiebrieh, teatere-, jieleme- jïh siejhme kultuvresiebrieh. Dennie åarjelsaemien dajvesne Nordlaantesne øøhpehtimmiem vadta åarjelsaemien gïelesne maana- jïh noereskuvledaltesisne Saemienskovlesne, jïh såemies tjïelten maana-jïh noereskuvline. Jåarhkeskuvlen daltesisnie aaj øøhpehtimmiem saemiengïelesne vadta, jïh aaj øøhpehtimmiem saemiengïelesne tjïrrehtamme goh kuvsje geerve almetjidie. Akte maanagierte Aarbortesne saemien kultuvre-jïh gïeleskreejrehtimmiem faalehte. Dïhte kultuvrejarnge Aarbortesne aktem lïhke laavenjostoem åtna, jïh aktem dïedtem åtna, dan saemien kultuvrepaarhkese Maajejaevresne. Åarjelsaemien Teatere teateredarjojne giehtele åarjelsaemien dajvesne. Teatere tseegkesovvi jaepien 1985 jïh lea øørnedamme goh akte siebrie gusnie saemieh mah iedtjem utnieh teaterisnie leah meatan. Barkoen ulmie lea aktem ihkuve teateregiehteldimmiem tseegkedh åarjelsaemien dajvine Nøørjesne. ¶ Regijovne gaskoeh ¶ Dïhte gaskoeh regijovne dehtie åarjelsaemien dajveste lea åajvahkommes abpe Noerhte-Trøøndelaagen fylhke, bielelen dejtie dajvide Follafjovlen noerhtelisnie jïh E14 ’en åerjielisnie Skierdesne jïh Meråkerisnie, jïh lissine abpe Fovsennjaarke. Dah saemieh joekoen bårrode årroeminie bïjre jarkan abpe fylhkesne. Dajvesne ållesth 6 båatsoesïjth. Åarjelsaemieh veasoeh dejnie ellen jeanatjommes tjïeltine fylhkesne. Jïjnjh åarjelsaemien institusjovnh fylhkesne: Dïhte åarjelsaemien museume Saemien Sïjte, Snåasen tjïeltesne, akte vihkeles institusjovne. Daelie institusjovnh goh Saemiedigkie, Duodji Instituhtta, Gaskedajven båatsoetjïelte jïh Båatsoeburriej reereme Noerhte-Trøøndelaagesne sijjiem utnieh Saemien Sïjtesne. Daennie regijovnesne lea vihkeles Saemien Sïjte åådtje altese maahtoem bigkedh jïh øøhpehtsvoetem evtiedidh, guktie dïhte maahta geajnoem vuesiehtidh dennie åarjelsaemien kultuvre-evtiedimmesne, siebriedahkebigkemisnie jïh jielemeevtiedimmesne, jïh ihke dïhte båatsoe aktem hoksehtimmiekontovrem åådtje. Dah guejmieh tuhtjieh vihkeles aktem saemien gïelejarngem tseegkedh daennie dajvesne, Snåasen tjïeltesne. Åarjelsaemien hearra jïh hearran kontovre åarjelsaemide lea Snåasesne. Åarjel-saemiej skuvle aaj Snåasesne, mij maadthskuvlefaalenassem åtna dejtie voenen åarjelsaemien maanide jïh learohkidie mah tjuerieh internatesne årrodh. Skuvle lissine maajhøøhpehtimmiem learohkide vadta, mah aaj maehtieh ¶ boelhkh årrodh skuvlesne jïh internatesne. Aktem åarjelsaemien maanagiertem aaj aalkeme skuvlesne. NRK Sámi Radio aaj Snåasesne. Dejstie jeatjah faalenassijste dan åarjelsaemien åålmegasse maahta joekoen neebnedh: Kråangke jåarhkeskuvle, mij dïedtem åtna åarjelsaemien øøhpehtimmiem vedtedh. Lohkehtæjja mij åarjelsaemien gïelesne øøhpehte, skuvlesne barka. Akte learohkedåehkie øøhpehtimmiem åådtje åarjelsaemien gïelesne, seamma aejkien goh skuvle aaj øøhpehtimmem åarjelsaemien gïelesne vadta learohkidie jeatjah jåarhkeskuvline, viehkine guvvietellefovneste. Kråangken jåarhkeskuvle aaj duedtiem goh jåarhkekuvsje faalehte. Laavenjostosne Duodji Instituhttine jïh vytnesjæjjajgujmie dah learohkh maehtieh, gosse kuvsjem tjïrrehtamme, vielie faageøøhpehtimmiem / lierehtimmiem åadtjodh, dejnie åssjaldahkine ’svennepryøvem’ darjodh. Olav Duunen jåarhkeskvule faalenassem åtna båatsoefaagen sisnjelen. Noerhte-Trøøndelaagen Jolleskuvle, goevtese Lievenge aktem sjiere dïedtem åtna øøhpehtimmiem faalehtidh åarjelsaemien gïelesne jïh kultuvresne jolleskuvledaltesisnie. ¶ Regijovne åarjel ¶ Dïhte åarjemes dajve lea Meråkeristie noerhtene Engerdalen gåajkoe åarjene jïh Oppdal/Trollheimen jillene, aaj gohtjesovveme Røros-saemien dajve. Dïhte dajve vååjnoe goh akte iemie regijovne mij aaj sveerjen bieliem faarhmeste, gusnie Rørose akte iemie jarnge. Jiene-jienebh saemieh Tråantesne sjædta ihke jienebh staaren gåajkoe juhtieh jïh Tråante akte vihkeles øøhpehtimmiestaare jïjnjh saemien noeride. Goevten 6.b. 2017 lea 100 jaepieh mænngan Tråante lij dïhte sijjie dan ellen voestes saemien jaepietjåanghkose. Tråanten tjïelte lea nænnoestamme aktem moenehtsem nammoehtidh mij edtja heevehtimmiejaepiem soejkesjidh jïh gyhtjelassigujmie barkedh ektiedamme dan ”Saemien tjiehtjïelasse Tråantesne”. Dïhte båatsoe dam bøøremes illedahkem åtna abpe laantesne daennie dajvesne, jïh nuepie gååvnese aarvoesjugniedimmiem lissiehtidh. Åarjel-Trøøndelaage/Hedmaarhken båatsoeburriej-reereme kontovrem åtna Rørosesne. Dah lïhkes goevtesh dejtie støøremes saemien siebride (NRL jïh NSR) dovne Hedmaarhkem jïh Åarjel-Trøøndelaagem geptjieh. Ij leah naan institusjovnh mij lea Saemiedigkien nuelesne daennie regijovnesne. Rørosen jåarhkeskuvle, Rørosmuseet jïh lïhkes byjjenimmiejarngh Elgåesne jïh Praahkesne leah vihkeles ektievoeth, juktie fylhkentjïelti jïh tjïelti dïedtem dan dienesjefaalenassese gorredidh dejtie saemide dajvesne. Elgå skuvle Engerdalen tjïeltesne Hedmaarhkesne, lea akte vaeniejuekeme maanaskuvle aktine øøhpehtimmiefaalenassine nøørjen jïh saemien learohkidie. Saemiedigkie aktem gïeleskreejrehtimmieprosjektem Elgå skuvlese vedti, juktie åarjelsaemien gïelem jealajidh. Prosjekte eelki tjaktjen 2001, jïh orriji gijren 2006. Prosjekteboelhken aktem byjresem tseegki dan åarjelsaemien øøhpehtæmman Elgåesne, jïh desnie tjïelkesti daerpies gïeleskreejehtimmieprosjektem jïh faagide vijriebasse evtiedidh jïh vielie dotkedh. Vierhtiejgujmie staateste, Saemiedigkeste jïh Hedmaarhken ¶ fylhkentjïelteste, Elgå skuvle dam prosjektem guhkiedi aktene 3-jaepien boelhkesne. Elgå skuvle aaj barkeminie learoevierhtieevtiedimmine åarjelsaemien learohkidie, jïh lissine prosjektevierhtieh åådtjeme edtja terminologijem evtiedidh siebriedahkefaagesne. Praahken byjjenimmie- jïh lïhkesjarnge Rørosesne lea prosjekten ”Sørsamisk opplæring ved heimeskolen” tjïrrh nammoehtamme goh akte dejstie golme vierhtieskuvlijste (Aarborte jïh Snåase) mij dïedtem åtna saemien øøhpehtæmman åarjelsaemien dajvesne. Daan biejjien Praahke saemien- jïh aamhteseøøhpehtimmiem åtna saemien learoesoejkesjen mietie, jïh jeatjah maadskuvlh fylhkesne viehkehte. Rørosen jåarhkeskuvle dïedtem åtna dan seammaleejns øøhpehtæmman mij lea Åarjel-Trøøndelaagesne. Learohkh mah øøhpehtimmiem saemiengïelesne utnieh leah njieljiengierth sjidteme dej minngemes 5 jaepiej. Daan jaepien skuvle øøhpehtimmiem vadta 11 skuvlide 3 ovmessie fylhkine jïh lea dan åvteste akte vierhtieskuvle åarjelsaemien dajvesne. Ihke vielie darjomh sjidti, jïh dannasinie daerpies dejtie øøhpehtimmiefaalenasside buerebelaakan sjiehteladtedh, Aajege samien gïele-jïh maahtoejarnge tseegkesovveme jaepien 2005. Dïhte jarnge bøøti mænngan dïhte prosjekte ’Rørossamisk opplæringsprogram’ orriji. Aajegen darjoe lea gellielaaketje, jïh åajvahkommes gïelebarkoen jïh saemien øøhpehtimmiefaalenassi bïjre gaajhkene daltesinie, jïh aaj nedteviermiebigkeme jïh bïevnesebarkoe. Dïhte jarnge lea Rørosen jåarhkeskuvlesne, jïh dah aajhterh leah Åarjel-Trøøndelaagen fylhkentjïelte, Hedmaarhken fylhkentjïelte jïh åejvietjïelte Rørose. Dah aajhterh jïh Saemiedigkie beetnehvierhtieh giehteldæmman dåarjoeh. Lissine dieneste båata gosse dienesjh, øøhpehtimmiem saemien gïelesne jïh lijkieprosjekth duaka. Uvtemes dïedtem åtna dan Rørossaemien dajvese, bene jarnge dienesjh aaj vijriebasse deallehte. Rørosmuseet dïedtem åådtjeme Åarjel-Trøøndelaagen fylhkentjïelteste edtja saemien kultuvreaerpiem gorredidh jïh saarnodh regijovnesne, jïh akte ihkuve faagebarkije tseegkesovveme jaepien 2002 raejeste. Glomdalsmuseet Hedmaarhkesne aktem jienebekultuvrelle daejreme-jïh maahtoejarngem goh prosjekte. Gåabpegh museumh leah meatan dennie nasjovnale museumnedteviermesne dejtie museumidie mah dïedtem utnieh saemien kultuvrehistovrijese. Åarjel-Trøøndelaagen fylhkegærjagåetie dïedtem åtna dan gærjabussefaalenassese åarjene jïh lååjkedimmie lissehte. Barkeminie dejnie maaksojne aktede orre gærjabusseste Åarjel-Trøøndelaagesne. Tjåanghkan daah institusjovnh akte maereles byjrese. Dïhte saemien åålmege dajvesne lea vaajtelamme vielie funksjovnh tjøønghkedh aktene tjåenghkies kultuvre,- maahtoe – jïh jielemejarngesne, guktie buektehte dam dåaresthfaageles byjresem bøøremeslaakan nuhtedh. ¶ Fylhkenraerie birrie Saemiedigkiem joekoenlaakan krøøhkedh dejtie sjïere haestemidie åarjelsaemien dajvesne gosse edtja orre væhtah jïh joekedimmiemaallh guektiengïeledåarjose sjïehtesjidh. ¶ Orre joekedimmiemaallh tjuerieh vuesiehtidh dejtie sjïere haestemidie åarjelsaemien dajvesne, jïh eah darjodh guktie vaenebe vierhtieh guektiengïelebarkose båetieh Snåasen tjieltese jïh Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïeltese. ¶ Fylhkenraerie vijriebasse birrie guektiengïelebarkoe Noerhte-Trøøndelagesne annje maahta gelliesåarhts råajvarimmieh utnedh juktie evtiedidh jïh sïejhmelaakan vååjnehtidh dam åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem. ¶ Tsiehkestahta vijriebasse dah sjïere latjkoeh Saemiedigkien jïh Noerhte-Trøøndelagen Fylhkentjïelten gaskem jïh Saemiedigkien jïh Snåasen tjïelten gaskem nuepieh vedtieh voenges sjïehtedimmieh buektiehtidh mah dam sjïere tsiehkiem åarjelsaemien dajvesne krøøhkieh. ¶ Fylhkenraerijen vuarjasjimmie: ¶ Dïhte tsiehkie åarjelsaemien dajvesne lea naemhtie guktie eevre daerpies aktine stuerebe barkojne juktie åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem vaarjelidh. ¶ Øørnegen tjïrrh saemien gïelen reeremedajvine, Noerhte-Trøøndelagen Fylhkentjïelte jïh Snåasen tjïelte guektiengïeledåarjoeh Saemiedigkeste åadtjoeh daan barkose. Jis guektiengïelebarkoen syjhtedassedaltese edtja tjåadtjoehtidh, die vihkeles vierhtieh eah vaanenh. ¶ Dannasinie åarjelsaemien gïelen jïh kultuvren tsiehkie lea prååsehke, dle byøroe annje maehtedh Saemiedigkien guektiengïelevierhtieh gellie såarhts råajvarimmide nåhtadidh, mah evtiedieh jïh vååjnehtieh åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem fylhkesne. ¶ Jïjnje dehtie vihties gïeleevtiedimmiebarkoste lea voenges byjresisnie, dennie aktegs tjïeltesne reeremedajvesne. Åarjelsaemien dajvesne dle Snåasen tjïelte aktem sjïere haestemem åtna gïeledienesjh tseegkedh, jïh voerkelimmiem åarjelsaemien kultuvren bïjre sjugniedidh, sïejhmelaakan. Dannasinie vihkeles dïhte båetije joekedimmie guektiengïelevierhtijste vuesehte daejtie vihkielommes daerpiesvoetide, jïh tjïelte vierhtieh åådtje mah unnemes daan beajjetje syjhtedassedaltesem tjåadtjoehtieh guektiengïelebarkosne. ¶ Saemiedigkieraerie raereste sjïere latjkoeh darjodh Saemiedigkien jïh dan aktegs tjïelten jïh fylhkentjïelten gaskem guektiengïelebarkosne. Tsiehkestahta dah latjkoeh nuepieh vedtieh voenges sjïehtedimmieh darjodh mah dam sjïere tsiehkiem åarjelsaemien dajvesne krøøhkieh. ¶ Stientje, gålkoen 23.b. 2010 ¶ Annikken Kjær Haraldsen/s kultuvren fylhkenraerije ¶ Vuesehte fylhkenraerijen notatese, gietedamme Fylhkenraerien tjåanghkosne 16.11.2010, Noerhte-Trøøndelagen Fylhkentjïelten govlehtimmielahtesen bïjre Saemiedægkan, dan raeriestimmien bïjre Nye beregningsregler og tildelingskriterier for tospråklighetstilskuddet til kommuner og fylkeskommuner innenfor forvaltningsområdet for samisk språk/ ¶ Lissietjaalege mij aamhtesem   dåerede goh svaalhtese: ¶ Noerhte-Trøøndelagen Fylhkentjïelte (NTFT) lea ektine Snåasen tjïeltine aktem bieliem saemien gïelen reeremedajveste orreme, mænngan 1.1.2008. Daan sjiekenisnie NTFT 1.2 mill. kr dååste fïerhten jaepien dagkarinie guektiengïelevierhtine Saemiedigkeste, juktie åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem Noerhte-Trøøndelagesne evtiedidh jïh vååjnehtidh. ¶ Dah vierhtieh uvtemes 3 såarhts råajvarimmide åtnasuvvieh. ¶ 1. Sisnjelds råajvarimmieh NTFT, aaj bæjngoeh eetath ¶ 2. Råajvarimmieh laavenjostosne Snåasen tjïeltine, gaskem jeatjah gïelejarnge-råajvarimmie ¶ 3. Dåarjoe bæjngoeh råajvarimmide jïh prosjekth ohtsemen mietie ¶ Eajhnadovveme Saemiedigkien guektiengïelevierhtieh vihties gïeleevtiedæmman nåhtadidh, jïh dæjpeles guektiengïelevoetem fylhkentjïeltesne buektiehtidh. Latjkoen mietie Saemiedigkine, dle NTFT laenjeds orreme sisvegen bïjre guektiengïeleråajvarimmine, jïh mijjieh gellie såarhts råajvarimmieh jïh darjomh dåårjeme mah evtiedieh jïh siejhmelaakan vååjniehtieh åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem fylhkesne. ¶ Saemiedigkien sertiestimmie guektiegïelevierhtijste lea gøøkth fïerhten jaepien, jïh våaromem åtna mijjen reektehtsinie, reeknemassine jïh darjomesoejkesjinie. Dah reektemevuekieh leah dejnie jeanatjommes tjïeltine jïh fylhlkentjïeltine saemien gïelen reeremedajvesne vuajnalgamme goh ovdaerpies striengkies. Saemiedigkie dan åvteste barkeme orre vuekiejgujmie jïh væhtajgujmie guktie edtja guektiengïelevierhtide joekedidh jïh reektedh. ¶ Noerhte-Trøøndelagen Fylhkentjïelte lïhke Snåasen tjïeltine laavenjostoe guektiengïelebarkosne, jïh tjaktjen 2010 aaj Raavrevijhken tjïelte ohtseme guektiengïele-tjïeltine sjïdtedh, øørnegen nuelesne saemien gïelen reeremedajvine. Mejtie jïh gåessie Raavrevijhken tjïelte akte bielie daehtie barkoste sjædta, dam sæjhta voestegh daejredh jaepien 2011. ¶ Saemiedigkieraerie daelie govlehtæmman buakta - Nye beregningsregler og tildelingskriterier for tospråklighetstilskuddet til kommuner og fylkeskommuner innenfor forvaltningsområdet for samisk språk. / Orre ryøknemenjoelkedassh jïh joekedimmievæhtah guektiengïeledåarjose dejtie tjieltide jïh fylhkentjïeltide mah leah saemien gïelen reeremedajvesne ¶ Govlehtimmiemierie lea goeven 1.b., jïh Saemiedigkien dievetjåanghkoe sæjhta dejtie orre ryøknemenjoelkedasside jïh joekedimmievæhtide gietedidh goevten 2011. Veanhtede dah orre njoelkedassh sïjhtieh aelkedh juhtedh 1.1.2012. ¶ Maaksoestuvreme maalleste måalestuvreme maallese: ¶ Saemiedigkien joekedimmievæhtah lea daan biejjien stuvreme maaksojste jïh dle taallide reektehte, jïh ånnetji aaj mah råajvarimmieh tjïelth jïh fylhkentjielth tjïrrehtamme. Gosse aktem orre, måalestuvreme maallem sjïehtesje, dellie reekteme sæjhta fokusem utnedh dejnie ulmine mejtie edtja jaksedh, gosse edtja almetjidie gaagkestidh jïh saemien gïelem evtiedidh. ¶ Saemiedigkie daajra tsiehkie lea joekehts gosse lea gïeleevtiedimmien bïjre, tjïelteste tjïeltese jïh fylhkentjïelteste fylhkentjïeltese. Stoerre joekehtse guktie tsiehkie lea Finnmarhkesne, gusnie saemien muvhtine tjïeltine lea voestesgïele, jïh Noerhte-Trøøndelagesne gusnie dïhte barkoe guektiengïelevoetine lea aalkovisnie, jïh fokusem åtna åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem vååjnehtidh.   Saemiedigkie sæjhta dejtie joekehtsidie krøøhkedh dej orre joekedimmievæhtaj jïh reektemekrievemi tjïrrh. Sæjhta dan åvteste jïjtsh latjkoeh darjodh Saemiedigkien jïh fïereguhten tjïelten /fylhkentjïelten gaskem, mah individuelle sjïehtedimmiem væhtijste jïh krievemijstie gorrede. ¶ Dåarjoe golme bieline: Saemiedigkieraerie raereste dïhte orre joekedimmieøørnege guektiengïelevierhtijste golme bieline sjædta: ¶ 1: Betniebielie. ¶ Akte betniedåarjoe 45 % dehtie fylhlkentjïelten låhkoste guektiengïelevierhtijste. Daate bielie dåarjoste edtja dam sïejhme lissiemaaksoem maeksedh maam fylhkentjielte åtna gosse edtja gøøktine gïeline gaagkestidh. Betniedåarjoe edtja mierine årrodh mij våaroemasse biejesåvva jis edtja buektiehtidh saemiengïelesne gaagkestidh, dovne tjaaleldh jïh njaalmeldh. Saemiedigkie ij sïjhth krievedh reeknemassereektehtsh daan bielien åvteste dåarjoste. ¶ 2. Gaagkestimmiebielie. ¶ Daennie bielesne dåarjoste lea dïhte barkoe almetjh gaagkestidh saemiengïelesne dejnie reeremetjïeltine mah leah fïereguhtene fylhkentjïeltesne. Gaagkestimmiebielie edtja 35 % årrodh dehtie ållesth guektiengïeledåarjoste fylhkentjieltide. Beetnehveahkam joekede mestie man gellie tjïelth mah leah saemien gïelen reeremdajvesne, jïh dan mænngan dejtie joekede fïereguhten fylhkentjieltese. Saemiedigkie ij sïjhth krievedh reeknemassereektehts dan bielien åvteste dåarjoste. ¶ 3: Evtiedimmiebielie. ¶ Daan beajjetje dåarjoeøørnege ij leavloem biejh faalenasside gieelråajvarimmiej bïjre årrojidie. Raereste dannasinie aktem evtiedimmiebieliem sjïehtesjidh mij lea 20 % dehtie guektiengïeledåarjoste fylhkentjïeltide. Maahta evtiedimmiebieliem nåhtadidh riektes gïeleråajvarimmide abpe fylhkesne, jïh ij leah vïhtesjamme tjïelth mah leah meatan saemien gïelen reeremedajvesne. Tjuara dåarjoen evtiedimmiebieliem reektedh, aaj reeknemassine. ¶ Tjirrehtimmie orre øørnegistie ¶ Saemiedigkie ryøknoe 2011 goh akte sertemejaepie, jïh joekedimmie guektiengïelevierhtijste seamma daltesisnie sjædta goh 2010 dejtie tjïeltide jïh fylhkentjïeltide saemien gïelen reeremedajvesne. 2012 raejeste sæjhta aktem jarkelimmiem sjïdtedh, mestie guktie dah orre væhtah sïjhtieh tsevtsedh dam aktegs tjïeltem jallh fylhkentjïeltem. Akte raeriestamme orre ryøknememaalle Saemiedigkeste vuesehte guektiengïeledåarjoe NTFT maahta ånnetji unnebe sjïdtedh 2012 raejeste, bene geerve eevre seekere årrodh, ihke dåarjoen evtiedimmiebielie lea jearohks dejstie reekteme darjomijstie. Dastegh Raavrevijhken tjïelte meatan sjædta saemien gïelen reeremedajvesne, dellie gujht akte lissiehtimmie sjædta guektiengïeledåarjoste NTFT Saemiedigkeste. ¶ Daan beajjetje øørnege joekedimmine jïh reekteminie guektiegïelevierhtijste maahta ånnetji måjkoes vååjnedh gosse lea misse dah vierhtieh maehtieh åtnasovvedh. ¶ Dïhte orre øørnege maam daesnie raereste, sæjhta vielie øørnegen mietie årrodh, jïh ij goh unnemes sjïere latjkoeh Saemiedigkien jïh fïerhten fylhkentjïelten gaskem sïjhtieh akte hijven jarkelimmie årrodh. Akte dagkeres latjkoe sæjhta nuepieh vedtedh jååhkesjimmiem åadtjodh Saemiedigkeste, mah vihties råajvarimmieh mijjieh byørebe prijoriteradidh mijjen fylhkesne, mah mietiemoerevæhtah mijjieh edtjebe nåhtadidh jïh guktie mijjieh bøøremeslaakan maehtebe tjïrrehtamme darjomh jïh åtnoem vierhtijste reektedh. ¶ Saemiedigkien raeriestimmie guktie edtja dåarjoen stoeredahkem ryøknedh 2012 raejeste, maahta darjodh guktie dïhte fïerhten jaepien joekedimmie guektiengïelevierhtijste NTFT unnebe sjædta, bene daan sjiekenisnie dle mijjieh aaj tjoerebe råajvarimmieh buektedh gïeleevtiedæmman, guktie dåarjoen evtiedimmiebielie dan stoerre sjædta goh gåarede. Naemhtie mijjieh toelhkestibie dejtie orre væhtide, ryøknememaallem jïh dam orre øørnegem dejnie sjïere latjkojne Saemiedigkine, NTFT sæjhta maehtedh aktem dåarjoem åadtjodh mij darjomedaltesem jïh reaktoe daerpiesvoetem vuesehte. ¶ Snåasen tjielte sæjhta Saemiedigkien govlehtimmiem gietedidh tjïelteståvrosne 25.11.10. Reeremen raeriestimmesne govlehtimmelahtesasse tjåådtje Snåasen tjïelte Saemiedigkien raeriestimmiem dåarjede joekedimmien bïjre golme bieline dehtie båetije dåarjoste, bene tjïelte strerkeste guktie ryøknememaalle Snåasem tsevtsehte, akte tjïelte vaenie årrojigujmie jïh mij aadtjen aalkeme guektiengïelevoetem sjïehtesjidh tjïeltesne. Snåasen tjïelte bælla dah orre væhtah sïjhtieh dåarjoem vaeniedidh, jïh destie aaj akte vaananimmie dejstie syjhtedassijste juktie nænnoestidh jïh evtiedidh dam åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem tjieltesne. ¶ Minngemosth ¶ Saemiedigkie såårneme dah guarkah dïhte barkoe guektiengïelevoetine Noerhte-Trøøndelagesne annje daarpesje vielie vuartasjidh goh ajve vihties gïeleråajvarimmieh. ¶ Mijjen vijriebasse barkoe reeremedajvesne saemien gïelese sæjhta annje leavloem biejedh råajvarimmide mah sïejhmelaakan åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem sjåahkoeh jïh       vååjnehtieh Noerhte-Trøøndelagesne. ¶ Raeriestimmie orre væhtide, guktie øørnege edtja juhtedh jïh maalle guktie edtja dåarjoem guektiengïelevierhtijste ryøknedh, vååjnoe goh akte hijven våarome Noerhte-Trøøndelagen Fylhkentjielten vijriebasse barkoen åvteste, åarjelsaemien gïeline jïh kultuvrine jijtse åårganisasjovnen   sisnjelen , jïh laavenjostosne tjïeltigujmie jïh almetjigujmie Noerhte-Trøøndelagesne. ¶ Vihkeles åarjelsaemien dajve ållesth dejtie vierhtide åådtje mah leah daerpies, ihke dah syjhtedassh daerpies evtiedimmien bïjre åarjelsaemien gïeleste maehtieh jåarhkesovvedh. ¶ Snåasen tjielten tsiehkie guektiengïelebarkosne jïh dïhte vihties gïelebarkoe maam tjïelte dorje aaj vihkeles NIFT gaavhtan. Sïjhtebe dannasinie dejtie vihkeles momentide Snåasen tjïelten govlehtimmielahtesisnie tjïelkestidh mijjen vaastoeprievesne Saemiedægkan. ¶ Noerhte-Trøøndelaagen Fylhkendigkie dåarjede doh åejvieåssjaldahkh Saemiereaktamoenehtsen jienebelåhkoeraeriestimmine, bielelen Hålogalaanteallmenningem tseegkedh, jïh leavloem beaja daejtie suerkide: ¶ Stoerre vuartoeh lea orreme Saemiereaktamoenehtsen barkose jïh raeriestæmman, ij gan uhtjemes saemiej luvnie, gusnie jïjnjesh veanhtadieh Saemiereaktamoenehtse jïh dïhte vijrebe barkoe dejtie moenehtsen raeriestimmide tjirrehtidh, edtja aarebi meadtah staeriedidh, jïh saemien jieleme jïh kultuvre sïjhtieh dam daerpies reaktatjirkesvoetem båetijen biejjien åadtjodh. ¶ Fylhkenraerie vuajna dïhte raeriestimmie laakese goerehtallemen jïh jååhkesjimmien bïjre reaktijste, goh akte nuepie dejtie reaktide vuarjasjidh jïh luhpiedidh, mah leah staaten dajvine skaepiedamme guhkies åtnoen mænngan, dovne saemide jïh daarojde. Dïhte øørnege maahta dan åvteste ræjtojde læjnoedidh, nuepieh vedtedh båeries ræjtoeh tjïelkestidh jïh mievriestimmievoetem reaktide vedtedh, dovne båatsose jïh jeatjah miehtjiesjieliemidie. ¶ Saemiereaktamoenehtsen jienebelåhkoeraeriestimmie reeremeøørnegen bïjre dejtie saemien dajvide Noerhte-Trøøndelaagesne jïh dejtie jeatjah dajvide Nordlaanten åerjielisnie, jåarhka aktem sjïehteles voenges reeremem miehtjiesdajvijste, akten reekteme vaerielaaken tjïrrh jïh vaerieståvroej tjïrrh gusnie tjïelte lea meatan. Vihkeles dïhte voenges, tjïelten reereme miehtjiesdajvijste jåarhka Noerhte-Trøøndelaagesne jïh dejnie jeatjah dajvine Åarjel-Nøørjesne. Tsihkestahta doh saemien ïedtjeladtjh aktem vihties sijjiem reeremisnie åadtjoeh jienebh lihtsegigujmie vaerieståvrojne. ¶ Fylhkenraerie ovgeahpan saemiereaktamoenehtsen raeriestimmesne Hålogalaanteallmenningem tseegkedh Nordlaantesne jïh Romsesne. Dïhte raeriestimmie saemiereaktamoenehtsistie slipkehte dam reeremem åarjelsaemien dajvesne. Fylhkenraerie aktem ellies reeremem sæjhta daennie dajvesne.   Hålogalaanteallmenningen tseegkedh sæjhta aaj darjodh guktie Staateskåajjen darjomh jïh faagemaahtoeh uhtjiedieh, skaåkeeeki jïh miehtjiesdajvi gïehteldimmien bïjre. ¶ Åarjelsaemien dajvesne saemien jieleme, kultuvre jïh gïele behtjiedimmien nuelesne. Båatsoe jarngesne saemien kultuvresne, jïh dan åvteste sagki vihkeles daate jieleme tsevtsiedimmiefaamoem åådtje reeremisnie miehtjiesdajvijste jïh eatnemevierhtijste. ¶ Akte tjåenghkies saemiereaktamoenehtse lea raeriestimmiem buakteme orre laaken bïjre aamhtesegietedimmien jïh rååresjimmien bïjre edtja saemien tsevtsiedimmiefaamoem gorredidh, guktie ILO-konvensjovne buerkeste. Doh raeriestimmieh edtjieh seamma aejkien darjodh guktie Staate maahta altese almetjeriekteles åeliedimmieh saemiej vøøste raadtjoeslaakan dåarjodh. Jis aktem dagkeres laakem sjïehtede, byøroe Fylhkenraerien vuajnoen mietie, geahpoedimmieh darjodh guktie laake maahta juhtedh altese aajkoej mietie. Byøroe laakem vijrebe viekesjidh soejkesje-jïh bigkielaaken vøøste, guktie ij guektiengierth aamhtesegietedimmiem sjidth. ¶ Stientje, tsiengelen 27.b. 2009 ¶ Annikken Kjær Haraldsen kultuvren fylhkenraerije ¶ Lahtestimmie våaromem åtna dejnie golme åejvieåssjaldahkine Saemiereaktamoenehtsen raeriestimmesne: ¶ 1. Goerehtalleme jïh jååhkesjimmie reaktijste dajvide jïh eatnemevierhtide åvtetje eejkisaemien dajvine Romsen raejeste åarjese. ¶ 2. Orre reeremeøørnege staaten dajvide Nordlaantesne jïh Romsesne. ¶ 3. Aamhtesegietedimmie jïh rååresjimmieh råajvarimmine mah maehtieh eatnemevåaromem tsevtsiedidh dejnie åvtetje eejki saemien dajvine Nøørjesne. ¶ Doh jieneberaeriestimmieh Saemiereaktamoenehtsistie lea akteraeresne sjiehtedamme voenges reereminie Noerhte-Trøøndelaagesne. ¶ Trygkesovveme   lissietjaalegh ¶ Ovtrygkesovveme lissietjaalegh: ¶ - Åarjelsaemien govlehtimmielahtestimmie NOU’en 2007 bïjre. ¶ Jaepien 2008 gellie govlehtimmieråårestallemh Saemiereaktamoenehtsen lahtestimmiem   åehpiedahteme. Daah govlehtimmieråårestallemh leah aaj dam histovrijes våaromem saemiej eatnameåtnose jïh reaktatsiehkide åehpiedahteme, lissine leah joekehts reeremeåejvieladtjh jïh iedtjeåårganisasjovnh åådtjeme altese vuajnoeh åehpiedehtedh salkehtimmiebarkoen bïjre. ¶ Saemiereaktamoenehtsen II’n maandate lea orreme: ¶ Saemiereaktamoenehtsem II nammoehti edtja reaktah eatnamasse jïh tjaatsan tjïelkestidh, jïh tjielkestidh guktie eatnemem jïh tjaetsiem åvtetje eejki saemien dajvine nuhtjedh jïh provhkedh Finnmarhken fylhken ålkoelisnie. ¶ Maandate lea vijrebe orreme raeriestimmiejgujmie båetedh guktie edtja nuepieh saemien almetjidie gorredidh eatnemevierhtide nuhtjedh sijjen åtnoedajvine, seamma aejkien goh daaroe-almetji iedtjh jååhkesje. ¶ Maandatesne jeahta dïhte krøøhkeme saemien kultuvrem jïh jielemevuekiem gorredidh tjuara jarngesne årrodh, jïh båatsoeburriej arealeåtnoe jïh reaktah byøroe joekoenlaakan tjïelkestidh. Vijrebe maandate jeahta moenehtse byøroe gyhtjelassh voenges reeremen bïjre salkehtidh dajveste jïh eatnemevierhtijste. Moenehtse edtji aaj tjielkestidh mejtie meehti raeriestimmide tjirrehtidh sjiehteladtemigujmie daaletje reeremeøørneginie. ¶ Moenehtse edtji aaj histovrijes tsiehkiej bïjre tjïelkestidh mah leah åehpiedahteme NOU’esne 14:2007, Saemien eatnemeåtnoe jïh reaktatsiehkie Hedmaarhkeste Romsese. ¶ Noerhte-Trøøndelaagen Fylhkentjïelten lahtestimmie Saemiereaktamoenehtsen II’n tjielkestæmman, våaromasse beaja- jïh ajve vuartesje- moenehtsen jienebelåhoen lahtestimmide dejnie vihtiesåbpoe aamhtesinie salkehtimmesne.   Saemiereaktamoenehtsen II salkehtimmie jïh jienebelåhkoen raeriestimmie, golme åejvieaamhtesh utnieh goh raeriestimmie orre laakide, bïjre: ¶ Moenehtse lissine jarkestimmieh raeriestamme jïjnjh jeatjah laakine, gaskem jeatjebem vaerielaakesne, båatsoeburriejlaakesne, eatnemevaarjelimmielaakesne, soejkesje-jïh bigkemelaakesne jïh bïerjeburriejlaakesne. Jienebe dan bïjre saemiereaktamoenehtsen raeriestimmeste lea trygkesovveme lissietjaaleginie: NOU 2007:13. NOU 2007:13 Den nye sameretten. Oversikt over hovedtrekkene i utredningen fra Samerettsutvalget ¶ Lihkebe åejvieaamhtesi bïjre raeriestimmesne: ¶ Akte åejvieåssjaldahke Saemiereaktamoenehtsen laakeraeriestimmine lea akten radtjoes tjirrehtæmman staaten almetjeriekteles åeliedimmijste sjiehteladtedh dejtie   saemien almetijdie. ¶ Akte vihkeles krøøhkeme lea aaj, dajvereereme jïh eatnemevierhtiereereme edtjieh sjiehteles jïh øøkologeleslaakan årrodh jïh dan bøøretjommese dovne saemien kultuvrese jïh jielemasse, dejtie jeatjah voenges almetjidide jïh gaajhkide almetjidie. ¶ Aktede boejhkesjimmeste saemieh jïh jeatjebh mah eatnemem jïh tjaetsiem guhkiem provhkeme maahteme reaktah dajvide jïh eatnemevierhtide evtiedamme, moenehtse aktem kommisjovnem raereste mij edtja dagkeres reaktah goerehtalledh. Saemiereaktamoenehtse aaj aktem sjieredåapmestovlem (miehtjiesdajvedåapmestovle) raereste, mij edtja traakestimmide reaktaj bïjre vihtiestidh. Raeriestimmien akte parallelle finnmarhkelaakese, kapihtele 5, jïh lea sjïehtesjamme staaten diedth voebnesjidh ILO-konvensjovnen mietie nr 169 aalkoealmetji bïjre, artihkele 14. Dam goerehtallemem edtja nasjovnale reaktijste darjodh jïh dah mah sïjhtieh kommisjovne edtja gyhtjelassh salkehtidh tjuerieh jijtje dagkeres salhkehtimmien mietie gihtjedh. ¶ Dïhte raeriestimmie goerehtallemen jïh jååhkesjimmien bïjre reaktijste, akte akteraeresne Saemiereaktamoenehtse buakta. ¶ Moenehtese orre jallh jarkestamme reeremeøørnegh staaten dajvide raereste, mejtie jeatjebh eah leah aajhterereaktah evtiedamme. Doh raeriestimmie sïjhtieh dejtie krievemidie ILO-konvensjovnen   15 artihkelesne voebnesjidh, mij jeahta saemieh edtjieh meatan årrodh   reeremisnie staaten dajvijste jïh eatnemevierhtijste saemien dajvine. Dïhte jienebelåhkoe 9 almetjigujmie raereste Nordlaanten jïh Romsen staatedajvem regijonale aajhterevoetese sertedh Hålogalaanteallmenningesne. Dïhte orre aajhtereåårganen ståvroe edtja 6 lihtsegh utnedh, gøøkte nammoedahteme Saemiedigkeste, gøøkte Nordlaanten Fylhkendigkeste jïh gøøkte Romsen Fylhkendigkeste. ¶ Doh staateneekeldh, åvtetje eejki saemien dajvine Nordlaanten åarjielisnie leah åajvahkommes reereme vaerielaaken mietie. Akte jienebelåhkoe moenehtsisnie raereste dïhte reereme dejstie åvtetje eejki saemien dajvijste Noerhte-Trøøndelaagesne, Åarjel-Trøøndelaagesne jïh Hedmaarhkesne edtja jåerhkedh reeresovvedh voenges daltesisnie vaerielaaken mietie, bene vaerielaakem edtja reektedh naemhtie guktie vaerieståvroeh staatenallmenninginie, gusnie båatsojne gïehtele, dah læssanieh vijhteste tjijhtjese lihtsegidie. Båatsoeburrie jïh jåarhtaburrie gøøkte lihtsegh fïere-guhtem åadtjoeh. Laakesne aaj jarkestimmieh raereste edtja båatsoem våajnoes darjodh goh akte jïjtjeraarehke åtnoereakta staatenallmenninginie. ¶ Gosse akte jienebelåhkoe saemiereaktamoenehtsisnie raereste reeremem jåerhkedh   vaerielaaken mietie dejtie saemien dajvide Åarjel-Nøørjesne, dellie dïhte   krøøhkemistie daaletje reaktaaajhteridie jïh akten tseegkeme voenges reeremasse. Ij leah dagkeres voenges reaktah jïh voenges reeremem åtneme Nordlaantesne jïh Romsesne, jïh daesnie ij darhkh vaerielaake reerh. Geografeles lea staatedajve Nordlaanten åerjielisnie vielie juekeme enn noerhtene, jïh dïhte aaj mannasinie voenges reereme buerebe sijjeste regijonale reereme. ¶ Akte unnebelåhkoe moenehtsisnie 3 lihtsegigujmie sæjhta aktem ellies reeremeøørnegem utnedh abpe saemien dajvesne Finnmaarhken åerjielisnie jïh raereste Hålogalaantealllmenninge aaj edtja dejtie saemien dajvide Åarjel-Nøørjesne faarhmestidh. Jis Åarjel-Nøørjen staatedajvem Hålogalaanteallmenningen nualan beaja, Staateskåajje SF sæjhta dajveaajhterinie orrijidh daejtie dajvide. ¶ Saemiereaktamoenehtse lihkebe njoelkedassh aamthesegietedæmman jïh rååresjimmide raereste gosse ussjede mejnie-akt aelkedh mah maehtieh eatnemevåaromem tsevtsiedidh   dejnie åvtetje eejki saemien dajvine Nøørjesne. Dïhte raeriestimmie sjïehteladta saemieh edtjieh meatan årrodh sjæjsjalimmine dejnie aamhtesinie mah maehtieh vihkeles årrodh saemien reaktaaajhteridie jïh iedtjeladtjidie, akteraeresne ILO-konvensjovnine nr 169, artihkelinie 6, 7 jïh 15. Akte bijjemes vuepsieh lea slyøhpedh mejnie-akt aelkedh mah maehtieh vuastalidh almetjereaktan krievemem dam saemien materijelle kultuvrem vaarjelidh. Lissine akten siejhme laakese mij daaletje aamhtesegietedimmiem- jïh rååresjimmievuajnoeh tjielkeste, die moenehtse sjïere njoelkedassh dan bïjre raereste bierjeburrielaakesne, eatnemevaarjelimmielaakesne jïh soejkesje-jïh bigkemelaakesne. Dej raeriestimmiejgujmie ussjede rååresjimmieh øørnedh dovne byøgkeles åårgani jïh Saemiedigkien gaskem, jïh byøgkeles åårgani jïh jeatjah saemien reaktaaajhteri jïh iedtjeladtji gaskem. ¶ Dïhte raeriestimmie rååresjimmien bïjre vijries jïh kraatjvehke vååjnoe dovne disse mij diedtem åtna rååresjidh jïh disse mij reaktam åtna. Dïhte raeriestimmie stoerre vierhtieh vaalta dovne tjieltijste jïh fylhkentjieltijste, bene evtemosth båatsoeburriejreeremistie jïh dejstie saemien åårganisasjovnijste. Soejkesje-jïh bigkemelaake naa vijries øørnegh bievnesæmman jïh vyøhkesjadtemasse   åtna, jïh krøøhkemem åtna saemien kultuvrese jïh jieliemasse åssjaldahkeparagrafesne ¶ Dïhte raeriestimmie Orre laaken bïjre Aamhtesegietedimmien jïh rååresjimmien bïjre akte akteraeresne Saemiereaktamoenehtse buakta. ¶ 4. Staateskåajje SF jïh guktie sjædta Saemiereaktamoenehtsen raeriestimmeste . ¶ Saemiereaktamoenehtsen jienebelåhkoeraeriestimmie raereste daan beajjetje reeremem staatedajveste Nordlaanten åerjielisnie jåerhkedh.   Daate sæjhta jiehtedh Staateskåajje SF dajveaajhterinie jåarhka dejnie dajvine, jïh dajve jïh vierhtieh reeresuvvieh vaerieståvroej tjïrrh aktene reekteme Vaerielaaken nuelesne. ¶ Saemiereaktamoenehtse vuestelen raereste staatedajve Nordlaantesne jïh Romsesne biejesuvvieh akten orre reeremeåårganen nualan, Hålogalaanteallmenningen. ¶ Staateskåajje SF lea daejriehtamme Saemiereaktamoenehtsen raeriestimmie Hålogalaanteallmenningen bïjre Nordlaantesne jïh Romsesne, sæjhta Staateskåajjem SF siejhmelaakan måakoedidh jïh dan åvteste maahta   Staateskåajjen SF våaromem aaj Åarjel-Nøørjesne ræjvodh. ¶ Daehtie fåantoste Staateskåajjen SF’en ståvroe leavloem biejeme daejtie aamhtesidie sov govlehtimmielahtestimmesne Saemiereaktamoenehtsen raeriestæmman: ¶ Siejhme: ¶ - Aahkedh nasjovnale aajhterevoete dajvide jïh vierhtide ¶ - Reereme demokrateles ektiedimmine, voenges, regijonales jïh nasjovnales ¶ - Nasjovnale aajhterevoete sæjhta aktem ellies reeremem gorredidh jielemeevtiedæmman vierhtiereeremasse, byjresevaarjelæmman, almetji ålkoejielemasse, vijremasse jïh gøølemasse, jïh sæjhta aaj bøøremes sjiehtedh Nøørjen almetjeriekteles diedth gorredidh, daan nuelesne saemien reaktah viekesjidh jeatjah reaktaj muhteste. ¶ - Nasjovnale aajhterevoete dorje guktie båatsoe maahta ajve akten dajveaajhterasse gaskesadtedh, regijovni jïh rijhkedajvi dåaresth. ¶ Reereme staaten dajveste Nordlaantesne jïh Romsesne: Orre Staateskåajje ¶ - Nasjovnale aajhterevoete jåarhka aktine stuvrememaalline mij demokrateles voenges, regijonale jïh nasjovnale ektiedimmiem gorrede. ¶ - Saemiedigkie jïh båatsoeburrie edtjieh meatan årrodh Staateskåajjen ståvrosne. ¶ - 2-3 regijovnh tseegkesuvvieh Nordlaantesne jïh Romsesne aktine miehtjiesdajveståvrojne fïere-guhtene regijovnesne. ¶ - Miehtjiesdajveståvroeh jeenjemes 7 lihtsegh utnieh, nammoedahteme Saemiedigkeste, båatsoste jïh Fylhkendigkeste ¶ - Doh miehtjiesdajveståvroeh sïjhtieh Staateskåajjen raeriestimmien mietie stoerre sjæjsjalimmiefaamoem åadtjodh, bene doh daaletje reaktah sïjhtieh tjåadtjodh, mearan dïhte goerehtalleme-jïh jååhkesjimmieprosesse   jåhta. ¶ Tsiengelen   gaskoeh 2009   lea ajve naan gille govlehtimmielahtestimmieh mah leah gaervies gietedamme dejstie ovmessie åårganisasjovnijste jïh byøgkeles åejvieladtjijste. Gosse barkeminie Noerhte-Trøøndelaagen fylhkentjielten lahtestimmine lea vihkeles orreme dejtie vihtesjimmide vuartasjidh mah leah båateme voenges daltesistie fylhkesne. Daesnie vuesehte   govlehtimmielahtestimmide Snåasen tjielteste, Miehtjiesdajvetjielti aktanimmeste (USS) jïh Nøørjen Vaerieståvroeektievoeteste, mah daam aamhtesem goh trygkesovveme lissiehtjaalegh dåeriedieh. ¶ Åehpiedehtemen jïh digkiedimmien tjïrrh dejnie ovmessieh govlehtimmieråårestalleminie, jïh dej daaletje govlehtimmielahtestimmiej tjïrrh, dellie åejvieåssjaldahkide saemiereaktamoenehtsen lahtestimmesne   tjielkedamme. Mijjen govlehtimmielahtestimmie lea dan sjïekenistie gaertjiedamme dejtie golme åejvieraeriestimmide lahtestimmesne mij lea neebneme aamhtesebuektemisnie. ¶ Moenehtsen raeriestimmien tjïrrh don laakese goerehtallemen jïh jååhkesjimmien reaktijste tjïrrh, sæjhta akten gamte tjirrehtæmman saemien krievemijstie jïh reaktijste sjïehteladtedh. Seamma aejkien tjuara, guktie moenehtse aaj daejrehte, dejtie   saemien reaktide tjielkedidh dej jeatjah reaktaaajhteri vøøste jïh dan voenges miehtjiesdajven jïh eatnemevierhtiej reeremasse. ¶ Dihte byøgkeles digkiedimmie Saemiereaktamoenehtsen salhkehtimmien bïjre lea åajvahkommes orreme dej raeriestimmiej bïjre dejtie orre reeremeøørnegidie jïh   dajveaajtheregyhtjelasside, joekoen dïhte raeriestimmie Hålogalaanteallmenningem sjiehteladtedh staaten dajvese Nordlaantesne jïh Romsesne. Jienebelåhkoe raereste daan beajjetje reeremeøørnege edtja reekteme vaerielaakine jåerhkedh dejtie dajvide Nordlaanten åerjielisnie. ¶ Dïhte raeriestimmie dorje guktie Staateskåajje SF jåarhka dajveaajhterinie årrodh staaten allmenningidie jïh åasteme staaten dajvide Åarjel-Nøørjesne, jïh doh vaerieståvroeh diedtem utnieh dam voenges vijremem, gïeledimmiem jïh gøølemem reeredh. Jis Hållogalaanteallmenningem sjiehteladta Nordlaantese jïh Romsese daate sæjhta Staateskåajjese SF maam-akt darjodh, m. dom trygkesovveme lissietjaalegem Staateskåajjen SF’en govlehtimmielahtestimmine Saemiereaktamoenehtsen raeriestæmman. ¶ Dïhte aajkoe dej raeriestamme jarkestimmiejgujmie vaerielaakesne lea båatsoeburriej reaktam goh aktem jïjtjeraarehke åtnoereaktam våajnoes darjodh staaten allmenninginie, jïh gorredidh guktie båatsoesaemieh åadtjoeh meatan årrodh vaerieståvrojne. Vijrebe edtja tjielkebelaakan laaken baakojste guarkedh aaj tjuara krøøhkemem båatsoesaemiej reaktide jïh iedtjide vaeltedh gosse ussjede råajvarimmiejgujmie aelkedh jallh råajvarimmide luhpiem vedtedh. ¶ Saemiereaktamoenehtsen raeriestimmie laakese aamhtesegietedimmien jïh rååresjimmien   bïjre dorje guktie staateles åejvieladtjh, fylhkentjielth jïh tjielth sïjhtieh diedtem utnedh rååresjidh jis dah nænnoestimmieh vaeltieh mah rïekte ulmiem vedtieh dajvi jïh vierhtiej nuhtjiemasse åvtetje eejki saemien dajvine. Baaltelen Saemiedigkie sïjhtieh aaj jeatjah saemien reaktaaajhterh jïh iedtjeladtjh, v. g. båatsoesaemieh jïh almetjh voenges siebriedahkijste, reaktam utnedh råårestalledh, jis råajvarimmie maahta rïekte ulmiem dejtie vedtedh. Joekoen   aktegsaamhtesinie   daejrehte lea sjyøhtehke rååresjidh dagkeres reaktaaajhterigujmie jïh iedtjeladtjigujmie. ¶ Noerhte-Trøøndelaagen fylhkentjïelten govlehtimmelahtese Saemiereaktamoenehtsen raeriestæmman våaromem vaalta golme åejvieåssjaldahkine raeriestimmesne, guktie moenehtse jïjtje dejtie åehpiedahteme, jïh åvtese båateme digkiedimmiej tjïrrh govlehtimmieboelhken: ¶ Akte guhkies barkoe aktene vijries noereme Saemiereaktamoenehtsisnie   aktem raeriestimmiem jienebelåhkoeraeriestimmiejgujmie buakteme mah vååjnoeh hijven jïh gaajhkem viekesjieh. Ibie dan åvteste vuajneme daerpies moenehtsen veeljemh gïehtjedidh, jïh ibie darhkh vuartasjamme dejtie jïjnjh veele gietedamme bielide Saemiereaktamoenehtsen salkehtimmine. Juvnehtibie dan dïehre åejvieåssjaldahkide   Saemiereaktamoenehtsen jienebelåhkoeraeriestimmesne dåarjodh. ¶ Åarjelsaemien ¶ NTFK > Åarjelsaemien > Gaskesadteme-forume ¶ Govlesadtemesijjie saemien aamhtesidie Noerhte-Trøøndelagesne: ¶ Fylhkenraerie Noerhte-Trøøndelagesne Govlesadtemesijjiem saemien aamhtesidie Noerhte-Trøøndelagesne tseegki jaepien 2008 - akte digkiedimmiesijjie mij lea goh gaavnesjimmiesijjie jïh bïevnesesijjie orreme dan åarjelsaemien gïele- jïh kultuvrebarkose fylhkesne. ¶ Govlesadtemesijjien åvtehke lea fylhkenraerije Annikken Kjær Haraldsen jïh desnie aaj tjïrkijh daejstie meatan ¶ - Saemiedigkie - Saemien Sijte - Gaskedajven båatsoetjïelte - Åarjel Saemiej skuvle - Saemien åålmege - Luvlie Nåamesjen Dajve - Prosjekte Gielem Nastedh, Snåase - Snåasen tjïelte - Raavrevijhken tjïelte - Fylhkenålma Noerhte-Trøøndelagesne, Øøhpehtimmiedirektøøre - Jilleskuvle Noerhte-Trøøndelagesne (HiNT) - Kråangken jåarhkeskuvle - Evtiedimmieprosjekte juktie åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem nænnoestidh, NTFT ¶ Noerhte-Trøøndelagen Fylhkentjielte, Regijovnale Evtiedimmiegoevtesen baaktoe lea govlesadtemesijjien tjaelijesijjie. Govlesadtemesijjie saemien aamhtesidie Noerhte-Trøøndelagesne lea goh akte ovbyjjes gaavnesjimmiesijjie jïh digkiedimmiesijjie gusnie maahta gaajhkh aamhtesh åehpiedehtedh jïh digkiedidh mah ulmiem utnieh dan åarjelsaemien gïele jïh kultvurebarkose. ¶ Åarjelsaemien ¶ NTFK > Åarjelsaemien > Gaskesadth mijjem ¶ Gaahpode: 08.00-15.30 Dåastove : 74113600 Faakse: 74111051 E-påaste dåastovasse: Sentralbord@ntfk.no E-påaste påastedåastovasse: postmottak@ntfk.no ¶ Lohkh vielie reeknegetjalemen bïjre daesnie ¶ Åarjelsaemien ¶ NTFK > Åarjelsaemien > Guektiengïelevoete - vierhtieh åarjelsaemien ¶ Guektiengïelevoetevierhtieh åarjelsaemien: Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte vierhtieh joekede fïerhten jaepien juktie åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem evtiedidh jïh våajnoes darjodh Noerhte-Trööndelagesne.  Vierhtiej åejvieåssjele lea funksjovnelle guektiengïelevoetem utnijidie åarjelsaemien gïeline buektiehtidh  gosse byögkelesvoetine govlehtellieh. Dåarjoe aaj  prosjektide vaadtasåvva mah  åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem hijvenlaakan våajnoes darjoeh aktene gemtebe ektiedimmesne. Eah leah naan vihties ohtsememierieh jallh ohtsemegoerh daan dåarjoeöörnegasse. ¶ Lïhkebe bïevnesnh guektiengïelevoetevierhtiej bïjre,  govlehtallh: ¶ Jåarhkeööhpehtimmie geerve almetjidie ¶ Geerve almetjh mah maadthskuvlem jallh plearoeh illehtamme, bene eah jåarhkeööhpehtimmiem tjïrrehtamme, syökemen mietie reaktam utnieh jåarhkeööhpehtimmiem åadtjodh. ¶ Daate lea dej geerve almetji bïjre dehtie jaepeste dah 25 jaepieh illieh. ¶ Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte diedtem åtna ihke daate reakta gorresåvva, jïh geerve almetjh mejtie jåarhkeööhpehtæmman tsaakeme, reaktam utnieh namhtah illehtidh. ¶ Dov lea reakta: ¶ Bïevnesh jïh bïhkedimmiem åadtjodh ¶ Dov realmaahtoem vuarjasjamme åadtjodh ¶ Aktem faalenassem åadtjodh mij dov jïjtsh daajrojne jïh maehtelesvoetine bigkie (realmaahtoe) ¶ Galhkuvemaahtoem åadtjodh mij maahta studijemaahtoe, barkoemaahtoe jallh maahtoe vuelebe daltesisnie årrodh ¶ Aktem lïerehtimmiem åadtjodh mij lea dov jieledetseahkan sjïehtedamme ¶ Veeljedh mejtie galhkuvekarakterem sïjhth jallh eksamen privatistine vaeltedh ¶ Namhtah lïerehtimmiem åadtjodh ¶ Mannasinie jåarhkeööhpehtimmie? ¶ Datne vaenie ööhpehtimmiem aarebistie åtnah jïh sïjhth vielie lïeredh ¶ Datne dååjrehtimmieh jïh daajroeh åtnah (realmaahtoe) mejtie sïjhth vijriebasse bigkedh ¶ Datne sïjhth veaksahkåbpoe tjåadtjodh barkoemaarkedesne ¶ Datne studijemaahtoem sïjhth juktie aktene jilleskuvlesne jallh universiteetesne lohkedh mænngan ¶ Datne faage-jallh svenneprieviem sïjhth ¶ Datne aktem barkoeööhpehtimmiem sïjhth ¶ Realmaahtoe jïh realmaahtoevuarjasjimmie ¶ Realmaahtoe lea abpe maahtoe maam datne åtnah ¶ Geerve almetjh leah jïjnjem maahtoem jieliedisnie åådtjeme, goh barkoedååjrehtimmie, gåetiebarkoe, ovmessie såarhts lïerehtimmie/kuvsjh, skuvle, gosse meatan orreme åårganisajovnejieliedisnie, siebriedahkejieliedisnie j.v. ¶ Realmaahtoevuarjasjimmie edtja, dan gåhkese gåarede, goerehtalledh jïh vihtiestidh dam maahtoem datne åtnah. Daate goerehtalleme våaromem vadta juktie vihtiestidh, jallh mejtie aaj lïerehtimmietïjjem åeniedidh. Goerehtalleme realmaahtoste sæjhta dutnjien nuepieh vedtedh lïerehtimmiem jåerhkedh reaktoe daltesisnie. ¶ Faagealmetjh fylhken jåarhkeskuvline daam vuarjasjimmiem darjoeh syökemen mietie. ¶ Lïerehtimmie ellies tïjjen ¶ Maahtah aaj faalenassem åadtjodh sïejhme (ellies tïjjen) jåarhkeööhpehtimmien bïjre jis dan bïjre sjïerelaakan syökh. Vuartesjh tsaekememoenemidie (ordinært inntak) nedtesæjro sne ¶ Guktie lïerehtimmiem syökedh mah leah geerve almetjidie sjïehteladteme? ¶ Datne tjoerh jïjtjemdh syökijinie jåarhkeööhpehtæmman registreradidh. Daan tjaalegen minngemes sæjrosne adressem gaajhkesidie gaavnh mah maehtieh datnem bïhkedidh, jïh registreradimmie/syökemegoerem. ¶ Datne maahtah jïjtjemdh syökijinie registreradidh abpe jaepien, bene göökte sïejhme syökememierieh, njoktjen 1.b. jïh gålkoen 1.b. fïerhten jaepien. Åejvietsaekeme lea syökememierien mænngan, mij lea njoktjen 1.b. fïerhten jaepien. ¶ Dievhteme jïh vuelietjaaleme syökemegoere, kopijigujmie vihtiestimmijste jïh væhnadimmijste lïhkemes jåarhkeskuvlese seedtesuvvieh. Maahtah aaj goerem våålese leessedh daestie: http://www.ntfk.no/Publisering.asp?id=2354 ¶ Skuvle vuarjesje jïh vihteste dov realmaahtoem våaroemisnie dejstie seedteme vihtiestimmijste jïh væhnadimmijste, jïh gosse datnine soptsestamme. ¶ Akte jåarhkeskuvle mij lea dov årromesijjien lïhke fylhkesne, sæjhta datnine govlehtalledh. Datne saahtan sjæjsjelh mejnie faagine datne sïjhth lïerehtimmiem utnedh, jïh dijjieh aktem individuelle studijesoejkesjem ektesne darjoeh. ¶ Lïerehtimmie maahta saaht gåessie aelkedh jaepien, bene jis syökh njoktjen 1.b. åvtelen dle faalenasse sæjhta aelkedh mïetsken/skïereden. ¶ Datne maahtah aaj sïejhme faalenassem syökedh (ellies tïjjen) mij ööhpehtimmiekatalogesne tjåådtje. Dellie dam sïejhme syökemegoerem nåhtedh maam maahtah våålese leessedh daesnie: www.vigo.no ¶ Govlehtallijebïevnesh ¶ Bïevnesh, bïhkedimmie, registreradimmie-/syökemegoere, j.v. ¶ Goevtese Guldbergaunet ¶ Kråangken jåarhkeskuvle ¶ Geerveööhpehtimmiesiebrie N-T ¶ NAV Noerhte-Trööndelagesne ¶ Jeatjah sijjieh gusnie datne maahta bïevnesh jïh registreradimmie-/syökemegoerh åadtjodh, leah lïerehtimmiekontovrh, gærjagåetieh jïh NAV’en voenges kontovrh fylhkesne. ¶ Nænnoestamme tsamtseme learoekandidaatide ¶ Learoekandidaateöörnege ¶ -faagelïerehtimmie sjïehtedamme dan aktegasse ¶ Bïhkedimmie learoehkasse jïh eejhtegidie ¶ ”Learoekandidaate akte almetje mij lïerehtimmielatjkoen bïjre seamadamme sïeltine juktie aktem unnebe jïh ij dan vijries pryövenassem vaeltedh goh faage-jallh svennepryövenasse. Learoekandiaate eajhnadåvva ajve barkoeh darjodh mah leah naan ulmiej sisnjeli learoesoejkesjisnie. ¶ 1. Gie maahta learoekandidaatine sjïdtedh? Noerh lïerehtimmiereaktine Learohkh mah reaktoem utnieh sjïereööhpehtimmiem åadtjodh akten maehteles vuarjasjimmien mietie Noerh mah eah sïjhth aktem sïejhme jåarhkeööhpehtimmiem vaeltedh Noerh mah leah vaahresne orrijidh jallh mah jåarhkeskuvlem orrijieh ¶ 2. Lïerehtimmielatjkoe: Lïerehtimmielatjkoe seammavyörtegs aktine learoelatjkojne lïerehtæjjide Learoekandidaate edtja seehtemem sïeltesne utnedh aktine jïjtse barkoelatjkojne Learoekandidaate edtja baalhkam utnedh, man bïjre learoekandidaate jïh sïelte seamadieh Learoekandiaateöörnege iemielaakan seamma maallem dåerede goh lïerehtæjjide, 2 jaepieh skuvlesne jïh 2 jaepieh sïeltesne Maahta lïerehtimmielatjkoem learoelatjkose jarkelidh lïerehtimmieboelhken Learoekandidaate maahta löönemen jïh dåarjoen bïjre syökedh Staaten Löönemekaassesne ööhpehtæmman ¶ 3. Lïerehtimmiesoejkesje: Gaajhkh learoekandidaath edtjieh aktem individuelle lïerehtimmiesoejkesjem utnedh (daaroen IOP), mij buerkeste maam edtjh maehtedh gosse learoetïjjem illeme ¶ 4. Maahtoepryövenasse: Edtja learoekandidaatem pryövedh dejnie ulmine mah leah nænnoestamme lïerehtimmiesoejkesjisnie Learoekandidaate maahtoepryövenassem tjïrrehte ¶ 5. Maahtoevihtiestimmie Learoekandidaate maahtoevihtiestimmiem åådtje goh vihtiestimmie lïerehtæmman 6. Guktie learoekandiaatine syökedh? Govlehtallh raeriestæjjine dov skuvlesne, PPT’ine jallh OT’ine. Edtjh syökemem learoesæjjan goh learoekandidaate elektrovneles seedtedh NoerhteTrööndelagen fylhkentjïeltese da esnie, ¶ Syökememierie goevten 1.b. Maahta aaj syökedh learoekandidaatine sjïdtedh saaht gåessie gosse daerpiesvoete jïh skraejrie lea naemhtie. 7. Vielie nuepieh: Lissiebigkeme faage-/svennepreavan goh praksisekandiaate ¶ Sjyöhtehke nedtesijjieh: ¶ Jis dov gyhtjelassh mejtie ih vaestiedassem gaavnh daennie tjaalegisnie maahtah govlehtalledh: ¶ Tellefovne ¶ Nænnoestamme tsamtseme learoekandidaatide ¶ Learoekandidaateöörnege ¶ - Faagelïerehtimmie dan aktegasse sjïehtedamme ¶ Bïhkedimmie skuvlide, lïerehtimmiekontovride jïh sïeltide ¶ ”Learoekandidaate akte almetje mij lïerehtimmielatjkoen bïjre seamadamme sïeltine juktie aktem unnebe jih ij dan vijries pryövenassem vaeltedh goh faage-jallh svennepryövenasse. Learoekandiaate eajhnadåvva ajve barkoeh darjodh mah leah naan ulmiej sisnjeli learoesoejkesjisnie. ¶ 1. Gie maahta learoekandidaatine syökedh? Noerh mah lierehtimmiereaktam utnieh jïh jeatjebh mah lïerehtimmiem syökoeh maadthmaahtoedaltesisnie. Learohkh mah reaktam utnieh sjiereööhpehtimmiem åadtjodh maehteles vuarjasjimmien mietie Noerh mah eah sijhth aktem sïejhme ööhpehtimmiem dåeriedidh jåarhkeskuvlesne Learoekandidaate eah daarpesjh gaajhkem teorijem tjïrrehtidh jallh karakterh utnedh gaajhine faagine 2. Mij lea akte lïerehtimmielatjkoe? Akte tjaaleldh latjkoe learoekandidaaten jïh sïelten gaskem maam fylhkenålma jååhkesje Lierehtimmielatjkoe seamma reaktah jïh diedth vadta lïerehtimmieboelhken goh lïerehtæjjese learoelatjkojne Learoekandidaate edtja seehtemem sïeltesne utnedh jïjtse barkoelatjkojne mij lïerehtimmielatjkoen baalte bïejesåvva Learoekandidaate edtja baalhkam utnedh, man bïjre learoekandidaate jïh sïelte seamadieh Maahta lïerehtimmielatjkoem learoelatjkose jarkelidh lïerehtimmieboelhken Gåarede lissiebigkemem vaeltedh faage-jïh svennepreavan goh praksisekandidaate Akte ellies lierehtimmieboelhke individuelle sjïehtedamme lierehtimmine Learoekandidaateöörnege iemielaakan seamma maallem dåerede goh lïerehtæjjide, 2 jaepieh skuvlesne jïh 2 jaepieh sïeltesne 3. Reaktah jïh diedth goh learoekandidaate Viehkiem åadtjodh guktie barkoejieledem haalvoe akten ellies jïh sjïehtedamme lierehtimmieboelhken tjirrh Bïhkedimmiem dåastodh jïh vuarjasjimmiem iktemearan åadtjodh ¶ Maahtoepryövenassem tjïrrehtidh jïh maahtoevihtiestimmiem åadtjodh goh vihtiestimmie lïerehtæmman 4. Guktie learoekandidaatine syökedh? Bievneme lihke laavenjostosne skuvlen, lïerehtimmiekontovren jïh sïelten gaskem Edtja syökemem learoekandidaatine sjïdtedh elektrovneles seedtedh Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïeltese daesni e, ¶ Syökememierie goevten 1.b. jallh iktemearan 5. Sjyöhtehke nedtesijjieh ¶ 6. Govlehtallijh: ¶ Tellefovne +47 74 11 10 00 ¶ 7. Dåarjoe ööhpehtæmman learoekandidaatijste jïh lïerehtæjjijste sjïere daerpiesvoetigujmie 7.1. Baasisedåarjoe I – lïerehtæjjide/learoekandidaatide noerereaktine ¶ Baasisedåarjoe I jaepien 2011 lea 105 949 kråvnah fïerhten learohken jallh learoekandidaaten åvteste göökte jaepieh. ¶ 7.2. Baasisedåarjoe II – lïerehtæjjide/learoekandidaatide geervereaktine, illehtimmiereaktine jïh bielelen reakta. ¶ Baasisedåarjoe II jaepien 2011 lea 30 276 kråvnah fïerhten jaepien. ¶ 7.3. Sjïere dåarjoe ¶ Gaajhkh learoekandidaath jïh lïerehtæjjah mah sjïere daerpiesvoeth utnieh sjïehteladteme lierehtimmiem utnedh, jïh mah noerereaktam utnieh. ¶ 7.4. Nænnoestimmiedåarjoe Noerhte-Trööndelagese ¶ 50 000 kråvnah ¶ Learoekandidaatide noerereaktine, syökemen mietie ¶ 10 000 kråvnah ¶ Aareh bïevneme – 15.07.11 åvtelen. Syökijh noerereaktine, geervereaktine jïh illehtimmiereaktine. ¶ 20 000 kråvnah ¶ Orre learoesieltide – tsaakeme lïerehtæjjide/ learoekandidaatide saaht mij reaktasåarhte ¶ 2523 kråvnah fïerhten asken Geerve learoekandidaatide ¶ 7.5. Lööneme jïh stipende ¶ Learoekandidaate maahta löönemem jïh stipendem syökedh daesnie, Statens lånekasse for utdanning ¶ 7.6. NAV ¶ NAV maahta individuelle dåarjoeh jieliemassese daaletje njoelkedassi mietie vuarjasjidh, laaken tsegkie sosijaleviehkien bïjre ¶ Åarjelsaemien ¶ NTFK > Åarjelsaemien > Maam dïhte sæjhta jiehtedh fylhkentjïeltese? ¶ Tjaaleldh saadtegh /aamhtsh åarjelsaemien sïjhtebe åarjelsaemien gïelesne vaestiedidh. Dåastoe-almetjh jïh dah ovmessie darjoeh Fylhken Gåetesne sïjhtieh saerniestimmieh  åadtjodh dej orre krïevemi bïjre, guktie dah bøøremes goh gåarede, maehtieh hoksehtimmiem vedtedh dejtie mah åarjelsaemien soptsestieh. ¶ Bïevnesh åejvieoksesne jïh dåastoesijjesne Fylhken Gåetesne sïjhtieh åarjelsaemien gïelesne  båetedh ¶ Snåsa ¶ Lauvsnes ¶ Namdalseid ¶ Namsskogan ¶ STJØRDAL ¶ VIKNA ¶ SNÅSA ¶ LIERNE ¶ GRONG ¶ FLATANGER ¶ VERDAL ¶ NAMDALSEID ¶ NAMSOS ¶ NÆRØY NAMSSKOGAN ¶ HØYLANDET ¶ LEVANGER ¶ VERRAN ¶ MOSVIK ¶ INDERØY ¶ OVERHALLA ¶ STEINKJER ¶ GRESSÅMOEN NASJONALPARK ¶ Noerhte-Trøøndelaage ¶ Daajroe Noerhte-Trøøndelaagen bïjre ¶ Stoeredahke: ¶ 22396 km2 Åålmege-låhkoe: ¶ 129 069 (tsiengelen 1. b. 2007) Guhkemes jeanoe: ¶ Nååmesje 210 km Fylhken jollemes tsiehkie: ¶ Jitneme 1513 m.s.b Støøremes jaevrie: ¶ Snaåsen jaevrie 118 km2 – 42 km guhkies Nasjovnaale-paarkh: ¶ Byrkije, Lïjre jïh Låarte/Skæhkere Man gellie tjïelth: ¶ 24 Fylhken åejvie-staare: ¶ Stientje – Nøørjen geografijen jarnge Staarh: ¶ Stjørdaale, Leevangke, Verdaale, Stientje, Namsovse jïh, Kålverije (Nøørjen unnemes staare) Fylhken blomma: ¶ Marisko –orkidè (cyprepedium calceolus) Fylhken gierkie: ¶ Datne maahtah vielie Noerhte-Trøøndelaagen bïjre goh vuelkemesijjie daesnie lohkedh: www.trondelag.com ¶ Daesnie gaajhke gåarede - saaht guktie ¶ Vihkeles krøøhkestidh ¶ Jis datne Nøørjen gaskoeh jïh Noerhte-laanti gaskoeh årroeh, dellie datne golh nuepieh åtnah hijven vuelkeme-vuekide. Mejtie lea akte dejstie laanten åejviegirtesijjijste, vuj jïenebh unnebe girte-sijjieh valkesigujmie. Nordlaanten ruevtie-geajnoe vijtjelde abpe fylhken tjïrrh, jïh Merååkeren ruevtie-geajnoe ektiedimmiem Sveerjese vadta. 30 mijlh dehtie laanten guhkemes Europa-geajnoste, mijjese jïjnh ektiedimmieh dan veartenasse bïjre jarkan vadta. ¶ Dïhte ovrehte baalhka fïere-guhten noerhte-trøønderasse ij leah laanten bijjie-gietjesne. Bene eah darhkh årrome-maaksoeh, barkoe-namhtah, kriminaliteete jallh ov-raajnesimmie leah bijjie-gietjesne. Gihtjh buerebh mijjem byjjenimmie-nuepiej bïjre, mejtie nuekie maana-giertesijjieh, mejtie jearsoes-voete starnesne jïh voeresi-baelien, kultuvrelle faaleldahkh, tråjjadimmie, redtiesvihtjeme-bigkehtimmieh, vijreme-jïh gøøleme-nuepieh jïh sæjhtoe orre-skaepiedæmman. Dellie edtjh vaestiedassem åadtjodh! ¶ Vaenie jeatjah fylhkh Nøørjesne dåarjoehtieh dan jïjnjem jåarhke-øøhpehtæmman goh Noerhte-Trøøndelaage. 10 dejstie fylhken tjïeltijste jåarhke-skuvlh utnieh, jienebh dejstie laante-faaleldahkigujmie. Noerhte-Trøøndelaagen jïlleskuvle njieljie øøhpehtimmie-sijjieh utnieh medtie 200 joekehts lohkeme-otnjegigujmie. Lissine gååvnese aktem vijries ektiebarkoem Tråanten Universiteetine jïh seammaleejns øøhpehtimmie-sijjiejgujmie Sveerjen bielesne. Jis datne Noerhte-Trøøndelaagesne maahtah dan dïehre øøhpehtimmiem åadtjodh man bïjre datne sïjhth. ¶ Daesnie gaajhke gåarede - saaht guktie ¶ Vihkeles krøøhkestidh ¶ Ræjhkoes skåajjh. Gamte voenh. Laante-burrie våaromem jijnjh vierhtieskaepiedæmman vadta. Mijjen guhkies gaedtie-bealesne utnebe jijnjh veaksehks voenges siebredahkh mah mearoe-bårran jïh guelie-mårrehtæmman dåarjoehtieh. Daesnie daarpesjibie gieth mah sïjhtieh barkedh jïh jiermegs åejjieh. Seamma industrjijese. Daej aktøørigujmie njueniehkisnie; Nøørjen Skåajje, Statoil, Aker jïh NTE, dellie fylhke åtna løøvles industrijelle byjresh mah dåarjoehtieh joekehts faage-suerkieh. Jaavoe, Noerhte-Trøøndelaage lea jarnge dotkijasse jïh evtiedæmman sjidteme, gaajhkene lehkesne. Naemhtie edtja jåarhkedh årrodh. ¶ 1000 jaepieh dåaroen mænngan Stiklestadesne, dellie lea annje dïhte Spïele Stiklestadesne goh gaajhki spïeli tjidtjie daennie laantesne. Nøørjen revyfestivaale Hillaantesne maehtebe seamma voejngehtassesne neebnedh. Mijjieh garmeres maehtebe neebnedh , Kystkultursenteret Norveg Viknesne, jïh dïhte hearlohke Gaske-jijje-operaje Steinvikholmesne. Gaajhkh leah tjoevkijes dållh nasjovnale staatusigujmie – Noerhte-Trøøndelaagen kultuvre-fylhkesne. ¶ Daesnie gaajhke gåarede - saaht guktie ¶ Vihkeles krøøhkestidh ¶ Åarjelsaemien ¶ NTFK > Åarjelsaemien > Ööhpehtimmie ¶ Fylhkenraerien - ööhpehtimmie jïh kultuvre ¶ Jåarhkeööhpehtimmie lea dïhte stööremes dïenesjesuerkie fylhkendigkien dïedtesuerkien sisnjelen. ¶ Jåarhkeööhpehtimmie lea dïhte tjaangemeokse barkoejieliedasse jïh vijriebasse studijidie. Noerh mah maadthskuvlem tjïrrehtamme, reaktam utnieh jåarhkeööhpehtimmiem åadtjodh laaken mietie. ¶ Åarjelsaemien ¶ NTFK > Åarjelsaemien > Politihkeles våarome ¶ Noerhte-Trööndelage båetijen aejkien sïjse ¶ Båetijen aejkien edtjebe mijjen jieledh jieledh. Fylhkendigkien vihkielommes laavenjasse lea Noerhte-Trööndelagem stuvredh orre aejkiej sïjse. Dïhte åelede mijjem aktem siebriedahkem evtiedidh mij båetijen aajkan sjeahta, mij aktegsalmetjem ååktoe jïh gusnie mijjieh ektesne raerieh gaavnebe dejtie stoerre laavenjasside. Mijjieh sïjhtebe Trööndelagen sijjiem veartensisnie åvtese lutnjedh, jïh nuepieh aaj vuejnedh Noerhte-Trööndelagen jïh Nöörjen raasti ålkoli. ¶ Politihkeles våarome ¶ Noerhte-Trööndelage båetijen aejkien sïjse ¶ Båetijen aejkien edtjebe mijjen jieledh jieledh. Fylhkendigkien vihkielommes laavenjasse lea Noerhte-Trööndelagem stuvredh orre aejkiej sïjse. Dïhte åelede mijjem aktem siebriedahkem evtiedidh mij båetijen aajkan sjeahta, mij aktegsalmetjem ååktoe jïh gusnie mijjieh ektesne raerieh gaavnebe dejtie stoerre laavenjasside. Mijjieh sïjhtebe Trööndelagen sijjiem veartensisnie åvtese lutnjedh, jïh nuepieh aaj vuejnedh Noerhte-Trööndelagen jïh Nöörjen raasti ålkoli. Daarjoekrievemh sijhtieh læssanidh dejtie jeanatjommes barkojde jïh jieliemidie båetijen aejkien. Dannasinie dle byjjenimmiem jïh ööhpehtimmiem jollemes lutnjebe minngeben fylhkedigkieboelhken. Mijjen noerhte-tröönderen noerh edtjieh skuvlem dååjredh goh akte jearsoes sijjie gusnie sjïdtedieh, haalvoeh jïh lierieh, jïh eadtjohkelaakan meatan årroeh båetijen aejkien sielth jïh dorjesh sjugniedidh Noerhte-Trööndelagesne. Noerhte-Trööndelage edtja fryöjstehke jïh sjïehtedamme vååjnedh båetijen aajkan. Dannasinie vihkeles noeride tsevtsmem vedtedh gaajhkine suerkine. Almetjh edtjieh daesnie årrodh jïh murriedidh, edtja barkoefaamoem gorredidh jïh åssjaldahkh jïh orresjugniedimmiem sjïdtedehtedh. Hijven voenges siebriedahkh, jearsoesvoete, kultuvre jïh dååjrese leah vihkeles ihke sielth edtjieh tseegkesovvedh, jïh ihke fuelhkieh edtjieh roehtsem akten sæjjan åadtjodh. Mijjieh sïjhtebe reaktan bïjre vaarjelidh jeatjahlaakan årrodh aktene siebriedahkesne gusnie goerkese betnesne, jïh gusnie sinsitniem ååktoe, dïedtem åtna sinsætnan jïh båetije boelvide. Mijjieh sïjhtebe tjïertestidh mijjen eatnemevierhtieh reeresuvvieh jïh evtiesuvvieh eensilaakan jïh monnehkelaakan. Tjielke elmie, tjielke mearoe jïh akte iemie jiebnevoete leah vihkielommes aarvoeh. Mijjieh sïjhtebe aktem eadtjohke byjrese-jïh klijmapolitihkem utnedh gaajhkine ektiedimmine. Mijjieh sïjhtebe mijjen fealadimmiepolitihken tjïrrh jearsoes jïh hijven persovnevalkesem prijoriteradidh jïh ihke jieliemasse radtjoes fealadimmienuepieh åådtje Noerhte-Trööndelagesne seammalaakan goh jeatjah lehkesne laantesne, jielebe guhkebem goh gåess'akt. Fylhkendigkien stööremes laavenjasse dej båetiji jaepiej sæjhta årroeh nuekies barkoefaamoem gorredidh mah maehtieh mijjen voeres almetjidie sujhtedh jïh mijjen sïeltine barkedh. Barkoekrirrie, Åelkieskrirrie jïh Kristeles Almetjekrirrie sijhtieh laavenjostoen tjïrrh fylhkendigkesne viehkiehtidh aktem Noerhte-Trööndelagem sjugniedidh mij lea båetijen aajkan sjïehtedamme. Noerh, daajroe, orresjugniedimmie jïh byjrese sijhtieh meatan årrodh abpe mijjen politihkesne. ¶ Noerh Noerhte-Trööndelagesne ¶ 1. Mijjieh sïjhtebe baajedh noeride meatan årrodh moenedh jïh tsevtsedh Noerhte- Trööndelagesne. 2. Mijjieh sïjhtebe noereråajvarimmide vuarjasjidh jïh dam aktem sïllem guhkiebasse vaeltedh. 3. Mijjieh sïjhtebe noerekonferansem jåarhkedh goh akte sijjie gusnie noerh jïh politihkerh gaavnesjieh, jïh politihkem ektesne evtiedieh. 4. Mijjieh sïjhtebe noeride skreejredh meatan årrodh politihkeles darjoeminie, gaskem jeatjah learohkeraeriej jïh noerieraeriej tjïrrh. 5. Mijjieh sïjhtebe maanah jïh noerh Noerhte-Trööndelagesne edtjieh hijven nuepieh åadtjodh daajroem vejtiestidh, jïh maehtelesvoeth gelliesåarhts darjomi jïh iedtji sisnjeli evtiedidh. 6. Mijjieh sïjhtebe råajvarimmide Noere Entreprenørskapesne lissiehtidh. 7. Mijjieh sïjhtebe dåårrehtimmiem barkoejieliedasse meatan vaeltedh dovne jieliemisnie jïh byögkeles sektovresne, goh akte tjïelke bielie noereråajvarimmijste. ¶ Aarvoesjugniedimmie Noerhte-Trööndelagesne ¶ Jieleme jïh regijovnale evtiedimmie ¶ 1. Mijjieh sïjhtebe aktem eadtjohke jielemepolitihkem utnedh mij lea båetijen aajkan sjïehtedamme mij sjïdtedimmiem jïh orresjugniedimmiem eadtjoste, dovne daaletje jielemen jïh orre sïelti sisnjeli. 2. Mijjieh sïjhtebe noerhtetröönderen jielemen gaskesem Dotkeme-jïh evtiedimmiebyjresigujmie Trööndelagesne nænnoesåbpoe darjodh, jïh joekoen Tråanten gaskenasjovnale FoU- tjoeltine. Akten tjåenghkies FoU-strategijen tjïrrh Trööndelagesne, sïjhtebe skreejredh læssanamme åtnose dotkemistie goh evtiedimmiedïrrege sïeltine. 3. Mijjieh sïjhtebe skreejredh ihke noerhte-tröönderen låhkoe Regijovnale Dotkemefoenteste Gaske-Nöörje læssene, jïh VRI Trööndelagem vielie åehpies darjodh jïh aelhkebe nuhtjedh. 4. Mijjieh sïjhtebe råajvarimmieh prijoriteradidh mah råajvarimmide dåarjelieh, goh dah golme Arenaprosjekth: Wind Cluster Mid-Norway, Smart Water Communities, Smart Grid Services. 5. Mijjieh sïjhtebe viehkiehtidh gaavnoes innovasjovnebyjresh nænnoesåbpoe darjodh jïh pryövedh dejtie lissiehtidh, gaskem jeatjah foenth tseegkedh aarehboelhkeskåårvemidie. 6. Mijjieh sïjhtebe tjïelke barkoevedtijinie årrodh Innovasjovne Nöörjese, jïh mijjieh sïjhtebe nåhtoem vaeltedh dej maahtoste mij lea sïeltide sjïehtedamme. 7. Mijjieh sïjhtebe jåarhkedh tsavtshvierhtieabparatem aelhkebe darjodh utnijasse. 8. Mijjieh sïjhtebe læssanamme gaskenasjovnaliseringen åvteste barkedh noerhtetröönderen jieliemisnie. 9. Mijjieh sïjhtebe jåarhkedh sijjieevtiedimmieprosjektide dåarjedidh tjïeltigujmie ektine, jïh ¶ Industrije ¶ 1. Mijjieh sïjhtebe eadtjohkelaakan barkedh noerhtetröönderen industrijem evtiedidh aktanimmien tjïrrh regijovnale tsavtshvierhtide jïh maahtoebyjresidie. 2. Mijjieh sïjhtebe viehkine årrodh industrijesïeltide mah leah jarkelimmesne. 3. Mijjieh sïjhtebe barkedh juktie barkoefaamoem gorredidh industrijese. 4. Mijjieh sïjhtebe Trööndelagen profijlem nænnoesåbpoe darjodh goh regijovne kruana industrijese. 5. Mijjieh sïjhtebe tsevtsiedæjjine årrodh tjïelti vööste, juktie sjïehteladtedh sjïehteles sijjide jïh logistihkevuekide industrijese. 6. Mijjieh sïjhtebe barkoesijjide sjïehteladtedh maalme-/mineraleindustrijen sisnjelen. 7. Mijjieh sïjhtebe eadtjohkelaakan barkeh juktie noerhtetröönderen aarvoesjugniedimmiem gorredidh mij våaromem åtna ålja-jïh gaassegaavnojne Nöörjenmearosne. ¶ Laanteburrie ¶ 1. Mijjieh sïjhtebe viehkiehtidh tjåadtjoehtidh jïh evtiedidh noerhtetröönderen jåarta-jïh skåajjeburriem, dennie vijriesåbpoe barkosne jïh illeminie regijovnalebïevnesistie Tröönderen laantebårran. 2. Mijjieh sïjhtebe laavenostosne mubpiejgujmie, Mære laanteburrieskuvlem vijriesåbpoe evtiedidh goh maahtoejarnge jieliemidie mah våaromem utnieh laanteburresne. 3. Mijjieh sïjhtebe barkedh laanteburrien ööhpehtimmiefaalenassem gorredidh jilleskuvledaltesisnie. 4. Mijjieh sïjhtebe barkedh dïenestem lissiehtidh dejnie stoerre dorjesinie laanteburresne. 5. Mijjieh sïjhtebe barkedh guktie vielie laanteburrievaaroeh vijriesåbpoe evtiesuvvieh jïh vielie smaaveskaala dorjemassse fylhkesne sjædta. 6. Mijjieh sïjhtebe sjïehteladtedh orre jieliemidie laanteburresne. 7. Mijjieh sïjhtebe Mearoegaedtiebievnesem jårredidh boelhken. 8. Mijjieh sïjhtebe skreejedh læssanamme tjoehpemasse skåajjeste, læssanamme bigkeme skåajjegeajnojste jïh læssanamme bueriedimmie jïh gorredimmie. 9. Mijjieh sïjhtebe fokusem utnedh båatsoejielemen gïehtelimmienuepide. 10. Mijjieh sïjhtebe laavenjostoem ohtsedh laanteburrien åårganisasjovnigujmie raeriejgujmie dejnie fierhten jaepien jåartaburriesjïehtedimmine. ¶ Gööleme jïh mearoeburrie ¶ 1. Mijjieh sïjhtebe Marijen Strategijesoejkesjinie Trööndelagese vijriesåbpoe barkedh 2. Mijjieh sïjhtebe hijven lïerehtimmie-jïh maahtoefaalenassi åvteste barkedh marijne sektovren sisnjelen, dovne jïjtselaakan jïh mubpiejgujmie ektine. ¶ 4. Mijjieh sïjhtebe arealesoejkesjimmiem, mearoegaedtiedajvesoejkesjimmiem jïh goerehtallemem mearoebetneste prijoriteradidh. 5. Mijjieh sïjhtebe ahkedh eadtjohkelaakan barkedh ihke Noerhte-Trööndelage edtja stuvrijinie årrodh mearoeburrien sisnjelen, jïh ihke fylhke edtja sov låhkoem åadtjodh gosse orre konsesjovnh joekede. 6. Mijjieh sïjhtebe sjïehteladtedh guktie nænnoes aarvoesvaalhtesh sjidtieh loesebïepmehtimmien sisnjelen, jïh viehkiehtidh evtiedidh aktem buerebe nuhtemem bioveahkeste. 7. Mijjieh sïjhtebe viehkiehtidh dejtie mearoegaedtien lïhkes göölemevinhtside gorredidh, jïh orre guelieveahkaj åvteste barkedh. 8. Mijjieh sïjhtebe akten desentraliseradamme dåastomestruktuvren åvteste barkedh, juktie guelieh gorredidh jurjiehtimmieindustrijese. 9. Mijjieh sïjhtebe barkedh mearoen loesetjïerth fylhkesne gorredidh laavenjostosne gaskem jeatjah Loesen jïh tjaetsiebyjresen maahtoejarngine. ¶ Jielemeevtiedimmie jïh fealadasse kultuvren sisnjelen ¶ 1. Mijjieh sïjhtebe læssanamme råajvarimmieh utnedh kultuvrejieliemasse fylhkesne, jïh mijjieh sïjhtebe aktem eadtjohke politihkem daennie suerkesne utnedh mij våaromem åtna Trööndelagen Kultuvrejielemestrategijesne. 2. Mijjieh sïjhtebe kultuvrelle Noerhte-Trööndelagem fealadimmieulmine vijriesåbpoe evtiedidh, jïh fylhken ræjhkoes kultuvremojhtesh jïh byögkeles kultuvreinstitusjovnh attraksjovnine evtiedidh. 3. Mijjieh sïjhtebe Trööndelagen fealadimmiestrategijem tjïrrehtidh. Mijjieh sïjhtebe daejtie tjoeltide dåarjedidh. Histovrijen Trööndelage vijkingeaejkine jïh Olaven aarvojne Mearoegaedtie jïh mearoegaedtiekultuvre Eatneme- jïh miehtjiejieleme 4. Mijjieh sïjhtebe barkedh ihke Frostating, dejnie histovrijes ulmine maam sijjie åtna, fealadassesne nuhtjesåvva. 5. Mijjieh sïjhtebe lissiehtimmiem sjïehteladtedh eatneme- jïh miehtjiesjieliemisnie regijovnesne. 6. Mijjieh sïjhtebe fealadasseaktööridie viehkiehtidh orre jïh vielie ållesth fealadassedååjresh evtiedidh, jïh åtnose vaeltedh orre teknologeles vuekieh. 7. Mijjieh sïjhtebe Regijovnale Evtiedimmieprogrammen tjïrrh vierhtieh læjkodh åarjelsaemien jielemeevtiedæmman. 8. Mijjieh sïjhtebe regijovnale råajvarimmieh dåarjedidh kultuvrejielemesuerkesne, goh Rock City Namsos jïh Tinved-byjrese. ¶ 1. Edtja Nord-Trøndelag Elektrisitetsverk vijriesåbpoe evtiedidh goh laantebielien vihkielommes energijeaktööre. 2. NTE edjta aaj maehtedh sïelteevtiedimmine gïehtelidh dejnie suerkine gusnie noerhtetröönderen siebriedahke sjïere tsiehkieh åtna lyhkesidh, jallh gusnie mijjieh jearohke NTE dïedtem vaalta. ¶ Byjrese jïh klijma Noerhte-Trööndelagesne ¶ 1. Mijjieh sïjhtebe ulmide Noerhte-Trööndelagen Klijma- jïh energijesoejkesjisnie illehtidh goevten 2010, giehpiedigmmien bïjre klijmagaasseluejhtiemistie jïjtse gïehteldimmesne 50 %, 2020 åvtelen. 2. Mijjieh sïjhtebe sïejhmelaakan striengkies byjresekrievemh utnedh fylhkentjïelten jïjtse giehteldimmesne, gaskem jeatjah åestemelatjkoeh, leejjemelatjkoeh jïh gosse orre sjïehtedimmieh dorjesuvvieh åestemen bïjre skovhtedïenesjijstie. 3. Mijjieh sïjhtebe skreejredh klijmavietseles teknologijem jïh orrestimmeles energijem evtiedidh dejtie prosjektide mah dorjesuvvieh Regijovnale Evtiedimmieprogrammen sisnjelen. 4. Mijjieh sïjhtebe, tjïeltigujmie jïh jielieminie ektine, barkedh saetniedehtedh klijmasoejkesjen ¶ 5. Mijjieh sïjhtebe Soejkesje- jïh bigkemelaaken dïrreginie nåhtadidh klijmapolitihkesne. 6. Mijjieh sïjhtebe lissiebigkemem orrestimmeles energijeste dåarjedidh fylhkesne. 7. Mijjieh sïjhtebe læssanamme skåajjegorredimmien åvteste barkedh mij klijmadïenestem vadta, jïh klijmaskåajjem sjïdtedehtedh. 8. Mijjieh sïjhtebe viehkiehtidh Plant.tre.no-kampanjem jåarhkedh. 9. Mijjieh sïjhtebe bueriedimmiem geajnojste prijoriteradidh mah leah traegkies. ¶ Energije ¶ 1. Mijjieh sïjhtebe staateles åejvieladtjh tsevtsedh juktie aktem vielie reaktoe straejmieåasam åadtjodh 2. Mijjieh sïjhtebe jienebh råajvarimmieh dåarjedidh mah leah hijven energijeekonomijese 3. Mijjieh sïjhtebe sjïehteladtedh læssanamme lissiebigkemasse onne- jïh smaavefaamoe- vierhkijste. 4. Mijjieh sïjhtebe jienebh råajvarimmieh dåarjedidh gietskies bioenergijen sisnjelen 5. Mijjieh sïjhtebe govlesadtemem jåarhkedh sïeltine Industrikraft Midt-Norge juktie baakoefaamoevierhkiem buektiehtidh Skognesne. 6. Mijjieh sïjhtebe barkedh ihke Lauvøya, Viknesne salkehtamme sjædta goh foeresjimmiesijjieh gaassedorjemassesne Nöörjenmearosne. ¶ Ööhpehtimmie jïh maahtoe Noerhte-Trööndelagesne ¶ 1. Edtja Noerhte-Trööndelagen jåarhkeskuvlh evtiedidh guktie dah dej bööremes gaskem sjidtieh laantesne. 2. Mijjieh sïjhtebe tjïeltigujmie jïh dejnie jeatjah guejmievoetine Byjjenimmiekommisjovneste, Noerhte-Trööndelagen.Byjjennimmieprogrammen bïjre laavenjostedh. 3. Mijjieh sïjhtebe aktem tjarke fokusem utnedh råajvarimmide juktie jienebh tjïrrh åadtjodh, jïh råajvarimmide dejtie mah lïerehtimmeste gehtjieh, gaskem jeatjah vielie dæjpeles lïerehtimmie sïeltine. 4. Mijjieh sïjhtebe aktem skuvlestruktuvrem utnedh mij aktem desentraliseradamme jïh nænnoes ööhpehtimmiefaalenassem vadta. 5. Mijjieh sïjhtebe dam systematihkeles barkoem kvaliteeteevtiedimmine skuvline jïh sïeltine jåarhkedh, jïh vuarjasjidh ööhpehtimmieevalueringem sjïehtesjidh. Edtja learoehkidie meatan vaeltedh bueriedimmiebarkosne. 6. Mijjieh sïjhtebe skuvle-hiejmelaavenjostoem nænnoesåbpoe darjodh jåarhkelierehtimmesne. 7. Mijjieh sïjhtebe jåarhkedh barkedh irhkemen vööste skuvlesne, aktine sjïere fokusinie haestiemidie ektiedamme nedteåtnose jïh mobijletellefovnese. Mijjieh sïjhtebe fokusem utnedh råajvarimmide mah irhkemem heerredieh, dovne skuvlesne jïh dennie mubpene siebriedahkesne. 8. Mijjieh sïjhtebe eadtjohkelaakan barkedh ihke jienebh learohkh edtjieh studijespesialiseringen veeljedh giehtjedimmine, realfaagine jïh gieline. 9. Mijjieh sïjhtebe jielemem haestedh tjåenghkies barkose juktie realefaagide jåarhkeskuvlesne evtiedidh, guktie dah fryöjstehke sjidtieh noeride Noerhte-Trööndelagesne. 10. Skuvlh daan beajjetje privaateskuvlelaaken sisnjelen akte vierhtie jïh lissiehtahke ¶ 11. Mijjieh sïjhtebe Karrierejarngem jïh raeriestimmiedïenesjem vijriesåbpoe evtiedidh, jïh akten buerebe raeriestimmien jïh karrierebihkedimmien åvteste barkedh, dovne maadthskuvlesne, jåarhkeskuvlesne jïh geerve almetjidie. 12. Mijjieh sïjhtebe barkedh guktie jienebh lïerehtæjjasijjieh sjidtieh, jïh hoksedh guktie jienebh lïerehtimmiesijjieh sjidtieh fylhkentjïelten jijtsh gïehteldimmine. 13. Mijjieh sïjhtebe gorredidh guktie laantelinjah treavkagaarsjelimmesne jïh göölemisnie jåerhkieh, jïh barkedh tseegkedh aktem laantelinjam friidrettesne. 14. Mijjieh sijhtebe aktem nænnoesåbpoe fokusem utnedh heerreden healsoeråajvarimmide learoehkidie, joekoen suerkesne psyskiske healsoe jïh geeruveheerreden råajvarimmieh. 15. Mijjieh sïjhtebe fokusem utnedh entreprenørskapese skuvlesne jïh læssanamme åtnose Ungt Entreprenørskapen programmijste, abpe ööhpehtimmieboelhken. 16. Mijjieh sïjhtebe barkedh faageskuvlide evtiedidh jïh pryövedh dam ekonomeles våaromem gïehteldæmman bueriedidh. ¶ 17. Mijjieh sïjhtebe jåarhkedh barkoem lissiehtidh stuvremisnie jïh maahtoelutnjemisnie jåarhkeskuvlen barkijidie fylhkesne. 18. Mijjieh sïjhtebe sïejhmelaakan barkedh maahtoedaltesem lissiehtidh Noerhte- Trööndelagesne laavenjostosne jollebe ööhpehtimmieinstitusjovnine, joekoen HINT. ¶ Skovhte jïh infrastruktuvre Noerhte-Trööndelagesne ¶ 1. Mijjieh sïjhtebe aktene lihke laavenjostosne Møre jïh Romsdalen jïh Åarjel-Trööndelagen fylhkentjïeltigujmie barkedh akten tjåenghkies regijovnale skovhtesoejkesjen åvteste (RTP) mij g.j skovhtevuekieh iktede mah leah fylhki dåaresth, jïh viehkehte gaajhkh skovhtevuekieh ektesne vuejnedh juktie aktem evtiedimmiem buektiehtidh fylhkesne jïh regijovnesne mij båetijen aajkan sjeahta. RTP edtja aaj fylhken jïh regijovnen raerieh årrodh gosse edtja Nasjonale Transportplanem (NTP) vihth jårredidh. 2. Mijjieh sïjhtebe mijjen raeriej tjïrrh Nasjonal Transportplanese daerpiesvoetem vihtiestidh bigkemasse jïh bueriedæmman geajnojste E6 jïh E 14, jïh bigkemasse jïh elektrifiseringese ruevtieraajroelaajroste Tråante - Stientje jïh Meråkerelaajroe. 3. Mijjieh sïjhtebe staeriedimmien tjïrrh fylhkengeajnoesoejkesjistie boelhken, våaromem bïejedh juktie orre bigkemeråajvarimmieh reaktoelaakan prijoriteradidh. 4. Mijjieh sïjhtebe leavloem biejedh jielemen skovhtedaerpiesvoetese soejkesjisnie. 5. Mijjieh sïjhtebe dejtie nænnoestamme prosjektide tjïrrehtidh daaletje fylhkengeajnoesoejkesjisnie. 6. Mijjieh sïjhtebe asfalteprogrammem tjïrrehtidh, guktie gaajhkh fyhkengeajnoeh asfaltem utnieh jaepien 2020. 7. Mijjieh sïjhtebe barkedh ihke akte båetijen aejkien logistihketjoelmesijjie Trööndelagese, aktem integreradamme vuekiem voebnesje dovne ruevtieraajrose, geajnose jïh mearose. 8. Mijjieh sïjhtebe aktem pryövenasseöörnegem tjïrrehtidh alko-laesine skuvlebussine. 9. Mijjieh sïjhtebe jåarhkedh ektieskovhtefaalenassem fylhkesne evtiedidh akten daerpiesvoeten mietie stuvreldh skovhte-jïh saehtemedienesjen tjïrrh, ruvteskovhtide eatnamisnie jïh mearosne. 10. Mijjieh sïjhtebe eadtjohkelaakan barkedh gaajhkh golme girtesijjieh fylhkesne evtiedidh, jïh joekoen åenehksbaanesijjide jïh valkesefaalenassem daesnie. 11. Mijjieh sïjhtebe båetijen aejkien feerjafaalenassem gorredidh unnemes daan beajjetje daltesisnie, jïh eadtjohkelaakan barkedh staateles mieriedåarjojde feerjide bueriedidh. 12. Mijjieh sïjhtebe eadtjohkelaakan barkoem tsevtsedh juktie sielkedahkh jïh laajroeh bueriedidh. 13. Mijjieh sïjhtebe valkesejearsoesvoetem geajnojne bueriedidh, mij våaromem åtna nullevisjovnesne. ¶ Healsoe Noerhte-Trööndelagesne ¶ Almetjehealsoe ¶ 1. Akten orre laaken gaavhtan dle sïjhtebe vijriesåbpoe evtiedidh jïh syjhtedassedaltesem lissiehtidh almetjehealsoebarkosne Noerhte-Trööndelagesne, jïh staatem haestedh eventuelle pilotestatusasse suerkesne. 2. Mijjieh sïjhtebe vuarjasjidh jïjtse åårganisasjovnem lissiehtidh siebriedahkemedisijsnen maahtojne. 3. Mijjieh sïjhtebe vijriesåbpoe barkedh dejnie nænnoestamme almetjehealsoestrategijine. 4. Almetjehealsoebarkosne sïjhtebe daejtie aamhtesidie leavloem bïejedh; geeruveheerredimmie, ööhpehtimmie, kultuvre, systematihkeles jïh soejkesjimmie jïh tjarke fokusem utnedh laavenjostose tjïeltigujmie jïh jïjtjevyljehke siebriejgujmie. Råajvarimmieh mah vuajnoeh sjugniedieh sijhtieh joekoen viehkeles årrodh geeruveheerreden barkosne. 5. Mijjieh sïjhtebe vijriesåbpoe barkedh nullevisjovnine aemieluesemen vööste. 6. Mijjieh sïjhtebe viehkiehtidh HUNT dotkemejarngem vijriesåbpoe evtiedidh goh akte daajroesijjie almetjiehealsoebarkose. 7. Mijjieh sïjhtebe viehkiehtidh soejkesjidh jïh tjïrrehtidh HUNT 4. ¶ Baeniehealsoe ¶ 1. Mijjieh sïjhtebe eadtjohkevoetem jïh kvaliteetem tjåadtjoehtidh baeniehealsoedïenesjisnie. 2. Mijjieh sïjhtebe barkedh akten eensi baeniesujhtemen åvteste skiemtjijidie, dejtie mah sujhtemem daarpesjieh jïh geeruveutnijidie 3. Mijjieh sïjhtebe akten heerreden baeniesujhtemen åvteste barkedh. 4. Mijjieh sïjhtebe barkedh ihke baeniehealsoedïenesje akte bielie sjædta dehtie sïejhme healsoefaalenasseste. 5. Mijjieh sïjhtebe namhtah baeniebåehtjierdimmiem vedtedh, bæjjese 20 jaepiej raajan. ¶ Kultuvre jïh gaarsjelimmie Noerhte-Trööndelagesne ¶ 1. Mijjieh sïjhtebe viehkiehtidh guktie akte gamte kultuvrefaalenasse sjædta noerhte-tröönderen almetjidie. 2. Mjjieh sïjhtebe akte eadtjohke guejmie årrodh kultuvre- jïh gaarsjelimmiesuerkien siebride, aktöörh jïh öörnedæjjah gaarsjelimmien, tjeahpoen jïh jeatjah kultuvrevuekiej sisnjeli. 3. Mijjieh sïjhtebe hoksedh ihke voemeluktie fylhkentjïelten kultuvrevierhtijste edtja darjoemidie juhtedh. 4. Mijjieh sïjhtebe laavenjostoem utnedh gaarsjelimmine, joekoen tseegkeldahkestrategijen jïh joekedimmien jïh åtnoen bïjre prosjektevierhtijste/spielevierhtijste. ¶ 6. Mijjieh sïjhtebe profesjovnelle tjeahpojne vijriesåbpoe barkedh öörnegi tjïrrh mah leah fryöjstehke tjiehpiedæjjide, guktie dah sijhtieh årrodh jïh barkedh Noerhte-Trööndelagesne. 7. Mijjieh sïjhtebe kultuvremojhtesevaarjelimmiem nænnoesåbpoe darjodh. 8. Mijjieh sïjhtebe jåarhkedh åarjelsaemien kultuvrem gorredidh, gaskem jeatjah laavenjostosne Saemiedigkine. ¶ Akte faerhmeles Noerhte-Trööndelage ¶ 1. Mijjieh sïjhtebe Noerhte-Trööndelage edtja akte faerhmeles siebriedahke årrodh, gusnie gaajhkh sijjiem utnieh siebriedahkesne jïh barkosne, saaht guktie svihtjemevoete lea, tjoele, aaltere, seksuellevoete, etnisiteete, religijovne jallh politihkeles vuajnoe. 2. Mijjieh sïjhtebe almetjh bööredidh meatan årrodh prosessine åvtelen sjæjsjalimmieh vaaltasuvvieh. Mijjieh sïjhtebe gaahpoevoetem utnedh gosse edtja vihkeles aamhtesh gïetedidh. Jïh mijjieh sïjhtebe aktem lihke laavenjostoem utnedh siebriejgujmie barkoejieliedisnie, tjïeltine, jijtjevyljehke tjïertine jïh siebrine jïh jeatjah siebriedahken aktöörigujmie. 3. Fylhkentjïelten barkijh akte vihkeles vierhtie. Mijjieh sïjhtebe aktem hijven laavenjostoem utnedh barkiji siebriejgujmie. Mijjieh sïjhtebe aktem barkoevedtijepolitihkem sjïehteladtedh mij sjeahta jieleden gaajhkide boelhkide, jïh fokusem utnedh ovvaajteles bielietijjese. ¶ Byjngetje laavenjostoe jïh tsevtemebarkoe ¶ Gaskenasjovnale barkoe: ¶ 1. Mijjieh sïjhtebe Gaskenasjovnale strategijem Trööndelagese tjïrrehtidh. 2. Mijjieh sïjhtebe aktem åeliedihks laavenjostoem Murmanskeregijovnine tseegkedh. Jïh tjirkijeråållem vaeltedh aktene tröönderen laavenjostosne Barentseregijovnine. 3. Mijjieh sïjhtebe dam eadtjohke barkoem jåarhkedh gaskenasjovnale barkosne jåarhkelïerehtimmesne, jïh sjïehteladtedh meatan årrodh EU'n programmine. 4. Mijjieh sïjhtebe eadtjohkelaakan meatan årrodh Interreg-laavenjostosne. ¶ Tsevtsemebarkoe reerenassen jïh stoerredigkien vööste: ¶ 1. Mijjieh sïjhtebe barkedh ihke maana-jïh noeresiebrieh buerebe ekonomeles tsiehkieh åadtjoeh. 2. Mijjieh sïjhtebe eadtjohkelaakan barkedh juktie noerhte-tröönderen aarvoesjugniedimmiem gorredidh, mij våaromem åtna ålja- jïh gaassegaavnojne Nöörjenmearosne. 3. Mijjieh sïjhtebe akten buerebe balansen åvteste barkedh åtnoen jïh vaarjelimmien gaskem eatnemevierhtijste. 4. Mijjieh sïjhtebe staateles fealadimmieåajvaladtjem haestedh aktem sjïere lissiebarkoem darjodh såålesiebriedahkide. 5. Mijjieh sïjhtebe læssanamme beetnehsertiestimmieh fealadæmman krievedh, juktie maehtedh fylhkengeajnojde ållesth finansieradidh. 6. Mijjieh sïjhtebe nasjovnale laanteburriepolitihkem tsevtsedh strategiji mietie Trööndelagen laanteburriebievnesisnie. 7. Mijjieh sïjhtebe akten dan bööremes båehtjierdimmiefaalenassen åvteste barkedh goh gåarede, sjïerehealsoedienesjen sisnjelen dejtie noerhtetröönderen årroejiidie. 8. Mijjieh sïjhtebe barkedh juktie dejtie göökte skiemtjegåetide fylhkesne tjåadtjoehtidh. ¶ legitimiteetem åådtje, jïh mij tsiehkiem buerede reeremen jïh voenges årroji/jielemeaktööri gaskemsh. ¶ Laavenjostoe fylhkenraasten rastah: ¶ 1. Mijjieh sïjhtebe aktem tjïelke evtiedimmiepolithkem utnedh Trööndelagese, jïh dam lihke laavenjostoem jåarhkedh Åarjel-Trööndelagine jïh Tråantine. 2. Mijjïeh sïjhtebe laantebielielaavenjostoem prijoriteradih dovne noertese Nordlaantine, jïh åarjese Åarjel-Trööndelagine jïh Møre jïh Romsdaline. 3. Mijjieh sïjhtebe barkoem jåarhkedh LU'sne (Laantebieliemoenehtse Noerhte-Trööndelagese jïh Noerhte-Nöörjese) ¶ Laavenjostoe tjïeltigujmie: ¶ 1. Mijjieh sïjhtebe tjïeltigujmie lïhke laavenjostedh stuvrehtimmieaamhtesinie mah leah vihkeles infrastruktuvren jïh fealadimmien gaavhtan. 2. Mijjieh sïjhtebe regijovneraeriejgujmie jïh aktegstjïeltigujmie laavenjostedh regijovnale evtiedimmieråajvarimmiej bïjre. 3. Mijjieh sïjhtebe aktem lïhke laavenjostoem utnedh tjïeltigujmie Byjjenimmieprogrammen bïjre Noerhte-Trööndelagesne. 4. Mijjieh sïjhtebe lïhke laavenjostoem utnedh gåassoehtæjjatjïeltigujmie mijjen jåarhkeskuvlide jïh mijjen fylhkentjïelten institusjovnide. Sïjhtebe aaj aktem lihke laavenjostoem utnedh gåassoehtæjjatjïeltigujmie mijjen vihkeles siebriedahkeinstitusjovnide, goh skïemtjegåetieh jïh HINT'en vijhte campush. ¶ Åarjelsaemien ¶ NTFK > Åarjelsaemien > Ööhpehtimmie > Pedagogeles/ psykologeles dïenesje (PPT) ¶ Gaajhkh tjïelth jïh fylhkentjïelth edtjieh aktem pedagogeles-psykologeles dïenesjem (daaroen PPT) utnedh. Noerhte-Trööndelagesne ovmessie öörnedimmieh utnebe: Tjïelten/gasketjïelten, fylhkentjïelten, jallh akte tjïrrh-juhtije dïenesje mij maanaj-jïh noerigujmie barka aarhskuvleaalterisnie, maadtskuvlesne, jåarhkeööhpehtimmesne jïh geerve almetjigujmie. ¶ PPT akte faalenasse PPT akte faalenasse dovne ööhpehtimmiesuarkan jïh maanide, noeride jïh geerve almetjidie mah sjïere daerpiesvoeth utnieh lïerehtimmesne aarhskuvleaalterisnie, skuvlesne jïh learoetsiehkesne sïeltine (learoekandidaath/lïerehtæjjah). ¶ PPT raereste PPT raereste jïh bïhkede gosse dåeriesmoerh, mah leah dovne persovneles, sosijale jïh faageles. ¶ PPT edtja viehkiehtidh PPT edtja maanagiertem jïh skuvlem maahtoeevtiedimmine jïh åårganisajovneevtiedimmine viehkiehtidh, juktie buerebelaakan sjïehteladtedh aarhskuvlemaanide jïh learoehkidie sjïere daerpiesvoetigujmie. ¶ PPT akte maehteles suerkie PPT akte maehteles suerkie gosse daerpies sjïerepedagogeles viehkine, jïh aaj sjïereööhpehtimmie, tsaekeme sjïere prijoriteradamme Jåa1, syökeme reaktan bïjre göökte vielie jaepieh jåarhkesööhpehtimmesne, syökeme væhtagïelelïerehtimmien bïjre, punktetjaelemelïerehtimmie jïh  vielie. ¶ Barkijh PPT’sne  sjeavohtsvoetediedtem utnieh Dah råajvarimmieh evtiesuvvieh aktene laavenjostosne maanagïertine, skuvline, learohkigujmie jïh eejhtegigujmie/dejgujmie mah eejhtegi åvteste. ¶ Guktie govlehtalledh? Sïejhmemes dah learohkh jïh lïerehtæjjah/learoekandidaath govlehtellieh raeriestæjjan, lohkehtæjjan jallh faagen åvtehken tjïrrh. Eejhtegh mah maanah utnieh aarhskuvleaalterisnie jïh  learohkh  maadthskuvlesne jïh  learohkh jåarhkeskuvlesne maehtieh aaj ryöktesth govlehtalledh. ¶ Åarjelsaemien ¶ NTFK > Åarjelsaemien > Gaskesadth mijjem > Reeknegetjaeleme ¶ Seedtede gaajhkh reeknegh seamma adressen gåajkoe, saaht mij goevtese fylhkentjïeltesne mij edtja reeknegem maeksedh. Tjoerede gaajhkh reeknegh mïerhkesjidh. ¶ Reeknegh Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïeltese seedtede daan adressen gåajkoe: Nord-Trøndelag fylkeskommune Sentralt fakturamottak Postboks 2560 7735 Steinkjer ¶ Mïerhkesjidie hijvenlaakan ¶ Dov gyhtjelassh? Ringkh 74113600. ¶ Maeksemetsiehkieh: Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïelten sïejhme maeksemetsiehkieh leah naemhtie: Maeksememierie 30 biejjieh- jis ij jeatjah-laakan seamadamme ___________________________________________________________ ¶ Åarjelsaemien ¶ PUBLISERT: 27.06.2013 ¶ Regijovnale soejkesje arealeåtnose  nænnoestamme sjïdti fylhkendigkeste voerhtjen 25.b. 2013. ¶ Soejkesje fokusem åtnastaare- jïh sijjieevtiedæmman, mearoe- jïh mearoegaedtiesovne, monnehke arealeåtnoe, båatsoe, bïegke- jïh tjaetsiefaamoe, siebriedahkejearsoesvoete jïh mineraalevierhtieh. ¶ Soejkesjebarkoen bïjre Regijovnaale soejkesje arealeåtnose lea illedahke aktede regijovnale laavenjostoste. Soejkesje lea ovmessie teemasuerkiej bïjre gosse lea åtnoen jih vaarjelimmien bijre arealijste mijjen fylhkesne. Soejkesje akte prijoriteradamme soejkesjebarkoe Regijovnaale soejkesjestrategijen sisnjelen Noerhte-Trööndelagese 2012-2016.  Evtiedimmie aktede monnehke jih joekehtamme regijovnaale arealepolitihkeste. Regijovnale soejkesje arealeåtnose edtja viehkiehtidh aktem voenges jïh regijovnaale arealepolitihkem vijriesåbpoe evtiedidh, mij balansem dan ekologeles, sosijaale jïh ekonomeles monnehkevoeten gaskem gorrede. Tjuara nasjovnaale signaalh jïh ulmieh regijovnaale politihkine sjïehtedidh, jïh dorjesovvedh regijovnaale jih voenges ellies illedahkide . Nöörjen laaken jïh nasjovnaale politihken mieriej sisnjeli tjuara dam regijovnaale politihkem ovmessie såarhts siebriedahkide sjïehtedidh regijovnen ovmessie bieline, mah ovmessie våaromh jïh nuepieh utnieh. Tjuara sjïehtedimmiem politihkeles prosessine darjodh jïh leavloem bïejedh dejtie haestiemidie voenges siebriedahkesne. Dah vuarjasjimmieh tjuerieh dovne riektesvåaromem, aarvojeh, daajroeh  jih dæjpeles dååjrehtimmieh krööhkedh. Akte daagkeres ållesth goerkese lea vihkeles jis edtja siebriedahkeevtiedimmine lyhkesidh noerhtetröönderen tjïeltine joekehts haestemigujmie. ¶ Soejkesjestaatuse Regijovnale soejkesjasse arealeåtnose. Daate  nænnoestamme Regijovnale soejkesje arealeåtnose edtja våaroemasse bïejesovvedh regijovnaale åårgani barkose, jïh gosse tjïelth jïh staate sijjen barkoeh jih darjomh soejkesjieh  Noerhte-Trööndelagesne. Dïhte ij dejtie daaletje soejkesjestruktuvride jarkelh, mah leah vihtiestamme soejkesje- jih bigkemelaakesne, gusnie tjïelth dam aalkoedïedtem utnieh arealesoejkesjimmien åvteste. Dïhte regijovnale arealepolitihke edtja viehkiehtidh vihkeles tjåenghkies kvaliteeth vaarjelidh. Soejkesjen bïhkedassh sijhtieh aktem dahkoesijjiem tjïeltide vedtedh sijjen arealesoejkesjimmesne mij lea daajroes åvtelhbodti. Bïhkedassh lea aktene bijjemes daltesisnie dorjesovveme, jïh ij naan konsekvensesalkehtimmiem buektieh. ¶ Fylhkentjïelte jïh staaten etaath sijhtieh bïhkedasside våaroemasse bïejedh gosse soejkesjeaamhtesidie gïetedieh, jïh gïrremh eah soejeksjidie vadtasovvh mah leah bïhkedassi mietie. ¶ Regijovnale soejkesje arealeåtnose aaj jienebh laavenjostoevaajtelassh buakta jïh vihties laavenjostoeprosjekth joekehts guejmiej gaskem.   Daagkerh laavaenjostoeprosessh edtjieh  barkoem iktedidh, jïh viehkiehtidh guktie akte buerebe daajroevåarome sjædta ovmessie arealegyhtjelassi bïjre. Lohkh vielie soejkesjebarkoen bïjre (nöörjen) Norsk tekst: Regional arealpolitikk vedtatt av fylkestinget ¶ Regijovnale evtiedimmieprogramme 2013 ¶ Regiovnale evtiedimmieprogramme (RES) Noerhte-Trööndelage 2013 ¶ Nænnoestimmie Fylhkendigkesne Noerhte-Trööndelagesne 6.12.2012, aamhtese 12/73 Journaleaamhtese NTFK 12/12567 Layout: NTFK Regijovnale evtiedimmiegoevtese Trygke: NTFK Kopisenteret Steinar Johansen gaajhkh guvvieh vaalteme Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte Fylhken gåetie Guessiesijjie: Seilmakergata 2 Påastesijjie: Postboks 2560 7735 Steinkjer Tellefovne: 74 11 10 00 Telefakse: 74 11 10 51 E-påaste : ¶ Gaskeviermie: www.ntfk.no ¶ ÅVTEBAAKOE Regijovnale evtiedimmieprogramme Noerhte-Trööndelagese 2013 (RES) lea akte dïrrege akten ållesth evtiedimmiepolitihkese. Programme lea akte hijven våarome juktie akten positijve siebriedahke- jïh jielemeevtiedimmien gaavhtan NoerhteTrööndelagesne barkedh. RES akte vihkeles dïrrege fylhkenraaran juktie dam politihkels våaromem åtnosne vaeltedh. Programme lea jarkelamme viertiestamme aarebi jaepiejgujmie, aktine nænnoesåbpoe strategeles profijline. Programme dorjesåvva fierhten jaepien. Dïhte strategeles åejvieöörnege sæjhta goh akte våarome årrodh boelhken 2013-2016, men sïjhtebe dam vuarjasjidh dan fïerhtenjaepien gïetedimmien tjïrrh, juktie urreste daajroem utnedh dan sjyöhtehke evtiedimmien bïjre. Vijriesåbpoe dle sjïehteladtebe akten suerkienøytrale barkose, 3 råajvarimmiesuerkiejgujmie. Gårreldimmie jïh aajhterevoete leah eevre vihkeles jis edtja lyhkesidh, jïh fylhkenraerie gujht veanhta guejmievoete lea akte hijven vuekie evtiedimmie-barkosne. RES ij leah fylhkentjïelten, men regijovnen tjaatsege. Tjïelth jïh RES-guejmievoete leah mijjen vihkielommes laavenjostoeguejmieh gosse edtjebe programmem evtiedidh jïh dejnie vijriesåbpoe barkedh. Noerhte-Trööndelage akte fylhke jïjnjh nuepiejgujmie, man aaj stoerre haestemigujmie. Siebriedahke lea jarkeleminie stoerre struktuvrejarkelimmiej gaavhtan laanteburresne. Mijjen industrijebyjresh leah prååsehke, jïh tjarke tsevtseme konjunktuvretsiehkeste. Juktie haestiemidie dåastodh, dle fokuse jïh prijoriteradimmie vihkeles. Dïhte regijovnale evtiedimmiebarkoe tjuara aktem nænnoes fokusem utnedh jielemeevtiedæmman 2013, jïh programmen tjïelke jielemeperspektijve lea nænnoesåbpoe dorjesovveme. Akte balanse gaskem man stoerre låhkoe tsavtshvierhtijste mij tjuara jeatjah aktöoride bïejesovvedh, jïh fååmijes tsavtshvierhtieh utnedh fylhken daltesisnie. Dan åvteste daerpies stuerebe jïh vierhtiekrievije barkoejgujmie muvhtene lehkesne, jïh dah stoerre haestemh mejgujmie laanteburrie jïh industrijebyjresh tjabreminie, dle daerpies fååmijes tsavtshvierhtieh jïh nuekies dahkoesijjiem fylhken daltesisnie utnedh mejtie maahta gaajhki suerkiej jïh tjïelteraasti dåaresth nåhtadidh. Fylhkenraerie tuhtjie vihkeles tjïelth nuepieh utnieh eadtjohkelaakan voenges jielemeevtiedimmiebarkojne gïehtelidh. Programme tjïeltide skreejrie jarkelimmien tjïrrh jïh joekedimmie foentijste. Fylhkenraerie sæjhta annje regijovnale laavenjostoem utnedh regijovnale foentijste, juktie dïhte maahtoem jïh barkoe-faamoem nænnoestahta, jïh perspektijvigujmie raastedåaresth viehkehte, men leajhtede tjïelth sijhtieh jåerhkedh laavenjostedh jalhts aarebi skreejremeöörnege orrije. Noerhte-tröönderen guejmievoeten bieleste sïjhtem mijjem barkojne læhkoehtidh jaepien 2013. Stientje, gålkoen13. b. 2012 Terje Sørvik fylhkenraerie regijovnale evtiedæmman jïh kultuvrese ¶ Sisvege ¶ Politihkeles gårreldimmie ..................................................................................................... 1 ¶ Ektiedimmie RES'en jïh jeatjah soejkesji gaskem ........................................................... 1 ¶ Vihkeles guejmievoeth jïh ektiedahkoesijjieh ................................................................... 2 ¶ Giejtie lea programme? ....................................................................................................... 2 ¶ NOERHTE-TRÖÖNDELAGE, DAESNIE GAAJHKE GÅAREDE - SAAHT GUKTIE...... 3 ¶ JIELEMEPOLITIHKELES HAESTEMH JÏH NUEPIEH ..................................................... 4 ¶ Årrojh, barkoemaarkede jïh gåetiemaarkede ................................................................... 4 ¶ Maahtoe jïh FoU ................................................................................................................... 5 ¶ Innovasjovne, entreprenørskap jïh gaskenasjovnaliseringe .......................................... 5 ¶ Laanteburrie jïh eatnemevierhtieh ..................................................................................... 5 ¶ Infrastruktuvre jïh fryöjstehkevoete .................................................................................... 6 ¶ Klijma, energije jïh byjrese .................................................................................................. 6 ¶ VISJOVNE JÏH ÅEJVIEULMIE .......................................................................................... 7 ¶ Visjovne .................................................................................................................................. 7 ¶ Åejvieulmie ............................................................................................................................ 7 ¶ Infrastruktuvre jïh jielemeviermie........................................................................................ 9 ¶ Noerhte-tröönderen barkoe- jïh jieliemasse dåårrehtidh .............................................. 10 ¶ Maahtoe akten båetijen aejkien jielemegïehtelæmman ............................................... 11 ¶ EKONOMELES TSAVTSHVIERHTIEH JÏH TSAVTSHVIERHTIEAKTÖÖRH............... 12 ¶ Fylhkentjïelten evtiedimmievierhtieh ................................................................................ 12 ¶ Programmesuerkieh jïjtsh ekonomeles mieriejgujmie .................................................. 13 6.2.1. Interreg ................................................................................................................................ 13 6.2.2. Jarkelimmie ......................................................................................................................... 13 6.2.3. Åarjelsaemien gïele, jieleme jïh kultuvre ............................................................................ 14 6.2.4. Kompensasjovnevierhtieh regijovnale joekehtamme barkoevedtije-maaksoen åvteste ... 14 6.2.5. VRI Trøndelag ...................................................................................................................... 14 6.2.6. Regijovnale Dotkemefoente Gaske-Nöörje ......................................................................... 15 ¶ Tjåenghkies fylhkentjïelten evtiedimmiebarkoe RES'sne 2013 ................................... 15 ¶ Innovasjovne Nöörje........................................................................................................... 16 ¶ Tjïelten barkoe jielemeevtiedimmien gaavhtan .............................................................. 17 ¶ Fylhkenålma Noerhte-Trööndelagesne ........................................................................... 18 ¶ ULMIE- JÏH ILLEDAHKESTUVREME ............................................................................. 19 ¶ LISSIETJAALEGH ........................................................................................................... 20 ¶ 1. AALKOE Regijovnale evtiedimmieprogramme Noerhte-Trööndelagese (RES) lea akte dïrrege akten ållesth jïh iktedamme evtiedimmiepolitihkese fylhkese. RES uvtemes strategiji jïh råajvarimmiej bïjre ååktoe mejtie gåarede vijriesåbpoe barkedh regijovnale barkojne jïh tsavtsvierhtiejgujmie, jïh otnjegem beaja guktie tsavtsvierhtieh edtja åtnasovvedh voernges evtiedimmieaktöörijste. Programme dorjesåvva fïerhten jaepien aktine strategeles åejvieöörneginie mij lea tjåadtjoen boelhken 2013-2016. Programmen akten gamte siebriedahkeperspektijve, gusnie jielemeperspektijve lea dïhte vihkielommes, jïh dan åvteste stööremes fokusem åtna. 1.1. ¶ Politihkeles gårreldimmie RES daan politihkeles våaroemasse bigkie: ¶ regijovnaledepartemeenteste (TRD) ¶ (Noerhte-Trööndelage båetijen aejkien sïjse) ¶ Daah politihkeles perspektijvh leah vihkeles dan regijovnale evtiedimmiebarkose jïh tsavtsvierhtieåtnose programmen tjïrrh: ¶ Ektiedimmie RES'en jïh jeatjah soejkesji gaskem Fylhkendigkie Noerhte-Trööndelagesne nænnoesti ruffien 2012 Regijovnale soejkesjestrategijem Noerhte-Trööndelagese 2012-2216. Dïhte vihteste RES edtja dorjesovvedh fïerhten jaepien goh akte regijovnale strategijetjaatsege bielelen prosessekrïevenassh soejkesje- jïh bïgkemelaaken mietie. Soejkesjestrategije gellie haestemh jïh nuepieh buakta (vuartesjh kap. 3). Tsavtshvierhtieåtnoen öörnege edtja pryövedh daejtie haestiemidie dåastodh. Dan åvteste dle dah barkoesuerkieh RES'sne akte ryöktesth illedahke soejkesjestrategijste. Soejkesjestrategijen soejkesjeguvvie vuesehte jïjnjh teema- jïh suerkiesoejkesjh/strategijh gååvnesieh. RES edtja viehkiehtidh ulmide jïh strategijide illedh jeatjah regijovnale teema-, suerkie- jïh strategijesoejkesjinie fylhkesne (vuartesjh 1. lissietjaalegem) ¶ Vihkeles guejmievoeth jïh ektiedahkoesijjieh Guejmievoete lea akte vihkeles barkoevuekie dennie regijovnale evtiedimmiebarkosne Noerhte-Trööndelagesne. Edtja guejmievoetem guarkedh goh akte viedteldihkie laavenjostoe govlesadteminie, tjåenghkies vierhtiedåarjojne jïh dïedtejoekedimmine. RES-guejmievoete RES-guejmievoete lea dïhte strategeles guejmievoete ektiedamme RES'ese, jïh sjædta goh stuvremedåehkie barkose. RES-guejmievoetesne daah siebrieh/aktöörh: NHO Trööndelage, LO, KS, NAV Noerhte-Trööndelage, Nöörjen Dotkemeraerie, Noerhte-Trööndelagen Jilleskuvle, Trööndelagen Dotkeme jïh Evtiedimmie, SIVA, Göölemedirektovrate, Noerhte-Trööndelagen Maana- jïh Noereraerie, Innovasjovne Nöörje, Fylhkenålma Noerhte-Trööndelagesne jïh Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte. Fylhkentjïelten leah åvtehke jïh tjaelijesijjie. Tjïelth Noerhte-Trööndelagesne Tjïelti akte vihkeles råålla RES'sne. Fïerhten jaepien regijovnale tjåanghkoeh gaajhki tjïeltigujmie fylhkesne, juktie dej fïerhtenjaepien programmigujmie nïerhkedh jïh raerieh buektedh minngeben jaepien programmese. Tjïelth aaj meatan RES-guejmievoetesne KS'en tjïrrh. Fylhkentjïelte lea meatan regijovneraerien tjåanghkojne. Nord-Trøndelag Forum for Næringsutvikling, gusnie tjïelten jielemetjåadtjoehtæjjah leah meatan, lea ryöktesth meatan RESprosessesne, jïh reeremisnie dejstie regijovnale/tjïelten foentijste. Fïerhtenjaepien latjkoeh tjïeltigujmie dorjesuvvieh regijovnale/tjïelten foenti bïjre. Fïerhten tjaktjen dle raeriestimmiem buakta minngeben jaepien RES'se tjïeltide jïh RESguejmievoetese Sannan-tjåanghkosne. Noerekonferanse Noerekonferanse lea fylhken vihkielommes politihkeles gaavnedimmiesijjie noeri jïh politihkeri gaskem. 135 noerh, fylhkendigkiepolitihkerh jïh tjïelten åejvieh tjåanghkenieh juktie vihties bïhkedassh båetijen aejkien Noerhte-Trööndelagese vedtedh. Noerekonferanse lea Noerhte-Trööndelagen vaestiedasse Noeri fylhkendægkan, jïh bïhkedassh mah daesnie vadtasuvvieh leah vihkeles signalh guktie RES edtja prijoriteradidh. Dah illedahkh Noerekonferanseste 2012 lin daan öörnegen mietie. ¶ Giejtie lea programme? RES akte dïrrege juktie ovmessie aktööri barkoem iktedidh jïh aktem tjåenghkies skreejremem sjugniedidh dej vihkielommes barkoesuerkiej bïjre fylhkesne. RES akte dïrrege gaajhkide aktööride Noerhte-Trööndelagesne mah regijovnale evtiedimmine berkieh. RES-guejmievoete lea RES'en strategeles guejmievoete, ¶ jïh joekoen vihkeles daej aktööri tsavtsvierhtieåtnoe jïh evtiedimmiebarkoe aktem tjåenghkies evtiedimmiepolitihkem dåarjoehtieh fylhkese. 2. NOERHTE-TRÖÖNDELAGE, DAESNIE GAAJHKE GÅAREDE - SAAHT GUKTIE Almetje lea fylhken vihkielommes vierhtie jïh noerh leah jïrredebiejjien årrojh jïh tseegkijh. Nasjovnaale daltesisnie dle Noerhte-Trööndelagem vuarjasjamme goh akte åvtehkefylhke mij noeride nuepieh vadta meatan årrodh. Fylhkesne jïjnjh regijovnale jeerehtsh, dovne jielemestruktuvresne jïh årromemaallesne. Jieleme lea åajvahkommes smaave jïh gaskestoerre sïelth. Jeenjemes årrojh Skïerden- Stientjen gaskesne årroeh. Noerhte-Trööndelagen jielemestruktuvre lea tjarki hammoedamme voestesjieliemistie, mij lea vihkeles dovne årromen, fasseldimmien jïh evtiedimmien gaavhtan. Noerhte-Trööndelage lea dïhte fylhke laantesne gusnie laanteburrie stööremes ulmiem åtna. Struktuvrejarkelimmieh dej minngemes jaepiej leah siebriedahken evtiedimmiem tjarke tsevtseme. Trööndelagen mearoegaedtiedajvh hijven sjiehtieh mearoeburrine gïehtelidh, jïh bïepmehtimmiejieleme bijjelen 40 % åtna gaajhkeste maam NoerhteTrööndelageste olkese seedtie. Beapmoesuerkie orre nuepieh vadta dovne kruana jïh plaave suarkan. Gïehtelimmie Nöörjenmearosne jïjnjh darjomh sjugnede jïh destie jïjnjh vijries illedahkh sjædta, jïh Statoilen gïehtelimmie jïh dïhte jeatjah byjrese Skïerdesne leah vihkeles aarvoesjugniedimmien gaavhtan regijovnesne. Fylhken industrijebyjrese lea jearohke konjunktuvreste. Dah stööremes leah offshoreverfte Verdaelesne jïh Nöörjen Skåajje Skognesne. Dej våaroemisnie dle akte innovasjovnebyrjese tseegkesovveme, gusnie ulmie lea dorjeseevtiedimmie, innovasjovne jïh orre tseegkeldahkh. Fylhken kultuvre- miehtjie- jïh eatnemevierhtieh våaromem vedtieh jieliemidie mah dååjresh vedtieh. Skierden regijovne aktem stoerre kuvsje- jïh konferansesuerkiem åtna, jïh Trondheim Lufthavn Værnes lïhkesvoetem vadta nasjovnaale jïh gaskenasjovnaale maarkedidie. Fylhken daajroe- jïh dotkemebyjrese, Noerhte-Trööndelagen Jïlleskuvline jïh Trööndelagen Dotkeme jïh Evtiedimmie goh dah stööremes, leah - daajroebyjresigujmie ektine Tråantesne - vihkeles daajroen jïh innovasjovnen gaavhtan. Jienebh hijven innovasjovnebyjresh jïh sïeltetjomhph leah ¶ bïehtsegamme fylhkesne dej minngemes jaepiej, mah leah vihkeles dïrregh orresjugniedæmman jïh jielemeevtiedæmman. ¶ 3. JIELEMEPOLITIHKELES HAESTEMH JÏH NUEPIEH Daate kapihtele åejviehaestemh jïh nuepieh buerkeste jieleme- jïh siebriedahkeevtiedæmman Noerhte-Trööndelagesne mejtie evtiedimmiebarkoe RES'en tjïrrh edtja pryövedh dåastodh. Haestemh jïh nuepieh aktegssuerkide leah veelebe ållermaahteme jïjtsh suerkiestrategijinie ( vuartesjh 1. lissietjaalegem) 3.1. ¶ Årrojh, barkoemaarkede jïh gåetiemaarkede Almetjelåhkoe Noerhte-Trööndelagesne sjïdteminie, men fylhken akte vueliehkåbpoe årrojelissiehtimmie goh laanten gaskemedtie, jïh stoerre regijovnale jeerehtsh årrojeevtiedimmesne. Dan åvteste jieleme lea aktene positijve evtiedimmesne dle akte stoerre haesteme dovne jieliemasse jih byögkeles suarkan maehteles barkoefaamoem dåårrehtidh, joekoen faagebarkojde gusnie faageprievie jïh jollebe ööhpehtimmie daerpies. Akte hasteme barkoesijjieh skååffedh paarrebielide seamma barkoemaarkederegijovnesne. Noerhte-Trööndeagen akte stuerebe låhkoe årroejijstie dan sïejhme barkoefaamoen ålkolen goh jeatjah fylhkh, jïh daesnie jïjnjh nuepieh dejtie eadtjohke barkose åadtjodh. Dan åvteste gåetieh fååtesieh dle geervebe barkoemaarkedese dåårrehtidh dejnie miehtjies regijovnine. ¶ Maahtoe jïh FoU Seapan dle evtiedimmie jieliemisnie åajvahkommes sæjhta årrodh dej jielemi sisnjeli mah barkoefaamoen mietie gihtjieh jollebe ööhpehtimmine. Akte haesteme evtiedimmiem maahtoebarkoesijjijste jiebnelaakan joekedidh stuerebe dajvi jïh jeatjah regijovni gaskem. Fylhkesne vaenie dotkemen mietie gihtjie. Naan gille laahpehtassigujmie dle naemhtie dovne byögkeles suerkesne jïh jieliemisnie. Daerpies FoU-vierhtide bueriedidh dovne jieliemasse jïh byögkeles suarkan viehkine nuepide våajnoes darjodh mah lea dotkemisnie, jïh prosjektide skreejredh juktie aelkedh FoU'em nåhtadidh. FoU'en sisnjelen, jïh jïjnjh jeatjah evtiedimmiesuerkine, noerhtetröönderen aktöörh aktem jolle syjhtedassedaltesem utnieh. Daesnie laavenjostoe jïh alliansebigkeme akte vihkeles strategije. 3.3. ¶ Innovasjovne, entreprenørskap jïh gaskenasjovnaliseringe Noerhte-Tröönderen jieliemisnie vuelege dïeneste jïh akte onne låhkoe orre tseegkemijstie. Innovasjovnegraade jieliemisnie lea, telemarkdotkemen mietie, jolle, jïh daesnie daerpies tjarke tjïskesjidh. Jienebh industrijebyjresh jïh suerkieh eah dan stoerre jarkelimmieh konjunktuvresne tööllh. Vijriesåbpoe dle vaahravyljehke kapitaale fååtese juktie jieniedimmieh jïh jielemen evtiedimmienuepieh dåarjoehtidh. Daelie gellie råajvarimmieh tjïrrehteminie juktie lissiehtamme entreprenørskapem buektiehtidh, Men Noerhte-Trööndelagesne vueliehkåbpoe tseegkijelåhkoe goh jeatjah fylhkine, jïh fer vaenie dejstie orretseegkeme sïeltijste sjidtieh. Juktie daam haestemem dåastodh dle daerpies iktedidh jïh stuerebe barkoem darjodh entreprenørskapesne. Fylhken jieleme onne eksportelåhkoem åtna, jïh nov gåarede dam gaskenasjovnaale nuepiem nuhtjedh jienebi suerkiej sisnjeli, g.j. viehkine lissiehtamme markedemaahtoste. Gïehtelimmien tjïrrh Nöörjenmearosne dle nuepie gååvnese stuerebe aarvoesjugniedimmine jïh lissiehtamme deellemelåhkojne laantebielien jieliemistie. 3.4. ¶ Laanteburrie jïh eatnemevierhtieh Siebriedahkeevtiedimmie fylhkesne tsevtseme sjædta stoerre struktuvrejarkelimmijste jïh vuelege dïeneste laanteburresne. Seamma tïjjen dle politihkerh nænnoestamme beapmoedorjemassem lissiehtidh 20 % eannan 2030. Maarkedeevtiedimmie voenges sjïerebeapmojde leah gujht hijven, jïh daesnie lea nuepieh orre dorjesh sjugniedidh. Voenges beapmoedorjemasse, eatneme- jïh kultuvrefealadasse jïh kruana tryjjesdïenesjh leah såemies orre jielemh voenine gusnie evtiedimmienuepieh. Ovvaantoeh juvrepolitihken jïh gåatomejielemi gaskem, jïh aaj byjresegaertjiedimmieh jielemegïehtelimmesne, leah akte haesteme jis edtja fylhken skåajje- jïh miehtjiedajvide nåhtadidh. Moerevaaroesuerkie haestemh ¶ åtna konjunktuvretsiehkien jïh onne voenges tjoehpemen gaavhtan. Positijve nuepieh leah mineralegaavnojne mejtie gåarede nuhtjedh, jïh mejtie Nåamesjevuemesne jïh Verdaelesne goerehtalleme. Lissiehtamme åasajgujmie daate nuepieh vadta jieliemasse jïh fasseldæmman. 3.5. ¶ Infrastruktuvre jïh fryöjstehkevoete Noerhte-Trööndelage lea laanten bijjiegietjesne gosse lea gamtebaantevijriedimmien bïjre. Læjhkan dle gaajhkh bielieh fylhkeste eah gamtebaantem åådtjeme, jïh fylhkentjïelte sæjhta annje tsevtsijinie årrodh guktie akte ellies vijriedimmie sjædta gamtebaantenedteste. Gamtebaanteteknologije nuepieh vadta jielemeevtiedimmien jïh årromelastoen sisnjeli, mejtie maahta sagki vielie nåhtadidh goh såemies tjïelth daan mearan dorjeme. Muvhth geajnoelaajroeh eah dam daerpies kvaliteetem utnieh jielemen skovhtedaerpievoeten mietie, daesnie loesejieleme mearoegaedtesne akte hijven vuesiehtimmie. Buerebe jieledekvaliteete akten ållesth fysiske, sosijaale jïh kultuvrelle byjresen tjïrrh, lea vihkielåbpoe vihkielåbpoe almetjidie. Årrojh jïh jieleme stuerebe krïevenassh buektieh hijven estetihkeles byjreskidie jïh dååjresidie. Gosse mijjen byögkeles tjiehtjelh vielie bueriedibie jïh evtiedibie dle nuepieh åådtje kultuvrem vuesiehtidh jïh jïjtsh sijjieidentiteeth evtiedidh. Daate lea vihkeles dan voenges garmeresvoeten jïh siebriedahkeevtiedimmien gaavhtan, mij våaromem åtna ektievoetesne jïh meatan årrodh. 3.6. ¶ Klijma, energije jïh byjrese Gaske-Nöörje faetiem faamoste åtna. Statnett sentralenedtem vijrede jïh buerede juktie sertiestimmiem elektrisiteste nænnoestehtedh baatsadahke- jïh faetiedajvi gaskem, jïh sijjiem vedtedh orre el-dorjemassese. Energije - jïh byjresesektovre lea bæjjeneminie Gaske-Nöörjesne, dovne bio-, bïegke- jïh tjaetsiefaamoen sisnjelen. Energijesuerkien sjïekenisnie dle joekoen stoerre lissiehtimmie deallahtimmien sisnjielisnie petroleumsektovrese. Haesteme lea daam tjåadtjoehtidh, gaskem jeatjah dotkemem nænnoesåbpoe darjodh byjresinie. Vihkeles jåerhkedh enøk-nuepide våajnoes darjodh, jïh aaj skåajjen faamoe klijman gaavhtan, skåajjedorjemassese jïh åtnoe moereste bïgkemisnie jïh bioenergijesne. ¶ 4. VISJOVNE JÏH ÅEJVIEULMIE 4.1. ¶ Visjovne Visjovne dan regijovnale evtiedimmiebarkose lea Aarvoesjugniedimmie jïh jieledekvaliteete Noerhte-Trööndelagesne 4.2. ¶ Åejvieulmie Jielemeevtiedimmie Noerhte-Trööndelagesne lea åejvieulmie dan barkose regijovnale evtiedimmine fylhkesne. Dan åvteste dle åejviefokuse tsavtshvierhtieåtnosne, regijovnen voernges evtiedimmieaktööri luvnie, daan ulmien vööste sjïehtedamme. Dïhte aarebi ulmie, mij jeehti 90 % tsavtshvierhtijste edtieh aktem ryöktesth jallh ovryöktesth jielemeperspektijven utnedh, jåarhka. ¶ Programmen tsavtshvierhtieh edtjieh regijovnale evtiedimmiem sjugniedidh. Programme fokusem åtna dovne ekonomeles aarvoesjugniedæmman jïh akten hijven siebriedahkese dejtie almetjidie mah daesnie årrodh. Lissine ryöktesth råajvarimmieh mah leah jielemen vööste stuvreme, dle tjuara aaj såemies suerkine barkedh mah edtjieh lissiehtamme jieledekvaliteetem jïh årromelastoem sjugniedidh. Sjyöhtehke råajvarimmiesuerkieh mah visjovnen jieledekvaliteetem dåarjohte leah sijjieevtiedimmie, råajvarimmieh mah fryöjstehkevoetem skreejrieh jïh vijriedimmie kultuvrelle infrastruktuvreste. Programme eajhnadåvva evtiedimmieprosjekth dåarjedidh daej suerkiej sisnjeli. Lissine dle såemies jielemestuvreldh råajvarimmieh aaj årromelastoem skreejredh, vuesiehtimmien gaavhtan gamtebaantebïgkeme. ¶ Gosse programmeboelhke nåhkeme edtja vuarjasjidh mejtie ulmiem jakseme. Gosse åejvieulmiem vuesehte goh akte låhkoe parameeterijstie mejtie gåarede mööledh, dle daate maalle våaroemisnie juktie ulmiejaksemem vuarjasjidh RES'este. ¶ Maalle hijven ektiedimmieh tsihkestahta gaskem jielemen innovasjovnemaahtoem jïh jielemeevtiedimmiem, jielemen dieneste jïh jielemeevtiedimmie jnv. Fryöjstehkevoeteparameeteren sjïekenisnie, dle dïhte naakedem jeahta dovne fylhken fryöjstehkevoeten bïjre jielemeevtiedæmman jïh viesehtæmman, v. aaj programmen visjovnine. ¶ Edtja vuarjasjidh mejtie ulmiem jakseme gosse programmeboelhke nåhkeme, amma gosse taallh jaapan 2016 gååvnesieh. Dellie veanhtede evtiedimmie fylhkesne dej neebneme parameeteri sisnjeli, lij evtiesovveme unnemes goh laanten gaskemedtie. Möölemen våarome lea daltese jaapan 2012. Vuartesjh aaj 7. kapihtelem, ulmie- jïh illedahkestuvremen bïjre. RES dorjesåvva fïerhten jaepien, jïh viehkeles evtiedimmiem gïehtjedidh, guktie maahta barkoem iktemearan staeriedidh jïh dam dej dïrregi jïh tsavtshvierhtiej mietie sjïehtesjidh mah vååjnoeh bööremes lyhkestidh. Maalle sæjhta, lissine aktem möölemevåaromem vedtedh, aaj viehkine årrodh barkoesuerkieh evtiedidh/ tjuvtjiedidh dejnie fïerhtenjaepien evtiedimmieprogrammine - gusnie tjuara aktem sjïere barkoem darjodh jis edtja jielemeevtiedimmiem buektiehtidh. ¶ 5. PRIJORITERADAMME SJÏERE BARKOESUERKIEH 2013 Jaapan 2013 dle RES-guejmievoete sæjhta suerkide infrastruktuvre, dåårrehtimmie jïh maahtoe prijoriteradidh. Dah leah veeljesovveme dej haestemi jïh nuepiej gaskem mah leah 3. kapihtelisnie buerkiestamme, jïh dejstie raerijste mah tjïeltijste jïh RES-guejmievoeteste båateme. Sæjhta vuarjasjidh dejtie prosjektide mejtie edtja finansieradidh programmen tjïrrh, tjoevkesisnie daejstie prijoriteradamme suerkijste. Programme ij naan vihties suerkiem veeljeme, jïh voerkeslaakan veeljeme aktegsjielemh eah leah tjïelkestamme goh jïjtsh prijoriteradamme suerkieh. Daejtie jïjtsh suerkiesoejkesjh dorjesovveme, vuartesjh 1. lissietjaalegem. 5.1. ¶ Infrastruktuvre jïh jielemeviermie Daennie ektiedimmesne dle infrastruktuvre ånnetji jeatjahlaakan åtnasåvva. Infrastruktuvre lea vuesiehtimmien gaavhtan gaajhke mij lea daerpies jis edtja gamtebaantem jïh mobijlesignalh dohkoe buektedh gusnie almetjh årroeh abpe fylhkesne. Lissine maahta aaj bijjemes råajvarimmieh årrodh mejtie tjuara darjodh akten daerpies profijelemaarkededoekemen gaavhtan fealadasseste regijovnesne. Kultuvrelle infrastruktuvre jïh sijjieevtiedimmie leah vihkeles identiteetevtiedimmien, kultuvrejielemen jïh tseegkemen fryjöstehkevoeten gaavhtan. Daennie sjïere barkoesuerkesne aaj daate raeriestimmie maam innovasjovnesïelth orre tseegkijidie vedtieh, jïh laavenjostoe sïelti gaskem ovmessie viermieprogrammine. Mijjieh dan åveste gaajhkem gohtjebe infrastruktuvre jïh jielemeviermie. Fylhkentjïelte lea tsevtsiedæjja juktie gamtebaantem vijriedidh NoerhteTrööndelagesne. Vijriedimmie varke gamtebaanteste aaj dejnie ij-kommersijelle dajvine fylhkeste lea vihkeles jielemeevtiedimmien jïh årromelastoen gaavhtan. Fylhkentjïelte sæjhta dan åvteste viehkiehtidh vijriedimmiem daajbaaletje infrastruktuvreste illedh goh gamtebaante jïh mobijletellefovnije abpe fylhkesne. Tjïelth jïh fylhkentjïelte leah akte vihkeles bielie infrastruktuvreste dan åvteste dah hijven dïenesjefaalenassh årroejidie jïh jieliemasse fylhkesne huksieh. Akte siebriedahke jarkelimmesne aktem byögkeles suerkiem kreava mij evtiedimmiem krööhkie, jïh gusnie dïenesjefaalenasse evtiesåvva siebriedahken jarkelimmiejgujmie. Daesnie FoU akte vihkeles tsavtshvierhtie. Aaj öörnegh tseegkesovveme mah maehtieh disse skreejredh, v.g byögkeles evtiedimmielatjkoeh jïh Regijovnale Dotkemefoenth. ¶ Noerhte-Trööndelagesne govhte joekehts innovasjovnebyjresh mah leah meatan vaaltasovveme nasjovnaale programmine. Daah sïelth edtjieh hijven ektiedahkoem buektedh gründeri, sïelti jïh FoU-byjresi gaskem, jïh gründeresïeltide åvtese viehkiehtidh mah leah byjresidie viedteldihkie. ¶ Dååjrehtimmie vuesehte innovasjovnh aelhkebe jåhta aktene sïeltetjomhpesne goh dennie aktegs sïeltesne. Dej minngemes jaepiej dle jienebh sïeltetjomhph tseegkesovveme Noerhte-Trööndelagesne, jïh golme dejstie leah nasjovnaale beetnegh åådtjeme Arena-programmen tjïrrh. Lissine jienebh sïelteviermieh Noerhte-Trööndelagesne. Byöroe daejtie byjresidie dåarjodh jïh vijriesåbpoe evtiedidh. Såemies råajvarimmieh akten buerebe infrastruktuvrese jïh jielemeviermieh: ¶ dåarjede ¶ vaaltasovveme nasjovnaale programmine ¶ sïelteviermiej sisnjeli ¶ evtiedidh 5.2. ¶ Noerhte-tröönderen barkoe- jïh jieliemasse dåårrehtidh Maehteles barkoefaamoem dåårrehtidh, joekoen faagebarkojde mah faageprieviem jïh jollebe ööhpehtimmiem krievieh, sæjhta båetijen aejkien annje krievije årrodh, dovne jieliemasse jïh byögkeles suarkan. Seammalaakan dle sæjhta akte haesteme årrodh barkoesijjieh paarride skååffedh seamma barkoemaarkederegijovnesne, jïh nuepieh karrierem evtiedidh. Sïjs-juhtijh mah diekie båetieh barkoen gaavhtan leah daerpies ihke såemies sektovrh edtjieh sijjen daerpies sjyöhtehke barkoefaamoen åadtjodh, jïh sjïehtesjimmieh jïh ektiedimmie sïjs-juhtijijstie sijhtieh dan åvteste vihkeles sjïdtedh jïh nuepieh vedtedh gelline tjïeltine. Abpe veartene barkoefaamoen bïjre gaehtjieh. Dan åvteste tjuara krööhkedh dejtie etihkeles gyhtjelasside mah båetieh gosse barkoefaamoem giefies laantijste dåårrehte. Noerhte-Trööndelagen akte haesteme vuesiehtidh fylhke akte fryöjstehke årromesijjiealternatijve, dovne infrastruktuvren, hoksehtimmiefaalenassen jïh aaj sosijaale jïh kultuvrelle tsiehkiej bïjre. Akte stoerre dåeriesmoere siebriedahkesne noerh skuvlen jïh barkoejieleden ålkolen gehtjieh. Jis jienebh daejstie noerijste ööhpehtæmman jallh barkose åadtjoeji, dle lij sïjhteme hijven årrodh haestiemidie dåårrehtimmine. Daesnie dah aktöörh mah dïedtem utnieh, tjuerieh ellieslaakan jïh ektesne barkedh juktie vihties jïh ulmiestuvreldh råajvarimmiejgujmie nïerhkedh. Byjjenimmieprogramme Noerhte-Trööndelagesne lea akte vïhkeles dïrrege daennie sjïekenisnie. ¶ Guktie maahta dåårrehtidh: ¶ daerpiesvoeten gaskem ¶ Maahtoe akten båetijen aejkien jielemegïehtelæmman Båetijen aejkien barkoesijjieh Nöörjesne sijhtieh maahtoem krïevedh. Maahtoe lea joekoen vihkeles innovasjovnemaehtelesvoeten jïh evtiedimmiefaamoen gaavhtan jieliemisnie. Dan åvteste daerpies dan noerehtröönderen siebriedahkese maahtoem skåårvedh gaajhkine daltesinie. Noerhte-Trööndelagen Jïlleskuvle jïh jeatjah daarjoebyjresh tjuerieh sijjen maahtoem olkese faalehtidh, jïh jieleme tjuara væjhkalåbpoe årrodh dïenestidie vuejnedh gosse daajroebyjresigujmie laavenjostoe. Noerhtetröönderen jieleme lea vaenie gaskenasjovnaale maarkeden vööste stuvreme. Daelie vihkelesvoete orre daajroste viermiej jïh strategeles ektiedimmiej tjïrrh læssene. Jielemen gaavhtan dle vihkeles nuekies maarkedemaahtoem reebledh juktie dejnie gaskenasjovnaale maarkedenuepine lyhkestidh. Såemies industrije- jïh daajroebyjresh fylhkesne leah våajnoes sjïdteme laantesne, jïh daam sijjiem jakseme innovasjovnen jïh maahtoe- jih teknologijeevtiedimmien gaavhtan. Vihkeles fylhken daarjoeaktööride jïh sïeltide haestedh lïhkebelaakan laavenjostedh ulmiestuvreldh barkoej bïjre mah maehtieh jielemem sjïidtedehtedh. Dotkeme jïh evtiedimmie leah dovne sïeltine jïh fïereguhtene dotkemeinstitusjovnesne. Lissiehtamme åtnoe dotkemistie lea daerpies juktie dam noerhtetröönderen jielemem evtiedidh. Regijovnale FoUstrategije Trööndelagese sæjhta otnjegem vuesiehtidh dejtie barkojde mah leah RES-guejmievoeten 2013 sisnjelen. Såemies råajvarimmieh lissiehtamme maahtose ¶ vejtiestidh man mietie jieleme gihtjie. Daate aaj faalenassh minngie- jïh jåarhkeööhpehtimmien sisnjelen feerhmie. ¶ iktesuvvieh juhtije barkoejgujmie VRI Trööndelagen jïh Regijovnale Dotkemefoenten Gaske-Nöörje sisnjeli ¶ 6. EKONOMELES TSAVTSHVIERHTIEH JÏH TSAVTSHVIERHTIEAKTÖÖRH Daate kapihtele lea fylhkentjïelten evtiedimmievierhtiej bïjre, jïh suerkieh evtiedimmiebarkosne gusnie fylhkentjïelte vierhtieh jeatjah tsavtshvierhtieaktööride sertie, goh Innovasjovne Nöörje jïh tjïelth. Daah barkoeh leah akte vihkeles bielie fylhkentjïelten guejmievoetebarkoste, jïh fylhkentjïelte, lissine beetnehvierhtieråållese, aaj vihkeles råållah dennie vijriesåbpoe gïetedimmesne åtna. RES gaajhkh aktöörh stuvrie mah leah ållermaahteme programmesne. 6.1. ¶ Fylhkentjïelten evtiedimmievierhtieh Programmen evtiedimmiebarkoe edtja abpe fylhkem gorredidh. Dah ekonomeles tsavtshvierhtieh åajvahkommes TRD'ste båetieh, mij stillie vierhtieh edtjieh årromevåaromem jïh aarvoesjugniedimmiem nænnoestehtedh dajvine jïh laantebieline gusnie sjïere haestemh. Edtja åajvahkommes vierhtide dajvepolitihkeles barkoedajven sisnjelen nåhtadidh. 90 prosenth fylhkentjïelten evtiedimmievierhtijste edtjieh prosjektide juhtedh gusnie ulmie ryöktesth jallh ovryöktesth lea jielemeevtiedimmie. Fylhkentjïelten evtiedimmievierhtieh edtjieh orre jïh juhtije evtiedimmieprosjektide årrodh mah leah programmen ulmien jïh barkoesuerkiej mietie. Ij dåarjoem åadtjoeh sïelten gïehtelæmman. Fylhkentjïelte sjïehteladtije evtiedimmieprosjekth dåarjede. Edtja ektiedimmiem sïejhme politihkine, soejkesjigujmie jïh suerkiestrategijigujmie vuesiehtidh. Prosjekth tjuerieh aktem regijovnale effektem utnedh, vuesiehtimmien gaavhtan vijriebasse goh akten tjïeltese. RES ij naan ekonomeles tsavtshvierhtieh utnieh juktie byögkeles fysiske infrastruktuvrem bïgkedh, goh geajnoeh, gïrtesijjieh, pruvvieh jïh baanah. Nasjonal Transportplan jïh Fylhkengeajnoesoejkesje leah dah vihkielommes soejkesjetjaatsegh daennie sjïekenisnie. Maahta sjyöhtehke årrodh salkehtimmieh jïh åvteprosjekte-laavenjassh infrastruktuvresuerkien sisnjelen dåarjodh regijovnale evtiedimmievierhtiejgujmie. Tjïelten soejkesjeprosessh eah dåarjoem åadtjoeh. RES-vierhtieh eah edtjh åtnasovvedh akten vijriesåbpoe gïetedæmman Byjjenimmieprogrammen juvnehtimmijste jïh råajvarimmijste. Men prosjekth mah leah akte illedahke daejstie jïh leah RES'en prijoriteeti mietie maehtieh beetnehvierhtieh åadtjodh programmen tjïrrh. ¶ Programmesuerkieh jïjtsh ekonomeles mieriejgujmie ¶ 6.2.1. Interreg ¶ Daaletje interregprogramme lea 2007 raejeste 2013 raajan. Fylhkentjïelte hijven dååjrehtimmieh åtna laavenjostojne Trööndelage- Jiemhte, jïh lea meatan programmesne Interreg IV-A (Sveerje/Nöörje), mij eelki 2008. Dïhte åarjelsaemien interregbarkoe lea biejesovveme Interreg IV-A NORDprogrammese jïh Noerhte-Trööndelaagen fylhkentjïelte lea tjaelijesijjie dïsse. ¶ Programme lea dorjesovveme dejtie ovmessie interregprogrammide jïh fylhkentjïelte lea meatan beetnegh dåårje vierhtiejgujmie mah leah RES'sne lyjkeme. Maahta aaj skreejredh meatan årrodh jeatjah EU-programmmine daej vierhtiejgujmie. ¶ 6.2.2. Jarkelimmie ¶ Jis gaajh sjïere haestemh gosse jielemegïehtelimmine orrije aktene tjïeltesne, dle maahta staatusen bïjre syökedh goh jarkelimmietjïelte ( "Staateles lissiedåarjoe jarkelimmietjïeltine" ). Dellie dovne jïjtjehke tjïelte, fylhkentjïelte, Innovasjovne Nöörje jïh staate aktem guhkies dïedtem utnieh dan vijriesåbpoe gïetedimmien åvteste. Daelie akte regijovne jïh göökte tjïelth Noerhte-Trööndelagesne mah sjiere vijriesåbpoe gietedimmiem åadtjoeh. ¶ Meråkeren tjïelte staatusem jarkelimmietjïeltine åadtjoeji jaepien 2007, dan åvteste Elkem sjalkedahkine orriji Kopperåsne. Fylhkentjïelte 25 mill. kr TRD'ste åadtjoeji jaepien 2007 jarkelimmieboelhkese (2008-13), jïh veanhtede fylhkentjïelte aktem lissiedåarjoem 11 mill. kråvnine tjïeltese vadta. Jaepien 2013 dle 4.130.000 kr lyjke dehtie staateles miereste, jïh 1.800.000 kr fylhkentjïelteste daan barkose. Tjïrrehte prosjektem orrestehteme soejkesji mietie. Daelie aktine strategeles barkojne nïerhkeme juktie jarkelimmiebarkoem vijriesåbpoe gïetedidh. ¶ Nærøyen tjïelte lea dej minngemes jaepiej gellie barkoesijjieh dasseme. Dan åvteste dle fylhkentjïelte lissiedåarjoeh åådtjeme Staatebudsjedten bijjelen, mah dåarjojne ektine fylhkentjïelteste jïh dejstie golme tjïeltijste Byjngetje Nåamesjevuemesne (Nærøy, Leka jïh Vikna), våaromem vadteme akten regijovnale jarkelimmieprosjektese, aktine fïerhtenjaepien mierine 6. mill. kråvnine. ¶ Jarkelimmiebarkoe eelki tjaktjen 2010 jïh jis staateles vijriesåbpoe gïetedimmie seamma daltesisnie sjædta goh aarebi jaepiej, dle sæjhta seamma mieriem fylhkentjïelten dåarjose våaroemasse bïejedh 2013. ¶ Mietsken 2012 dle Sødra Cell AS'en ståvroe sjæjsjali sov aajhterevoetem orrijidh Sødra Cell Folla AS'sne. Dïhte varke illedahke destie lij mahte 70 barkoesijjieh Verran'isnie gaarvanin. Gosse naemhtie sjïdti dle tjïelte dåarjojne aktede gamte regijovnale guejmievoeteste, aktine åvteprosjektine nïerhkeme juktie aktem jarkelimmiebarkoem aelkedh tjïeltesne. Fylhkentjïelte veanhtede ¶ jarkelimmiedåarjoe Verranisnie 3. mill kr sjædta. Guktie jïh man stoerre daate barkoe sjædta sæjhta åvteprosjekten tjïrrh tjïelkestidh. ¶ Innovasjovne Nöörje, fylhkentjïeltine ektine, aktem faageles vijriesåbpoe gïetedimmieråållam åtna daej tjïelti vööste. Dååjrehtimmieh aarebi jarkelimmieprosjektijste sæjhta akte bielie årrodh daehtie vijriesåbpoe gïetedimmeste. ¶ 6.2.3. Åarjelsaemien gïele, jieleme jïh kultuvre ¶ Noerhte-Trööndelagesne åarjelsaemien årroeminie. Aerpievuekien mietie dle åarjelsaemien kultuvre lea tjarke viedteldihkie båatsose mij åejvieguedtijinie evtiesovveme dehtie åarjelsaemien kultuvreste. ¶ Noerhte-Trööndelagen Jïlleskuvle dam nasjovnaale råållam åtna jollebe ööhpehtimmien sisnjelen gosse lea åarjelsaemien gïelen jïh kultuvren bïjre. Kråangken jåarhkeskuvle aktem seammalaakan dïedtem åtna jåarhkeööhpehtimmien sisnjelen Noerhte-Trööndelagesne. ¶ Noerhte-Trööndelage åarjelsaemien gïelem, jielemem jïh kultuvrem tjarke dåarjede. Vuartesjh aaj kap. 6.2.1 Interreg, mij jïjtselaakan dam åarjelsaemien bieliem dåarjede. ¶ 6.2.4. Kompensasjovnevierhtieh regijovnale joekehtamme barkoevedtijemaaksoen åvteste ¶ Jaepien 2007 dle regijovnale barkoevedtijemaaksoe (daroen RDA) vihth sjïehtesjamme sjïdti. Bielelen Leksvik jïh Frosta, dle gaajhkh tjïelth fylhkesne öörnegem bååstede åadtjoeji goh aarebi. Statebudsjedtesne fylhkentjïelth vierhtieh åadtjoeh kap. 551 påaste 61 bijjelen, akten lissiebarkose dejnie tjïeltine sïeltigujmie mah idtjin öörnegem bååstede åadtjoeh. Öörnege lea juahkeldh: ¶ åveste dah jeenjemes tjïelth Noerhte-Trööndelagesne dam öörnegem bååstede åådtjeme, dle ij leah dan jïjnjh beetnegh mijjen fylhkese (880.000 kr jaepien 2012). Vierhtieh mah fylhkese båetieh öörnegen sisnjelen juakasuvvieh laavenjostosne dej sjyöhtehke tjïeltigujmie. ¶ kompensasjovnese. Jaepien 2012 Noerhte-Trööndelage aktem tjomhpem åadtjoeji 9,1 mill. kråvnine, mah lin bieljiemïerhkeme vijriedimmiem gamtebaanteste jïh jeatjah infrastruktuvre. Öörnege jåarhka 2013, men joekedimmie ij leah gaervies åvtelen gïjren 2013. ¶ VRI Trøndelag (daaroen Virkemidler for regional FoU og innovasjon) lea akte laavenjostoe gaskem dotkemen byjresh, tsavtshvierhtieaktöörh jïh jielemem Trööndelagesne. VRI Trööndelagen tjïrrh dle regijovnen sïelth maehtieh FoUviehkiem åadtjodh sijjen evtiedimmieprosessine (FoU: dotkeme jïh evtiedimmie). Öörnegi tjïrrh goh maahtoedeanahtimmie jïh studentemobijliteete, Vri ¶ Trööndelage maahta viehkiehtidh dam bööremes maahtoem gaavnedh sïelten haestiemidie, jïh ekonomeles dåarjoem vedtedh dam maahtoem åestedh. Dah sjïere barkoesuerkieh VRI Trööndelagesne leah beapmoe, orrestimmeles energije jïh byjreseteknologije jïh dåårjesejielemh. Akti veajkoej dle maahta aaj prosjekth daej barkoesuerkiej ålkoli dåarjedidh. ¶ 6.2.6. Regijovnale Dotkemefoente Gaske-Nöörje ¶ Gaskenöörjen dotkemefoente lea akte laavenjostoe fylhki gaskem NoerhteTrööndelagesne, Åarjel-Trööndelagesne jïh Møre jïh Romsdaelesne. Foente aktem fïerhten jaepien mieriem åtna medtie 25-30 mill. kråvnine, jïh sjïere barkoesuerkieh leah marijne suerkie, beapmoe, ålja/gaasse, orrestimmeles energije jïh byjreseteknologije jïh innovasjovne byögkeles suerkesne. Öörnegen ulmie lea dotkemem nænnoestehtedh regijovnale innovasjovnese jïh regijovnale evtiedæmman, jïh skreejredh lissiehtamme FoU'barkose regijovnine. Dah regijovnale dotkemefoenth edtjieh aaj lissiehtamme dotkemekvaliteetine viehkiehtidh, jïh hijven FoU-byjresh regijovnine evtiedidh, mah maehtieh meatan årrodh gaahtjemisnie. ¶ Tjåenghkies fylhkentjïelten evtiedimmiebarkoe RES'sne 2013 Lissiehtasse tsavtshvierhtieh 2013: Regijovnale evtiedimmievierhtieh: ¶ TRD evtiedimmievierhtieh (kap. 551 påaste 60) ¶ 102.190.000 TRD Interregvierhtieh staateles (kap. 551 påaste 60) ¶ 4.130.000 Laanteburrie- jïh beapmoedepartemeente (RLK-vierhtieh) ¶ 1.740.000 FT Fylhkentjïelten evtiedimmievierhtieh ¶ 26.770.000 Summe regijovnale evtiedimmievierhtieh ¶ Bieljiemïerhkeldh vierhtieh: ¶ KD Tseegkeldahkide gaarsjelæmman, voengese jïh kultuvregåetide 43.000.000 ¶ FT Dåarjoe ålkonespielide jïh festivaalide ¶ 1.100.000 FT Ålkoejieledevierhtieh ¶ 310.000 Summe bieljiemïerhkeldh vierhtieh: ¶ SUMME orre vierhtieh ¶ 184.730.000 Eventuelle beetsuvevierhtieh jaepeste 2012 ¶ Tjåenghkies evtiedimmiedåarjoe 2013 ¶ Lissine naan staateles tsavtshvierhtieh båetieh mah juakasuvvieh 2013. Daltese 2012 lij: Saemiedigkie ¶ Guektiengïelevoetevierhtieh ¶ Ålkoejieledevierhtieh ¶ Vierhtieh vijreåssjelidie ¶ TRD ¶ Kompensasjovnevierhtieh regijovnale joekehtamme barkoevedtijemaaksoe (RDA) 9.890.000 ¶ Joekedimmie tsavtshvierhtieh 2013: Dåarjoeh jeatjah reerijidie ¶ Innovasjovne Nöörje ¶ 52.000.000 Tjïelten/regijovnale foenth ¶ 20.030.000 Jarkelimmietjïelth ¶ 13.430.000 Interreg ¶ 6.490.000 Summe dåarjoeh jeatjah reerijidie: ¶ Bieljiemïerhkeldh vierhtieh reereme fylhkentjïelteste: ¶ Åarjelsaemien gïele, jieleme jïh kultuvre ¶ 500.000 Dåårrehtimmie, mïrrestalleme jïh maahtoe laanteburresne (RLK) 1.740.000 ¶ Fylhkentjïelten ålkoejieledevierhtieh ¶ 310.000 Spïelevierhtieh tseegkeldahkide gaarsjelæmman jïh voengese jïh kultuvregåetide 43.000.000 ¶ Dåarjoe ålkoespïelide jïh festivaalide ¶ 1.100.000 Summe bieljiemïerhkeldh vierhtieh reereme fylhkentjïelteste 46.650.000 ¶ Frijje fylhkentjïelten evtiedimmievierhtieh sjïere barkojde RES'sne 46.130.000 ¶ Beetsuvevierhtieh jaepeste 2012 ¶ Tjåenghkies evtiedimmiedåarjoe RES'sne 2013 ¶ Åeniedimmieh: ¶ TRD: ¶ Tjïelten- jïh regijovnaledepartemeente RLK: ¶ Dåårrehtimmie, mÏrrestalleme jïh maahtoe laanteburresne, ( RLK-daaroen åeniedimmie) KD: ¶ Fylhkentjïelte 6.4. ¶ Innovasjovne Nöörje Jieleme- jïh åesiestimmiedepartemeente jïh fylhkentjïelth Innovasjovne Nöörjem eekieh. Kontovre Noerhte-Trööndelagesne lea dïhte dïrrege maam fylhkentjïelte nåhtede dennie barkose mij lea sïelti vööste stuvreme. Jaepien 2013 ¶ Fylhkentjïelte sæjhta 49.750.000 kråvnah sertiestidh Innovasjovne Nöörjese sïelteevtiedæmman, jïh 2.250.000 kråvnah skovhtedåarjose. Dej jielemepolitihkeles haestemi mietie, mah leah bijjielisnie neebneme, dle bïrrebe Innovasjovne Nöörjem innovasjovnine, entreprenørskapine jïh gaskenasjovnaliseradimmine barkedh. Bïrrebe aaj Innovasjovne Nöörjem tseegkijelïerhtimmiem jåerhkedh dan regijovnale guejmievoeten åvteste, jïh barkoem tjåadjoehtidh noeride jïh nyjsenæjjide. Dej prijoriteradamme barkoesuerkiej gaavhtan dle bïrrebe Innovasjovne Nöörjem joekoen sïeltetjomhpigujmie barkedh, jïh sïeltigujmie daejnie tjomhpine. 6.5. ¶ Tjïelten barkoe jielemeevtiedimmien gaavhtan Tjïelth lea voesteslinjedïenesje jielemeevtiedimmiebarkosne. Akte vihkeles bielie daehtie barkoste lea reereme vierhtijste regijovnale evtiedæmman voenges daltesisnie. Fylhkentjïelth jïjnjh vierhtieh tjïelten/regijovnale foentide sertieh. RES stuvrie guktie edtja daejtie vierhtide reeredh. ¶ TRD aktem vuarjasjimmiem tjïrrehti öörnegistie jaepien 2011. Illedahkh vuesiehtieh dah vierhtieh leah viehkiehtamme barkoesijjieh nænnoestehtedh dennie voenges jieliemisnie, fryöjstehkevoetem lissiehtamme jïh aaj jeatjah vierhtieh loevenamme. Bïevnesh mah bååstede båateme tjïeltijste NoerhteTrööndelagesne jiehtieh foenth leah akte vihkeles tsavtshvierhtie evtiedimmiebarkose jïjtse tjïeltesne/regijovnesne, jïh nuepieh vedtieh voengepolitihkeles eadtjohke årrodh jielemeevtiedimmiebarkosne. ¶ Gellie jaepieh dle fylhkentjïelte regijovnale laavenjostoem premijeradamme reeremen bïjre tjïelten/regijovnale foentijste, viehkine skreejremevierhtijste. Buerkiestimmie orreme dïhte gaskenasjovnaale öörnedimmie maahtoem jïh barkoefaamoem nænnoestahta jïh viehkehte daerpies raastedåaresth perspektijvh buektedh evtiedimmiebarkosne. Dah struktuvrh leah stïeresne daelie, jïh dah jeanatjommes tjïelth vierhtieåtnoen bïjre laavenjostoeh. Fylhkentjïelte sæjhta annje regijovnale öörnedimmiem utnedh tjïelten foentijste, men leajhtede tjïelth, mah sijjen dååjrehtimmieh utnieh regijovnale foentigujmie, sijhtieh laavenjostoem jåerhkedh. Jaepien 2013 raejeste dan åvteste skreejremeöörnege orrije. Fylhkentjïelte sæjhta, seamma buerkiestimmine, ij vielie bïhkedassh bïejedh man stoerre låhkoe foentijste mah aktegstjïeltide bïejesåvva. ¶ Sæjhta foentide sertedh regijovneraeride/tjïeltelaavenjostojde guktie dah annje sijhtieh dïedtem utnedh reermen jïh reektemen åvteste. ¶ Fylhkentjïelte daejtie krïevenasside tjïeltide beaja: ¶ Jïjtsh latjkoeh dorjesuvvieh fïereguhtine foentine, aktine viedteldihkie laavenjostojne tjïelti jïh fylhkentjïelten gaskem dan vïjriesåbpoe gïetedimmien bïjre RES'este. ¶ Joekedimmie foentijste lea TRD'en dajvepolitihkeles sovni mietie. Vierhtieh mah leah bieljiemïerhkeme staatebudsjedtesne jaapan 2013 tjïelten foentide, 20.030.000 kr, naemhtie juakasuvvieh: Sovne IV (Leka, Vikna, Nærøy, Namsskogan, Raavrevijhke, Lijre, Hillaante Kråangke, Snåase, Fosnes, Overhalla, Namsos, Namdalseid, Flatanger, Verran, Mosvik, Meråker), fïerhte tjïelte åådtje kr. 855.000 . S ovne III (Leksvik, Inderøy, Stientje, Verdal, Frosta), fïerhte tjïelte åådtje kr. 810.000 . Sovne II (Lievenge) tjïelte åådtje kr. 745.000 . Sovne I (Skierde) tjïelte åådtje kr. 700.000 . Jeatjah gaavhtan vuesiehtibie bïhkedasside åtnoen bïjre foentijste. 6.6. ¶ Fylhkenålma Noerhte-Trööndelagesne Fylhkenålma edtja hoksedh daate nasjovnaale laanteburriepolitihke tjïrrehtamme sjædta regijovnesne. Fylhkenålma jïh tjïelth gellie öörnegh reerieh mah leah byjresen, jåarta- jïh skåajjeburrien vööste stuvreme, jïh jieleme- jïh voeneevtiedimmien vööste. ¶ Dïhte mij lea orre 2013 lea Regijovnale Voeneevtiedimmieprogramme mij lea tjåenghkies Trööndelagen fylhkide. Programme akte vijriesåbpoe gïetedimmie Laanteburriebïevnesistie Trööndelagese jaapan 2010, jïh ulmie lea nænnoestehtedh jïh iktedidh dam regijovnale byjrese- jïh jielemebarkoem. Daate edtja voenges vierhtieh skreejredh jïh voenges evtiedimmiefaamoem dåarjedidh. ¶ Regijovnale Voeneevtiedimmieprogrammesne golme strategijh fïerhtene fylhkese: ¶ voeneevtiedimmievierhtijste gusnie ulmie lea sjïehteladtedh akten aarvoesjugniedæmman mij guhkiem vaasa jïh mestie dïeneste sjædta, jïh aaj laantebårran ektiedamme. ¶ byjresedåarjoej bïjre råajvarimmide kultuvreeatnamisnie, jïh gïehpiedimmie dearjoste laanteburresne. ¶ bïjre ektiedamme soejkesjæmman jïh tjïrrehtæmman skåajje- jïh byjreseråajvarimmijste. ¶ 7. ULMIE- JÏH ILLEDAHKESTUVREME Regijovnale evtiedimmieprogrammen åejvieulmie boelhken 2013-2016 lea "Jielemeevtiedimmie Noerhte-Trööndelagesne" . Fylhkendigkie tuhtjie vihkeles daejredh mennie mieresne tsavtshvierhtieåtnoe programmen tjïrrh viehkehte daam ulmiem jaksedh. Effektemööleme tsavtshvierhtieåtnoste lea aaj vihkeles juktie hijven prijoriteradimmieh tsavtshvierhtijste hoksedh, jïh kanne aaj staeriedimmieh darjodh. Ulmie- jïh illedahkestuvreme tsavtshvierhtieåtnoste RES'en tjïrrh naemhtie dorjesåvva: 1. Nasjovnaale öörnege effekte- jïh illedahkemöölemasse 2. Fylhkentjïelten öörnege darjomemöölemasse 3. Byjngetje vuarjasjimmieh daerpiesvoeten mietie 4. Ulmiejakseme åejvieulmeste RES'sne Öörnege ulmie- jïh illedahkestuvremasse lea veelebe buerkiestamme 2. lissietjaalegisnie. ¶ 8. LISSIETJAALEGH ¶ 1.LISSIETJAALEGE - REGIJOVNALE SOEJKESJH JÏH STRATEGIJH ¶ Dah vihkielommes regijovnale soejkesjh jïh strategijh mejtie Regijovnale evtiedimmieprogramme edtja viehkiehtidh illedh: ¶ 2. LISSIETJAALEGE - ULMIE- JÏH ILLEDAHKESTUVREME RES'SNE 2013 Fylhkentjïelten tsavtshvierhtieh leah uvtemes sjïehteladtije. Effekte- jïh illedahkemööleme daagkaristie dåarjoste lea akte haesteme, dovne dan åvteste dah effekth maaje båetieh gellie jaepiej mænngan prosjekte orrijamme, dan åvteste maahta geerve årrodh mööleldihkie illedahkh sjïehteladtije prosjektijste vuejnedh, jïh dan åvteste barkoeeffekth tsevtseme sjidtieh byjngetje tsiehkijste (vuesiehtimmien gaavhtan konjunktuvreevtiedimmie). Ulmie- jïh illedahkestuvreme tsavtshvierhtieåtnoste RES'en tjïrrh lea 4 bieline juakeme: 1. Nasjovnaale öörnegh effekte- jïh illedahkemöölemasse 2. Fylhkentjïelten öörnege darjomemöölemasse 3. Byjngetje vuarjasjimmieh daerpievoeten mietie 4. Ulmiejakseme åejvieulmeste RES'sne 1. Effekte- jïh illedahkemööleme Fylhkentjïelte lea dam nasjovnaale öörnegem effekte- jïh illedahkemöölemasse sjïehtesjamme, maam TRD lea evtiedamme. Dïhte lea galhkuvereektemasse ¶ aktannamme, gosse dåarjoem maaksa. Prosjekth edtjieh reektedh mejtie ulmiem jakseme, dah vihkielommes illedahkh jïh veanhtadamme effekth. Lissine edtja reektedh mejtie prosjekte lea daam buektiehtamme: ¶ tseegkemh ¶ Öörneginie vijriesåbpoe barka 2013, jïh sæjhta, gosse prosjekth orrijieh, vielie daajroem vedtedh effekti jïh illedahki bïjre. 2. Darjomemööleme Fylhkentjïelte lea gellie jaepieh aktem öörnegem åtneme juktie darjoemidie mööledh. Dellie möölie guktie tsavtshvierhtieh leah nåhtadamme viertiestamme programmen 3 barkoesuerkiejgujmie, jïh dej 10 vuelege indikatovrigujmie, naemhtie: ¶ Dah jeanatjommes prosjekth jienebh indikatovrh utnieh, guktie summe dovne prosentesne jïh rïektesisnie sæjhta bijjelen 100 prosenth årrodh. Vuesiehtimmien ¶ gaavhtan dle akte fealadasseprosjekte maahta utnedh dovne jielemeevtiedimmie-, gaskenasjovnaliseringe- jïh fryöjstehkevoeteperspektivem utnedh. Daah ulmieh leah bïejesovveme tsavtshvierhtieåtnose joekedimmien bïjre indikatovride: INDIKATOVRH JÏH ULMIEH TSAVTSHVIERHTIEÅTNOSE % Jielemeevtiedimmie 90% ¶ Mïrrestalleme 20% Maahtoeevtiedimmie 50% ¶ Kultuvre 30% Innovasjovne 40% ¶ Byjrese 20% Gaskenasjovnaliseringe 20% ¶ Kommunikasjovne/infrastruktuvre 20% Noerh 20% ¶ Fryöjstehkevoete/jieledekvaliteete 20% Gaajhkesh mah tsavtshvierhtieh reerieh Regijovnale evtiedimmieprogrammen tjïrrh edtjieh fylhkentjïeltese reektedh daej 10 indikatovri bïjre, dejtie prosjektide dah dåarjoem vedtieh. 3. Byjngetje vuarjasjimmieh daerpiesvoeten mietie ¶ Jis daerpies dle byjngetje vuarjasimmieh dorjesuvvieh bielijste evtiedimmiedåarjoste. Jaepien 2011 dle vuesiehtimmien gaavhtan tsavtshvierhtieåtnoem innovasjovnesïeltide jïh sijjieevtiedæmman vuarjasji. ¶ 4. Ulmiejakseme åejvieulmeste RES'sne ¶ Sæjhta mööledh mejtie åejvieulmiem Næringsvekst i Nord-Trøndelag jakseme dej 8 parameeterigujmie mah åejvieulmiem buerkeste 6. sæjrosne. ¶ Möölemedïrrege lea g.j Telemarkforskningen fïerhten jaepien goerehtimmieh mah dorjesuvvieh stillemen mietie daejstie Innovasjovne Nöörje, SSB statistihke jïh Nöörjen Dotkemeraerien Indikatovrereektehtse. ¶ Regijovnaale dahkoesoejkesje åarjelsaemien gïelese jïh kultuvrese 2013-2017 ¶ AAMHTESETJAALEGE ¶ Våarhkoeaamht.dok . 13/02689-5 ¶ Gïetedæjja ¶ Tjåanghkoebiejjie Aamht.nr 1 Noerhte-Trööndelagen fylhkenraerie ¶ Regijovnaale dahkoesoejkesje åarjelsaemien gïelese jïh kultuvrese 2013-2017 ¶ Fylhkenraerien raeriestimmie nænnoestæmman: ¶ Fylhkenraerie åajvahkommes aajkojde dahkoesoejkesjisnie dåarjede, mij lea dorjesovveme goh akte vijriesåbpoe barkoe Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelten dïedteste goh åarjelsaemien gïelereeremedajve. Dej råajvarimmiej gaskem mah leah Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelten bïjre goh skuvleaajhtere, dle sæjhta joekoen råajvarimmiem prijoriteradidh dibrehtimmien jïh formaliseradimmien bïjre Kråanken jåarhkeskuvleste goh åarjelsaemien vierhtieskuvle. Fylhkenraerie ij juvnehth aktem jïjtse saemien raeriestæjjabarkoem tseegkedh fylhkentjïelten voernges reeremisnie. Dïhte barkoe saemien aamhtesigujmie sæjhta buerebe sjïdtedh jis gaajhkh faagegoevtesh sijjien bieliem dïedteste vaeltieh. Fylhkenraerie vuarjesje doh jeatjah råajvarimmieh mejtie dahkoesoejkesjisnie raereste goh nuhteligs raeriestimmieh, jïh fylhkentjïelten faagegoevtesh sijhtieh dejgujmie vijriesåbpoe barkedh. Fylhkenraerie lea aamhtesem gïetedamme tjåanghkosne 25.06.2013 aamhtese 131/13 ¶ Tjåanghkoegærja: ¶ Raeriestimmiem akteraeresne nænnoesti. ¶ Fylhkenraerien vuarjasjimmie ¶ Dïhte buakteme dahkoesoejkesje åarjelsaemien gïelese jïh kultuvrese NoerhteTrööndelagesne lea akte illedahke aktede 3-jaepien prosjekteste mij lea tsiehkiem goerehtalleme åarjelsaemien gïelese jïh ööhpehtæmman fylhkesne. Dahkoesoejkesje raeriestimmieh åehpiedahta guktie Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte byöroe ovmessie råajvarimmiejgujmie vijriesåbpoe barkedh, jïh maam syjhtedassedaltesidie fylhkentjïelte byöroe utnedh gosse åarjelsaemien gïeline jïh kultuvrine barka. Dahkoesoejkesje åejviefokusem åtna saemien gïelese jïh gïeleööhpehtæmman, jïh dan åvteste kultuvredïejvesem gïelesuarkan gaertjiedamme. Daate aaj vuesehte mej saemien aamhtesigujmie fylhkentjïelte lea barkeme dej minngemes jaepiej, jïh mov mïelen mietie ¶ gïele jïh ööhpehtimmie byöroeh åejviebarkoesuerkine årrodh fylhkentjïelten barkosne åarjelsaemien aamhtesigujmie aaj tïjjen åvtese. Daennie våaroemisnie byöroe joekoen leavloem bïejedh dan vijriesåbpoe barkose dahkoesoejkesjen raeriestimmiejgujmie dejtie råajvarimmide mah leah gïelen, ööhpehtimmien jïh regijovnaale iktedimmien bïjre saemien gïelelïerehtimmeste. Akte råajvarimmie maam byöroe sjïerelaakan åvtese buektedh lea barkoem illedh juktie dibrehtidh jïh formaliseradidh Kråangken jåarhkeskuvlen råållam goh åarjelsaemien vierhtieskuvle mij dïedtem åtna åarjelsaemien gïelen jïh båatsoen jïh saemien vytnesjimmien åvteste. Dahkoesoejkesje raereste goh akte bijjemes jïh prijoriteradamme råajvarimmie aktem jïjtse saemien raeriestæjjabarkoem Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïeltesne tseegkedh. Mov vuarjasjimmien mietie dle buerebe jis gaajhkh faagegoevtesh sijjen bieliem dïedteste vaeltieh juktie saemien aamhtesigujmie barkedh. Akte saemien raeriestæjja maahta aelhkielaakan alibijine sjïdtedh, jïh heerredidh fïerhte faagegoevtese sov bieliem dïedteste vaeltieh juktie saemien gïelem jïh kultuvrem krööhkestidh sov dïedtesuerkesne. Vuarjesje dahkoesoejkesjen jeatjah raeriestimmieh prijoriteradamme råajvarimmide goh vihkeles, jïh faagegoevtesh fylhkentjïeltesne sijhtieh dejgujmie vijriesåbpoe barkedh. Fylhkentjïelte sæjhta skraejriem vaeltedh, jïh laavenjostojne jïh iktedimmine viehkiehtidh juktie dahkoesoejkesjen prijoriteradamme råajvarimmieh tjïrrehtidh. Stientje, ruffien 18. b. 2013 Terje Sørvik fylhkenraerie regijovnaale evtiedæmman jïh kultuvrese (sign) ¶ Illustrasjovne: Ellen Sara Reiten Bientie ¶ SISVEGE ¶ ÅENIEDIMMIE RÅAJVARIMMIELÆSTOE ¶ 1.1 Våarome ¶ 1.2 Stilleme/dongkeme ¶ 1.3 Åejvieulmie jïh bielieulmieh ¶ 1.4 Soejkesjen sisvegen, hammoen jïh struktuvren bïjre ¶ 2.1 Gaskenasjovnaale latjkoeh, nasjovnaale laakh jïh politihkeles våarome ¶ 2.2 Fylhkentjïelten soejkesjh jïh latjkoeh ¶ 2.3 Dïedte jïh råållah saemien gïele- jïh kultuvrebarkosne ¶ 2.3.1 Fylhkentjïelten dïedte goh regijovnaale evtiedimmieaktööre ¶ 2.3.2 Fylhkentjïelten dïedte reeremedajvesne saemien gïelide ¶ 2.3.3 Fylhkentjïelten dïedte saemien kultuvredaajroen åvteste ¶ 2.3.4 Fylhkentjïelten dïedte goh skuvleaajhtere ¶ 3.0 REGIJOVNAALE REEREME SAEMIEN AAMHTESIJSTIE ¶ 3.1 Haestemh regijovnaale reeremasse saemiem aamhtesijstie ¶ 3.2 Haestemh saemien kultuvredaajrose ¶ 3.3 Haestemh saemien jåarhkeööhpehtæmman jïh geerveööhpehtæmman ¶ 4.0 RÅAJVARIMMIEBIELIE 1: RÅAJVARIMMIEH JÏJTSE GÏEHTELIMMESNE ¶ 4.1 Bijjemes råajvarimmieh ¶ 4.2 Gïelereeremeråajvarimmieh ¶ 4.3 Evtiedimmieråajvarimmieh saemien kultuvredaajrose ¶ 4.4 Evtiedimmieråajvarimmieh saemien jåarhkeööhpehtæmman jïh ¶ geerveööhpehtæmman ¶ 5.0 REGIJOVNAALE IKTEDIMMIE SAEMIEN GÏELELÏEREHTIMMESTE ¶ 5.1 Sïejhme saemien gïelen jïh gïelelïerehtimmien bïjre ¶ 5.2 Daatavåarome ¶ 5.3 Buerkiestimmie tsiehkeste jïh haestemh ¶ 5.4 Daan beajjetje lïerehtimmiefaalenasse Noerhte-Trööndelagesne ¶ 5.5 Man åvteste saemien gïelelïerehtimmiem iktedidh? ¶ 6.0 RÅAJVARIMMIEBIELIE 2: REGIJOVNAALE IKTEDIMMIERÅAJVARIMMIEH LÏEREHTÆMMAN SAEMIEN GÏELESNE DENNIE 13-JAEPIEN SKUVLEBAELESNE JÏH JOLLEBE ÖÖHPEHTIMMESNE ¶ 6.1 Iktedimmiemaalle 1: Regijovnaale raeriestimmiedïenesje lïerehtæmman ¶ saemien gïelesne ¶ 6.2 Iktedimmiemaalle 2: Lissiehtamme bïevnesgalkeme ¶ 6.3 Iktedimmiemaalle 3: Åarjelsaemien lohkehtæjjaviermie ¶ 6.4 Jeatjah laavenjostoeråajvarimmieh: Viehkiehtidh mentovreprogrammem ¶ tseegkedh ¶ 7.0 ÅENIEDIMMIE ¶ Regijovnale dahkoesoejkesje åarjelsaemien gïelese jïh kultuvrese ¶ Illustratööri bïjre: ¶ Meerke Krihke Leine Bientie, Måehvesne/Snåasesne byjjenamme, daelie Praahkesne orre. Åarjelsemien gïeleskreejrijinie barka maangïertine Röörosen tjïeltesne. Aarebi illustrasjovnebarkoeh dorjeme jïlleskuvlide Noerhte-jïh Åarjel-Trööndelagesne (HiNT jïh HiST), Fylhkenålma Nordlaantesne, Fylhkenålma Åarjel-Trööndelagesne, Åarjelsaemien maanagïerteviermie Röörosen dajvesne, Daerpies Dierie /Åarjelsaemien åålmegeplaerie jïh Sverresborg museum. ¶ Ellen Sara Reiten Bientie, Jærenisnie orre Stavange- ren lïhke. Faagelohkehtæjja kåansten jïh vytnesjimmien sisnjeli. Illustratöörine barkeminie. Aarebi illustreradamme åarjelsaemien maanagærjam «Vadtese» , åvteguvvie saalmeheeftide ”Jupmele mov ryöjnesjæjja lea”, jïh ”Fïerhten jïjjen”, jïh åarjelsaemien kristemeheefte. ¶ Interregprosjekte Saemien noerh – Samisk ungdom (2010/2011), gusnie saemien noerh dokumentasjovnem darjoejin guvviej, filmen jïh tjaalaldahki tjïrrh daan teeman bïjre «Noere daan biejjien årrodh» . ¶ Saemien Sijte Snåasesne lij prosjektetjåadtjoehtæjja dan åarjelsaemien bielien åvteste, jïh prosjekteboelhken dah noerh lin learohkh Kråangken jåarhkeskuvlesne. ¶ Guvvieh dokumentasjovnebarkoste mah leah soejkesjisnie åtnasovveme leah Saemien Sijten Guvvievåarhkoen, jïh Kleamma Jåma, Mats Ailo Jåma jïh Piere Anta Joma leah guvvide vaalteme. ¶ maahtoedaltesem tjïelkestidh goh regijovnaale reeremeåårgane saemien gïelereeremedajvesne. ¶ åtna saemien jåarhkeööhpehtimmien jïh geervehööhpehtimmien åvteste fylhkesne. ¶ dïedtem vaarjelidh jïh nænnoestehtedh, goh maallh evtiedidh juktie lïerehtimmiem saemien gïelesne iktedidh dennie 13-jaepien skuvlebaelesne jïh jollebe ööhpehtimmesne. ¶ Fylhkentjïelten ovmessie barkoesuerkine dle daerpies ¶ Dïhte barkoe saemien aamhtesigujmie, ovmessie dal ¶ Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte sæjhta dan åvteste, ¶ Daan sjïekenisnie dle daejtie råajvarimmide raereste: ¶ 1. Råajvarimmieh jïjtse gïehtelimmesne 2. Regijovnaale råajvarimmieh juktie lïerehtimmiem saemien gïelesne iktedidh dennie 13-jaepien skuvlebaelesne jïh jollebe ööhpehtimmesne ¶ Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte dïedtem åtna råajvarimmiej åvteste laavenjostosne sjyöhtehke guejmiejgujmie. ¶ Daate dïejvese dïedte daennie soejkesjetjaatsegisnie ¶ joekehts sisvegem åtna, jearohke dehtie tsiehkeste gusnie åtnasåvva. ¶ Dejtie Råajvarimmide jïjtse gïehtelimmesne , dle fylhkentjïelte dam ellies reereles jïh ekonomeles dïedtem åtna juktie råajvarimmide aelkedh jïh dejtie tjïrrehtidh. Dejtie Regijovnaale råajvarimmide juktie lïerehtimmiem saemien gïelesne iktedidh, dle fylhkentjïelte dïedtem åtna skraejriem vaeltedh jïh ektiebarkojne jïh iktedimmine viehkiehtidh, dennie råållesne goh regijovnaale evtiedimmieaktööre laavenjostosne jeatjah aktöörigujmie. Doh jeatjah laavenjostoeguejmieh jïjtsh byjjes bïhkedassh dïedten jïh faamoen bïjre utnieh, mah leah vihtiestamme laakine jïh stilleminie, mejtie hævvi tjuerieh krööhkedh. Daesnie vihkeles tjïertestidh tseegkeme jïh evtiedimmie iktedimmiemaallijste sijhtieh goh prosessh juhtedh, gusnie dej ovmessie guejmiej siebriedahkebarkoe våaromem beaja laavenjostose. Båetije aejkie åarjelsaemien gïelese jïh kultuvrese? Vihkeles tjïertestidh ihkie tsiehkie annje gïerve saemien gïelese jïh kultuvrese sïejhmelaakan, jïh joekoen åarjelsaemien gïelese, dle aaj sjollehke evtiedimmievæhtah jïh vyjjegeajnoeh. Dïhte mij tjïelkemes vuesehte evtiedimmie reaktoe haeresne jåhta, lea learohkelåhkoe åarjelsaemien learoehkijstie læssene mij saemien voestesgïeline utnieh, jïh jienebh noere åarjelsaemien eejhtegh goh evtebe boelve, jïjtsinie maanajgujmie saemiestieh hïejmesne jïh voengesne. Gïelem jealajehtedh akte gaajh guhkies barkoe. Dïhte våajnoes illedahke barkoste jïh råajvarimmijste mah daan biejjien dorjesuvvieh sæjhta kanne vuejnedh gosse 20 – 30 jaepieh vaaseme. Dïhte byögkeles barkoe jïh mah råajvarimmieh mah veeljesuvvieh tjuerieh dejtie dååjrehtimmide nuhtjedh mejtie daan mearan dorjeme – jïh mah iktemearan dorjesuvvieh. Akte vaajtele jïh håhkoe Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelten åarjelsaemien dahkoesoejkesjasse lea dïhte edtja viehkiehtidh laavenjostoem lissiehtidh jïh annje åarjelsaemien ¶ RÅAJVARIMMIE JÏJTSE GÏEHTELIMMESNE AAJKOE ¶ 1. Saemien raeriestæjjabarkoem tseegkedh fylhkentjïelten reeremisnie ¶ Nænnoestehtedh jïh iktedidh regijovnaale reeremem saemien aamhtesijstie ¶ 2. Gïelekonsulentem bïhkedimmiedïenesjisnie nuhtjedh ¶ Viehkiehtidh daajroem geerjehtidh, jïh gorredidh saemielaaken gïelenjoelkedassh illesuvvieh ¶ 3. Sjïere råajvarimmieh tseegkedh Baeniehealsoen jïh almetjehealsoen goevtesisnie ¶ Sjïere krïevenassh saemielaaken gïelenjoelkedassine illedh ¶ 4. Kuvsjigujmie nïerhkedh åarjelsaemien teemajgujmie fylhkentjïelten aamhtesegïetedæjjide ¶ Daajroem lissiehtidh saemien aamhtesi bïjre fylhkentjïelten barkijidie ¶ 5. Åarjelsaemien teemah sjïehtesjidh aalmeltjeveeljemelïerehtimmesne Fylhkendægkan ¶ Daajroem lissiehtidh saemien aamhtesi bïjre fylhkenpolitihkeri luvnie ¶ 6. Vuarjasjidh mejtie daerpies åarjelsaemien gïele- jïh kultuvremaahtojne muvhtide barkojde fylhkentjïelten reeremisnie ¶ Daerpiesvoeth tjïrrehtidh og viehkiehtidh staatusem bijjiedidh åarjelsaemien maadtoste jïh maahtoste ¶ 7. Barkoem aelkedh saemien sijjienommigujmie geajnoesjiltine ¶ Saemien gïelem jïh saemien årromedajvh våajnoes darjodh ¶ 8. Vijriesåbpoe barkedh sjïere råajvarimmiejgujmie Fylhkengærjagåetien saemien kultuvreprosjekteste ¶ Daajroesertiestimmiem åarjelsaemien gïeleste jïh kultuvreste nænnoestehtedh, jïh kultuvrelåtnose sjïehteladtedh gærjagåetine jïh skuvline ¶ 9. Kråangken jåarhkeskuvlem åarjelsaemien vierhtieskuvline vihtiestidh ¶ Dïedtebarkoeh jïh jearsoes maadthfinansieradimmiem tjïelkestidh ¶ 10. Sïejhme evtiedimmiebarkoem saemien faagide jåarhkeööhpehtimmesne nænnoestehtedh 1) Saemien gïelem, båatsoem jïh duedtiem faaagine gorredidh jåarhkeööhpehtimmesne, jïh kvaliteetem gorredidh maajhööhpehtimmesne 2) Viehkiehtidh guktie gaajhkh learohkh jåarhkeskuvlesne NoerhteTrööndelagesne dam vihkielommes kultuvredaajroem åadtjoeh ¶ 11. Prosjekth tseegkedh juktie learoevierhtieh evtiedidh jåarhkedaltesasse ¶ Aktem ållesth digitaale learoevierhtiem evtiedidh åarjelsaemien gïelese goh faage jåarhkeskuvlesne ¶ REGIJOVNAALE IKTEDIMMIERÅAJVARIMMIEH LÏEREHTÆMMAN SAEMIEN GÏELESNE ¶ 12 Regijovnaale raeriestimmiedïenesje åarjelsaemien lïerehtæmman ¶ Nænnoesåbpoe bïhkedimmie saemien lïerehtimmiefaalenassi bïjre gaajhkine daltesinie ¶ 13 Nænnoesåbpoe bïevnesegalkeme åarjelsaemien lïerehtimmien bïjre ¶ Gaajhkesidie seammavyörtegs faalenassh åarjelsaemien gïelelïerehtimmesne nænnoestehtedh ¶ 14 Åarjelsaemien lohkehtæjjaviermie ¶ Viehkiehtidh learoesoejkesjevierhkiem jïh laakeviedteldihkie reaktah dåarjedidh saemien gïelelïerehtæmman ¶ 15 Mentovreprogramme learoehkidie / studentide ¶ Gïelehaarjanimmie / åtnoe saemien gïeleste aarkebiejjien soptsestimmesne ¶ Akten aarebi govlehtimmielaahtestimmien sjïekenis ¶ Dååjvehtasse voestes aejkien vaadtasovvi prievesne Or ¶ Prosjekte finansieradamme sjïdti 50 % dåarjojne Noerhte ¶ Tïjjemierie lij aalkoevisnie 2010, 2011 jïh 2012. Men pros ¶ Dåajvoehtimmieprievesne Orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoedepartemeenteste dle joekoen leavloem biejeme prosjekten foksusasse juktie lïerehtimmiem saemien gïeline iktedidh dennie 13-jaepien skuvlebaelesne jïh jollebe ööhpehtimmesne. Prosjekte lea meatan goh råajvarimmie nr. 33 reerenassen Dahkoesoejkesjisnie saemien gïelide, lahtesen nuelesne « Evtiedimmieprosjekte Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïeltesne» . ¶ 1.3 Åejvieulmie jïh bielieulmie ¶ Daam åejvieulmiem prosjektese bïeji: Edtja aktem soejkesjem darjodh guktie fylhkentjïelte jïh fylhiehtidh saemien gïelem jïh kultuvrem gorredidh jïh evtiedidh. ¶ Bielieulmie: 1. Fylhkentjïelten råållam, veanhtadimmieh jïh maahtoedaltesem tjïelkestidh goh regijovnaale reeremeåårgane saemien gïelereeremedajvesne. 2. Skuvleaajhtereråållam evtiedidh man åejviedïedte leah saemien jåarhkeskuvle jïh geerveööhpehtimmie fylhkesne. 3. Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelten regijovnaale dïedtem gorredidh jïh nænnoestehtedh, maalleevtiedimmien tjïrrh juktie lïerehtimmiem saemien gïelesne iktedidh dennie 13-jaepien skuvlebaelesne jïh jollebe ööhpehtimmesne. ¶ 1.4 Soejkesjen sisvegen, hammoen jïh struktuvren bïjre ¶ Stilleme jïh ulmie dan soejkesjebarkose leah vijries, juktie dïhte fylhkentjïelten joekehts råållah jïh dïedtebarkoeh saemien aamhtesidie feerhmie. Dan åvteste dle daerpies orreme såemies dïejvesh jïh raasth tjïelkestidh: «Åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem nænnoestehtedh» maahta aalkovistie gaajh jïjnje årrodh. Kultuvrebielie daennie dahkoesoejkesjisnie leah ektiedamme dan kultuvrese mij lea gïelen bïjre, jïh Evtiedimmieråajvarimmieh saemien kultuvredaajrose leah gaertjiedamme dejtie råajvarimmide gusnie gïele jïh kultuvremaahtoe ektesne vuajnalgieh. Vijriesåbpoe vihkeles tjïertestidh fylhkentjïelten råålla jïh dïedte goh regijovnaale evtiedimmieaktööre ij leah akte sjïere dïedte Regijovnaale evtiedimmiegoevtesasse /REG. Gaajhkh goevtesh/etaath fylhkentjïelten gïehtelimmesne aktem dïedtem utnieh regijovnaale evtiedimmiem hoksedh jïjtsh dïedtesuerkine. Daennie soejkesjetjaatsegisnie dle dan åvteste fylhkentjïelten dïedte regijovnaale evtiedimmien åvteste ¶ Pryöveme dahkoesoejkesjem tjyölkehke jih eensi darjodh, ¶ Vijriebasse dle tjoevkesem bïejeme dejtie haestie ¶ Dahkoesoejkesjem dorjeme naemhtie guktie dïhte ¶ Ulmie lea orreme aktem dan tjïelke dahkoesoejkesjem ¶ Vijriebasse akte ulmie soejkesje maahta akte våarome år ¶ saemien raeriestæjjabarkoem tseegkedh fylhkentjïelten reeremisnie. Seamma tïjjen dle dååjrehtamme akte dagkeres barkoe sæjhta vierhtieåtnoem iktedidh jïh dam aaj radtjoestidh. Raeriestæjjabarkoe sæjhta hævvi vienth orre prosjektevierhtieh buektedh jïh lissiehtamme darjomh. Gïelevierhtieh Saemiedigkeste maaksa mahte ållesth dejtie råajvarimmide mah leah ektiedamme Saemielaaken gïelenjoelkedasside jïh fylhkentjïelten guektiengïelevoetebarkose. Dah raeriestamme råajvarimmieh juktie saemien faagh jåarhkeööhpehtimmesne jïh geervelïerehtimmesne nænnostehtedh, leah uvtemes vihties dïedteråållah sjïehtesjidh, jïh daan tjïrrh aktem jearsoesåbpoe jïh vielie daajroes staateles maadthfinansieradimmiem åvtese. Fylhkentjïelten bieleste dle annje vihkeles sjïehteladtedh fleksijbele öörnegidie, guktie saemien lohkehtæjjah maehtieh bielieh sijjen ööhpehtimmiebarkojste evtiedimmiebarkose nåhtadidh, goh learoevierhtieevtiedimmie, viermiebarkoe, maahtoelutnjeme jïh plearoeh. Joekoen åarjelsaemien dajvesne, gusnie learohkelåhkoe naa jïjnjem joekehte jaepeste jaapan, dle gaajh vihkeles dovne kvaliteeten jïh sisvegen gaavhtan lïerehtimmiefaalenassesne saemien learoehkidie, lohkehtæjjah åadtjoeh dovne evtiedimmiebarkojne jïh ööhpehtimmine giehtelidh, jïh akte våarome sjædta jieniebidie lohkehtæjjide jïh jearsoesåbpoe seehtemetsiehkieh saemien lohkehtæjjide. Gosse lea fylhkentjïelten råållan bïjre goh regijovnaale tjåadtjoehtæjja saemien lïerehtimmien åvteste, dle dah ekonomeles konsekvensh sijhtieh viedteldihkie årrodh iktedimmieråajvarimmide mejtie jeatjah aktöörigujmie åtna. Man stoerre fylhkentjïelten finansieradimmie sæjhta årrodh, sæjhta jearohke årrodh gie dam byjjes diedtem åtna jih åeliedimmieh aktööri gaskemsh mej bïjre seamadieh mænngan. ¶ Virjiesåbpoe dle vuesiehtibie guktie dïedte jïh råållah ¶ Minngemes mearhketje kapihtelisnie vuesiehtibie dejtie ¶ ”…….daate gïele lea gaajh håvhtadihks jïh dan åvteste da ¶ ”Dan åvteste maanagïertebarkijh, lohkehtæjjah, learoegærdaltesinie”. ¶ 2.2 Fylhkentjïelten soejkesjh jïh latjkoeh ¶ Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelten politihke saemien gïelese, jieliemasse jïh kultuvrese edtja gaskenasjovnaale aalkoealmetjereaktah jïh nasjovnaale laakevåaromem betnesne utnedh, jïh nasjovnaale samiepolitihken mietie årrodh. Laavenjostoelatjkoen tjïrrh Saemiedigkine 2010-2013 dle Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte, Nordlaantine, ÅarjelTrööndelagine jïh Hedmaarhkine ektine, tjirkeme aktem ”eadtjohke meatandïedtem vaeltedh juktie gorredidh jïh evtiedidh dam saemien kultuvrem jïh siebriedahkejieledem”. Jeatjah regijovnaale soejkesjevierhkh mah leah saemien aamhtesi bïjre Noerhte-Trööndelagesne leah: Fylhkenbieliesoejkesje Sisnjelds Nåamesjevuaman 2009-2012, Regijovnaale evtiedimmieprogramme 2011 jïh Regijovnaale soejkesjestrategije 2012-2016. Fylhkentjïelten reereme saemielaaken gïelenjolkedassijste stuvresåvva Laavenjostoelatjkoste gaskem Saemiedigkiem jïh Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïeltem åtnoen bïjre guektiengïelevoetevierhtijste 2012-2014. ¶ 2.3 Dïedte jïh råållah saemien gïelebarkosne jïh kultuvrebarkosne ¶ STAATE ¶ Staate dam bijjemes dïedtem åtna ihke learohkh maadthööhpehtimmesne reaktam åådtje lïerehtimmiem åadtjodh saemien gïelesne, saaht gusnie årroeminie, jïh ihke lïerehtimmie learoesoejkesjevierhken mietie vadtsåvva. Staateles etaath goh reerenassen darjoje åårganh aktem sjïere dïedtem utnieh saemien utniji reaktajearsoesvoetem vaarjelidh, jïh krööhkedh byögkeles dïenesjh leah saemien årrjoji gïele- jïh kultuvremaadtose sjiehtedamme. ¶ ORD aaj åejviedïedtem åtna reeremen åvteste gïelenjo ¶ ORD fïerhten jaepien aktem staatusem åehpiedahta råa ¶ Maahtoedepartemeente lea tjåadtjoehtæjja lïerehtimmi ¶ Jeatjah gaavhtan dah ovmessie faagedepartemeenth ¶ dam daerpies maahtoem åådtje, guktie laakeviedteldihkie reaktah gïelelïerehtæmman maehtieh illesovvedh. ¶ Saemiedigkie gaskem jeatjah dïedtem åtna daej laavenjassi åvteste: ¶ learoesoejkesjh saemien learoehkidie maadthskuvlesne, jïh saemien gïelese jïh sjïere saemien faagide jåarhkeööhpehtimmesne ¶ mieriedimmieh darjodh saemien sisvegen bïjre dejnie ovmessie faagesuerkine ¶ pedagogeles bïhkedimmie jïh bïevnesh saemien lïerehtimmien bïjre ¶ hoksedh learoevierhtieh gååvnesieh mah leah hijven kvaliteeteste ¶ vierhtieh reerie juktie learoevierhtieh evtiedidh ¶ beavna, jïh learoevierhtieh skuvlide jïh maanagiertide lååjkede ¶ stipendeöörnegh reerie ööhpehtimmien sisnjelen ¶ jïjtse budsjedtepåaste mij edtja reereles vierhtieh maeksedh, jïh maaksoeh dorjemassese jïh learoevierhtieevtiedæmman ¶ vierhtieh/dåarjoeh joekede daase; gïehtelimmie, pedagogeles materijellem darjodh, gïelelïerehtimmie jïh bievne- me,- evtiedimmie- jïh bïhkedimmiebarkoe saemien maanagiertine, jïh maanagiertine saemien maanajgujmie ¶ lïerehtimmie lea sïejhme laaki jïh njoelkedassi mietie (ööhpehtimmielaake §§ 6-2 jïh 6-3). ¶ rektovraatine jaepiej 2009-2014 vaaksjodh guktie tjïelth jïh fylhkentjïelth saemien learoehki reaktah tjïrrehtieh ööhpehtimmielaaken mietie. ¶ telaaken mietie. ¶ hki reaktan bïjre lïerehtimmiem åadtjodhållesth saemien gïelesne. Daate sæjhta jiehtedh Fylhkenålmah tjuerieh hoksedh skuvleaajhterh daajroem utnieh njoelkedassi bïjre dovne dan stïeresne ööhpehtimmien jïh maajhööhpehtimmien ¶ Sjïere dïedte: ¶ FA Nordlaantesne stuvrie, goh gïeleseminaarh, ¶ maajhööhpehtimmiefaalenassine jïh plearoeh, dle jåarhkeskuvlh jïh fylhkentjïelth meatan vaaltasuvvieh seammalaakan goh tjïelth, maadthskuvlh jïh maanagïerth. ¶ Sjïere dïedte: Mænngan Snåase jïh Raavrevijhken tjïelth meatan sjïdtin reeremedajvesne saemien gïelese, dle dovne tjïelten jïh regijovnaale reeremeåårganh Noerhte-Trööndelagesne aktem vijriedamme dïedtem åådtjeme dan åarjelsaemien gïelen åvteste. Laavenjostoelatjkoen tjïrrh Saemiedigkien jïh fylhki gaskem Nordlaante, Noerhte-Trööndelage, ÅarjelTrööndelage jïh Hedmaarhke, dle guejmieh gaskem jeatjah dïedtem vaalteme dan åvteste, sitaate: ¶ Gaajhkh tjïelth dïedtem utnieh lïerehtimmiem faalehtidh ¶ Tjïelth edtjieh aaj sjïehteladtedh ihke saemien maanah ¶ Reaktavåaroemisnie Laakesne maanagïerti bïjre dle ¶ Mieriedimmesne tjïerteste saemien maanah dåarjoem ¶ Tjïelth mah leah saemien reeremedajven sisnjelen, ak ¶ … Fylhkentjïelth aktem sjïere dïedtem utnieh regijovnaale ¶ fylhkentjïelten åejvieladtjh dam seamma dïedtem utnieh goh staateles åejvieladtjh, dejtie gaskenasjovnaale dïedtide jïh nasjovnaale reaktam tjïrrehtidh saemide Nöörjesne… Staate dïedtem åtna mierietsiehkiej åvteste mah darjoeh guktie daate dïedte maahta gorresovvedh. … Saemien kultuvre, jieleme jïh siebriedahkejielede (…) makes soejkesjimmien tjïrrh tjïeltine jïh fylhkine. Reerenassen Dahkoesoejkesje saemien gïelide (2009) aaj bïhkedassh vadta fylhkentjïelti råållese goh regijovnaalepolitihkeles aktöörh: … Sijjen laavenjostoelatjkoej tjïrrh Saemiedigkine, dle fylhberkieh soejkesjimmesne. Reeremereformen tjïrrh dle jïjnjh barkoeh staateste sertiestuvvieh regijovnaale almetjeveeljeme daltesasse. Reerenassese akte ulmie saemien tsevtsemefaamoe jïh meatannænnoestimmie dejtie råajvarimmide mah aarebi lin akte fåantoe man åvteste Saemiedigkie jïh staate edtjin rååresjidh, eah nåakebe sjïdth reformeste. Stoerredigkiebïevnese joekehts alternatijvh buakta juktie saemien iedtjh fylhkentjïeltine vaarjelidh, dejnie suerkine mah staateste sertiestuvvieh. Dasesnie neebnesåvva joekoen Laavenjostoelatjkoeh fylhkentjïelti jïh Saemiedigkien gaskem, gusnie Saemiedigkie nuepiem åådtje prosessh tsevtsedh regijovnaale daltesisnie. ¶ Daaletje Laavenjostoelatjkoe Saemiedigkien jïh åarjelsaemien fylhkentjïelti gaskem (2010-2013) våaroemasse beaja … saemien kultuvre jïh siebredahkejielede leah deadtoven nuelesne dehtie nöörjen stoerresiebriedahkeste gellielaa ¶ Latjkoe edtja viehkiehtidh åarjelsaemien dajvem evtiedidh nasjovnaale saemiepolitihken jïh gaskenasjovnaale åeliedimmiej mietie ¶ Fylhkentjïelten råålla goh regijovnepolitihkeles aktööre hisaemien dajvesne ¶ Guejmieh sijhtieh viehkiehtidh saemien gyhtjelassh biejjikoem saemien gyhtjelassigujmie nænnoestehtedh. ¶ jmie govlesadta ¶ tjïelten, fylhkentjïelten jïh staateles åårgane mah edtjieh dïenesjh vedtedh akten tjïeltese jallh akten bealan aktede tjïelteste reeremedajvesne saemien gïelide ¶ fïerhte fylhkentjïelten jïh staateles åårgane mij edtja dïenesjh vedtedh gaajhkide jallh naakenidie dejstie tjïeltijste reeremedajvesne saemien gïelide, men læjhkan eah abpe laantem feerhmh ¶ Fylhkentjïelten sentralereereme/ gaajhkh etaath ¶ Healsoe- jïh sosijaaleinstitusjovnh ¶ Jåarhkeskuvlh ¶ Gïelenjoelkedassh: § 3-2. Jarkoestimmie laakijste jïh mieriedimmijste saemien gïelese Edtja laakh jïh mieriedimmieh mah stoerre iedtjem utnieh gaajhkide saemide jallh naakenidie saemijste saemiengïelese jarkoestidh. Goerh mah voengesne åtnasuvvieh jallh regijovnaale byögkeles åårganesne edtjieh dovne saemien jïh nöörjen gïelesne årrodh. Seammalaakan bæjhkoehtimmieh byögkeles åårganijste mah joekoen leah ussjedamme gaajhkide jallh naakenidie årroejijstie reeremedajvesne. Fïerhte åårgane tjuara jïjtje jarkoestimmiej åvteste maeksedh. § 3-3. Reakta vaestiedassem saemiengïelesne åadtjodh Gosse aktine voenges byögkeles åårganine govlesadta aktene tjïeltesne reeremedajvesne, dsj. akte tjïelten, fylhkentjïelten jallh staateles åårgane, dle edtja vaestiedassem åadtjodh saemien gïelesne dovne gosse njaalmeldh jïh tjaaleldh åårganine govlesadta. Dastegh saemiengïelesne tjaala akten regijovnaale årrganese, dsj. akte fylhkentjïelten jallh staateles etaate mij aktem dejstie uktsie tjïeltijste dïenesjesuerkine åtna, dle edtja vaestiedassem utnedh saemien gïelesne. Gaajhkesh dam reaktam vaestiedassem åadtjodh saemien gïelesne, jalhts ij leah årroje aktene dejstie tjïeltijste reeremedajvesne. § 3-5. Åtnoe saemien gïeleste healsoe- jïh sosijaaleinstitusjovnine Gaajhkesh mah sijhtieh saemien nuhtjedh juktie jïjtsh iedtjh vaarjelidh aktene regijovnaale jallh voenges byögkeles healsoe- jïh sosijaaleinstitusjovnesne reeremedajvesne, reaktam utnieh dïenesjh åadtjodh saemiengïelesne, dovne njaalmeldh jïh tjaaleldh. § 3-7. Reakta ööhpehtimmiepermisjovnese Jis akte byögkeles åårgane reeremedajvesne maahtoem saemien gïelesne daarpesje, dle barkijh reaktam utnieh ööhpehtimmiepermisjovnem baalhkine åadtjodh juktie dagkeres maahtoem vejtiestidh. Aaj åårganh, mah eah leah saemielaaken gïelenjoelkedassi nuelesne, byöroeh barkijidie permisjovnem vedtedh juktie saemien lïeredh, gosse åårgane maahtoem saemiengïelesne daarpesje. ¶ Maam laake sæjhta jiehtedh riektesisnie? Byögkeles åårganh (institusjovnh/skuvlh/etaath) edtjieh, gosse leah aamhtesi bïjre mah ryöktesth jallh joekoen stoerre iedtjem utnieh gaajhkide jallh naakenidie daejstie saemien årroejijstie: ¶ saemien gïelesne bæjhkoehtidh ¶ njoelkedassh jïh goerh saemien gïelese jarkoestidh ¶ voenges byögkeles reeremeåårgane edtja maehtedh årroejidie dïenesjh vedtedh njaalmeldh jïh tjaaleldh saemien gïelesne ¶ regijovnaale byögkeles reeremeåårgane edtja maehtedh tjaaleldh vaestiedidh saemien gïelesne ¶ permisjovnem baalhkine vedtedh juktie daajroem saemien gïelesne ribledh gosse åårgane dagkeres daajroem daarpesje ¶ … Fylhkentjïelth, fylhkensoejkesjimmien tjïrrh, nuepiem utnieh barkoem iktedidh dejnie saemiengïelen evtiedimmine jïjtse fylhken sisnjelen. … Fylhkentjïelth byöroeh hoksedh maahtoe saemien gïelesne jïh kultuvresne gååvnese, dovne jïjtsh reeremen sisnjelen jïh dej dïenesji sisnjeli mej åvteste dïedtem utnieh. ¶ Laavenjostoelatjkoe Saemiedigkien jïh åarjelsaemien fylhkentjïelti gaskem (2010-2013) tjïerteste aaj byögkeles åejvi- eladtjh dïedtem utnieh aktem eadtjohke meatandïedtem vaeltedh juktie gïelen evtiedimmienuepieh gorredidh. Guejmieh edtjieh….. viehkiehtidh reerenassen Dahkoesoejkesjinie saevaeltedh mah leah gïelereeremedajvese ektiedamme. ¶ Juktie aktem funksjovnelle guektiengïelevoetem sjugnie ¶ Dovne 2012 raajan dle Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte ¶ Fylhkentjïelten guektiengïelevoetedåarjoeh leah åt ¶ Vijriesåbpoe dle dåarjoe vadtasovveme Fylhkengærjagå ¶ Dej råajvarimmiej gaskem mej bïjre laavenjostoe Snåasen ¶ Akte teema mij varke bööti lij aktem åarjelsaemien gïele ¶ eth mah gïeline jih ööhpehtimmine giehtelieh, bæjjese bigkesovvh bielelen dah ektesne berkieh. 2012 raejeste dle åarjelsaemien gïelejarnge Gïelem nastedh tseegkesovvi Snåasesne. Fylhkentjïelte våaroemasse beaja evtiedimmie gïelejarngeste annje edtja aktene laavenjostosne årrodh Fylhkentjïelten jïh Kråangken jåarhkeskuvlen gaskem, mij sov råållesne goh åarjelsaemien vierhtieskuvle lea fylhkentjïelten vihkielommes dåarjoe gïelejarngelaavenjostosne. Kråangken jåarhkeskuvle dïedtem åtna eksamenen åvteste dan geervelïerehtæmman maam Gielem nastedh öörnede. Akte stoerre låhkoe dejstie byjngetje guektiengïelevoetevierhtijste lea Raavrevijhken tjïeltese jåhteme, juktie bielieh finansieradidh prosjekteste . Akte åejvieulmie prosjektine lij åvtebarkoe jïh ohtseme guektiengïeline sjïdtedh, maam tjïelte tsïengelen 2013 raejeste sjïdti. Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte aaj vierhtiejgujmie Regijovnaale evtiedimmieprogrammeste, aktem prosjektem dåårje juktie åarjelsaemien daajroebaanghkem Raavrevijhken tjïeltesne evtiedidh, gusnie ulmie lea dam voenges saemien smaaregem goerehtalledh, jïh aktem åarjelsaemien gïelejarngem tjïeltesne tseegkedh. Raavrevijhken prosjekte juktie voenges smaaregh goerehtalledh lea akte vihkeles barkoe jïjtsisnie, jïh veanhtede daate positijve illedahkh vadta akten vijriesåbpoe evtiedimmiebarkose åarjelsaemien gïeline, jielieminie jïh kultuvrine Sisnjelds Nåamesjevuemesne. Akte daajroebaanghke åarjelsaemien gïelese, goh akte bielie aktede gïelejarngeste Raavrevijhkesne, sæjhta Snåasen tjïelten gïelejarngem nænnoestehtedh, jïh sæjhta akte nuhteligs dåarjoe årrodh dennie laavenjostosne gaskem Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïeltem, Snåasen tjïeltem jïh Raavrevijhken tjïeltem fylhkendaltesisnie. Ihke daerpies aktine daajroebaanghkine, akte vihtiestimmieprosjekte, lea aaj neebnesovveme HiNT’en daerpiesvoetine, dovne goh våarome ööhpehtæmman jïh dotkemasse. Daesnie vihkeles jïjnjh suerkieh maehtieh hijvenlaakan laavenjostedh, jïh ulmie tjuara årrodh vierhtide gaavnedh. ¶ Orre aerviedimmievåarome juktie joekedidh jïh nuhtjedh guektiengïelevoetevierhtide. Dah damtsvæhtah juktie guektiengïelevoetevierhtide joekedidh staeriesovvin 2011, jïh daelie Laavenjostoelatjkoste stuvresuvvieh Saemiedigkien jïh Noerhte-Trööndelagen gaskem, åtnoen bïjre guektiengïelevierhtijste 2012-2014. ¶ Dah orre joekedimmievæhtah guektiengïelevoetedåarjoste sæjhta jiehtedh dåarjoe jorkese aktede maaksoestuvreme ¶ jtie daerpies gïeledïenesjidie evtiedidh, ektiedamme betnie/ gagkestimmiebealan guektiengïelevoetedåarjojste, dle fylhjïh kultuvrem evtiedidh jïh våajnoes darjodh. ¶ Evtiedimmie gïelejarngefunksjovnijste: Akte vihkeles evtiedimmiebarkoe Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïeltese lea gïelejarngefunksjovnh evtiedidh jïh tsenijste sæjhta nåhtojne aaj daesnie båetedh. ¶ Govlehtimmieraeriestimmesne «Regional planstrategi 2012iedtjem åadtjodh sov saemien gïelem nåhtadidh…. Learoesoejkesjevierhkie ¶ Maahtoelutnjeme saemien (LM06S) bïhkedassh vadta ihke gaajhkh learohkh nöörjen skuv- lesne edtjieh hijven daajroeh saemien kultuvren jïh siebriedahketsiehkiej bïjre evtiedidh aktene voenges, nasjovnaale jïh gaskenasjovnaale aalkoealmetjeperspektijvesne. Krïevenasse sjïehtesjimmien bïjre saemien aamhtesijstie jïh saemien kultuvredaajroste ööhpehtimmesne, lissiehtamme ¶ Mubpie bielie ML06’ste jïh ML06S’ste gohtjesåvva Prin ¶ Minngemes bielie learoesoejkesjevierhkeste lea lea ¶ ML06-S lij akte reforme mij edtji hijven ållesth lïerehtim ¶ reaktam utnieh lïerehtimmiem åadtjodh saemien gïelesne, saaht gusnie årroeminie. Gaajhkh skuvleaajhterh edtjieh lïerehtimmiem saemiengïelesne faalehtidh, goh sïejhme ööhpehtimmie jallh alternatijve lïerehtimmievuekieh (maajhööhpehtimmie, vïesehtimmie, gïelebiesie). reeremedajvesne) reaktam utnieh ållesth lïerehtimmiem åadtjodh saemien gïelesne. 3. Saemien dajvi ålkoli: Gaajhkh saemien learohkh maadthskuvleaalterisnie reaktam utnieh lïerehtimmiem åadtjodh saemien gïelesne, jïh ållesth lïerehtimmiem åadtjodh gosse unnemes 10 learohkh aktene tjïeltesne ållesth lïerehtimmiem saemien gïelesne sijhtieh, dan guhkiem unnemes govhte learohkh aajmene dåehkesne. 4. Learohkh mah ållesth lïerehtimmiem åadtjoeh saemien gïelesne eah daarpesjh dam mubpiem nöörjen gïelem utnedh 9. jïh 10. klaassesne. 5. Saemieh jåarhkeskuvlesne reaktam utnieh lïerehtimmiem åadtjodh saemien gïelesne. 6. Lïerehtimmie saemien gïelesne geerve almetjidie saemielaaken § 3-8 voestes lïhtse (- Fiereguhte reaktam åtna lïerehtimmiem åadtjodh saemien gïelesne), edtja dej daaletje njoelkedassi mietie årrodh laakesne geervelïerehtimmien bïjre, jïh laakesne prievieskuvli bïjre dej baalte mieriedimmiegujmie. ¶ Lïerehtimmie edtja öörnedamme årrodh aktede siebreste mij maahta dåarjoem dåastodh / studijesiebrie jïh/jallh maajhööhpehtimmieinstitusjovne mij maahta dåarjoem dåastodh. Dejtie tjïrrehtamme kuvsjide maadthskuvlen suerkine, staate 100 % dåarjoem vadta. Laavenjostoelatjkoe Saemiedigkien jïh åarjelsaemien fylhkentjïelti gaskem (2010-2013) tjïerteste fylhkentjïelti lea åejviedïedte jåarhkeööhpehtimmien åvteste, jïh dïedtem utnieh aktem eadtjohke meatandïedtem vaeltedh juktie saemien gïelem jåarhkedaltesisnie gorredidh jïh evtiedidh. ¶ Guejmieh edtjieh: ¶ staaten jïh tjïelten åejvieladtjh meatan vaeltedh barkosne, jïh viermieh tseegkedh Saemiedigkien jïh sjyöhtehke jåarhkeskuvli gaskem ¶ geervelïerehtimmiem saemien gïeline nænnostehtedh ¶ gïelejarngh tseegkedh Aarbortesne jïh Snåasesne, jïh Aajege saemien gïele- jïh maahtoejarngem vijriesåbpoe evtiedidh Röörosesne ¶ edtja åvtelhbodti daejredh mij åvtese heannede, jïh lissiehtamme staateles dåarjoeh fylhkentjïeltide jïh tjïeltide juktie Maahtoelutnjemem saetniedehtedh ¶ studijeprogrammh darjodh jåarhkeskuvlese mah edtjieh hoksedh gaajhkh learohkh dam ¶ vihkielommes daajroem åadtjoeh saemien histovrijen, kultuvren jïh siebriedahkejieleden bïjre ¶ aktem fleksijbele faagelïerehtimmiem gorredidh saemien båatsosne jïh duedtesne, jïh jienebh lïerehtæjjasijjieh, jïh hoksedh ihke jåarhkeskuvlh nuekies vierhtieh åadtjoeh daan barkose. ¶ Illustrasjovne: Ellen Sara Reiten Bientie ¶ Byögkeles reeremisnie saemien aamhtesijstie dle akte ¶ Nasjovnaale saemiepolitihke akte naa «noere» politihkeles barkoesuerkie, gusnie akte iktemearan jïh varke evtiedimmie dej ovmessie faagesuerkiej sisnjeli. Seamma tïjjen dle annje jïjnje jarkelimmesne jïh pryövemisnie, nov sån aktene prosessesne vielie tjåadtjoen jïh funksjovnelle hammoej vööste. ¶ Dïedte saemien aamhtesi åvteste lea joekedamme gelline suerkine: Staate ovmessie departemeenti tjïrrh, Saemiedigkie, fylhkenålmah, fylhkentjïelth, tjïelth, vierhtieskuvlh maadthskuvle- jïh jåarhkeskuvlen daltesisnie, jolleskuvlh jïh universiteeth. Lissine åarjelsaemien kultuvre- jïh gïelejarngh båetieh, guektiengïelevoeteprosjekth jïh jeatjah gïele- jïh kultuvreprosjekth. Naemhtie guktie saemien siebriedahke lea öörnedamme, gaskem jeatjah aerpievuekien gïele- jïh kultuvreraasth, dle dïedte daamtaj dåaresth jåhta, viertiestamme dejnie sïejhme byögkeles reereminie. ¶ Tjåanghkan daate akte tsiehkie mij dorje guktie geerve ¶ Jeatjah gaavhtan dle daan beajjetje saemiepolitihkesne ¶ Gosse gyhtjelassese båata akten guhkiebasse finansi ¶ reme mah vierhtieh leesieh, goh barkoedåehkie, maahtoe jïh ekonomije, men orrijieh bielelen naan vijriesåbpoe dïbrehtimmiem jallh tjïrrehtimmiem. Daate akte tsiehkie mij guhkiebasse maahta darjodh guktie eerlegevoete jïh legitimiteete nåakebe sjædta akten offensijve saemiepolitihkese åvtese. Gellieh aktöörh aamhtesesuerkien sisnjelen, tjïelkelaakan jiehtieh ihke daerpies buerebe iktedimmine jïh vielie rasjovnelle vierhtieåtnojne. Juktie regijovnaale reeremem gorredidh daaletje laaki, politihken jïh latjkoej mietie, dle daerpies maahtoem jïh funksjovnh nænnoestehtedh mah edtjieh dam saemien perspektijvem vaarjelidh. ¶ Bijjieguvvie, iktedimmie jïh elliesussjedimmie aktene guhkies perspektijvesne, leah vihkeles jis edtja guhkiebasse båetedh daennie barkosne. Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte sæjhta dan åvteste nænnoestehtedh jïh vijriesåbpoe evtiedidh sov iktedæjjaråållam dan barkose saemien aamhtesigujmie. ¶ Dïhte sïejhme daajroe åarjelsaemien kultuvren bïjre lea ¶ Noerhte-Trööndelagen fylhkengærjagåetie lea pijone ¶ Akte dejstie råajvarimmijste maam Fylhkengærjagåetien ¶ Noerhte-Trööndelagesne dle jienebh tjïelth saemien årro ¶ Fylhkentjïelth eekieh jïh juhtieh gærjabusside. Gærjabu ¶ Daerpies seamma mierietsiehkieh sjïehtedidh dejtie ¶ Aamhtese byöroe prijoriteetem åadtjodh gosse Laaven ¶ Fylhkengærjagåetien saemien kultuvreprosjekte ij leah ¶ 3.3 Haestemh saemien jåarhkeööhpehtæmman jïh geervelïerehtæmman ¶ Noerhte-Trööndelagesne dle Kråangken jåarhkeskuvle mij dïedtem åtna lïerehtimmien åvteste åarjelsaemien gïelesne jïh geervelïerehtimmesne jåarhkedaltesisnie. Skuvle ööhpehtimmiem vadta åarjelsaemien gïelesne jïjtse learohkedåahkan skuvlesne, jïh learoehkidie jeatjah jåarhkeskuvline fylhkesne maajhööhpehtimmien tjïrrh. Maajhööhpehtimmiem aaj vadta åarjelsaemien learoehkidie jeatjah fylhkine. Skuvle duedtiem faalehte goh jåarhkekuvsjh jïh lïerehtimmie båatsoefaagen sisnjelen. Jienebh noerh sjïehtedamme faalenassh / alternatijve faalenassh åadtjoeh faageprievien vööste duedtesne jïh båatsoefaagesne. Vijriesåbpoe dle skuvle dïedtem åtna ööhpehtimmiefaalenassem öörnedidh jeatjah saemien gïeline mej mietie gihtjie jåarhkeööhpehtimmesne. KJS dïedtem åtna latjkoej åvteste juktie maajhööhpehtimmiem åestedh noerhte- jïh julevsaemien gïelesne, jïh faalenassem iktede. Dej minngemes golme skuvlejaepiej dle KJS saemien gïelelïerehtimmiem vadteme uktsie learoehkidie, joekedamme vijhte jåarhkeskuvline. KJS aaj eksamenedïedtem åtna geervelïerehtimmiekuvsji åvteste åarjelsaemien gïelesne, mejtie Gïelem Nastedh Snåasesne tjïrrehte. ¶ Vierhtieskuvledïejvese Politihkeles stuvreme Maahtoedepartemeentesne lea tjuvtjiedamme Kråangken jåarhkeskuvlese, Noerhte-Trööndelagesne, jïh Röörosen jåarhkeskuvlese /Aajege gïele- jïh maahtoejarngese Röörosesne, Åarjel-Trööndelagesne, goh åarjelsaemien vierhtieskuvlh lïerehtimmiefaalenassen åv- teste jåarhkedaltesisnie jïh geervelïerehtimmesne, abpe åarjelsaemien dajvese. ¶ St.bïevnesisnie 28 – Saemiepolitihken bïjre, tjåådtje kap. 2.3.2. Åarjelsaemien regijovnh jïh institusjovnh: … Kråangken jåarhkeskuvle dïedtem åtna ietniengïelelïeskuvlide vadta åarjelregijovnen sisnie jïh ålkolen. Vierhtieskuvledïedte sæjhta jiehtedh aktem lïerehtimmiefaalenassem vedtedh åarjelsaemien gïelesne, geervelïerehtimmesne, båatsosne jïh duedtesne ovmessie skuvlide jieniebinie fylhkine åarjelsaemien dajvesne. ¶ Dah åarjelsaemien vierhtieskuvlh aaj dïedtem utnieh ¶ Dïejvesisnie vierhtieskuvle dle aaj veanhtede dah skuvlh ¶ Gïelelïerehtimmie åarjelsaemien gïelesne lea dovne ¶ Öörnedimmie jïh iktedimmie maajhööhpehtimmiefaa ¶ Annje dle eah gaajhkh learohkh sijjen lïerehtimmiereak ¶ Ööhpehtimmiem sjïehtedidh aktegs learoehkidie ovmes ¶ Daate lea gaajh nåake skraejrien gaavhtan dejtie saemien ¶ Dïhte råålla goh åarjelsaemien vierhtieskuvlh Röörosen ¶ Gosse vierhtieskuvleråållam åådtjeme dan saemien lïe ¶ hfinansieradimmie staateles åejvieladtjijste, juktie vierhtieskuvlide juhtedh. Gellien aejkien dle dam ovreaktam tjïertestamme staaten åejvieladtjide, gaskem doh laavenjassh mej åvteste dïedtem åtna/laakeviedteldihkie krïevenassh saemien lïerehtimmiefaalenasside jïh vierhtieåtnoem. Guktie daan beajjetje tsiehkie lea åarjelsaemien vierhtieskuvline, dle ij gåaredh learoesoejkesjem Maahtoelutnjemem saemien dåarjedidh, jallh vihkeles jïh daerpies evtiedimmiebarkoejgujmie gïehtelidh. Dan åvteste dle gaajh daerpies skodtedh dïedtem formaliseridh dejtie åarjelsaemien jåarhkeskuvlide mah leah vierhtieskuvlh, jïh dan tjirrh aktem jearsoesåbpoe maadthfinansieradimmiem åadtjodh juktie dejtie saemien lïerehtimmiefaalenasside juhtedh. Learoevierhtiedåeriesmoere Dan åvteste learoegærjah saemiengïelesne fååtsieh dle dïhte akte stoerre haesteme gïelelïerehtæmman. Lohkehtæjjah bietskedieh, lijmesjieh, kopijeradieh, jïh jïjtje dalhketjh evtiedieh ööhpehtæmman. Jïjtjedorjeme dalhketjh eah dan jïjnjem åtnasovvh jeatjah lohkehtæjjijste. ¶ Saemiedigkie, mij dïedtem åtna saemien learoevierhtieh evtiedidh, sov Strategeles soejkesjisnie learoevierhtieevtiedæmman (2009-2012) jeahta: ¶ Akte dejstie stööremes haestiemijstie lea tjaelijh dåårrehtidh learoevierhtieprosjektide. Joekoen prosjektide åarjel-jïh julevsaemien gïelesne. ¶ Learoevierhtieevtiedimmie lea jearohke dejstie vierhtijste jïh prijoriteradimmijste mejtie Saemiedigkie vadta. Jis edtja buektiehtidh åarjelsaemien learoevierhtieh evtiedidh abpe skuvlebaalan, dle daerpies guhkies soejkesjigujmie mah leah guhkebe goh dah sïejhme soejkesjeboelhkh mah njieljie jaepieh ryöhkoeh. Jarkoestimmie gærjijste aktene seerijesne aalka maaje voestes klaasseste, jïh dle tjöödtjeste mænngan gosse jollebe daltesidie båata. Jåarhkeskuvlesne dle learoegærjah eah annje åarjelsaemien gïelesne gååvnesh. Jïjnjh åarjelsaemien lohkehtæjjah sijhtieh viehkiehtidh orre learoevierhtieh evtiedidh. Men barkoe- jïh seehtemetsiehkie ¶ Illustrasjovne: Ellen Sara Reiten Bientie ¶ Akte naa vijries buerkiestimmie lea dorjesovveme da ¶ Dah leah åajvahkommes sjïere råajvarimmieh, ektie ¶ Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte lea dïhte aajne ¶ iktedæjjaråållam vijriesåbpoe evtiedidh dejtie ovmessie aktööridie mah guektiengïelevoetine berkieh fylhkesne». Daan biejjien ij guhte åejviedïedtem utnieh saemien aamhtesi åvteste fylhkentjïelten reeremisnie. Akte barkije Goevtesisnie regijovnaale evtiedæmman /GRE jïh akte barkije Goevtesisnie lïerehtæmman / AVGO saemien aamhtesh utnieh goh bieliedïedte fiereguhtene faagesuerkesne. Vaenie daajroe barkiji luvnie fylhken reeremisnie saemielaaken gïelenjoelkedassi bïjre jïh maam dah raaktan sijhtieh jiehtedh. Saemien kultuvredaajroen bïjre dle seamma haesteme. Noerhte-Trööndelagen fylhkengærjagåetie aktem vihkeles pioneerebarkoem dorjeme prosjektine . Prosjekten tjïrrh dle jïjnjh dååjrehtimmieh åådtjeme, jïh akte stoerre viermie tseegkesovveme ovmessie suerkiejgujmie faagesuerkien sisnjelen, dovne fylhkesne jïh jeatjah fylhkine. Prosjekte ij leah jåarhkeme mænngan 2011. Dïedtebarkoeh jïh råållah gïelerjarngelaavenjostosne tjïelkestidh akte vihkeles laavenjasse sjædta dan regijovnaale reeremasse saemien aamhtesijstie. Daesnie Saemiedigkie tjïerteste Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte tjuara aktem iktedimmieråållam utnedh, guktie guektiengïerth barkoe ij dorjesovvh. Fylhkentjïelte vuajna akte vihkeles barkoe dej ovmessie gïelejarngide iktedidh, jïh gïelejarngebarkojde tjïrrehtidh, jis edtja vierhtide eensilaakan nuhtjedh mah åarjelsaemien gïeline jïh kultuvrine berkieh fylhkesne. Aaj gosse lea man jïjnjh åvtelhbodti prosjekth mah dorjesuvvieh, dle jeenjesh jeahteme ihke daerpies sinsitniem bievnedh, buerebelaakan iktedidh, dibrehtidh jïh vijriesåbpoe barkedh soejkesjamme råajvarimmiejgujmie. Govlesadtemeforume saemien aamhtesidie NoerhteTrööndelagesne lea akte hijven gaavnedimmiesijjie gusnie ovbyjjeslaakan digkede jïh bïevnesh juaka, men ij naan byjjes råållam utnieh, vaallah goh nænnoestimmiefaamoe jallh govlehtimmiesuerkie gænnah, gosse voernges soejkesjevierhkieh soejkesje jïh aamhtesh gïetede mah leah saemien tsiehkiej bïjre fylhkesne. Saemiedigkie jïh Gaskedajven Båatsoetjïelte govlehtimmiesuerkine åtnasuvvieh muvhtine soejkesjeaamhtesinie, men dïhte saemien perspektijve annje saaht guktemslaakan gorresåvva fylhkentjïelten reeremisnie. ¶ Åeniedamme: Dan åvteste daate akte joekoen geerve aamhtesesuerkie, ij ¶ St.bievnese nr 28 (2007-2008) Saemiepolitihke aaj tjïer ¶ Raeriestæjja edtja lihke gaskesem utnedh dejnie saemien ¶ naale gïelereeremåårgane, dle tjuara aktem sjïere dïedtem vaeltedh regijovnaale barkoen åvteste åarjelsaemien aamhtesigujmie – aaj jeatjah fylhkentjïeltide. ¶ departemeentigujmie mah dïedtem utnieh, juktie dam urremes daajroem nasjovnaale saemiepolitihken bïjre utnedh ¶ årrodh jïh laavenjostose bööredidh jeatjah siebriedahkeaktöörigujmie mah dïedtem utnieh saemien aamhtesi åvteste, goh HiNT, tjïelth, Fylhkenålma, geajnoesuerkie, skïemtjegåetie, pollise, gærhkoe, NAV jïh jienebh. ¶ eremisnie båatsoen, arealereeremen, museumebarkoen, ööhpehtimmien/lïerehtimmien, fealadassen, jielemeevtiedimmien jïh kultuvren sisnjeli ¶ saemien siebride meatan vaeltieh gaajhki bïjr mah govlehtimmiem krievieh. Dellie maahta dam sjïere saemien raeriestæjja moenehtsem hiejhtedh. Aamhtesegïetedimmie saemien aamhtesijstie Fylhkenraaran Kvaliteetem gorredidh beetnehohtsemidie prosjektide/råajvarimmide rååresjimmien jïh ektiefinansieradimmien tjïrrh Saemiedigkine. Viehkiehtidh politihkeles viehkine Saemiedigkien jïh sjyöhtehke faagedepartemeenti vööste gosse lea ohtsemi bïjre stuerebe prosjektide ¶ Krïevenassh raeriestæjjese: ¶ Noerhte-Trööndelagesne ¶ Dïedte/ekonomije: Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte ¶ Fylhkentjïelte laavenjostoelatjkoem åtna Snåasen tjïelti ¶ Gïelekonsulente maahta aaj viehkiehtidh gïehtjedimmmi ¶ kentjïelten goevtesinie /dïedtesuerkine åahpenieh saemielaaken gïelenjoelkedassigujmie ¶ barkijidie iktedidh ¶ 1. 1Vuarjasjidh mejtie daerpies åarjelsaemien gïele- jïh jallh kultuvremaahtojne gosse barkoeh bieljele/ orre barkijh seehtie baenieklinihkine Snåasesne jïh Namsskogesne, mij Raavrevijhken tjïeltine laavenjostoe baeniehealsoedïenesjen bïjre. 2. Maahtoelutnjemem åarjelsaemien gïele- jïh kultuvredaajrosne sjïehtesjidh sisnjelds soejkesjinie maahtoe- jïh barkoedåehkieevtiedæmman. 3. Obligatovreles meatan årrodh sjïere sjïehtedamme teemakuvsjine goevtesasse/ aalkoekuvsjh orrebarkijidie. 4. Almetjehealsoesoejkesjem åarjelsaemien gïelese jarkoestidh. 5. Guektiengïelen sjiltadimmiem tjïrrehtidh sisnjielisnie goevtesisnie Fylhken gåetesne, jïh ålkolen/sisnjeles guektiengïelen sjiltadimmie baenieklinihkine guektiengïelevoetetjïeltinem fylhkesne. 6. Guektiengïelen sjiltadimmiem ålkoelisnie vuarjasjidh jeatjah baenieklinihkine. ¶ Dïedte/laavenjostoeguejmie: Noerhte-Trööndelagen fylh- kentjïelte/åarjelsaemien gïelejarngh. ¶ Råajvarimmie 4: Kuvsjh faalehtidh betniedaajaamhtesegïetedæjjide. ¶ Våarome: Gaajhkine faagesuerkine daerpies vielie maahto- jne, juktie maehtedh dam saemien perspektijvem gorredidh goh akte sïejhme teema fylhkentjïelten aamhtesegietedïmmesne jïh reeremisnie. ¶ Råajvarimmien bïjre: Kuvsjepaahke byöroe aktem sïejhme betniebieliem utnedh, jïh dam maehtedh sjïehtedidh ovmessie tsiehkide/dongkijidie. Iemie laavenjostoeaktöörh sijhtieh årrodh åarjelsaemien gïelejarngh jïh HiNT juktie kuvsjh öörnedh. ¶ Aajkoe: Daajroem saemien tsiehkiej bïjre evtiedidh jïh or- restehtedh jïjtse siebresne. ¶ Dïedte/laavenjostoeguejmie: Noerhte-Trööndelagen fylh- kentjïelte /åarjelsaemien gïelejarngh Noerhte-Trööndelagesne; HiNT jïh Kommunenes sentralforbund. ¶ Råajvarimmie 5: Åarjelsaemien teemah sjïehkendægkan. ¶ Våarome: Daerpies lissiehtamme daajrojne saemien siebrie- dahketsiehkiej bïjre jis edtja maehtedh dam saemien perspektijven gorredidh fylhkentjïelten politihkeles darjoemisnie. ¶ Illustrasjovne: Ellen Sara Reiten Bientie ¶ … Saemien sijjienommh sjiltine nåhtadidh (sijjienomme ¶ Soejkesjamme geajnoesjilth saemien sijjienommigujmie bæjjese bïejedh mænngan goh Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte guektiengïelen reeremeåårganine sjïdti, men daan mearan dle daate barkoe ij dan jïjnjh illedahkh vadteme. Saemien nommh åtnasuvvieh gellene lehkesne fylhkesne. Åajvahkommes dle ajve dah saemieh dah mah daejrieh jïh nuhtjieh daejtie nommide, maaje bielelen doh jeatjah almetjh eah daejrieh dah gååvnesieh gænnah. ¶ Råajvarimmien bïjre: Sijjienomme tjuara uvtemes jååhkesjamme jïh tjaalasovveme årrodh Sentralt stedsnavnregisterisnie. Dïhte mij lea vihkeles jis edtja saemiengïelesne sjiltadidh, lea mejtie dïhte saemien nomme åtnasåvva almetjijstie mah desnie årroeh. Laake ij naan joekehtsem darjoeh dej dajvi gaskem mah leah saemien gïelen reeremedajven sisnjelen jallh ålkolen. Jienebh saemieh jiehtieh Statens kartverk aktem hijven barkoem dorjeme gosse tjaalasovveme jïh nuhtjeme saemien nommh kaarhtine. Dan åvteste maahta joe dallah aelkedh jïjnjh jååhkesjamme sijjienommh nuhtjedh sjiltadimmesne. Aalkovisnie sæjhta iemie årrodh sijjie- jïh geajnoesjiltadimmmine fylhkengeajnojne dejnie dajvine gusnie saemieh årroeh, jïh/jallh histovrijen mietie saemieh nåhtadamme. Edtja sijjienommh sjiltadæmman sjilteåejvieladtjese raeriestidh, amma dïhte mij lea geajnoen aajhtere. Regijovnekontovre lea sjielteåejvieladtje rijhkegeajnoej jïh fylhkengeajnoej åvteste (tjïelte tjïelten geajnoej åvteste, jïh dovne tjïelte jïh regijovnekontovre sjielteåejvieladtjh privaate geajnoej åvteste). Sjilteåejvieladtje kvaliteetem gorrede dejtie raeriestamme sijjienommide Statens kartverkine, åvtelen sjiltide dongkoe jïh bæjjese beaja. Geajnoesuerkie tjïeltine ektine sjæjsjele gusnie edtja sjiltide bïejedh, mij voenges daajroem sjiltenommi bïjre åtna. Sæjhta maereles årrodh dovne nöörjen jïh saemien nommigujmie seamma sjiltesne. ¶ Aajkoe: Gosse dovne saemien jïh nöörjen nomme seamma sjiltesne åtnasuvvieh, dle sæjhta dovne dam saemien gïelem våajnoes darjodh jïh vuesiehtidh saemieh dajvesne årroeh, jïh vuesiehtidh daelie aktene guektiengïelen jïh guektienkultuvrelle årromedajvesne. Akte illedahke destie maahta årrodh tjåenghkies goerkese, respekte jïh tjetskehkevoete. Seamma tijjen sæjhta sån aaj skreejredh jåarhkedh båeries nommh gorredidh jïh åtnose vaeltedh, jïh aaj dam vihkeles kultuvredaajroem mij lea ektiedamme dejtie, dovne dejtie nöörjen almetjidie jïh saemide. ¶ Dïedte/laavenjostoeguejmieh: Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte/Regijovnekontovre, Luvlie Nåamesjen Dajve jïh åarjelsaemien gïelejarngh. ¶ Aalkovisnie sæjhta daerpies årrodh aktine vijriedamme ¶ 3. Åarjelsaemien voessem/lïerehtimmiepaahkem evtiedidh maam maanagïerth jïh skuvlh maehtieh löönedh ¶ Råajvarimmien bïjre: Learoevierhtieh aktene åarjelsaemi- en voessesne maehtieh årrodh lidteratuvre, daeverh, filmh, guvvieh, musihkh, dïrregh, histovrijh jïh mahte saaht gaajhkem, mah edtjieh dïrreginie årrodh juktie åarjelsaemien aerpievuekien daajroem buektedh. Tjuara lïerehtimmiepaahkide sjïehtedidh dejtie ovmessie daltesidie ööhpehtimmesne, maanagïerteste dovne jolleskuvlh/universiteett. Fïerhten voessese tjuara aaj bïhkedimmiem lohkehtæjjide darjodh. ¶ Aajkoe: Viehkiehtidh guktie gaajhkh maanah, learohkh jïh studenth gaajhkine daltesinie ööhpehtimmesne åarjelsaemien dajvesne daajroem åadtjoeh åarjelsaemien histovrijen, kultuvren jïh siebriedahkejieleden bïjre. ¶ Dïedte/laavenjostoeguejmieh: Noerhte-Trööndelagen fyl- hkentjïelte/jeatjah åarjelsaemien fylhkentjïelth jïh Saemien Sijte. ¶ 4.4 Evtiedimmieråajvarimmieh saemien jåarhkeööhpehtæmman jïh geervelïerehtæmman ¶ Råajvarimmie 9: Kråangken jåarhkeskuvlen råållam dibrehtidh jih formaliseradidh goh åarjelsaemien vierhtieskuvle ¶ Våarome/histovrihke: Akte guhkies barkoe orreme barkoela- avenjassh tjïelkestidh jïh staatusem formaliseradidh åarjelsaemien vierhtieskuvlide, Kråangken jïh Aajege/Röörosen jåarhkeskuvlh. Dovne fierhte skuvle, åarjelsaemien fylhkentjïelth jïh Fylhkenålma Nordlaantesne leah daerpiesvoetem veele vuesiehtamme jïh tjïertestamme gellien aejkien. Dåeriesmoere lea dïhte stoerre gåhkoe gaskem dam barkoem skuvlh daan biejjien darjoeh, desnie meatan daerpies evtiedimmieråajvarimmieh juktie ulmiem jaksedh akten seammavyörtegs gïelelïerehtimmien bïjre, jïh maadthfinansieradimmiem vierhtieskuvlestillemistie. ¶ Råajvarimmien bïjre: Jaepine 2011 jïh 2013 dle dovne reereles jïh politihkeles tjåanghkoeh orreme Saemiedigkine, Maahtoedepartemeentine jïh Orrestehteme- jïh Reeremedepartemeentine. Daan mearan dle ij leah daate vihties illedahkh vadteme. Saemiepolitihkeles stuvreme Noerhte- jïh ÅarjelTrööndelagen fylhkentjïeltine sijhtieh daejnie aamhtesinie vijriesåbpoe barkedh. Saemiedigkie sæjhta politihkeles dåarjoem vedtedh daan barkose. ¶ Vierhtieskuvleråålla lea evtiesovveme, jïh daan biejjien dle ¶ Maahtoelutnjeme 2006 bïhkedassh vadta ihke gaajhkh ¶ Nov lea daajroes dïhte mij Maahtoelutnjemisnie tjåådtje ¶ Gosse kreava saemien aamhtesh jih saemien kultuvre ¶ kan evtiedidh learoehkidie jåarhkedaltesisnie, aaj geervelïerehtimmie. Jis skuvle edtja dïedtem utnedh dam saemien maajhööhpehtimmiefaalenassem öörnedidh fylhkesne, dle daerpies fokusem lissiehtidh jïh vierhtieåtnoem nænnoestehtedh dan reereles barkose. Sæjhta aaj akte iemie barkoe KJS’se nïerhkedh jïh HiNT’ine laavenjostedh kuvsji/minngieööhpehtimmien bïjre saemien kultuvre- jïh siebriedahkedaajrosne jåarhkeskuvli lohkehtæjjide Noerhte-Trööndelagesne. ¶ Aajkoe: 1) Gorredidh jïh vijriesåbpoe evtiedidh saemien gïelh, båatsoem jïh duedtiem goh faagh jåarhkeööhpehtimmesne/ geervelïerehtimmesne, jïh kvaliteetem gorredidh maajhööhpehtimmiefaalenassesne saemien gïelesne. ¶ 2) Viehkiehtidh saemien kultuvremaahtoem lissiehtidh lohkehtæjjaj luvnie, mij lea eevre daerpies ihke jåarhkeskuvlen learohkh Noerhte-Trööndelagesne edtjieh dam vihkielommes daajroem saemien histovrijen, kultuvren jïh siebriedahken bïjre åadtjodh ¶ Dïedte/laavenjostoeguejmieh: Noerhte-Trööndelagen fylh- kentjïelte/HiNT jïh åarjelsaemien gïelejarngh. ¶ Tjuara råajvarimmiem ektesne vuejnedh dejnie barkojne mij dorjesåvva juktie Kråangken jïh Röörosen jåarhkeskuvlh/Aajegem formaliseradidh goh åarjelsaemien vierhtieskuvlh. ¶ Råajvarimmie 11: Åarjelsaemien learoevierhtiee- vtiedimmie jåarhkeskuvlen daltesasse ¶ Våarome jïh staatuse: Ij naan learoevierhtieh gååvnesh faa- gese åarjelsaemien Maahtoelutnjemen mietie jåarhkskuvlen daltesasse. Learoehvierhtietsiehkie lea dan åvteste prååsehke, jïh fïerhte lohkehtæjja tjuara jïjtje learoevierhtieh darjodh. Lohkehtæjjah materijalem jïjtje evtiedieh maam sijjen ööhpehtimmesne nuhtjieh. Byöroe dan åvteste learoevierhtieh evtiedidh jïh öörnedidh, guktie jienebh maehtieh dejtie nuhtjedh. Fylhkenålma Nordlaantesne lea raeriestamme dïedtem, juktie åarjelsaemien learoevierhtieh evtiedidh jåarhkedaltesasse, jåarhkeskuvlide Kråangkesne jïh Röörosesne bïejedh. Dan åvteste dle Noerhte-jïh Åarjel-Trööndelagen fylhkentjïelth skraejriem vaalteme akten åvteprosjektese, mij edtja salkehtidh mejtie nuepie aktem digitaale learoevierhtiem evtiedidh jåarhkedaltesasse. ¶ jåarhkeskuvlen daltesisnie. Dïedte/laavenjostoeguejmieh: Noerhte-Trööndelagen Fyl- hkentjïelte/Åarjel-Trööndelagen Fylhkentjïelte, Fylhkenålma Nordlaantesne jïh Saemiedigkie. ¶ Tjuara råajvaimmiem ektesne vuejnedh barkojne mij dorjesåvva juktie Kråangken jïh Röörosen jåarhkeskuvlh/Aajegem formaliseradidh goh åarjelsaemien vierhtieskuvlh. ¶ Illustrasjovne: Ellen Sara Reiten Bientie ¶ Dej minngemes jaepiej dle åarjelsaemien lïerehtimmie maadthskuvlesne aktene jarkelimmieprosessesne orreme, gusnie saemien learohkh vielie goh aarebi edtjieh lïerehtimmiem åadtjodh saemien gïelesne jïh saemien faagine sijjen hiejmeskuvline, maam aarebi internaateskuvline åadtjoejin. Skuvleaajhterh bielelen maehteles barkijh edtjiegh alternatijve lïerehtimmiem saemien gïelesne faalehtidh maajhööhpehtimmien tjïrrh, akte dïenesje maam såemies saemien skuvlh vedtieh (vierhtieskuvlh) jïh gïelejarngh. Lissine maajhööhpehtæmman/lïerehtæmman nedtesne dle lïerehtimmiefaalenasse aaj maahta minneden lohkehtæjja jïh gïelebiesieh årrodh. Juktie naemhtie guhkiem orreme dle gelliesåarhts vuekieh jïh sjïehtedimmieh evtiedamme. ¶ 5.2 Daatavåarome ¶ Daennie bielesne dahkoesoejkesjistie dle iemie sjïdti abpe ööhpehtimmiem ektesne vuejnedh, maanagïerten raejeste dovne jåarhkeskuvlem, guktie rïektesisnie dle skuvlebaelie 19 jaepieh ryöhkoe. Akte bijjieguvvie lea dorjesovveme dehtie saemien gïelelïerehtimmiefaalenasseste åarjelsaemien dajvesne skuvlejaepide 2010/2011 jïh 2011/2012 (vuartesjh Våarometjaatsegem, lissietjaalege nr. 1.) Bijjieguvvie lea dorjesovveme dejstie bïevnesijstie mejtie saemien vierhtieskuvlh maadthskuvle- jïh jåarhkedaltesisnie, Fylhkenålma Finnmarhkesne, Nordlaantesne, Noerhte-jïh Åarjel-Trööndelagesne, sjyöhtehke fylhkentjïelth jïh tjïelth leah vadteme. Daerpies orreme bïevnesidie ovmessie suerkijste gellie aejkieh gïehtjedidh, dan åvteste desnie gusnie vaenie learohkh dellie dah eah byögkeles statistihkine tjaalasovvh persovnevaarjelimmien gaavhtan. Naa sïejhme åarjelsaemien maanide oktegh jallh ajve naan gille årrodh gïelelïerehtimmesne! Vijriesåbpoe dle aktem gïhtjemegoerehtimmiem tjïrrehtamme gaajhkine tjïeltine mah saemieh almetjelåhkosne utnieh Noerhte-Trööndelagesne, ållesth 21 tjïelth 24 tjïeltijste (vuartesjh Våarometjaatsegem, lissietjaalege nr. 2). Prosjekteboelhken aaj bïevnesh tjöönghkeme aarebi goerehtimmijste, dotkemistie jïh statistihkeste, seminarijste jïh byjrehtallemijstie/soptsestimmijste ovmessie aktöörigujmie faagesuerkien sisnjelen. Daehtie daatavåaroemistie dle aktem buerkiestimmiem dorjeme daan beajjetje saemien gïelelïerehtimmien bïjre fylhkesne. Ulmie lea orreme aktem dan hijven goerkesem ¶ Illustrasjovne: Ellen Sara Reiten Bientie ¶ akten seammavyörtegs skuvlen bïjre geatskanidh (NF-reektehste nr. 1/2012 – Mot en likeverdig skole?) ¶ Statistihke learoehkidie maadthskuvlesne åarjelsaemien faagegievlesne, vuesehte boelhken 2005/2006 – 2011/2012 dle learohkelåhkoe vaananamme, 123 learoehkijstie 94 learoehkidie. Åarjelsaemien voestesgïeline lea læssanamme, men dan åvteste dan soe vaenie learohkh, dle daate ij dan våajnoes sjïdth statistihkesne. Learohkh åarjelsaemien mubpiengïeline leah vaananamme 31 %. Åehpies taallh dam seamma evtiedimmiem vuesiehtieh dejtie learoehkidie jåarhkeööhpehtimmesne åarjelsaemien faagegievlesne (Samiske tall forteller 5, nr. 1/2012). ¶ Mahte gaajhkh dotkemeilledahkh, politihkeles soejkesjh jïh stuvremetjaatsegh, learoeinstitusjovnh jïh ij goh unnemes; saemien eejhtegh jïh maanaj dååjrehtimmieh gïelelïerehtimmine, vuesiehtieh dïhte stööremes haesteme gosse edtja saemien maanah aktem seammavyørtegs gïelelierehtimmiefaalenassem vedtedh, lea maehteles gïelebarkijh fååtesieh. Mahte 70 % tjïeltijste Noerhte-Trööndelagesne mah saemien maanah maanagïerte-jïh skuvleaalterisnie utnieh, aaj vaestiedieh dïhte stööremes haesteme lea faeties gïelemaehteles maanagiertebarkijh jih lohkehtæjjah, gosse edtja saemien maanaj reaktah saemien gïelelïerehtæmman illedh. ¶ 5.4 Daan beajjetje gïelelïerehtimmiefaalenasse Noerhte-Trööndelagesne ¶ Gosse lïelelïerehtimmiefaalenassen bïjre dle daah ovmessie vuekieh fylhken tjïeltine: ¶ Dejstie uktsie tjïeltijste mah vaestiedin dah saemien maanah utnin muvhtine dejstie tjïelten maanagiertijste, dle lij njieljie mah eah lin naan sjïere saemien faalenassh sjïehteladteme. Akte tjïelte aktem jïjtse saemien maanagiertem åtna, doh jeatjah faalenassh lin viesehtimmie, saemien kultuvrefaalenasse jïh saemien gïelefaalenasse gööktine golme tjïeltine. ¶ Dejstie 13 tjïeltijste mah vaestiedin dah saemien maanah maadthskuvleaalterisnie utnin, dle vijhte vaestiedin dah saemien learohkh utnieh mah eah naan gïelelïerehtimmiefaalenassem åadtjoeh gænnah! ¶ Dej jeatjah tjïelti gaskem dle akte tjïelte aktine jïjtse saemieskuvline/internaatine, jïh lissine golme tjïelth daam faalenassem nuhtjieh naakenidie sijjen saemien learoehkijstie. Doh jeatjah faalenassh leah dovne maajhööhpehtimmie, saemien lohkehtæjja stïeresne, mïnneden lohkehtæjja jïh gïelebiesieh. Såemies tjïelth jienebh ovmessie faalenassh ¶ Gosse saemien learohkh annje eah sijjen reaktam iet ¶ Dah stoerre joekehts sisvegasse jïh kvaliteetese saemien ¶ lenasseste skuvlen aarkebiejjien ¶ dovne dah haestemh mah leah dïhte våarome, jïh aajkoe dejtie sjïere maallide. Vijriesåbpoe sæjhta haestemh årrodh mah leah daan dahkoesoejkesjen mieriej ålkolen. Vuesiehtimmien gaavhtan ihke daerpies lissiehtamme maadthdåarjojne maajhööhpehtæmman, jallh tsiehkieh mah leah mierietæjmoetaallen bïjre maadthskuvlesne. ¶ Daesnie staaten åejvieladtjh tjuerieh daerpies jarkelimmieh darjodh. Gosse læjhkan veeljeme daejtie haestiemidie buerkiestidh, dle juktie vuesiehtidh daerpies ovmessie råajvarimmiejgujmie ovmessie daltesinie. ¶ Dennie vijriesåbpoe barkosne juktie råajvarimmieh jïh maallh tjïrrehtidh, dle tjuara akte vihkeles ulmie årrodh dååjrehtimmieh jïh daajroeh vijriesåbpoe buektedh saemien skuvleaarkebiejjeste voengesne, dotkemebyjresidie, ööhpehtimmieinstitusjovnide jïh åejvieladtjide mah dïedtem utnieh gaajhkine daltesinie; Orrestehteme- jïh reeremedepartemeente, Maahtoedepartemeente, Ööhpehtimmiedirektovraate, Nordlandsforskning, HiNT, Fylhkenålma Noerhte-Trööndelagesne jïh Nordlaantesne, åarjelsaemien gïelejarngh, fylhkentjïelth jïh tjïelth. ¶ Ruvtijnh jïh sijjieh utnedh gusnie daajroem jïh bïevnesh juaka maehtieh aktem tjåenghkies goerkesem buektedh, mij vihth daerpies jis iktedimmie edtja buerebe sjïdtedh jïh råajvarimmieh utnedh mah leah stuvreme akten ulmien vööste. ¶ Åarjelsaemien gïelelïerehtimmien gaavhtan dle joekoen vihkeles aktem buerebe laavenjostoem tseegkedh jïh evtiedidh geografeles jïh reeremeraasti jïh daltesi dåaresth. ¶ Guvvie: Samien Sijten guvvievåarhkoe/guvvievaeltije: Piere Joma ¶ engïelenvoetese jïh jienebekultuvrelle maadtose. Akte regijovnaale åarjelsaemien raeriestimmiedïenesje, vielie funksjovnigujmie goh aktene sïejhme raeriestimmie-/ karrijeerebïhkedimmesne, byöroe aaj maehtedh sjïere daerpiesvoeth dåastodh åarjelsaemien lïerehtimmien sisjnjelen abpe ööhpehtæmman. Daah haestemh sijhtieh jarngesne årrodh juktie dïenesjem hammoedidh: ¶ • Ovmessie faalenassh Stoerre joekehtsh lïerehtimmieinstitusjovni vuekien, kultuvren jïh lïerehtimmiehaammoen gaskem leah akte dejstie haestiemijstie saemien gïelelïerehtæmman. Ovmessie faalenassh maadthskuvledaltesisnie, mij aaj lea guktie tjïelth jïh hïejmesijjieskuvlh maajhööhpehtæmman sjïehteledtieh, darjoeh guktie saemien learohkh gaajh joekehts gïeledaltesem utnieh gosse jåarhkeskuvlesne aelkieh. ¶ • Boelhkeste boelhkese jïh tsoepkenasse gïelelïerehtimmesne Gosse aktede daltesistie jïh skuvleste båata akten måbpan dle dïhte akte joekoen vaarege boelhke learoehkidie jïh dåehkide saemien learoehkijstie. Gosse sertiestimmieh gïerve jïh krievije sjidtieh, dle daamtaj jeenjesh orrijieh jallh gïelelïerehtimmieprosesse tjöödtjeste. Tjuara joekoen tsåatskeles årrodh olles learohkh orrijieh gosse naemhtie, jïh tjuara eadtjohkelaakan sertiestimmine viehkiehtidh daltesi jïh skuvlesåarhti gaskem. ¶ • Laavenjostoem åarjelsaemien gielejarngigujmie evtiedidh jïh öörnedidh Akte vihkeles laavenjasse Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïeltese lea dïhte laavenjostoe Snåasen tjïeltine orreme, juktie dam åarjelsaemien gïelejarngem Gïelem nastedh bæjjese bigkedh. Daan biejjien Kråangken jåarhkeskuvle lea Fylhkentjïelten vihkielommes guejmie gïelejarnge-laavenjostosne, gusnie skuvle eksamenedïedtem saemien gïelelïerehtimmiefaalenassen åvteste åtna. Fylhkentjïelte aaj dejnie barkojne viehkehte mij Raavrevijhkesne jåhta daelie, juktie aktem gïelejarngem tseegkedh tjïeltesne. Tïjjen åvtese dle Fylhkentjïelte sæjhta aktem regijovnaale iktedæjjaråållam utnedh dejtie ovmessie gïelejarngefunksjovnide, jïh aktem regijovnaale ¶ dïedtem utnedh juktie evtiedidh jïh faalehtidh gïelejarngefaalenassh/dïenesjh mah maehtieh åtnasovvedh lïerehtimmesne saemien learoehkdie/studentide gaajhkine fylhken tjïeltine (v. Laavenjostoelatjkojne åtnoen bïjre guektiengïelevierhtijste 2012-2014) ¶ Nasjovnaale dåårrehtimmiestrategijesne saemien jollebe ööhpehtæmman 2011-2014 tjåådtje (s.33). Goh jåarhkeskuvlen aajhterh dle fylhkentjïelth vihkeles juktie våaromem bïejedh ihke saemien noerh våaromem jïh iedtjem åadtjoeh vijriebasse studijidie. Fylhkentjïelth leah dan åvteste vihkeles dåarjoehtæjjah juktie noerh saemien jollebe ööhpehtæmman dåårrehtidh. ¶ - Regijovne edtja barkedh lohkehtæjjastudenth dåårreh ¶ Akte regijovnaale åarjelsaemien raeriestimmiedïenesje ¶ Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelten gaavhtan dle akte ¶ bïejedh, mah aaj sijhtieh dam åarjelsaemien faagebyjresem nænnoestehtedh skuvlesne. Sïemes tseegkemem aktede vijriedamme raeriestimmiedenesjistie digkiedidh gosse edtja vierhtieskuvlegyhtjelassem digkiedidh, dennie vijriesåbpoe politihkeles barkosne staaten åejvieladtjigujmie (vuartesjh Råajvarimmiem nr. 9) ¶ Aajkoe: Råajvarimmien åejvieaajkoe lea buerebe bïhkedim- mie saemien lïerehtimmiefaalenassi bïjre saemien learoehkidie, eejhtegidie jïh ööhpehtimmieinstitusjovnide gaajhkine daltesinie. ¶ Bielieulmieh/ laavenjassh: Akte regijovnaale raeriestim- miedïenesje åarjelsaemien lïerehtæmman byöroe/maahta daejtie laavenjasside utnedh: ¶ HiNT ektine ¶ (maanagierth, skuvlh, tjïelth, fylhkentjïelth, fylhkenålmah, Saemiedigkie jïh faagedepartemeenth) ¶ Ulmiedåehkieh: ¶ «sïejhme» raeriestimmiedïenesje (raeriestæjjah, karrijeere- jïh studijebïhkedæjjah, karrijeerejarngh jïh plearoeh) ¶ Dïedte/laavenjostoeguejmieh: Noerhte-Trööndelagen fyl- hkentjïelte/jeatjah åarjelsaemien fylhkentjïelth, NoerhteTrööndelagen jolleskuvle/HiNT, Fylhkenålma Noerhte-Trööndelagesne jïh Nordlaantesne jïh Saemiedigkie. ¶ • DAERPIES: ¶ • “NÆNNOESÅBPOE” KARRIJEEREBIHKEDIMMIE JÅARHKESKUVLEN LEAROEHKIDIE / GEERVELïEREHTÆMMAN ¶ • BUEREBE IKTEDIMMIE LïEREHTIMMIEFAALENASSIJSTE ¶ • EADTJOHKE VIEHKIE SERTIESTIMMINE ¶ • LAAVENJOSTOEM EVTIEDIDH GïELEJARNGIGUJMIE ¶ • DÅÅRREHTIMMIEM NÆNNOESTEHTEDH JOLLEBE ÖÖHPEHTÆMMAN • RÅAJVARIMMIE: ¶ • REGIJOVNAALE RAERIESTIM ¶ MIEDïENESJE ÅARJELSAEMIEN LïEREHTÆMMAN ¶ • NÆNNOESÅBPOE BïHKEDIM ¶ MIEDïENESJE SAEMIEN LïE• VOENGES AKTÖÖRH ¶ • ÅARJELSAEMIEN GïELEJARNGH ¶ • BYJJENIMMIEETAATH NOERHTE ¶ TRÖÖNDEREN TJïELTINE ¶ • ÅARJELSAEMIEN VIERHTIE ¶ SKUVLH ¶ • REGIJOVNAALE DïEDTE ¶ • NOERHTE-TRÖÖNDELAGEN ¶ FYLHKENTJïELTE/KRÅANGKEN JÅARHKESKUVLE ¶ • NOERHTE-TRÖÖNDELAGEN ¶ • NASJOVNAALE DïEDTE: ¶ • NORDLAANTEN FYLHKENÅLMA ¶ • HINT ¶ ENTINE ¶ LAAVENJOSTOEGUEJMIEH DïEDTE ¶ Guvvie: Meerke Krihke Leine Bientie ¶ Råajvarimmieh: Laavenjostoeråajvarimmieh jienebh aktööri gaskem, juktie: ¶ 1. Bïevnesedïedtem nænnoestehtedh/ bïevnestjaalegh geerjehtidh reaktaj jïh faalenassi bïjre ¶ 2. Dæjpeles dïrregh/bïeljelimmiegoerh utnedh jïh geerjehtidh, mah vuesiehtieh gieh edtjieh saemien faalenassh utnedh. ¶ 3. Ruvtijnh tseegkedh juktie bievneminie viehkiehtidh sertiestimmine ¶ Sjyöhtehke geerjehtimmiesijjieh: ¶ Guvvie: Samien Sijten guvvievåarhkoe/guvvievaeltije: Mats Ailo Jåma ¶ AKTAJ JïH FAALENASSI BïJRE ¶ DïRREGIGUJMIE/RUVUTNEDH ¶ • SJïERE DAERPIESVOETH ¶ JUKTIE SERTIESTIMMINE VIEHKIEHTIDH ¶ • DÆJPELES SJïEHTELAD ¶ TEME LïEREHTIMMIEGALKEME ¶ • NÆNNOESTEHTEME BïEVNESEDïEDTESTE JïH ¶ ROHKH TJAALASOVVEDH ¶ • RUVTIJNH TSEEGKEDH JUKTIE SERTIESTIM ¶ MINE VIEHKIEHTIDH ¶ • GUSNIE DAM DARJODH: HEALSOESTASJOVNH/HEALSOESÅJHTERE-TJÅANGHKOEH ¶ • MAANAGïERTEVIERMIEH ¶ • SKUVLEÅVTEHKI VIERMIEH ¶ • GÆRJAGÅETIEH ¶ • NEDTESÆJROEH / BYÖGKELES GÅETIESÆJ ¶ MIEDIREKTÖÖREN BAAKTOE ¶ • EEJHTEGEMOENEHTSE MAADTHSKUVLIDE/ ¶ • GAAVNOES JïH SEAMMAVYÖRTEGS ¶ FAALENASSH ÅARJELSAEMIEN GïELELïEFYLHKENTJïELTE ¶ • LAAVENJOSTOEGUEJMIEH: ¶ • NOERHTE-TRÖÖNDE ¶ • HEALSOE-JïH BYJJENI ¶ MIEETAATH TJïELTINE ¶ • EEJHTEGEMOENEHTSE MAADTHSKUVLIDE ¶ DïEDTE LAAVENJOSTOEGUEJMIEH ¶ faagegærjagåetieh ¶ kengærjagåetide, tjïelth svaalhtesigujmie jïjtsh åarjelsaemien nedtevierhtide (sïejhme bïevnesh lïerehtimmien bïjre, såemies funksjovnelle bïeljelimmiegoerh) ¶ Fylhkesfug ¶ Aajkoe: Seammavyörtegs faalenassh åarjelsaemien gïelelïerehtimmesne nænnoestehtedh jïh hoksedh dah lea stïeresne ¶ Dïedte/laavenjostoeguejmieh: Noerhte-Trööndelagen fylh- kentjïelte / Fylhkenålma Noerhte-Trööndelagesne, Healsoe- jïh byjjenimmieetaath tjïeltine, Eejhtegemoenehtse maadthskuvlide. ¶ learoesoejkesjevierhkesne ML0S Dejtie mah saemien gïelesne ööhpehtieh, lea daerpies learoesoejkesjevierhkien byjjes krïevenassh buerebe iktedidh. Vijriesåbpoe dle daerpies aktine tjåenghkies evalueradimmiesystemine. ¶ Joekehts faalenassh darjoeh guktie learohki gïeledaajroe lea joekehts seamma daltesisnie. Daerpies kvaliteetem gorredidh gosse måjhtele saemien learohkh edtjieh aktem reaktoe jïh seammavyörtegs lïerehtimmiefaalenassem utnedh. ¶ Åarjelsaemien lohkehtæjjah leah daamtaj oktegh skuvlebyjresisnie jïh vaenie laavenjostoem utnieh jeatjah faagi vööste ¶ Akte faageviermie aktem vihkeles råållam maahtoelutnjemen soejkesjidie jïh strategijide. Akte sjyöhtehke teema åarjelsaemien lohkehtæjjide sæjhta vuesiehtimmien gaavhtan maajhööhpehtimmiepedagogihke jïh learoevierhtiedorjemasse årrodh. ¶ jïh åenebe kuvsjh öörnedidh lohkehtæjjaj jïh bihkedæjjaj daerpiesvoeti mietie, jïh guhkiebasse evtiedimmine jïh vuekine faagine barkedh. ¶ Saaht guktie, daelie saemien lohkehtæjjah aaj byöroeh nuepieh åadtjodh daerpiesvoetide tjïelkestidh jïh tsevtsedh guktie edtja ekonomeles vierhtieh prijoriteradidh minngieööhpehtæmman jïh evtiedimmiebarkose mejtie dah faageles viermieh utnieh. ¶ Råajvarimmie: Dan åvteste ij naan viermie gååvnesh saemien lohkehtæjjide åarjelsaemien dajvesne dle aalkeme Byjjenimmieprogrammine Noerhte-Trööndelagesne digkiedidh juktie dagkeres faageviermiem tseegkedh. (Byjjenimmieprogramme lea akte guejmievoete mij lea tseegkesovveme juktie aktem vielie åeliedihks laavenjostoem sjugniedidh abpe byjjenimmesne, jïh Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte lea åvtehke. Doh jeatjebh leah NAV, KS, NHO, Noerhte-Trööndelagen Fylhkenålma jïh HiNT). Nordlaanten Fylhkenålma, mij aktem nasjovnaale dïedtem åtna iktedimmien åvteste åarjelsaemien gïelelïerehtimmeste, lea Skuvleviermietjåanghkosne 07.03.2012 daam skraejriem dåårjeme jïh haasteme NoerhteTrööndelagen fylhkentjïeltem dam råajvarimmiem guhkiebasse hammoedidh. Kråangken jåarhkeskuvle dïedtem åådtje viermiebarkojne nïerhkedh, laavenjostosne Byjjenimmieprogrammine. Byjjenimmieprogramme maahtojne viehkehte jïh råajvarimmiem hammoedidh. Dan åvteste dan vaenie lohkehtæjjah jïh dah leah gelline skuvline aktene stoerre dajvesne, dle maahta daerpies årrodh tjåenghkies viermietjåanghkojne lohkehtæjjide gaajhkine daltesinie skuvlevierhkesne, jïh abpe åarjelsaemien dajveste. Dïhte våarome viermiebarkose sæjhta dïhte saemien learoesoejkesjevierhkie årrodh, Maahtoelutnjeme 2006- Saemien (ML06-S), mij tjaangemeoksine åtnasåvva juktie aktem ellies saemien fokusem åadtjodh abpe maadthlïerehtimmesne, jïh jolleskuvlen vööste. Aalkovisnie (tjaktjen 2012) aktine tjåanghkojne aalka lohkehtæjjide jåarhkedaltesisnie Nordlaanteste, Noerhte- jïh Åarjel-Trööndelageste. Nordlaanten Fylhkenålma faageviermiem faalehte golme «baalte sesjovnh» dejnie fïerhten jaepien åarjelsaemien gïelekonferansine, jïh viermiem haasta teemah jïh håalijh raeriestidh dan voestes gïelekonferansese gïjren 2013. Akte maalle viermiebarkoste maahta göökte sjïere tjåanghkoeh lohkehtæjjijste årrodh, akte tjåanghkoe jåarhkeskuvlen lohkehtæjjide jïh akte tjåanghkoe maadthskuvlen lohkehtæjjide tjaktjege, jïh faalenasse viermietjåanghkoej bïjre gåabpagidie dåehkide Nordlaanten FA’n fïerhtenjaepien ¶ learohkh edtjieh jaksedh, edtjieh seamma årrodh dovne åarjelsaemien lïerehtæmman jïh sïejhme lïerehtæmman. ¶ Faagevierhtieh/maahtoe: Byjjenimmieprogramme Noerh- te-Trööndelagesne, HiNT, Nordlaanten Fylhkenålma, viermieprogramme åarjelsaemien fylhkentjïeltine, Saemien Jolleskuvle. ¶ Dïedte/laavenjostoeguejmieh: Noerhte-Trööndelagen fyl- hkentjïelte/jeatjah åarjelsaemien fylhkentjïelth, tjïelth jïh Nordlaanten Fylhkenålma. ¶ FAETIES ÅARJELSAEMIEN ¶ LOHKEHTÆJJAVIERMIE ¶ FAETIES VOENGES FAAGEBYJRESH ¶ DÅARJEDIMMIE JÏH IKTEDIMMIE ¶ PRIJORITERADIMMIEH JÏH STRATEGIJH ¶ MAAHTOELUTNJEMASSE ¶ DÆJPELES ÖÖRNEDIMMIE: ¶ KRÅANGKEN JÅARHKESKUVLE: ¶ NORDLAANTEN FÅ ¶ BYJJENIMMIEPROGRAMME NOERHTE-TRÖÖNDELAGESNE ¶ HINT ¶ NORDLAANTEN FYLHKENÅLMA ¶ VIERMIEPROGRAMME ÅARJEL SAEMIEN FYLHKENTJÏELTINE ¶ SAEMIEN JOLLESKUVLE ¶ DÏEDTE/LAAVENJOSTOEGUEJMIEH: ¶ NOERHTE-TRÖÖNDELAGEN FYLHKENTJÏELTE ¶ JEATJAH FYLHKENTJÏELTEN JÏH TJÏELTEN SKUVLEAAJHTERH ¶ NORDLAANTEN FYLHKENÅLMA ¶ RÅAJVARIMMIE: FAAGEVIERMIEH ÅARJELSAEMIEN GÏELELOHKEHTÆJJIDE GAAJHKINE DALTESINIE ÅARJELSAEMIEN DAJVESNE ¶ DÅARJEDIMMIE: ÅRLIG FÏERHTEN JAEPIEN FAAGEVIERMIETEEMAH GAAJHKIDE ÅARJELSAEMIEN LOHKEHTÆJJIDE ÅARJELSAEMIEN GÏELEFÅ) ¶ ÖÖRNEDIMMIE: VOESTES TJÅANGHKOE KRÅANGKEN JÅAS: LOHKEHTÆJJAH JÅARHKESKUVLINE ÅARJELSAEMIEN DAJVESNE ¶ AAJKOE: BUEREBE DÅARJEDIMMIE LEAROESOEJKESJISTIE MLO6-S JÏH SEAMMAVYÖRTEGS LÏEREHTIMMIE SAEMIEN LEAROEHKIDIE ¶ Guvvie: Meerke Krihke Leine Bientie ¶ Jis kuvsjh öörnesuvvieh dejtie mah edtjieh mentovrine årrodh dle sån jienebh åarjelsaemien gïele- jïh aerpievuekien guedtijh sijhtieh soptsestimmieguejmine årrodh studentide mah åarjelsaemien ööhpehtimmiem vaeltieh, jïh gïelehaarjanimmesne maanagiertine, maadthskuvline jïh jåarhkeskuvline. ¶ Råajvarimmien bïjre: Gïelejarnge Gïelem nastedh lea laa- venjostosne HiNT’ine aktine mentovreprogrammine nïerhkeme åarjelsaemien lïerehtæmman, akten maallen mietie Upmejen universiteeteste/gïelejarngeste Staaresne. Voestes tjåanghkoe 12 mentovrigujmie Snåasesne eelki tsiengelen 2013. Ussjedamme daam programmem tjïrrehtidh goh akte desentraliseradamme öörnege. ¶ Aajkoe: Aajkoe lea dam njaalmeldh smaaregïelem serties- tidh, «aarkebiejjien gïele» , goh akte lissietahke dan byjjes teoretihkeles gïelelïerehtæmman. Haarjanidh soptsestidh lea vihkeles dan åvteste gïelesijjieh fååtesieh, jïh gïeletsagkesh heerredidh. ¶ Laavenjostoeguejmieh: Akte iemie laavenjostoesijjie mentovreprogrammen bïjre sæjhta fylhkentjïelten råållan jïh funksjovnen tjïrrh årrodh åarjelsaemien gïelejarngine. ¶ håvhtadihks gïele, jïh dan åvteste aktem sjïere fokusem åådtjeme nasjovnaale laakine jïh soejkesjinie, jïh nasjovnaale saemiepolitihkesne. ¶ åadtjoeji goh regijovnaale gïelereeremeåårgane, gosse Snåase jïh Raavrevijhke guektiengïelen reeremetjïeltine sjïdtin. ¶ histovrije annje nåakelaakan tsevtsieh. ¶ kultuvredaajrosne ij leah nuekies hijven viertiestamme laakeviedteldihkie reaktajgujmie jïh learoesoejkesjevierhkine. Naemhtie dovne maadthskuvlide jïh jåarhkeskuvlide. ¶ daltesinie dovne politihkeles jïh byögkeles reeremisnie, mujvies, juakeme dïedteråållah åtna jïh faeties aktivyöki barkoe. ¶ laakeviedteldihkie reaktah jïh sïejhme nasjovnaale saemiepolitihkem illedh råajvarimmiejgujmie jïjtsh gïehtelimmiesuerkine, jïh råållesne goh regijovnaale dïedteaktööre. ¶ lissiehtidh jïh buerebe bijjieguvviem, iktedimmiem jïh ellies ussjedimmiem åadtjodh Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelten barkosne åarjelsasemien gïelen jïh kultuvren gaavhtan. ¶ miejgujmie jïjtse gïehtelimmesne. ¶ Regijovnaale råajvarimmiegujmie iktedæmman saemien gïelelïerehtæmman abpe ööhpehtimmesne. ¶ Goh akte bijjemes råajvarimmie Regijovnaale reeremasse saemien aamhtesijstie dle raereste aktem raeriestæjjabar- koem tseegkedh Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïeltesne. Funksjovne edtja akte bijjemes dïedtem gorredidh ihke nasjovnaale laakh jïh sïejhme saemiepolitihke gïetesuvvieh jïh illesuvvieh gaajhkine fylhkentjïelten gïehtelimmiesuerkine. Daate råajvarimmie sæjhta aaj vihkeles årrodh juktie maehtedh nïerhkedh jïh vijriesåbpoe barkedh jeatjah råajvarimmiejgujmie jïjtse gïehtelimmesne. ¶ Råajvarimmiebielesne 1 dle råajvarimmie nr, 9: Formaliseradimmie råålleste goh åarjelsaemien vierhtiejåarhkeskuvle, aaj byöroe joekoen jolle prijoriteetem åadtjodh. Dïhte dan åvteste fylhkentjïelte dïedte saemien lïerehtimmien åvteste jåarhkedaltesisnie lea ektiedamme Kråangken jåarhkeskuvlese goh åarjelsaemien vierhtieskuvle. Jis edtja buektiehtidh daam råållam eensilaakan utnedh, dovne aktem hijven saemien lïerehtimmiefaalenassem vedtedh jïh daerpies evtiedimmiebarkojne gïehtelidh, dle daerpies dovne dïedtebarkojde tjïelkestidh jïh maadthfinansieradimmiem lissiehtidh. ¶ Regijovnaale iktedæmman saemien gïelelïerehtimmeste dle raeriestamme njieljie iktedimmiemaallh /råajvarimmieh lïerehtæmman saemien gielesne dennie 13-jaepien skuvlebaelesne jïh jollebe ööhpehtimmesne. ¶ Aaj daesnie dïhte voestes maalle, Raeriestimmiedïenesje åarjelsaemien lïerehtæmman, sæjhta aktem bijjemes ik- tedimmiefunksjovnem utnedh jïh aktem ållesth, operatijve dïedtem utnedh ektiedamme dejtie jeatjah maallide; Nænviermie jïh Mentovreprogrammem tseegkedh. ¶ Gosse raeriestæjjadïenesjem saemien lïerehtæmman Kråangken jåarhkeskuvlese ektede, dle funksjovne sæjhta akte mihte sjïdtedh, dovne vierhtieskuvleråållesne jïh aktene iktedimmiefunksjovnesne tjïelti/maadthskuvli vööste, HiNT, åarjelsaemien gïelejarngh jïh jeatjah dïedteaktöörh saemien gïelelïerehtæmman. ¶ Åarjelsaemien ¶ PUBLISERT: 24.02.2012 ¶ Gaskevåhkoen goevten 22.b. fylhkenraerije Terje Sørvik jïh Saemiedigkien Ellinor Marita Jåma latjkoem guektiengïelevoetevierhtiej bïjre jååhkesjigan. ¶ Sjïere laavenjostoelatjkoeh stuerebe nuepieh vedtieh tjïeltide jïh fylhkentjieltide dam saemien gïelem evtiedidh tjïelti jïh fylhkentjïelti jïjtsh daerpiesvoeti mietie. ¶ -  Gaajhkh tjïelth jïh fylhkentjïelth joekehts haestemh utnieh, jïh dannasinie vihkeles jïh daerpies orreme tjïelth jïh fylhkentjïelth leah jïjtje tjïertestamme gusnie lea daerpies sjïere råajvarimmiejgujmie jïjtse åårganisasjovnen sisnjelen, saemiedigkieraerije Ellinor Marita Jåma jeahta. ¶ 9 tjïelth jïh 4 fylhkentïielth leah reeremedajvesne saemien gïelide. ¶ - Saemiedigkie lea laavenjostosne 10  tjïeltigujmie jïh fylhkentjïeltigujmie,  gaajhkijste tjïeltijste jïh fylhkentjïeltijste reeremedajvesne saemien gïelide, seamadamme akten sjïere laavenjostoelatjkoen bïjre guktie edtja guektiengïelevierhtide nåhtadidh. Daennie sjïekenisnie dle Saemiedigkie gaajhkh reeremetjïeltide jïh -fylhkentjïeltide bööredamme båetedh jïh ektesne laavenjostoelatjkojde jååhkesjidh båetijen gaskevåhkoen, goevten 22.b. Jåma jeahta. ¶ Jarkelimmieh guektiengïelevoetedåarjoen njoelkedassine ¶ Saemiedigkie  guektiengïelevoetedåarjoen njoelkedasside jarkeli aamhtesisnie 11/11 stoerretjåanghkosne njoktjen dæjman. Guektiengïelevoetedåarjoe jarkerostoe maaksoestuvreme maalleste ulmiestuvreme maallese, gusnie ryöknemevåarome lea golme bieline juakeme, juktie dåarjoem joekedidh tjïeltide reeremedajvesne saemien gïelide. Reeremetjïelti maallesne akte baasisebielie, gagkestimmiebielie jïh akte evtiedimmiebielie. Fylhkentjïelti joekedimmiemaalle lea  göökte bieline juakeme, akte baasise- jïh gagkestimmiebielie jïh akte evtiedimmiebielie. Dah orre njoelkedassh tsihkestahtin sjïere laavenjostoelatjkoeh dorjesovvin gaajhki tjïeltigujmie jïh fylhkentjïeltigujmie reeremedajvesne. ¶ Gïeh jååhkesjieh ¶ Dah tjïelth jïh fylhkentjïelth mah laavenjostoelatjkoem jååhkesjieh Saemiedigkine leah: Deatnun tjïelte, Unjárgan tjïelte, Porsángun tjïelte, Guovdageaidnun tjïelte, Gáivuotnan tjïelte, Divtasvuodnan tjïelte jih Snåasen tjïelte, jïh Finnmaarhken fylhkentjïelte, Tromsen fylhkentjïelte jïh Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte. ¶ Åarjelsaemien ¶ NTFK > Åarjelsaemien > Ööhpehtimmie > Tsaekeme ¶ bjorg.holien@ntfk.no ¶ Guktie syökedh? Datne jåarhkeööhpehtimmiem syökh gaskeviermien tjïrrh daesnie, www.vigo.no . Edtjh lissietjaalegegoerh påastesne seedtedh goh aarebi.   Datne guhte lïerehtimmiesijjien bïjre govlehth, aaj gaskeviermien tjïrrh syökh. Mujhtieh aaj registreradimmiegoerem lïerehtæjjide lissine dievhtedh.   Syökemegoere, maam edtjh dievhtedh lea daesnie, www.vigo.no . Vielie bïevnesh daesnie, vilbli.no . Bïhkedimmieh Jis dov gyhtjelassh maahtah tsaekemekontovrine govlehtalledh – tell 74 11 11 11 jallh e-påastem seedtedh diekie inntak@ntfk.no .     vilbli.no needtesijjie dutnjien mij jåarhkeööhpehtimmiem syökh Nöörjesne ¶ Öörnegenjoelkedassh learoehkidie ¶ Studijefaalenassh ålkoelaantesne 2012/2013 ¶ Syökeme sjïereööhpehtimmien bïjre 2012/2013 Lissietjaalegegoerh jïh bïevnesh daesnie gaavnh. Skuvlefaalenasse Noerhte-Trööndelagesne 2012/2013 ¶ Åarjelsaemien ¶ NTFK > Åarjelsaemien > Ööhpehtimmie > Vaaksjoestim-miedïenesje ¶ Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte dïedtem åtna ööhpehtimmelaakan mietie dåårrehtidh gaajhkh noerh mah lïerehtimmireaktam utnieh, mah leah gaskem 16-21 jaepieh, faalenassem åadtjoeh akten lïerehtimmie-jallh barkoeöörnegen bïjre mij dejtie sjeahta. ¶ Dannasinie gaajhkesigujmie govlehtalla, dah mah eah leah registreradamme goh learohkh jallh lïerehtimmesne. ¶ OT laavenjostoe jeatjah fylhkentjïelten, tjïelten jïh staaten suerkiejgujmie mah diedtem utnieh noeri åvteste. ¶ OT- Mij lea vaaksjoestimmiedïenesje? Vaaksjoestimmiedïenesje (daaroen OT) edtja faalenassem dåårrehtidh lïerehtimmien, barkoen jallh fasseldimmien bïjre, dejtie noeride mah eah leah lïerehtimmesne jallh barkosne. Daate akte reakta laaken mietie mij ryöhkoe abpe dam jaepiem dïhte noere 21 jaepieh illie. OT-iktedæjjah fïerhtene jåarhkeskuvlesne gååvnesieh mah gaajhkide tjïeltide faarhmestieh -vuartesjh daan tjaalegen mubpiebieliem ¶ OT lea DOV gaavhtan OT maahta dutnjien raeriestidh jïh bïhkedidh, viehkiehtidh lïerehtimmiem, barkoem jallh jeatjah faasseldimmiem syökedh. ¶ Gie maahta OT’em nåhtadidh? OT lea dejtie noeride gaskem 16 jïh 21 jaepieh, mejtie aaj eejhtegigujmie, amma dah mah reaktoem utnieh jåarhkeööhpehtimmiem åadtjodh – mah -eah leah jåarhkeskuvlem jallh learoesijjiem syökeme -eah leah skuvle-jallh learoesijjiem dååsteme -skuvlem jallh lïerehtimmiem orrijamme -eah leah ihkuve barkosne -reaktam dasseme geerestimmien jallh latjkoehïejhtemen gaavhtan ¶ Maam OT maahta dutnjien darjodh? OT bïhkede jïh raereste, jïh maahta dov daerpiesvoetijste jïh  iedtjijste datnem viehkiehtidh dov soejkesjigujmie lïerehtimmien jallh barkoen bïjre. -bïevnesh lïerehtimmien jïh barkoemaarkeden bïjre Ööhpehtimmie-jïh barkoebïevnesh Viehkiehtidh haarjanimmiesijjiem jallh barkoem skååffedh Raeriestidh jïh viehkiehtidh lïerehtimmiem syökedh ¶ Mij gåarede? Barkoehaarjanimmie/haarjanimmiesijjie Aktanimmie skuvle/barkoe/barkoesijjie Lïerehtimmie Kuvsje ¶ Nøørjen Saemiedigkie, Noerhtelaanten -, Noerhte-Trøndelaagen -, åarjelh Trøndelaagen - jih Hedemarken fylhkestjielth edtjieh ektesne barkedh . ¶ Nænnoestidh jih tjiertestidh man vihkeles   saemien kultuvre, giele jih ektievuekie leah. ¶ · Mååhtedimmie edtja byjjehtidh guktie gaajhkh aamhtsh mah åarjelh-saemide   jih saemiej dajvide veadtaldihkie, ektievuekien   nualan båetieh. Ektievuekie edtja båetije biejjieh vijriebasse juhtedh jih saemieh edtjieh ektesne vierhtiehtidh aamhtsh mah vihkeles. ¶ · Saemieh ektesne govlesuvvieh, seamma maadtojne, kultuvrine, gieline jih vuekiej gujme. ¶ · Lihtsegh guht dej aamhtsijgujmie berkieh, tjoeverieh diedtem vuesiehtidh, saemiej kultuvrem vaarjelidh jih aaj   ektievoetide ovmese dajvine   gorredidh. ¶ · Åarjelh-saemiej dajvide daerpies nænnoestidh ovmese darjomijgujmie jih saemieh jijtje tjoeverieh nuepieh åadtjodh   vuepside jaksedh. ¶ · Daerpies leah mååhtedimmieh åadtjodh mah åarjelh-saemide jijtje reaktam vedtieh barkedh sijjen vuekien mietie guktie dihte Våarome-laaken jih internasjovnale konvensjovni mietie sjeahta. Dah minngemes internasjovnale konvensjovnh vuesiehtieh   saemiej reaktah goh aalkoealmetjh. ¶ Plaaneståvroen tsiehkie- jih bigkemelaake jih fylhkestjielten raerie - daaroen jiehts- edtjieh tjoeveridh laakide goltelidh bigkemen gaavhtan jih aaj vaarjelidh   guktie ektievoete åarjelh-saemide båetije biejjieh sjidtieh guktie laake nænnoestamme. Nimhtie leah mååhtedimmieh Saemiedigkien jih Fylhkestjieltiej gaskems daerpies. ¶ Åarjelh-saemien dajvesne leah saemieh orreme jih dajvem provhkeme guhkie øvtebe daan aejkeste. Dajve lea stoerre jih ryøhkoe   gellie politiske-, jih administrative raasti bijjelen. Nimhtie leah ellies   barkoe joekoen vihkeles dejtie ovmese fylhkide   jis edtjieh eensi laakan buektiehtidh    åarjelh-saemiej daerpies-voeth jih iedtjh vaarjelidh. ¶ Stoerre dajvh jih vaenie almetjh fierhtene sijjesne, kriepesje institusjovnh ¶ jih funksjovnh   gellie læhkesne almetjidie viehkine. Dah tjoeverieh tseegksovvedh gusnie dah golme leavloe-mierie, Aarborte, Snåasa jih Rørose. ¶ Eeremes leah råajvarimmieh   gujnide jih noeride vihkeles. ¶ Åarjelh-saemieh   viehkiem   åadtjoeh   ovmese saemien jih daaroen institusjovniste jijtsh dajvine. ¶ Saemien kultuvre jih ektievoete leah aajhtaldihkie Nøørjen stinks ektievoeten gaavhtan. Nimhtie lea vihkeles soejkesjigujmie fylhkestjieltij tjirrh barkedh. Daate lea joekoen vihkeles gosse daejribie båatsoelaanth gellie tjielteraasti bijjelen juhtieh. Krøøhkestimmie saemien kultuvrese, båatsoebårran jih ektievoete-øøvtiedæmman, kriepesje vuajnoeh dan muhteste guktie dihte mij saemide veadtaldihkie ij aajhtasovvh, mohte åådtje øøvtiedimmesne   årrodh. ¶ Internasjovnale vuajnosne lea saemien, jih inhtsie åarjelh-saemien giele, aajhtaldihkie. Gielelaaken laavenjasse lea gielem vaarjelidh jih øøvtiedidh. Maanah jih noerh tjoeverieh nuepiem åadtjodh gielem lieredh jih provhkedh jis giele edtja båetije biejjeh jielemisnie årrodh. ¶ · Byjjes reeremen lea joekoen diedte vaaksjodh jih øøvtiedidh guktie saemiengiele ovmese daltesinie vijriebasse båata. Reeremelihtsegh leah siemesh ovmese råajvarimmieh leah daerpies jis åarjelh-saemien giele vihth edtja jielemetseahkan båetedh. ¶ Øøhpehtimmie jåarhkeskuvline leah eeremes Fylhkestjieltij diedte jih vuartoe dejstie leah bueriedimmie faagese. Faage tjoevere vihkeles sæjjan jih øøvtiedæmman båetedh. Øøhpehtimmielaake aaj geerve almetjidie reaktam vadta saemien gielem lieredh jih aaj reaktam aajne learohkidie. ¶ · Daerpies lea aaj jåarhkeskuvlide, Saemiedigkiem jih aaj fylhkestjieltien skuvlide   eevtjedh ektesne barkedh dajvine mah leah    reereme-dajvi bæjngolen. Nimhtie dah tsavtsh-vierhtieh buerebe åtnose båetieh. ¶ Gaske-viermieh ektievuekie-barkoe aaj daerpies jis øøhpehtimmie edtja stinkebe dej jillemes daltesinie sjidtedh. ¶ Båatsoejieleme lea vihkeles saemide åarjelh-saemien dajvesne jih aaj buerie kultuvre-guedtije, gielese lissine. ¶ Jieleme lea saajrohts dovne laanten jih ovjuvri gaavhtan. Nimhtie lea ektievuekie-barkoe tjieltij gaskems joekoen daerpies. Vihkeles aaj giehtjedidh nuepide guktie båatsoejieleme maahta buerebe sjidtedh jis jienebh vierhtieh jielemasse. ¶ · Reeremelihtsegh aaj sijhtieh vuartasjidh guktie laanth maehtieh buerebe laaken provhkesovvedh tjielteraastij gaskems. ¶ Saemiedigkien tjilkeme aamhtse 43/02. ¶ Jeatja barkoe reereme-lihtsegidie lea eadtjaldehtedh   jih barkedh guktie kultuvre-såafoe mij Sijti Jarngese   veadtaldihkie, bigkesåvva. Dihte edtja åarjelh-saemiej bigkeme-tradisjovnh vuesiehtidh. ¶ Seamma bodtesne edtja barkoe juhtedh buerie jih sjiehteles gaavnedimmie -sijjeh åarjelh-saemien kultuvrese øørnedh.( Golme regiovnh). ¶ Reereme-lihtsegh dåajvoetieh gaskems saerniestimmieh jih bievnesh vedtedh, bibliovtekh-tjåangkide dåeriedidh jih duvtedh - jih kuvsjh øørnedh. ¶ Dåajvoetieh aaj voejhkelidh jeatja øøhpehtimmie-, jih   råajvarimmijgujmie giehtelidh guktie dah guht skuvline jih bibliovtekine barkeminie, viehkiem åadtjoeh. ¶ Sijhtieh aaj Sijti Jarngen bibliovtekem øøvtiedidh juktie dihte   joekoen vihkeles sjædta åarjelh-saemien kultuvre bigkemisnie. Ellies viehkiedæjjah dan barkose leah Saemien sjiere bibliovteke jih Noerhtelaanten fylhkesbibliovteke . ¶ Gærjahbussh Aarbortesne jih Rørosesne aaj øøvtiedæmman viehkieh daarpesjieh. Lihtsegh aaj sijhtieh barkedh guktie gærjah-låhkoeh væjranieh jih   orre åarjelh saemien tjaalaldahkh dejtie busside båetieh. ¶ Sijhtieh aaj barkedh guktie orre gærjah-bussem Sijti Jarngese åestedh, busse mij lea daaletje våaromen mietie. ¶ Teatere lea vihkeles deerpege gosse edtja åarjelh-saemien kultuvrem, gielem, identitetem jih jijth-damtesem nænnoestidh. ¶ Reereme-lihtsegh luhpiedieh barkedh guktie nuekies duvtie-vierhtieh Åarjelhsaemien Teaterese båetieh. ¶ Saemiedigkie edtja fylhkide viehkine årrodh jih sjiere råavarimmieh tseagkodh   mah maehtieh åarjelh-saemiej   ektievoetese jih jielemasse viehkine årrodh. ¶ Lihtsegh guarkah vihkeles lea "onne-skalaråajvarrimmieh" åarjelh-saemiej dajvine sjiehtesjadtedh. Beapmoeh-darjome goh "vierhtieh-darjome" lea ennje daej dajvine vihkeles. Barkoeh sjædta vierhtide sjiehtesjadtedh onne-skala råajvarimmide   kultuvrese jih jielemasse. ¶ Båatsoe-jieleme lea joekoen vihkeles   vierhtiej gaavhtan. Lissine lea aaj dihte   buerie kultuvre-guedtije. Dan gaavhtan sijhtieh   lihtsegh   dam kultuvreguedtijem duedtedh jih nimhtie   båatsoejielemen sjiere lehkiem gorredidh. ¶ Vihkeles leah noeride jih gujnide båatsoe-jielemasse meatan vaeltedh jih nimhtie håhkesjidh   båatsoe-jieleme aaj sæjhta juhtiemisnie årrodh båetije jaepieh. ¶ Lihtsegh aaj sijhtieh barkedh guktie båatsoe-jielemem vijriebasse øøvtiedidh. ¶ Reereme-lihtsegh dåajvoehtieh laavenjostedh, jih vuesiehtidh guktie saemien kultuvrem nåhtose vaeltedh gosse vualkemen bijre digkiedidh. Vihkeles lea satnan riektesh våaroeminie utnedh gosse edtjh saemiej iedtjieh, vuekiej jih jielemen bijre bievnesidh. ¶ Saemiedigkie sæjhta beetneh-vierhtieh ohtsedh jih provsjektem aelkiehtidh: ¶ jih Noerhte-Trøndelagen fylhke sæjta desnie diedtem vaeltedh goh barkije-åejvie. ¶ Vihkeles   aaj barkedh guktie daate provsjekte   båetije biejjieh maahta juhtedh . ¶ Lihtsegh sijhtieh Nøørjen saemiej gyhtjelassh internasjovnale alkoe-almetji daltesasse lutnjedh. Nimhtie aaj vihkeles Sveerjine ektesne barkedh guktie ektievoete nænnobe sjædta jih aaj sinsitniste viehkiem åadtjodh. ¶ Vihkeles aaj Interreg-barkoem nænnoestidh jih øøvtiedidh. Daejnie jiehtsassine govlesåvva fylhkestjielth maehtieh provsjekte-aajhterinie årrodh, aaj provsjektide vierhtieh buektedh, jih gaskemierine årrodh gosse daerpies   ovmese provsjekti vøøste stuvredh. Sijhtieh aaj barkedh guktie Interregbarkoeh maehtieh vijriebasse juhtedh   mænngan jaepien 2006. ¶ Mååhtedimmie tjoevere giehtjedæmman biejesovvedh gosse njielje jaepieh vaaseme. ¶ Sjiere mååhtedimmieh maehtieh orrijehtedh gosse govhte askh vaaseme jis bievnesh dan bijre vadtasovveme. ¶ Sjiere povlitiske gietedallh leah daerpies fierhten ovmese provsjektese. ¶ Tjåangkoe edtja fierhten jaepien årrodh, reereme- jih politiske daltesisnie . ¶ Saemiedigkie                             NoerhteTrøndelagen fylhkestjielte                     Noerhtelaanten fylhkestjielte ¶ Presidente                              Fylhkenraerieåejvie                                                      Fylhkenraerieåejvie ¶ Åarjelh- Trøndelagen Fylhkestjielte                               Hedemarken Fylhkestjielte ¶ Åarjelh-saemien dajve lea vijries jih stoerre laantem gaptja. ¶ Åårganisasjovnen jih politiken gaavhtan lea daate geerve dajve gusnie joekehth årrome-leahtah jih infrastruktuvrh. Nimhtie leah reereme-lihtsegh veeljeme dajvem guelmien gierten juekedh. ¶ Åarjelh giele-dajve   Noerhte-laantesne Saelhtie-vaereste jåhta jih fylhken gåajkoe Noerhte-Trøndelagesne jih nimhtie dihte sjiere dajve dehtie   åarjelh-saemien ektievoeteste sjædta. ¶ Båatsoejieleme lea joekoen vihkeles saemien kultuvrese daennie dajvesne. ¶ Dennie noerhte regiovnesne lea skuvle saemien maanide Aarbortesne gusnie ¶ aaj Sijti Jarnge lea. Dihte lea saemien kultuvrejarnge Noerhtelaantesne. ¶ Dam eelkin bigkedh jaepien 1984, jih rihpesovvi   suehpeden 1987.Sijti Jarnge lea "saemiej ektievoete jarnge." ¶ Barkoeh desnie leah saerniestimmieh, kuvsje-giehtelimmieh, kultuvremojhtsh vaarjelimmieh, sjiere gærjahbarkoeh mah saemide veadaldihkie j.n.v. ¶ Sijti Jarnge lea   Noerhtelaanten Fylhkine ekti vøøki barkeminie samien gærjah- bussem juhtiehteminie. Dennie regiovnesne lea joehkehth åårganisajovne-byjresh, dovne duedtie, teatere, jieleme- jih jeatja sjiere kultuvrebyjresh. ¶ Åarjelh dajvesne Noerhte-laantesne, leah øøhpehtimmieh saemien-gielesne dovne maana- jih noere skuvlesne   Aarbortesne, jih aaj naan skuvline ovmese jeatja tjieltine. Aaj jåarhkeskuvlesne åadtjoeh saemien lieredh jih kuvsjh lea aaj geerve almetjide orreme. Aarbortesne lea aaj maana-gierte gusnie åadtjoeh gielem, jih saemien kultuvren bijre lieredh. ¶ Maajh-jaevresne lea kultuvre-såafoe jih Sijtie Jarngen aaj diedte desnie jih aaj ekti vøøki barkoe. ¶ Åarjelh-saemien teatere lea barkeminie åarjelh saemiej dajvine. Dejnie eelkin 1985 jih dennie åårganisasjovnesne leah eadtjohke saemieh   meatan. Vuepsie dennie teaterinie lea barkoem juhtiehtidh guktie nuepie sjædta gaajhkide åarjelh-saemiej dajvide Nøørjesne jaksedh. ¶ Institusjovnh fylhkesne: ¶ Saemien Sijte Snåasesne lea vihkeles intituvsjovne. Desnie Saemiedigkien kontovrh,Duedtie institusjovne jih Noerhte-Trøndelagen Båatsoeburriekontovre. ¶ Tjielten nualan Snåasesne sijhtieh reereme-lihtsegh giele-jarngem   rihpestidh. ¶ Snåasesne lea åarjelh-saemien hearra kontovrinie. Seamma sijjesne   aaj skuvle saemien maanide mij maadth-skuvle-faaleldahkem vadta dovne dejtie guht Snåasesne årroeminie jih aaj dejtie guht bæjngoelistie båetieh. ¶ Lissine leah Maajh-øøhpehtimmieh learohkidie mah aaj maehtieh skuvlese naan aejkien båetedh, øøhpehtimmiem åadtjodh jih internaatesne årrodh. ¶ Maana-girte lea aaj skuvlese veadtaldihkie jih NRK-saemien radiove lea   Snåasesne. ¶ Jeatja faaleldahkh mah saemide veadtaldihkie leah: ¶ Kråangken Jåarhke-skuvle gusnie åarjelh-saemien gielem øøhpehtieh jih gusnie aaj   sjiere lohkehtæjja gielen gaavhtan. Dåehkie skuvlesne øøhpehtimmiem åådtje, mohte aaj learohkh skuvlen bæjngoelisnie maehtieh øøhpehtimmiem guvvieh-telefovnij tjirrh dåastodh. ¶ Jåarhkeskuvlesne man nomme Olav Duun, lea faaleldahke båatsoejielemasse. ¶ Levangerisnie, Noerhte-Trøndelagen Jilleskuvlen nuelesne, leah faaleldahkh learohkidie guht sijhtieh   åarjelh-saemien gielem lohkedh jih aaj kultuvren bijre lieredh. ¶ Åarjelh davje jåhta Meråkeren noerhtelistie jih åarjese Engerdalen gåajkoe jih jallese Oppdal/ Trollheimese. Nomme disse lea Rørosen- saemien dajve. ¶ Dajvh Sveerjen bielesne aaj meatan , jih Rørose jarnge dejtie   dajvide sjædta. ¶ Tråante goh laante-bielien åejvie-staare lea aaj "saemien-staare" . ¶ Båatsoe-jieleme dej dajvi lea bøøremes abpe laantesne orreme gosse vuepsie lea   buerebe sjidtedh jis vierhtieh jeananieh. Båatsoe-dajven   lea støøremes leekedimmieh-vierhtieh Nøørjesne   jih vuesehte 11mill. kråvnoeh. ¶ Båatsoeburrie-reeremen kontovre Åarjelh-Trøndelagesne/Hedemarkesne lea Rørosesne. NRL jih Saemiej Saervi abpe Åarjelh-Trøndelagem jih Hedemarkem geptjieh. Eah leah naan institusjovnh Saemiedigkien nuelesne dennie regiovnesne. ¶ Rørosen jåarhkeskuvle, Rørosen museume jih sjidtemesijjieh Elgåesne jih Prahkesne leah ektievoeth jarngesne mah edtjieh tjieltine jih fylhkestjieltine diedtem juekedh jih viehkiehfaaleldahkh saemide juhtiehtidh. ¶ Elgåen sjidteme-sijjiesne Hedemarkesne lea giele-eadtjaldehteme maana-giertesne jih skuvlesne øøhpehtimmie saemien gielesne. ¶ Saemiedigkien giele-provsjekte edtja desnie vijhte jaepieh juhtedh. ¶ Praahken sjidteme-sijjie Rørosesne, lea provsjekten tjirrh nommem åadteme goh åarjelh-saemien "vierhtieh-skuvle" Aarborten jih Snåasan ektesne. ¶ Praahkesne lea daelie saemien- jih temaøøhpehtimmieh jih lissine dejtie Maajh-øøhpehtimmieh - jih   lohkehtæjja gie maadth-skuvline barka, dovne Åarjelh-Trøndelagesne jih Hedemarkesne. ¶ Rørosen jåarhkeskuvle aaj nimhtie barka jåarhke-skuvlen daltesisnie. Desnie aaj Maajh-øøhpehtimmie jeatja skuvlide seamma dajvine, mohte aaj skuvlide mah bæjngolen. ¶ Daate barkoe lea Rørosen tjielten jih fylhkestjielten diedte. Lissine øøhpehtæmman leah jeatjah råajvarimmieh mah kultuvrasse   jih jieliemasse veadtaldihkie. Desnie aaj faage- øøhpehtimme båatsoebårran. ¶ Åarjelh-Trøndelagen tjielte lea Rørosen museumese diedtem vadteme abpe regiovnesne   gorredidh,øøhpehtidh jih bievnesjidh saemiej   kultuvre-aerpij bijre. ¶ Orre saemien barkoesijjie lea aaj disse veadtaldihkie, jaepeste 2002. ¶ Glomdalsmusesne lea provsjekte juhtieminie gusnie jienebh kultuvrh ektesne veadtaldihkie. Dah institusjovnh   vihkeles byjresh tjåadtjoehtieh. ¶ Vihkeles lea Rørosese giele-jarngem vedtedh guktie giele-, maahtoe-, jih kultuvre-byjrese stinkes sjædta. Saemieh aaj   vaajtelieh   gaajhkide institusjovnide gåetie-jarngese tjøønghkedh guktie ektie-byjrese nænnobe sjædta. ¶ Ihke datne goh eejhtege/åelie edtjh åadtjodh meatan årrodh tsevtsedh datne daarpesh daejredh guktie aarhskuvle edtja juhtedh. Datne dïhte mij lihkemes dov maanam jih dov mïelh vihkeles leah. ¶ Skuvlegoevtesen hïejmesijjesne Skolverkets hemsida maahtah jienebh aarhskuvlen jih aarhskuvlen learoesoejkesjen bïjre lohkedh. ¶ Maanah mah Staaren tjïeltesne leah tjaaleme, akten jaepien båeries jaepeste aarhskuvlese reaktam åtna gåessie åeliem barkeminie jallh lohkeminie, jih guktie daerpiesvoete fåalhkan leah. Årrometijjesne aaj fealadimmietijjem barkose/skuvlese, barkoste/skuvleste aaj ryöknoen. ¶ Dutnjien mij hoksem jeatjah tijjem dygnesne jih hïeljide daarpesjh, abpedygne-gaahpode Campus aarhskuvlesne Campus förskola gååvnese, naan gille sijjieh. Vuerpiem aarskuvlesäjjan, ahte sijjiem faalen eannan govhte askh vaaseme, eah darjoen. ¶ Akten åarjelsaemien aarskuvledarjoem Mosippan aarhskuvlesne Mosippans förskola gååvnese, Bovtsen goevtesisnie. Darjoem lea saemien kultuvrese sjïehtesjamme jih aaj åarjelsaemiengïelen öövtiedimmiem evtede. ¶ Gaajhkide 3-5 jaepien båeries maanide reaktam aarhskuvledarjojde unnemes 525 täjmoeh/jaepesne utnieh mij tjaktjeboelhkesne aalka gåessie maana golmen jaepien båeries illie. Sïejhme aarhskuvle åasehts lea. ¶ Baeliem gåessie aarhskuvlesne pedagogihken ulmiem åtna, 15 täjmoeh/våhkoen skuvlen lohkemeboelhkide. Aarhskuvleåejvie årrometijjem nännoste. Naemhtie guktie ovmessie maahta ovmessie aarhskuvlide vååjnedh. ¶ Jis jienebh hoksem daarpesjh goh daejtie täjmojde, sjïere syökemem edtjh darjodh. Åasam sjädta guktie jijnjemesåasa lea. Dah 3-5 jaepien båeries maanide mij hoksedaerpiesvoeteste aarhskuvlesne leah, åasavueliedimmiem åadtjoeh. ¶ Fuelkiebiejjiehïejme akten pedagogihken hoksem maanide lea gusnie biejjiemaanasuvtijem maanese hoksem jih eelemem vadta jih aaj skuvlemaanese akten hïjven astoem vadta. ¶ Aarhskuvlen learoesoejkesje Förskolans läroplan  jih Skuvlegoevtesen sïejhme raerieh Skolverkets allmänna råd edtjieh bïhkedimmesne darjose årrodh. Fuelkiebiejjiehïejme Frösönesne jih Brunflosne gååvnesägan. ¶ Jis datne gåetesne dov aarhskuvle maanine, olkese biejjh vaeltieh eejhtegetjirkemistie, barkoeohtsedäjja jallh gåetiebarkije leah, datne maahtah gaahpode aarhskuvlem guessine mïnnedh. Biejjiemaanasuvtijh jih aahkah gon aajjah leah aaj buerie båeteme. ¶ Lohkh jienebh gaahpode aarhskuvlen bïjre. Läs mer om öppna förskolan ¶ Tjïeltesne aaj råajvas aarhskuvlh gååvnesieh fristående förskolor . ¶ 2007-01-01 raajeste lea. Åasam lea nännoestamme tjïeltenreeremistie 2003-12-11. Bïhkedimmieh jih buerkiestimmieh maanahoksese leah Maana- jih ööhpehtimmiemoenehtsistie nännoestamme 2006-11-01, rev 2010-05-26. ¶ Aarhskuvledarjoem goh aarhskuvle jih fuelhkiebiejjiehïejme maanide faala mah akten jaepien båeries sjïdteme, guktie mij daerpies eejhtegi barkoe-/lohkemetijjeste jih vuelkemetijjeste don barkoe/lohkemsäjjan jih barkoe/lohkemesijjeste. ¶ Aalkoeboelhke göökte vahkoeh leah jih maahta ovmessie årrodh ovmessie maanide, man båeries maana lea jih guktie aerebe dååjrehtamme maanajgujmie dåehkesne årrodh. Åasam vaeltien voestes aalkoebiejjeste. Aarhskuvledarjoem abpe jaepiem faala måantan-bearjadahken tsåahka 06.30-18.30 gaskoe, gåessie eah leah hïeljebiejjieh. ¶ Aarhskuvlemaanah jaepide 1-5 jaepieh reaktam utnieh sijjem aarhskuvlesne 25 täjmoeh/våhkoen gåessie eejhtegh barkoeohtsedäjjah leah. ¶ Maanah guktie dej eejhtegh barkoeohtsedäjjah jallh eejhtege-eejehtimmesne, reaktam utnieh aarhskuvlesne 15 täjmoeh/våhkoen årrodh. ¶ Maanah barkoeohtsedäjjide åadtjoeh aarskuvlesijjiem nuhtjedh gosk 10 täjmoeh jienebh goh dah 15 täjmoeh. Baeliem aarhskuvlesne pedagogihken aamhtsem åtna jih sijjen aarhskuvleåejvijste diedteme, dan gaavhtan maahta ovmessie årrodh ovmessie aarhskuvlide. Datne reaktam åtnah sijjiem 25 täjmoeh fïerhten våhkoem nuhtjedh, jih aaj jis daerpiesvoetem barkoe/lohkemetijjeste unnebe lea. ¶ Eejhtegh mah eejhtege-eejehtimmesne akten nuerebe maanine åadtjoeh sijjiem 15 täjmoeh/våhkoen nuhtjedh. Eejhtegh mah sijhtieh aarhskuvlesijjiem utnedh dej maana/maanide gosse gåetesne maanajgujmie edtjieh sjïere goeresne daam bäjhkoehtidh jih maanahoksedorjehtämman seedtedh. Asken männgan åerpene baersieldamme sijjem åådtje nuhtjedh, seamma jïjnje goh aerebe. ¶ Maana mij aarhskuvledarjoem daarpesjh goh sjïere viehkiem sov evtiedämman goh skuvlelaake 8 kap 7§ tjaala, sjïere syökemem jih nännoestimmien männgan reaktam åasehts pedagogihken darjose 525 täjmoeh jaepesne åtna. 15 täjmoeh/våhkoen skuvlen lohkemejaepieboelhkide. ¶ Gaajhkide 3-5 jaepien båeries maanide reaktam aarhskuvledarjojde unnemes 525 täjmoeh/jaepesne utnieh mij tjaktjeboelhkesne aalka gåessie maana golmen jaepien båeries illie. Sïejhme aarhskuvle åasehts lea, baeliem gåessie aarhskuvlesne pedagogihken ulmiem åtna, 15 täjmoeh/våhkoen skuvlen lohkemeboelhkide. ¶ Aarhskuvleåejvie årrometijjem nännoste, guktie ovmessie maahta ovmessie aarhskuvlide årrodh. Jis jienebh hoksem daarpesjh goh daejtie täjmojde sjïere syökemem edtja darjodh jih åasam maeksedh guktie jijnjemesåasam lea. Dah 3-5 jaepien båeries maanide mij hoksedaerpiesvoeteste aarhskuvlesne leah, åasavueliedimmiem åadtjoeh. ¶ Maanide jaepine 6-9 mah  hoksedaerpiesvoetine jienebh goh maadthskuvle/aarhskuvleklaasse, eejehtshïejmesijjiem faalen guktie daerpiesvoete lea,  guktie åelien barkoe-/lohkemetijjie lea  jih fealadimmiem barkoe-/lohkemesäjjan jih barkoe-/lohkemesijjeste. ¶ Eejehtshïejme lea gaahpode 06.30-17.00. Tjaktjeboelhkeste 2013 eejehtimmiem aaj faala tsåahka 17.00 männgan, lihkemes aarhskuvlesne. Eejehtshïejme maanide mij aarhskuvlesne lea, mastedieh maadthskuvlen darjosne gaskoe tsåahka 11.00-13.00. ¶ Gåessie skuvlen eejehtimmesne, darjoem gaavnoes måanta-bearjadahke gåessie ij leah hïeljebiejjieh, tsåahka 06.30-17.00 gaskoe. Männgan tsåahka 17.00 darjoem lihkemes aarhskuvlesne faala. ¶ Maana gusnie åelie barkoeohtsedäjja lea åådtje eejehtshïejmem 10 täjmoeh/våhkoem skuvlejaepesne nuhtjedh. ¶ Gåessie eejehtalleme jih giesie-eejehtalleme eejehtshïejmem åådtje ajve nuhtjedh gåessie daerpies jis barkoem edtja syökedh. Dov lea reakta dallah maanan eejehtshïejmetijjem vijriedidh gåessie barkoe jih lohkemem dam krïevh. Åasam olkese vaeltien guktie jijnjemesåasam lea, 12 askh jaepesne. ¶ Eejehtshïejmemaana gie onne åerpenem åådtje, åådtje sijjem akten askem männgan åerpene reakadamme utniehtidh. Männgan maana ij sijjiem åadtjoeh utniehtidh gosse eejhtege-eejehtimmesne. ¶ Hoksem maanide mah jaepine (9) 10-12, goh gaahpode eejehsdarjoem faala. Maana 9 jaepeste lea jis maana njealjede jaepiekuvsjesne vaadtsa. ¶ Dïhte gaahpode darjoem lea skuvlebiejjide gaahpode gåessie skuvlebiejjien orrijimmie lea gosk tsåahka 17.00. Gåessie skuvleeejehtalleme darjoem måanta-bearjadahkese govhte täjmoeh fïerhten biejjiem gïehtele, gosse ij hïelje lea . ¶ Gaahpode eejehtsdarjoem daamhtah lihkemes eejehtallemegaertesne gïehtele. Naakenh  årromedajvine gusnie ij naan darjoem faala, vuesietimmien gaavhtan voenine, maana reaktam åtna sijjem eejehtshïejmesne utnedh jallh utniehtidh. ¶ Syökemem aarhskuvlese edtja sjïere goeresne darjodh jih Maana-jih ööhpehtimmiemoenehtsasse, maanahoksedorjetämman seedtedh. ¶ Syökemem tjuara jis buektedh govhte askh darjodh eannan sijjem vaajtelh guktie aelhkebe tjïelten soejkesjämman lea. Sijjide våarosne faelieh(guktie vuerpiedaatoe lea) guktie syökemidie tjïeltese båateme. Vuerpiedaatoe njieljie askh sjädta eannan sijjem vaajtele, aaj jis syökemem aerebi laahpeme. Jis jienebh maanah seamma vuerpiedaatoem utnieh, syökemidie veesmien guktie maanan reakedsdaatoe lea, båarasåbpoe maanah eannan dah nuerebh. ¶ Gåessie syökemem sïjse båateme akten tjaaleldh jååhkesjimmiem seedtien jih dle männgan bööremem säjjan åådtje. Jis syökeme tjïeltese båateme minngemes njieljie askh eannan daatoe mij vaajtelamme, edtja sijjem faaledh gåessie daatoem vaajtelamme. Såemies dajvide/aarhskuvlide maahta ovmessie boelhkh jaepesne aehpebe årrodh aarhskuvlesijjiem åadtjodh. Sijjiem maahta dellie jeatjah dajvesne/jeatjah aarhskuvlesne faaledh guktie syökeme. ¶ Destie vaalteme leah dah åvtevåaroeh giese maahta veedtedh: ¶ Naemhtie guktie skuvlelaake kap 14 4§ lea edtja ööhpehtimmiem eejehtshïejmesne faaledh dan varki gåessie vuajneme ahte learohke dam daarpesjh. ¶ Göökte biejjh fïerhten boelhkesne aarhskuvlh reaktam utnieh pedagogihken soejkesjimmiebiejjieh gaajhkide barkijidie öörnedh. Eejehtshïejmide akten soejkesjimmiebiejjiem fïerhten boelhkesne lea. Gåessie eejhtegh daejtie biejjide hoksem daarpesjh maehtieh säjjasadtjh-barkijh desnie barkedh jallh darjoem jeatjah aarhskuvlesne/eejehtshïejmesne faalen. ¶ Boelhkh jaepesne gåessie unnebe maanah darjosne, ektiedimmieh daamhtah aarhskuvli jih eejehtshïejmi gaskoeh dajvesne darjoen. Darjoem ”ij naan aejkien steegkh”, bene sijjem maahta jeatjah aarhskuvlesne/eejehtshïejmesne akten boelhkesne faaledh. ¶ Åasam eejehtshïejmese sjädta mietsken 1 biejjeste jaepiem gåessie maana govhten jaepien båeries illie. ¶ Maanahokseåasan åerpenevueliedimmie lea ahte maana mij nööremesryöknoen goh maana akte, mubpie nööremes lea maana göökte, jih numhtie vijriebasse. Njealjede maana jih båarasåbpoe åasehts leah. Naemhtie öörnegem lea jis maanah sijjem tjïelten aarhskuvlesne/eejehtshïejmesne jallh akten råajvas darjemes-sijjesne utnieh (vuesiehtimmien gaavhtan eejhteghkooperatijvesne jallh eejehtshïejmesne råajvas-skuvlesne). ¶ Maanide gieh sijjiem aarhskuvlesne åadtjoeh guktie skuvlelaake 8 kap 7 § åasam ij olkese vaeltieh baeleste mah bäjjese 525 täjmoeh jaepesne. Jienebh täjmojste dejstie 525 täjmoste 2 % åasam olkese baalhkeste vaeltien, bene jïjnjemes 840 kråvnoeh/ askem akten maaneste. Mubpie maaneste 1% åasam olkese vaeltien, bene jïjnjemes 420 kråvnoeh/asken. ¶ Almetjh gïeh åasam tjuerieh maeksedh leah almetjh gïeh pruvreldh/ektiejielijh, aajne-eejhtege jih fuelhkiehïejme-eejhtegh. Gåetieguntie lea oktegimsh jih paarretjealmetjh. Paarretjealmetjh lägan ålma jih nyjsenäjja, mah ektesne jielieminie jih maanam ektievoetesne utniejägan jallh åtneme jih årromesijjiem seamma sijjesne lägan. Paarretjealmetjh leah aaj almetjh mah ektesne jielieminie akten homoseksuellen ektievoetesne jih seamma årromesijjiem seamma sijjesne lägan. ¶ Gåessie åelieh mah eakan leah ektiejielijh maanan hoksem ektievoetesne utniejägan, lea dam eejhtegem gusnie maanan tjaalesijjie lea, mij tjuara åasam maeksedh. ¶ Gåessie maanah ovmessie gåetide tjidtjie gon aehtjien luvnie Staaren tjïeltesne årroeminie maehtieh, sjïere syökemen männgan, åasam fïereguhte säjjan åadtjodh. Åasam sjädta guktie fïereguhte åeliej baalhkide ovmessie gåetieguntide tjåenghkies baalhkine sjädta. ¶ Almetjh mah åasam tjuerieh maeksedh leah lååjkehks bïevnesh laehpedh ihke åasam nännoestidh. Baalhkam mij jeatjahdehteme jih jeatjah värrhtoedimmieh mah maehtieh åasam tsevtsedh edtja dallah bïevnedh. ¶ Jis ij bïevnesh laehpien juktie åasam maahta nännoestidh, jollemes åasam olkese vaeltien guktie åasa lea. Orre åasam nännoste männgan gåessie bïevnesh båateme jih darjoen lihkemes asken männgan. ¶ Åasam sjädta guktie tjïeltenreeremen prosentsatside nännoestamme almetji baalhkeste bäjjese don jijnjemes åesese. ¶ Biejjiemaaksoem rep ööhpehtämman jih jienebe. Jïjtshbarkijidie veljijem ryöknoen jielemedarjose guktie baalhkaskaehtielaake (SFS 1999:1229) lea. Gåessie baalhka lea ovmessie askide askide, tjåenghkies baalhkam akten boelhkeste mah låhkoe askide juakeme edtja buerkiestidh. ¶ Tjïelte maahta baalhkabyjjetimmieh mah laahpeme gïehtjedidh. ¶ Sijjiem tjaaleldh edtja nihtetjistedh akten asken åvtelen maana edtja orrijidh. Nihtetjistem Maana- jih ööhpehtimmiedorjehtämman laehpien, maanahoksereeremasse. ¶ Åasam maaksa fïerhten asken fakturine gaajhkide 12 askide jih aaj olkese vaelhtien gåessie aalkoetijjesne. Fakturam lea askese mij joe daelie. Askem gåessie maana aalka dle åasam olkese vaeltien destie biejjeste sijjiem jaksoes lea. Åasam maaksa minngemes 30: den askesne jih jis jeatjahlaakan sjädta dellie dam asken männgan staerede. ¶ Maaksoemujhtiehtimmiem seedtien vïjhte biejjh männgan minngemes biejjiem åasam edtja maeksedh. Akten mujhtiehtimmie maaksoem lissehte, 50 kråvnoeh fïerhtene fakturese. Jis ij maeksieh mujhtietimmien männgan inkassokrïevem olkese seedtien gosse 14 biejjh vaaseme jih dellie aaj inkassoåasam lissehte, 160 kråvnoeh fïerhtene fakturese. Göökte ovmaekseldh fakturaj männgan, maana sov sijjeste dallah nihtele. ¶ Bovtsesne akten stååkedimmie- jih lïerehtimmie byjresem gååvnese mah saemien kultuvreste skreejreme. Jienebh bïevnesh saemien kultuvren bïjre vuelnie gååvnese. ¶ Bovtsen barkoesoejkesje Renen/Bovtse arbetsplan (pdf, 214 kB) ¶ Gåassomesijjie, aahrskuvleåejvie: Linnean aarhskuvle Ängegatan 24 Mosippan aahrskuvle Körfältsvägen 7 ¶ Staaten jïh tjïelten reeremh edtjieh nasjovnen unnebelåhkojde nuepiem vedtedh meatan årrodh gyhtjelassine mah vihkeles sijjide. ¶ Reeremh gelkieh sjiehteles vuekine, jis daerpies, nasjovnen unnebelåhkojde bïevnesjidh dej reaktaj bïjre orre laaken mietie. Dah gelkieh bïevnesjidh unnebelåhkoej gïeline mij sjiehteles aajne almetjasse gosse reeremi gujmie gaskesadtedh. ¶ Mijjieh aaj dej gaektsie saemiej jaepieboelhkigujmie barkeminie mah muvhten aejkien aamhtesebarkoe sjädta. Destie aamhtseste sveerjengïelem jih saemiengïelem, matematihkem, saemien kultuvrem, vätnoem, skaepiedimmiem, eatnemem jih teknihkem jih jienebe mastedieh. ¶ Gåassomesijjie, aahrskuvleåejvie: Linnean aarhskuvle Ängegatan 24 Mosippan aahrskuvle Körfältsvägen 7 ¶ Staaresne mijjieh ” jieliemisnie lïerebe” akten aarhskuvlesne gusnie gellielaaketjh jih skuvlelohketimmesne jolle kvalitetine lea, gusnie evtiedimmiebarkoe akten laajroenaestie lea. ¶ Maana- jih ööhpetimmiereeremem Barn- och utbildningsförvaltningen lea tjïelten dorjije mij barkoelaavenjassh Maana- jih ööhpehtimmiemoenehtsistie Barn- och utbildningsnämnden lea. Reeremeåajvaladtjh, darjoeåejvieh, stabe jih öövtiedimmiedåehkie Raerieståaposne, Ståapoe E, Lapte 2 gååvnesieh. ¶ Tjïeltesne aaj råajvas alternatijvh fristående alternativ aarhskuvlesne jih skuvlesne gååvnesieh. Daesnie datne maahtah jienebh lohkedh mejnie dijpedh gåessie råajvas darjoem aelkedh starta fristående verksamhet jih magkerh bïhkedimmieh mah gååvnese ihke tjïelten dåarjoem åadtjodh. ¶ Gyhtjelassh epåasten tjirr diariese seedtien mijjen prievieaaskan funktionsbrevlåda mij fïerhten biejjien döömie. ¶ Staaren tjïeltesne mijjieh akten jïjnjemeasåasam (maksetaksam) utnebe maxtaxa . Datne akten åasam maaksah mij olkese vaeltien 12 askh/jaepiem. Ij unnebe åasam eejehtallemistie darjoeh. Åasam eejehtshïejemese mïetsken 1 biejjeste sjädta, jaepiem gåessie maana govhte jaepien båeries illie. ¶ Åerpenh-åasavueliedimmie lea naemhtie ahte maana mij nööremes, ryöknoen goh maana akte, mubpie nööremes lea maana göökte, jih numhtie vijriebasse. Njealjede maana jih båarasåbpoe åasehts leah. Daam öörnegem lea naemhtie jis maanah sijjem tjïelten aarhskuvlesne/eejehtshïejmesne jallh akten råajvas darjemes sijjesne utnieh. ¶ Maanide mah sijjiem aarhskuvlesne utnieh guktie skuvlelaake 8 kap 7 §, ij åasam baeleste mah bäjjese 525 täjmoeh jaepesne olkese vaelhtieh. Jienebh täjmojste dejstie 2% åasam olkese baalhkeste vaeltien, bene jïjnjemes 840 kråvnoeh/ askem akten maaneste. Mubpie maaneste 1% åasam olkese vaeltien, bene jïjnjemes 420 kråvnoeh/askem. ¶ Mosippan aarhskuvle lea 1975 jaepeste gååvnesamme jih tjaebpies dajvesne Körfälten lïhke gällesje. Bïjrejarkan aarhskuvlem leah jïjnje skåejjieh jih eatneme. Gaerhtie gaajh stoerre lea jih maanah nuepiem utnieh stoerre sijjesne roehtedh jih stååkedidh. ¶ Mosippan aarhskuvlesne 6 goevtesh gååvnese jih 18 maanah fïerhtene dåehkesne. Mijjieh aaj åarjelsaemien aarhskuvledarjoem utnebe, Bovtsen Renen/Bovtse ¶ Mijjieh jïjtjesh tjöövkem utnebe gusnie göökte barkijh njaelkies beapmoeh jurjiehtägan. ¶ Gåassomesijjie, aahrskuvleåejvie: Linnean aarhskuvle Ängegatan 24 Mosippan aahrskuvle Körfältsvägen 7 ¶ Dah nasjovne unnebelåhkoeh gïelelaakesne tjaalasovveme. Gïelh leah såevmie, jiddisch, meankieli, romani chib jïh saemiengïelh. ¶ Orre laake nasjovne unnebelåhkoej jïh unnebelåhkoej gïeli bïjre daaletje laakij åvteste buektiehtamme,  reaktam saemiengïelem jïh gïelide såevmie jïh meänkieli utnedh. Saemiedigkie laakem jïh sosialelaakem aaj värhtoeminie. Laakevärhtoedimmieh faamose jåhta tsiengelen 1.b 2010. ¶ Reerenasse njoktjen 2009 åehpiedehtiji orre unnebelåhkoepolitigken soejhkesjimmie proposisjovnesne  Från erkännande till egenmakt- regeringens strategi för de nationella minoriteterna./ Dååhkasjimmeste jijtjeraaran — reerenassen soejhkesjimmie nasjovne unnebelåhkojde. ¶ Daesnie datne vaestiedassh sïejhmes gyhtjelassine aarhskuvlen bïjre åadtjoeh. Jis ih vaestiedassem gaavnh man bïjre onterdh, datne maahtah mijjese bïeljelidh – vuartesjh telefovnenommerem åelkies bielesne. ¶ Maana eejhtegidie mah barkeminie jallh lohkeminie reaktam åtna aarhskuvlesne årrodh gåessie barkoe- jallh lohkemebaeliem lea jah aaj gåessie vuejeminie dohkh diekie barkose/skuvlese, barkoste/skuvleste. Datne reaktam åtnah sijjem 25 täjmoeh fïerhten våhkoen nuhtjedh, jih aaj jis daerpiesvoetem unnebe goh barkoe/lohkemetijje lea. ¶ Jis eejhtegidie barkoeohtsedäjjah leah, maana åådtje sijjem 25 täjmoeh fïerhten våhkoen nuhtjedh. Eejhtege-eejehtimmide lea 15 täjmoeh fïerhten våhkoen. Guktie täjmojde juekeden gaajhkide våhkoej biejjiej gaskemsh maahta gellielaaketje ovmessie aarhskuvlide sjïdtedh. ¶ Daesnie datne maahtah dov åasam ryöknedh . Här kan du räkna ut din avgift ¶ Maanah mah 3-5 jaepien båeries åadtjoeh aarhskuvlesne åesehts 15 täjmoeh/våhkoen, 525 täjmoeh/jaepesne vaedtsedh. Åesehts aarhskuvlen man nomme ”sïejhme aarhskuvle” lea tjaktjeboelhkeste gåessie maana golmen jaepien båeries illie. Sïejhme aarhskuvle skuvlen lohkemeboelhkh skolans läsårstider dåerede. Jis maana daarpesjh guhkebe aarhskuvlesne vaedtsedh goh 15 täjmoeh/våhkosne sïejhme aarhskuvlemaaksoem edtja dåeriedidh(vuartesj bijjielistie). ¶ Åasam sjädta guktie tjïeltenreeremen prosentsatside nännoestamme almetji baalhkeste bäjjese don jïjnjemes åesese. ¶ Åasamaadthbaalhka lea baalhkam gusnie skaehtiem maaksa guktie baalhkaskaehtielaakesne tjåadtjoeh (SFS 1999:1229), naemhtie; ¶ jielemedarjose guktie baalhkaskaehtielaake (SFS 1999:1229) lea. Gåessie baalhka lea ovmessie askide askide, tjåenghkies baalhkam akten boelhkeste mah låhkoe askide juakeme edtja buerkiestidh. ¶ Jeavoe, datne aktem åasam maaksah daan gaavhtan dov maana sijjem aarhskuvlesne åtna. Naemhtie lea ahte datne aaj åasam maaksah dejtie boelhkide gåessie Dov maana eejehtimmesne lea. ¶ Jeavoe, bïeljelh telefovnese 063-14 30 00. ¶ Datne maahtah dijjen sijjem aahrskuvlesne dassedh, bene voestegh naemhtie darjobe: ¶ Maaksoemujhtiehtimmiem seedtien vïjhte biejjh männgan minngemes biejjiem åasam edtja maeksedh. Akten mujhtiehtimmie maaksoem lissehte, 50 kråvnoeh fïerhtene fakturese. Jis ij maeksieh mujhtietimmien männgan inkassokrïevem olkese seedtien gåessie 14 biejjh vaaseme jih dellie aaj inkassoåasam lissehte, 160 kråvnoeh fïerhtene fakturese. Göökte ovmaekseldh fakturaj männgan, maana sov sijjeste dallah nihtele. Jis båeries maanahokselaajkoem åtna ij gåaredh maanahoksesijjem åadtjodh eannan laajkoem maakseme. ¶ Dïhte gåetieguntie* Staaren tjïeltesne gusnie maana tjaalesijjem åtna edtja åasam maeksedh, jih dellie åasam edtja abpe gåetieguntien baalhkam röknedh. Sjïere bäjhkoehtimmien männgan åasam maahta fïereguhtese eejhtegidie debiteredh. Åasam sjädta guktie tjåenghkies baalhkam ovmessie eejhtegi gåetieguntide sjädta. ¶ *Gåetieguntie lea aajne-eejhtegh jih paarretje almetjh. Paarretje almetjh lägan ålma jih nyjsenäjja, mah ektesne jielieminie jih maanam ektievoetesne utniejägan jallh åtneme jih årromesijjiem seamma sijjesne lägan. Paarretje almetjh leah aaj almetjh mah ektesne jielieminie akten homoseksuellen ektievoetesne jih seamma årromesijjiem seamma sijjesne lägan. ¶ Åasam maaksa askesne mij joe daelie, vuesiehtimmien gaavhtan minngemes voerhtjesne edtja voerhtjen asken åasam, voerhtjen askesne maeksedh. Åasam seedtien 20:den biejjien fïerhten asken. ¶ Datne mij internedtebaangkem åtna maahta dov åasam e-fakturine mijjese maeksedh. Naemhtie dov åasam dutnjien internedtebaangken tjirr seedtien – ih åadtjoeh paehperefakturam påasteaaskan. Gåessie datne dov internedtebaangkese tjaanga datne bïevnesem åadtjoeh ahte orre fakturam åådtjeme mij edtjh maeksedh. Diedtieh fakturese dellie bäjjese monitovrese båata. Männgan datne daarpesjh ajve fakturam gïehtjedidh jih jååhkesjidh jih dellie dïhte jïjtsistie maaksa. ¶ Jis datne sïjhth e-fakturam utnedh dov åasese Staaren tjïelteste, datne dov internedtebaangkese daam bäjhkohth. ¶ Datne mijakt onterdh. Bïevnedh Staaren tjïeltien ekonomijegoevtese telefovnese 063-14 30 00 jallh epåasten tjïrr jis dov naan gyhtjelassh e-fakturaj bïjre. ¶ Jeavoe, bïevnedh mijjem, telefovne 063-14 30 00. ¶ Jeavoe, bïevnedh mijjem, telefovne 063- 14 30 00. ¶ Jeavoe. Aahrskuvle edtja hoksedaerpiesvoetem öörnedh dejtie mah dam daarpesjieh. ¶ Nïhtetjistetijjem akten aarhskuvlesäjjan akte aske lea. Datne edtjh akten sjïere goerem, ”Nïhtehtjistedh aarhskuvle/eejehtshïejmesijjeste” nuhtjedh jih nïhtehtjistem lea biejjeste gåessie goerem mijjese båata. Datne åasam maaksah jih åadtjoeh sijjem utnedh abpe nïhtehtjistetijjem. ¶ Syökemem tjuara govhte askh darjodh eannan sijjem vaajtelh. Laake lea naemhtie ahte akten tjïeltem tjuara sijjem faaledh eannan buerie baeliem lea (4 askh). ¶ Guktie akten laakevärrhtoedimmiem snjalhten 1 biejjem 2009, ij leah reaktam maanahoksese gåebpegh tjïeltide åadtjodh. Tjïltem gusnie maanan tjaalesijje lea, diedtem åtna aarskuvlesijjem öörnedh. Datne maahtah/dåtnoeh maehteden syökemem akten säjjan darjodh desnie gusnie ij leah tjaalesijjie aaj, bene dellie maahtah/maehteden nyöjhkemem åadtjodh. ¶ Gaajhkide maanide mah Staaren tjïeltesne aarhskuvlesne vaedtsieminie ov-lähkoeirhkemidie tjirkien leah. Tjirkemem abpe dygnesne lea, naemhtie gåessie maanah aarhskuvlesne jih eejehtimmesne leah. Dïhte lea Folksam tjirkemebolagesne maanide jih learohkide tjirkien leah. ¶ Jienebh bïevnesh tjirkemen bïjre daesnie åadtjoeh Mer information om försäkringar får du här. ¶ Mijjese daate stoerre viehkie jïh nuepiem utnebe beapmoem nommine mïerhkesjidh guktie daejrebe magkerh beapmoeh jïh guktie beapmoem dejtie joekehth maanide jurjiehtidh. ¶ Skuvle/aarhskuvle: ¶ Klaasse/goevtese: ¶ Skuvlemaana/nomme jïh minngie-nomme: Eejtegen/ håksoeutnijen nomme: ¶ Eejtegen/ håksoeutnijen nomme: ¶ Telefovne hïejme: Mobijle: ¶ Telefovne hïejme: Mobijle: E-påaste: ¶ Vaajtelamme beapmoeh: ¶ Bïejh X:m Allergije /Ih tööllh Bïejh X:m ¶ Beapmoeh mah leah maelien jïh sysngelh namtah ¶ Beapmoeh mah leah snurkenbearkoen namtah ¶ Laktovse jïh vegetarihken beapmoeh Laktovse jïh vegetarihken beapmoeh + guelieh ¶ Laktovse jïh vegetarihken beapmoeh + guelieh jïh ledtieh ¶ Beapmoeh javvoen namtah ¶ Beapmoeh gusnie vaenebe laktovse Beapmoeh mielhkien namtah ¶ Sïjhtem tjöövkem toelhken ektine råakedh Tjaelieh nualan jïh almetjetjaalegem luhpiedidh* ¶ Biejjie: ¶ Håksoeutnijen/ eejhtegen nomme ¶ Biejjie: ¶ Håksoeutnijen/ eejhtegen nomme ¶ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Bïevnesh beapmoen bïjre aarhskuvlesne jïh skuvlesne Buerie svarkeldahke ¶ Gaeriegievlie vuesehte dejtie joekehth jïh vihkeles beapmoestuhtjide. ¶ Jåartanöödterh, nöödterh jïh mandele ij leah luhpie aarhskuvlesne / skuvlesne utnedh, jïh eah dam desnie åadtjoeh. Sesamvetsmieh ih desnie åadtjoeh gænnah. ¶ Learohkh jïh maanah mah eah bearkoeh dej kultuvrine byöpmedieh, laktovse jïh vegetarihken beapmoem faalesuvvieh (mielhkieh jïh munnieh daejnie beapmojne) ¶ Aellieh maa seedth beapmoem gåeteste ! Ij tjöövke maehtieh daan beapmoste tjirkedh ¶ Bieljelh tjøøvkem jis dov maana lea skiemtje jallh gåetesne, dle ij tjøøvke daarpesjh beapmoem jurjiehtidj jih daan mænngan sleengkedh. ¶ Telefovne tjøøvkese:________________________ ¶ Guelie ¶ Ledtie Viskes-roehtse ¶ Tovmaate ¶ Soja (baljesjädtoeh) ¶ Munnie ¶ Skiereden 14 biejjien veeljemem rijhkebeajjan, laantedägkan- jih tjïeltenreeremasse lea. ¶ Jis ih datne maahtah dov veeljemetjiehtjelassesne veeljemebiejjesne tjaatsestidh datne maahtah åvtelbodti tjaatsestidh. Åvtelbodtitjaatsestimmiem mietsken 27 biejjesne aalka gosk aaj veeljemebiejjem skiereden14 biejjien. Datne maahtah åvtelbodti akten tjaatsestimmietjiehtjelisnie gusnie-akt gusnie sïjhth abpe laantesne tjaatsestidh. ¶ Jienebh bïevnesh guktie åvtelbodti tjaatsestimmiem gåerede jih gusnie datne maahtah tjaatsestidh, tjaangh gåatan veeljememyndigheeten hïejmesijjesne. ¶ Veeljemebiejjesne datne maahtah dov veeljemetjiehtjelisnie jallh sjïere tjiehtjelisnie åvtelbodti tjaatsestämman tjaatsestidh. ¶ Gïelekåarhtesne mij datne gåatan prievieaaskan åadtjoeh tjåådtje mij dov veeljemetjiehtjele lea. Desnie tjaalesijjem tjåådtje jih gåessie veeljemetjiehtjele gaahpode lea. ¶ Jis datne dov veeljemetjiehtjelisnie tjaatsesth ih naan gïelekåarhtem daarpesjh, bene datne tjoerh legitimasjovnem vuesiehtidh. ¶ Jis ih nuepiem åtnah dov veeljemetjiehtjelisnie veeljemebiejjesne tjaatsestidh datne maahtah Raeriegåetesne tjaatsestidh. Dov gïelem akten åvtelbodti tjaatsestimmiem sjädta jih gaskevahkoen veeljemebiejjien männgan ryöknoen. Datne tjoerh dov gïelekåarhtem meatan utnedh jih legitimasjovnem vuesiehtidh. ¶ Datne maahtah såemies aejkien baajedh aktem båvroem dov tjaatsestimmiem laehpedh jis ih datne jïjtje maahtah veeljemetjiehtjelasse jallh akten tjaatsestimmietjiehtelasse åvtelbodti tjaatsestämman båetedh. ¶ Dov gïelekåarhte påastine 3 våhkoeh veeljemebiejjien åvtelen båata. ¶ Jis datne gïelekåarhtem ohtselh datne maahtah aktem orre åadtjodh. ¶ Ringkh 020-825 825 jallh aktem orre gïelekåarhtem daesnie dongkedh: ¶ Veeljememyndigheete jollemes diedtijes myndigheete veeljemasse jih leeneståvroem regionalen veeljememyndigheete lea. Tjïeltesne akten veeljememoenehtse gååvnese, mij vuajna ahte veeljemem darjoen. Dah veeljemedåastojem veeljien, tjiehtjelh öörnien jih dïedtem åvtelbodti tjaatsestimmine utnieh. ¶ Jis datne gyhtjelassh åtnah datne buerie båeteme veeljmemoenehtsem gaskesadtedh: valnamnd@ostersund.se ¶ SAEMIEN GÏEHTJEDIMMIE - LEAROESOEJKESJE ¶ Faagen ulmie ¶ Saemien gïehtjedimmie seamma faagen våaromem jïh seamma aarvoevåaromem goh saemienfaagen. Ööhpehtimmie edtja sjïehteladtedh faagen gïehtjedæmman jïh meatan årrodh identitetem skearkagidh, gïelem jïh kulturelle maahtaldahkem saemien evtiedidh jïh gaskesadtemem jïh ektiebarkoem eevtjedh gïeleraajoej bijjelen Saepmesne. Dellie edtja gïelem joekehtslaakan maehtedh, jïjtse gïelem guerkiehtidh jïh goerkesidh gïelem joekehtslaakan åtna. Goerkesimmien tjïrrh guktie siebredahke saemiengïelem dæjpa, gïehtjedimmmiefaage edtja gïelem eevtjedh jïh hoksedh jïh eadtjaldovvedh gïelem utnedh. ¶ Vijries gïeleldh jïh kulturelle maahtaldahke maahta meatan årrodh sjïehteladtedh guktie buerebelaakan jeatjabidie jïjtse kultuvresne jïh dan ålkolen vuavkasjidh, guarkedh, jïh krööhkedh. Guarkedh maam jeatjah jiehtieh jïh maehtedh jïjtsh åssjelh åvtese buektedh lea vihkeles biehkie muvhti gïelemaahtaldahkese. Daalteje siebredahkesne daerpies maehtedh joekehts medijidie jïh ektienamme teekstide goh tjaalegh, tjoejenassh jïh guvvieh jïh seamma sienten vuejnedh guktie gïele jïh aarvoemaahtoe iktede. Gïehtjedimmie saemien edtja sijjie årrodh njaalmeldh jïh tjaaleldh gaskesadtemasse joekehts medijah utnedh. ¶ Gïehtjedimmie saemien edtja learohki njaalmeldh jïh tjaaleldh maahtoem evtiedidh, lohkemem jïh teekstetjaelemem skreejrehtidh jïh gelliegïeleldh siebredahkesne eadtjaldovvedh gïelem utnedh. Joekehts teekstigujmie joekehtslaakan barkedh edtja meatan årrodh kritihke åssjaldahkh jïh estetihke vååjnoem vijriebasse evtiedidh jïh maahtoem vedtedh daaletje medijan aarkesne veasodh. Faage edtja kritihke vierhtiedimmiem jïjtse gïeleevtiedimmeste evtiedidh jïh learohkidie vuerkiehtidh guktie jïjtjene lïeremisnie skearkagieh. ¶ Faagen åejvieboelhkh ¶ Faage lea åejvieboelhkine juakaldihkie, guktie maahtaldahkeulmine tjaaleme. Åejvieboelhkh ektesne govlesuvvieh. ¶ Åejvieboelhkh: ¶ Jaepietsiehkieh ¶ Åejvieboelhkh ¶ 8.-10. ¶ Gïelem utnedh ¶ Gïele jïh gaskesadteme ¶ Gïelem utnedh ¶ Åejvieboelhkesne gïelem utnedh edtja gïehtjedidh guktie gïele åtnalgåvva jïh guktie gïele bigkesovveme. Åejvieboelhkesne edtja saemien gïelem goerehtalledh gusnie vihkeles aamhtesh jïjtjene gïeleåtnosne, daaletjegïelesne jïh guktie gïeleåtnoe beajjetji tsiehkine lea. Aaj komparatijve tjelmine gïelem edtja gïehtjedidh, guktie gïele jorkese jïh guktie medija saemien deadta. Daennie åejvieboelhkesne aaj edtja jarkoestidh jïh toelhkestidh saemien jïh jeatjah gïeli gaskem. ¶ Gïele jïh gaskesadteme ¶ Åejvieboelhkesne gïele jïh gaskesadteme edtja gïelem vijriebasse evtiedhdh dovne njaalmeldh jïh tjaaleldh gaskesadteme, lohkeme- jïh tjaelememaahtaldahkem. Åejvieboelhken jarngesne edtja goerkesidh, vierhtiedidh jïh ussjedadtedh njaalmeldh jïh tjaaleldh vuekiej mietie jïh jïjtje joekehts teektsh darjodh jïh åvtese buektedh. Daesnie ektiedamme teeksth gusnie tjoejenassh, tjaeleme jïh guvvieh ållesth åssjaldahke sjædta. Daennie åejvieboelhkesne aaj gærjah, teatere, filme, plaerieh musihkevidejovh jïh orre digitale vierhtieh meatan. ¶ Man gellie tæjmoe ¶ Man gellie tæjmoeh leah 60 minuhti mietie tjaalasovveme: ¶ NOERITSIEHKINE ¶ 8.-10. jaepietsiehkine 227 tæjmoeh ¶ Faagen maadth maahtoeh ¶ Maadth maahtoeh leah maahtaldahkeulmine tjaalasovveme, gusnie galka evtiedidh lïeredh jïh galka boelhkine faagemaahtaldahkine årrodh. Learoesoejkesjisnie saemien gïejhtjedimmine daah maahtaldahkeulmieh leah: ¶ Maehtedh soptsestidh saemien gïehtjedimmesne, dellie galka goltelidh jïh soptsestidh jïh soptsestimmietsiehkiem vierhtiedidh gosse mubpiejgujmie soptsestidh. Dïhte lea maadtojne gosse mubpiejgujmie soptsestidh, dovne gosse almetjigujmie ektesne lea, barkosne jïh byjjes tsiehkine lea. Goltelidh jïh soptsestidh leah almetji maadtoedarjomh, mejtie galka faagesne, saemien voestes gïeline, joekehts njaalmeldh sjaangeri jïh darjomi vieken evtiedidh. ¶ Maehtedh tjaeledh saemien gïehtjedimmesne, dellie galka joekehts sjaangerine jïh gellie joekehts teeksth tjaeledh. Maehtedh tjaeledh daerpies daaletje sïebredahkesne, sjïere daelie gosse jienebh digitale gaskesadtemevuekieh evtede. Daelie aaj krïebpesjimmie stuerebe sjïdteme edtja maehtedh joekehtslaakan tjaeledh. Gosse tjaeledh dellie eajhnide jïh åssjalommesidie evtede jïh öörnie, badth aaj sjïehteles gaskesadtemevuekieh jïh barkoevuekie guktie lïeredh. ¶ Maehtedh lohkedh saemien gïehtjedimmesne, lea akte bielie eensi gïelemaahtaldahkese. Dellie tjoevere guarkedh, gïehtjedidh jïh ussjedadtedh gosse barkoes teeksth låhka. Lohkeme kultuvregoerkesimmiem evtede jïh dååjrehtsh jïh nuepieh vadta jïjtjemse jïh siebredahkem guarkedh. ¶ Maehtedh ryöknedh saemien gïehtjedimmesne, dellie galka galka orre baakoeh lïeredh, jïermestalledh jïh dåeriesmoerh tjuevtedh. Daerpies dellie guarkedh mij dïhte hammoe, struktuvre jïh komposisjovne lea. Jis ektienamme teekstide jïh aamhteseprovsah guarkedh, dellie vihkeles grafihken vuesiehtimmieh, tabellh jïh statistihkeh guarkedh. ¶ Maehtedh digitale viehkiehvierhtieh saemien gïehtjedimmesne leah daerpies jis ektienamme teekstehammoeh jïh lahtesh guarkedh. Digitale maahtoe orre lïerehtimmievuekieh buakta jïh aaj orrre nuepieh lohkeme- jïh tjaelemeööpehtæmman vadta, gosse galka teekstsh darjodh jïh jeatjahtehtedh. Daesnie vihkeles eensilaakan gaaltijide vierhtiedidh jïh laejhtedh gosse dejtie galka utnedh. Digitale vierhtieh maahta learohken gaskesadtememaahtoem jïh vuesiehtimmiem dåarjodh jïh evtiedidh. ¶ Faagen maahtaldahkeulmieh ¶ Maahtaldahkeulmieh 10. jaepietsiehkiej mænngan ¶ Gïehtjedimmie gïelem utnedh ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Gïele jïh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Faagem vierhtiedidh ¶ Nænnoestimmieh guktie faagem vierhtiedidh: ¶ Elliesvïhnesjimmie ¶ Jaepietsiehkieh ¶ Öörnege ¶ 10. jaepietsiehkesne ¶ Learohkh gelkieh elliesvïhnesjimmieh åadtjodh. ¶ Eksamene learoehkidie ¶ Jaepietsiehkieh ¶ Öörnege ¶ 10. jaepietsiehkesne ¶ Learohkh maehtieh aktem njaalmeldh eksamenem åadtjodh. Njaalmeldh eksamenem byjreskisnie dorje jïh vierhtede. ¶ Eksamene privatistide ¶ Jaepietsiehkieh ¶ Öörnege ¶ 10. jaepietsiehkesne ¶ Vuartesjh guktie maadthskuvlelohkehtimmie geerve almetjidie öörnesovveme. ¶ Dah daamts nænnoestimmieh guktie vierhtiedidh leah ööhpehtimmielaakesne tjaalasovveme. ¶ Annikken Kjær Haraldsen Fylhkenraerie kultuvrese

Fylhkenraerie mij diedtem åtna kultuvrese, sjïehtedæmman jïh saemien gyhtjelasside 

 Vielie fylhkenraerijen bïjre (daaroen)
 Vielie fylhkenraerien bïjre (daaroen) 
 Fylhkenraerien tjåanghkoesoejkesje (daaroen)
 Fylhkenraerien våh koesoejkesje  (daaroen) ¶ Snåase tjïelte jïh Noerhte-Trøøndelaagen fylhkentjïelte leah guektiengïelen tsiengelen 1. biejjien 2008 raejeste, jïh Snåase tjïelte lea dehtie miereste meatan sjidteme reeremedajven saemien gïelese. ¶ Daate lea akte histovrijes heannadimmie åarjelsaemien gïelese jïh kultuvrese, Snåasen tjïeltese jïh Noerhte-Trøøndelaagen fylhkese. ¶ Maam dïhte sæjhta jiehtedh fylhkentjïeltese? ¶ Tjaaleldh saadtegh /aamhtsh åarjelsaemien sïjhtebe åarjelsaemien gïelesne vaestiedidh. Daate øørnege sæjhta aelkedh juhtedh dan varke goh fylhkentjïelte lea aktem øørnegem gaavneme åarjelsaemien jarkoestæmman. ¶ Dåastoe-almetjh jïh dah ovmessie darjoeh Fylhken Gåetesne sïjhtieh saerniestimmieh  åadtjodh dej orre krïevemi bïjre, guktie dah bøøremes goh gåarede, maehtieh hoksehtimmiem vedtedh dejtie mah åarjelsaemien soptsestieh. ¶ Bïevnesh åejvieoksesne jïh dåastoesijjesne Fylhken Gåetesne sïjhtieh åarjelsaemien gïelesne ¶ båetedh ¶ Daate lea dejtie voestes råajvarimmieh mah edtjieh sijjesne årrodh tsiengelen 1. biejjien 2008. Jeatjah råajvarimmieh jïh bïevnesh åarjel-saemien sïjhtieh båateladtedh. ¶ Fylhkenraerien tjïelkestimmie ¶ Budsjedte 2009: Lissiehtamme darjomh Noerhte-Trøøndelaagesne ¶ Budsjedte jaapan 2009 lea akte budsjedte edtja darjomem lissiehtidh Noerhte-Trøøndelaagesne. Ij gåessie leah dan jïjnjh beetnegh orre gåetide provhkeme skuvlide jïh baeniestarnese, jïh fylhkengeajnoej  bueriedæmman. Daate eeremasth buerebe jielemevuekiem vadta jïh buerebe dïenesjh almetjidie. Daate råajvarimmie aaj joekoen vihkeles edtja gaengkeridie juhtiehtidh aktene tijjesne gusnie jïjnjem dåadtjele jïh vaenie heannade jeatjah bieline dehtie noerhtetrøønderen siebriedahkeste. ¶ Dïhte raeriestimmie budsjedtese jïh øøkonomijesoejkesjasse sjædta dan åvteste aktem vuestievæktoem dan geerve tseahkan maam aaj noerhte-trøøndelaagen jielemh daelie dååjrehtieh dehtie båasarimmeste veartenen øøkonomijesne. Doh soejkesjamme skåårvemh bijjelen aktem millijardem kråvnah 2009 raejeste 2012 raajan maehtieh aktem tjåenghkies fasseldimmiem vedtedh, hævvi 1400 jaepienbarkoeh. Medtie akte lehkie dejstie lea dennie bigkie-jïh tseegkemesuerkesne. ¶ Eantan jïenebh aaj sïjhtieh barkoeh åadtjodh jis mijjieh åadtjobe dam orre øørnegem nuhtedh  reente-jïh avdrag-råajvas laajkoen bïjre skuvlegåetide. ¶ Jis vihties åejvieladtjh tuhtjieh maereles vielie skreejrehtidh byøgkeles fasseldimmide, goh akte råajvarimmie aktene vuestiekonjunktuvrepolitihkesne, mijjieh gujht sïjhtebe dallatjinie dåarjelidh. Skuvlen, kultuvren jïh baeniestarnen sisjnjeli gååvnese jïjnjh barkemh dovne gorredæmman jïh orre bigkide. Seamma lea geajnojde jïh jeatjah infrastruktuvrese. Maahta aaj tjaatsestidh jïjnjh  joekehts råajvarimmieh byjresen, klijman jïh energijen muhteste. Goerehtallemen jïh soejkesjimmien tjïrrh, mijjieh gujht sïjhtebe ovmessie raerieh raeriestidh. Dellie maehtebe reerenassem aktem varki vaestiedassem vedtedh. Mijjieh maehtebe råajvarimmiejgujmie aelkedh mej mietie gihtjie, jïh mah sïjhtieh dejtie illedahkide vedtedh mah leah vaajteles. ¶ Gïehteldimmiebielesne buektebe aktem budsjedtem aktine 'real'lissiehtimmine 30 millijovnh kråvnine. Lissine lea 19 millijovnh kråvnah laahpehtamme geajnoefoentese jïh 15 millijovnh kråvnah mah edtjieh dam lissiehtimmiem reentine jïh laajkojne maeksedh. Daate stuerebe dahkoesijjiem vadta gaajhki suerkiej sisnjeli. Edtja politihken vuepside jaksedh lea aaj daerpies jorkestimmine jïh sertiestimmiejgujmie.  Dïhte budsjedte lea guktie fylhkendigkie dam dongki ruffien. Øøhpehtimmie jïh baerniestarne leah uvtemes. Fylhken geajnojne lissiehtibie dam barkoem asfaltinie jïh buerebe geajnoeh stealladidh, seamma aejkien goh dïhte vuekie gorredæmman edtja seammalaakan årrodh. Dïhte råajvarimmie klijma-jïh energijesuerkesne edtjebe tjïelkebe jïh veaksahkåbpoe darjodh. ¶ Dïhte lissiehtasse budsjedtesne lea ussjedamme dejtie evtemosth råajvarimmide. Doh darjoeh ellies maaksoem åadtjoeh baalhka-jïh åasalissiehtassen åvteste. Bene daate budsjedte ij geahpoeh dam maam maahta dååjrehtalledh goh akte striengkies øøkonomije gïehteldimmien sijsnjelen dejtie vihties darjojde. Doh ektievoeth tjuerieh gujht jïjtje raerieh gaavnedh jïh jïjtse dahkoesijjiem skååffedh sertiestimmien, orrestimmien jïh radtjoesvoeten tjïrrh. Reeknegh-reektehts jïh giehteldimmiereektehts vuesiehtieh, darjoeh mahte seamma våarominie jïh seamma haestemigujmie dejtie joekehts-laakan salkehtieh. Stoerre joekehts leah gujht aaj. Naemhtie aaj dïhte goerkese øøkonomijen bïjre joekehts sjædta. Åvtehkem, øøkonomijestuvremem jïh budsjedtegiehtjedimmiem nænnoestidh leah ektine fokusinie jorkestæmman, doh vihkelommes råajvarimmieh mijjieh maehtebe darjodh jis dïhte sjïere darjoe edtja stuerebe dahkoesijjiem åadtjodh. ¶ Mijjieh sïjhtebe jïenebh tjïrrh ¶ Dïhte noereråårestalleme 2008 fylhkendigkiem heesti dejtie noeride rïekte tsevtsiehtimmiem vedtedh øøhpehtimmiepolitihkese Noerhte-Trøøndelaagesne. Dan minngesne råajvarimmiejgujmie båata mah learohkem jarngesne beaja. Mijjieh sïjhtebe aktem åårganem tseegkedh gusnie noerh åadtjoeh buertien bealesne tjahkasjidh ektine lohkehtæjjaj åårganisjovnigujmie jïh øøhpehtimmien fylhkenraerijinie. Daate lea akte dejstie jïjnjh råajvarimmijste edtja dam barkoem nænnoestidh guktie lierehtimmie jïh bihkedimmie buerebe sjïdtieh, øøhpehtimmiem sjïehtedidh jïh buektiehtidh guktie jïenebh noerh fylhkesne jåerhkeøøhpehtimmiem tjïrrehtieh. ¶ Reelle låhkojne dellie budsjedte vadta 12,4 millijovnh kråvnah vielie øøhpehtæmman. Suerkien ¶ sertiestimmieh jaepien 2008, aaj vierhtieh luajhta gosse doh råajvarimmieh  abpejaepienfaamoem åadtjoeh jaepien 2009. Tjåenghkies daate nuepieh vadta dejtie syjhtedasside dåarjodh øøhpehtimmiesuerkesne. Daate lea eeremasth: ¶ Illedahkh jakseme ¶ Baeniestarnedïenesjen støøremes haesteme doh minngemes jaepieh lea orreme orre baeniedåakterh dåårrehtidh, jïh buektiehtidh dejtie barkijidie barkedh dan guhkiem goh gåarede. Nuekie barkijh lea minngemosth dam maam dorje mejtie dïhte dienesje edtja buektiehtidh gaajhkh årrojh abpe Noerhte-Trøøndelaagesne aktem geesjeles baeniestarnefaaleldahkem tjirkedh. Fylhkendigkie lea stoerre iedtjh disse vadteme jïh væljoem vuesiehtamme baeniestarnem evtemosth biejedh. Destie illedahkh sjïdteme. Tjaktjen 2008 utnebe barkijh 34 baeniebarkoesijjine 35 sijjijste, dan byøgkeles baeniestarnedienesjen sisnjelen fylhkesne. Dam jakseme jïjnjh ovmessie dåårrehtimmie- jïh radtjoestimmiejgujmie. ¶ Ij leah tijje daelie guktie maahta veeledh jïh nøøkedh dam maam jakseme. Edtjebe buektiehtidh aktem dageres faaleldahkem tjåadtjoehtidh båetije tijjide die lea daerpies dejnie tjamki barkedh. Orre åejvieklinihkine skåårvedh Skierdesne, Lievengesne, Stientjesne, Kråangkesne jïh Rørvijhkesne vååjnoe goh vihkeles råajvarimmieh dennie aejkiemieresne.. ¶ Reelle låhkojne  raereste starne-jïh sosijalesuerkiem nænnoestidh 5 millijovnh kråvnajgujmie jaepien 2009.  Doh beetnegh leah daerpies edtja jïenebh barkijh dåårrehtidh jïh buektiehtidh guktie dah tjåadtjoen sjidtieh, jïh aaj aktem baeniedåaktereøørnegem tseegkedh Noerhte-Trøøndelaagesne. Almetjestarnebarkoem veanhta edtja jåerhkedh seammalaakan goh daan biejjien. Doh vihkelommes vuepsieh suerkien sisjnelen leah: ¶ Kultuvre gaajhkide ¶ Dïhte raeriestimmie staatenbudsjedtese jååhkesje fylhkendigkien kultuvrepolitihke  faamoem  åtna. Reerenasse Noerhte-Trøøndelaagen gaavnefedtie båata vihkeles kultuvreråajvarimmine mah fylhkendigkie lea dåarjoehtamme ektine tjïeltigujmie, kultuvre-jïh jielemigujmie. Dah 6.4 millijovnh kråvnah raeriestieh Rock City Naamsosese, Noerhte-Trøønelaagen Teaterasse, doh tjirkeme museumh jïh Steinvikholmen Musihketeatere aaj darjoeh guktie fylhkendigkie jïh tjïelten ståvroeh aaj tjuerieh meatan årrodh. ¶ Fylhkenbudsjedten raeriestimmiesne raereste lissiehtamme dåarjoeh mah sjeahta staaten raeriestamme lissiehtimmieh dejtie kultuvreinstitusjovnide Noerhte-Trøøndelaagesne. Rock City Naamsose vielie beetnegh fylhkendigkeste åådtje lissiehtamme beetnehvierhtiej tjïrrh, regijonale evtiedimmieprogrammeste.  Dïhte reelle lissiehtimmie kultuvrebudsjedtesne lea 2,3 millijovnh kråvnah jaepien 2009. Lissine doh råajvarimmieh mah aarebi neebneme, lea sijjiem gaavneme lissiehtamme vierhtieh fylhken gærjagåatan, fylhken gallerijese, Noerhte-Trøøndelaagen Idrettskretsese jïh darjomidie kultuvremojhtesejaepien 2009. ¶ Kultuvresuerkien vihkelommes vuepsieh 2009 sïjhtieh årrodh: ¶ Byjreseboerehks dongkemevoejehtjimmie ¶ Dïhte aktanimmie stoerre gåhkojste, vaenie årrojh jïh bårrode viesehtimmie dorje guktie Noerhte-Trøøndelaage lea akte geerve fylhke edtja mijjen syjhtedassh jaksedh akten hijven jïh tijjestaereles kollektivefaaleldahken bïjre. Naan aejkien dellie busse vååjnoe goh unnebe byjreseboerehks enn dïhte private bijle. Daate aaj akte dovres faaleldahke gosse møølie man gellie mah bussem pruvhkieh. Seamma aejkien lea vaajtelamme, joekoen dejstie nøøremes utnijijstie, fylhkendigkie byøroe kollektivevalkesem dåarjedh. Fylhkenraerie dan bïjre sïemes. Budsjedtesne jïh øøkonomijesoejkesjisnie evtemosth beaja dom råajvarimmiem ”Kollektivevoejehtjimmie dajvine”. Daate edtja tjåadtjoehtidh jïh vijrebe evtiedidh aktem buerebe jïh sjiehtielåbpoe bussefaaleldahkem. Busselaajroeh mah vaenie almetjh pruvhkieh edtjieh dongkemevoejehtjimmiejgujmie låtnodh unnebe vuajastahkigujmie.  Daate gujht sæjhta aevhkieh vedtedh dovne øøkonomijese jïh byjresasse. ¶ Geesjeles vuekie jïh mejtie gåarede fylhken geajnojne geesjeleslaakan vuejedh, lea dïhte mubpie stoerre barketje valkesesuerkesne.  Eannan 2009 edtja 72,5 millijovnh kråvnaj åvteste skåårvedh, 10 millijovnh kråvnah vielie enn maam lea nænnoestamme øøkonomijesoejkesjisnie. 2011 raejeste skåårvoe vielie enn 100 millijovnh kråvnah fierhten jaepien. Aaj raereste dam gorredimmiemieriem lissiehtidh jaepien 2009. Gosse gorredimmiem jïh skåårvemh ektesne vuejnebe, dellie gujht gåarede aktem siejhme bueriedimmiem fylhken geajnojste buektiehtidh jïh jïenebh geajnoeh asfaltinie. ¶ Aarvoeskaepiedimmie jïh jielemevuekie ¶ «Aarvoeskaepiedimmie jïh jielemevuekie Noerhte-Trøøndelaagesne» lea dïhte nomme Regijonale evtiedimmieprogrammese 2009. ¶ 140 millijovnh kråvnah nuhtjesåvva riekte RUP'en 2009 tjïrrh. Fylhkenraerie lea eadtjohke dam jielemeperspektivem nænnoestidh. Dan åvteste, goh akte åejvienjoelkedasse, edtja aktem jielemeåssjaldahkem årrodh jis edtja vierhtieh nuhtjedh programmen tjïrrh. Daate lea jeatjabidie aaj mah vierhtieh nuhtjieh RUP'en tjïrrh. Mijjieh vienhtebe, akte lissiehtimmie dejtie tjïelten jïh regijonale foentide sæjhta regijonalen ektiebarkose skreejrehtidh jieleme-evtiedimmien bïjre. Lissine dejtie vierhtide mah Fylhkendigkeste raereste, fylhkenraerie sæjhta aktem lissiehtimmiem tjielkestidh dejstie vierhtijste RUP'ese gosse edtja reeknegh-reektehtsem 2008 galhkedh. ¶ Budsjedten reelle lissiehtimmie regijonale evtiedæmman lea 8,7 millijovnh kråvnah 2008 raejeste 2009 raajan. Daate edtja nuekies årrodh dejtie råajvarimmide bussevoejehtjæmman jïh geajnoegorredæmman. Daesnie aaj reentemaaksoeh dan nænnoestamme åvtemaaksose dejtie rijhkengeajnoeprosjektide Naamsosesne jïh Skierdesne, jïh aaj lissiehtamme maaksoeh dan geajnose Stiklestad Nasjovnale Kultuvrejarngen baaktoe, maam edtja jeatjahlaakan biejedh.  Doh vihkelommes vuepsieh suerkesne lea: ¶ Tjielke klijmavuepsieh beaja ¶ Fylhkendigkie lea tjielke klijmavuepsieh biejeme. Noerhte-Trøøndelaage tjuara viehkiehtidh aktem 30 prosente vueliedimmiem klijmagaassijste jaksedh eannan 2020, naemhtie guktie doh nasjovnale raerieh leah suerkesne. Fylhkendigkien darjoej sisnjeli edtja seamma boelhkesne dejtie luejhtemidie 50 prosentigujmie vueliedidh. Daate baarkoe lea aalkeme jïh gaajhkh suerkieh budsjedtesne jïh øøkonomijesoejkesjisnie vuesiehtieh mej klijmabarkoejgujmie aelkieh jïh magkeres vuepsieh leah jaksoe-mieresne dej tjïrrh. Leavloem aaj beaja dan barkose guktie dåemede edtja goerkesem lissiehtidh akten buerebe klijma- jïh byjresepolitihkese. Doh vihkelommes råajvarimmieh 2009 leah: ¶ Guhkiebasse ¶ Jalhts fylhkendigkie lea jïjnjem skåårveme dellie doh øøkonomijen tsiehkieh soejkesjeboelhkesne hijven vååjnoeh. Mijjieh libie unnebe vuartoeh lissiehtimmien bïjre biejeme budsjedtinie åvtese. Læjhkan dellie budsjedte jïh øøkonomijesoejkesje vuesiehtieh mijjieh sïjhtebe buektiehtidh dïenesjedarjomem tjåadtjoehtidh, seamma aejkien goh mijjieh buektiehtibie  dejtie laajkojde gagkestidh. Mijjen ållesth laajkoeh sïjhtieh lissiehtidh mahte 800 millijovnh kråvnijste 1400 millijovnh kråvnide jaepien 2012. Gosse mijjieh edtjebe politihken syjhtedassh dievhtedh jïh årroji vuartoeh mietedh, sæjhta daerpies årrodh vielie dahkoesijjiem skååffedh enn maam budsjedtesne 2009 vuejnebe. Dïhte vihkelommes råajvarimmie lea gujht akte ahkedh barkoe edtja åårganisasjovnem bøøremeslaakan juhtedh. Mijjieh tjoerebe mijjese haestemh vedtedh sertiestæmman, orrestæmman  jïh vierhtieh buerebe-laakan nuhtjedh.  Mijjen åårganisasjovnesne gellien aejkien vuejnebe orre dahkoesijjiem lea skååffeme skaepiedimmievoeten jïh væptehke raeriej tjïrrh. ¶ Seamma aejkien lea fylhkendigkien jïh fylhkenraerien diedte barkedh guktie vihties åejvieladtjh vedtieh doh bøøremes mieriekribpesjiemmieh goh gåarede Noerhte-Trøøndelaagese. Doh minngemes jaepieh libie gæmhpome akten eerlegåbpoe baalhkavuakan. Daate lea illedahkh vadteme. Staaten budsjedte 2009 sæjhta aktem lissiehtassem vedtedh mij lea bijjelen dam laanten gaskemedtiem dovne tjïeltide jïh fylhkendægkan Noerhte-Trøøndelaagesne. Tjïelti vihkelommes fåantoe lea mijjieh vitnimh dejnie bagkesimmine dejtie Noerhte-Nøørjentsiehkide tjïeltide åadtjodh Nåamesjevuemesne. ¶ Minngebe sille geajnosne stuerebe reaktavoetese båata gïjrese gosse reerenasse raeriestimmiem buakta orre baalhkasystemen bïjre fylhkentjieltide. Dellie sæjhta jïermijes årrodh Noerhte-Trøøndelaagem gietede seammalaakan goh doh fylhkentjïelth mijjen noerhtelisnie. Åadtjobe dam, dellie fylhkendigkie sæjhta gaskem 35 jïh 40 millijovnh vielie kråvnah åadtjodh lissiehtamme baalhkine jaepeste 2010. Dam buektiehtidh tjirrehtidh sæjhta aktem evtemosth barkoem årrodh mijjen tsevtsiehtimmiebarkosne reerenassen jïh stoerredigkien vøøste båetije biejjide. ¶ Dåarjoeøørnegh 2008 ¶ Dåarjoeøørnegh 2008 Fylhkendigkien bijjemes vuepsie lea fiere-guhte almetje Noerhte-Trøøndelaagesne edtja dan bøøremes aelkiehtimmiem goh gåarede utnedh, altese niekedassem hijven jielemen bijre, saatnan darjodh.

Mijjen voenges siebredahkh edtjieh våaromem utnedh goerkesadtemisnie jih seahkarimmie sinsætnan, desnie mijjieh diedtem vaeltebe byjresasse jih båetije boelvide. Mijjieh sijhtebe reaktoen bijre vaarjelidh jeatja-laakan årrodh. Mijjen kultuvre-jih maahtoepolitihken tjirrh sijhtebe fiere-guhtem jearsoe-laakan darjodh jijtse identiteetese.

Reereme lea bæjhkoehtamme jaepien 2008 goh vihtesjimmiejaepie gellielaaketje kultuvrese - Gellielaaketjejaepien 2008 . Daate råajvarimmie edtja kultuvrejielemem buerebe åtnose buektedh jienebh kultuvregiehtelæjjide  jih kultuvreutnijidie, jih lissiehtamme maahtoeh skreejrehtidh jih seahkarimmie gellielaaketjasse. Råajvarimmieh mah daase dåarjoeh Noerhte-Trøøndelaagesne sæjhta prijoriteeresovvedh. www.ntfk.no ¶ Dåarjoeh kultuvredarjomasse daejtie ¶ Goerkesadteme ¶ Maana-jih noere-åssjaldahkh ¶ Ohtje-foente ¶ Musihke-åssjaldahkh ¶ Teatere-åssjalsahkh ¶ Idretten åssjaldahkh ¶ Tjeahpoe/kultuvre-beetneh-vierhtieh noeride ¶ Jienebh-kultuvrelle jijtse-væljoe darjoe voenges siebredahkesne ¶ Kultuvre-vaarjelimmie ¶ Svihtjeme-heaptoji åårganisasjovnh ¶ Åålmegestaarne-barkoe ¶ Guvvie-tjeahpoe/tjeahpoe-vætnoe ¶ Voenges råajvarimmieh ålkoe-jielemasse - jaapan 2009 ¶ Dåarjoeh kultuvredarjomasse daejtie: ¶ - baatarimmieh jih tjaangedæjjah - guvvie-tjeahpoeh jih tjeahpoe-vætnoeh - svihtjeme-heaptojh - ålkoe-spielh jih feestivalh - voeresh - ålkoe-åårganisasjovnh jih skøøhteme-siebrieh - saemieh - histovrije-siebrieh jih Kultuvrevaarjelimmie-åårganisasjovnh ¶ Øørnege lea daejtie; 
1. Åårganisasjovnh regijonale darjojne ¶ 2. Regijonale kultuvre-råajvarimmieh. 
3. Voenges aalkove-prosjekth. ¶ Ohtseme jijtse sjeemesne/ elektrovneles ohtseme: www.ntfk.no , saernie.tlf 74 11 11 43 ¶ Ohtseme-instanse: Noerhte -Trøøndelaagen fylhkentjielte,  Kultuvre-goevtese, Nord-Trøndelag fylkeskommune, Kulturavdelinga, Fylhken Gåetie, 7735 Steinkjer/Stientje. Ohtseme-mierie njoktjen 1.b 2008. ¶ Goerkesadteme ¶ Dåarjoe råajvarimmide mah noerh aelkiehtieh mah lissiehtieh dam sovsijale goerkesadtemem ¶ Stuvreme-aajroeh jih saernie: www.ntbur.no ¶ Ohtseme-instanse: Toleranse Nord-Trøndelag, NTBUR, Fylhken Gåetie, 7735 Steinkjer/Stientje ¶ e-påaste: jakob@ntbur.no,  Tlf: 74 11 14 50 ¶ Ohtseme-mierie: Juhteles ¶ Maana-jih noere-åssjaldahkh ¶ Dåarjoe juakasåvva N-T Maana & Noere-raereste, N-T Barne-& Ungdomsråd, Fylhken Gåetie, 7735 Steinkjer/Stientje ¶ Vuartesjh www.ntbur.no tlt 74 11 14 70 ¶ Ohtseme-mierie: voerhtjen 16. b. 2008 ¶ Ohtje-foente ¶ Tjirkeme jis vaenie beetnegh sjædta noeride mah råajvarimmieh noeride øørnieh ¶ Lihkebe bievnesh tlf 74 11 11 43. ¶ Ohtseme-instanse: Noerhte-Trøøndelaagen fylhkentjielte, Kultuvre-goevtese/ Nord-Trøndelag fylkeskommune, Kulturavdelinga,  Fylhken Gåetie, 7735 Steinkjer/Stientje. Ohtseme-mierie: abpe jaepiem ¶ Musihke-åssjaldahkh ¶ Juakasåvva Nøørjen musihke-raereste N-T, Norsk musikkråd ¶ Ohtseme-instanse: Nøørjen musihke-raerie N-T, Norsk musikkråd N-T, ¶ Fylhken Gåetie, 7735 Steinkjer/Stientje, tlf 74 11 14 14. ¶ Ohtseme-mierie: njoktjen 1.b. 2008 ¶ Teatere-åssjalsahkh ¶ Dåarjoe juakasåvva N-T Teatere-siebreste/ N-T Teatersamlag. Voenges teatere-dåehkieh/siebrieh gårreldihkesne NTT'en lihtsege-åårganisasjovnide maehtieh syøkedh. ¶ Lihkebe saernie: tlf 46 91 50 00, Espen Børø ¶ Ohtseme-mierie: jåvle-asken 1.b. 2008 ¶ Idretten åssjaldahkh Dåarjoe juakasåvva N-T Idretten gievleste/N-T Idrettskrets, lihkebe bievnesh 
tlf 74 10 01 01 ¶ Tjeahpoe/kultuvre-be etneh-vierhtieh noeride ¶ Tjeahpoeh/kultuvre-beetneh-vierhtieh noeride jollebe tjeahpoe-jallh kultuvreøøhpehtimmine jih mah leah fylhkesne gårreldihkesne.  Elektrovneles ohtseme: www.ntfk.no ¶ Ohtseme tjuara CV'em utnedh jih aktem vihties soejkesjem guktie edtja beetneh-vierhtiem nuhtjedh. ¶ Ohtseme-instanse: N-T fylhken kultuvreåvtehke, Fylkeskultursjefen i N-T, Fylhken Gåetie, 7735 Steinkjer/Stientje, tlf 74 11 11 43. ¶ Ohtseme-mierie: mietsken 15.b. 2008 ¶ Jienebh-kultuvrelle jijtse-væljoe darjoe voenges siebredahkesne ¶ Staaten budsjedtesne - kap 521, påaste 73. ¶ Juhteme voenges tjaangedæjja-åårganisasjovnijste jih darjomh mah jienebh-kultuvrelle gellielaaketjasse dåarjoeh. ¶ Ohtseme jijtse sjeemesne, www.ntfk.no, saernie tlf 74 11 11 43 ¶ Ohtseme-instanse: Noerhte-Trøøndelaagen fylhkentjielte, Kultuvre-goevtese/ Nord-Trøndelag fylkeskommune, Kulturavdelinga, Fylhken Gåetie, 7735 Steinkjer/Stientje. Ohtseme-mierie: njoktjen 1.b. 2008. ¶ Kultuvre-vaarjelimmie ¶ Vaarjeldh gåetieh jih haave-gaedtie-kultuvre ¶ Riksantikvaren dåarjoe-øørnegh vaarjeldh gåetide jih bigkemidie, vuartesjh www.ra.no ¶ Dejpeli-mujhtsh gorredidh ¶ Riksantikvaren dåarjoe-øørnegh guktie edjta dejpeli-mujhtsh gorredidh, vuartesjh www.ra.no ¶ Nøørjen kultuvremujhtese-foente- vierhtieh ovmessie kultuvre-råajvarimmide, vuartesjh www.kulturminnefondet.no ¶ Lihkebe bievnesh tlf 74 11 12 72 ¶ Svihtjeme-heaptoji åårganisasjovnh ¶ Juhteme-dåarjoe juakasåvva ektine Svihtjeme-heaptoji raerine/Rådet for funksjonshemmede ¶ Ohtseme jijtse sjeemesne, www.ntfk.no tlf 74 11 11 43. ¶ Ohtseme-instanse: Noerhte-Trøøndelaagen fylhkentjielte, Nord-trøndelag fylkeskommune, Rådet for funksjonshemmede, Fylhken Gåetie, 7735 Steinkjer/Stientje. Ohtseme-mierie voerhtjen 1. b. 2008. ¶ Åålmegestaarne-barkoe ¶ Dåarjoe  orre-skaepiedimmie darjojde åålmegestaarne-barkoen sisnjelen, mejnie Noerhte-Trøønderen siebrieh jih åårganisasjovnh giehtelieh. Vuartesjh www.ntfk.no , tlf 74 11 12 28. ¶ Ohtseme-mierie: Folkehelsekomiteen,  Fylhken Gåetie, 7735 Steinkjer/Stientje ¶ Ohtseme-mierie: njoktjen 1. b. 2008. ¶ Guvvie-tjeahpoe/tjeahpoe-vætnoe  - beetneh-vierhtieh jaa pan 2009 ¶ Beetneh-vierhtieh tjiehpiedæjjide mah fylhkesne årroeminie, vuelkemasse, barkose jih vuesiehtimmie-darjose. ¶ www.fylkesgalleriet.no Ohtseme-mierie: jåvle-asken 10. b. 2008 ¶ Voenges råajvarimmieh ålkoe-jielemasse - jaapan 2009 ¶ Eatneme-boerehks sjiehtesjimmie åålmegasse, joekoen sjiehtesjæmman almetji lihke dajvine. Råajvarimmieh maanide jih noeride, jih råajvarimmieh mah svihtjeme-heaptojh sjiehtedieh, prijoriteeresuvvieh. Ohtseme jijtse sjeemesne seedtesåvva dan fiere-guhten tjieltese mij prijoriteerie jih seedtie fylhkentjielten gåajkoe. ¶ Lihkebe bievnesh, tlf 74 11 12 60. ¶ Ohtseme-mierie jaapan 2009: jåvle-asken 15. b. 2008 ¶ Gaskesadtemeforume dejnie åarjel-saemien byjresinie ¶ Noerhte-Trøøndelaagen Fylhkenraerie altese tjåanghkosne 18.12.2007 nænnoesti aktem gaskesadtemeforumem tseegkedh dejnie åarjel-saemien byjresinie. Kultuvren, sjiehtedimmien jih saemien gyhtjelassi fylhkenraerije lea dan forumen åvtehke. ¶ Mijjieh bøørebe daejtie meatan årrodh dennie forumisnie aktine lihtseginie: ¶ -                      Saemien Sijte ¶ -                      Gaske-dajven båatsoe-tjielte ¶ -                      Åarjel-saemien gærhkoe ¶ -                      Saemiedigkie ¶ -                      Åarjel-saemiej skuvle ¶ -                      Saemien lihtsege mij lea Kråangken jåarhke-skuvlen learohkeraereste veeljeme. ¶ Forume maahta vijresovvedh jis daerpies. ¶ Daate forume daam mandaatem åådtje: ¶ Forumen vuepsie lea aktem sijjem gorredidh gusnie maahta sjiehteles ektiebarkoegyhtjelassi bijre govlesadtedh mah leah  åarjel-saemien byjresen bijre. Ij leah daate forume naan nænnoestimmieåårgane, bene akte govlesadtemeforume. ¶ Vuesiehtimmien gaavhtan maehtieh dagkeres aamhtesi bijre govlesadtedh: ¶ -                      Snåase goh reeremedajve saemien gielese ¶ -                      Åarjel-saemien giele-jarnge ¶ -                      Saemien Sijten evtiedimmie ¶ -                      Ektiebarkoe-latjkoe Saemiedigkien jih fylhkentjielti gaskem dennie åarjel-saemien dajvesne ¶ -                      Åarjel-saemien interrege ¶ Dah lihtsegh forumisnie maehtieh jeatjah gyhtjelassh bæjjese vaeltedh. ¶ Dihte voestes tjåanghkoe forumisnie lea ¶ njoktjen, 5. biejjien 2008,  tsåahka 10.00-13.00 Tjielten Gåetesne, Snåasen Tjieltesne. ¶ -          Saemien Sijte ¶ -          Åarjel-saemiej skuvle ¶ -          Utviklingen av Saemien Sijte ¶ Maam dïhte sæjhta jiehtedh fylhkentjïeltese? ¶ Tjaaleldh saadtegh /aamhtsh åarjelsaemien sïjhtebe åarjelsaemien gïelesne vaestiedidh. Daate øørnege sæjhta aelkedh juhtedh dan varke goh fylhkentjïelte lea aktem øørnegem gaavneme åarjelsaemien jarkoestæmman. ¶ Dåastoe-almetjh jïh dah ovmessie darjoeh Fylhken Gåetesne sïjhtieh saerniestimmieh  åadtjodh dej orre krïevemi bïjre, guktie dah bøøremes goh gåarede, maehtieh hoksehtimmiem vedtedh dejtie mah åarjelsaemien soptsestieh. ¶ Bïevnesh åejvieoksesne jïh dåastoesijjesne Fylhken Gåetesne sïjhtieh åarjelsaemien gïelesne ¶ båetedh ¶ Daate lea dejtie voestes råajvarimmieh mah edtjieh sijjesne årrodh tsiengelen 1. biejjien 2008. Jeatjah råajvarimmieh jïh bïevnesh åarjel-saemien sïjhtieh båateladtedh. ¶ Saemiedigkiem vaaksjoeji ¶ Fylhkenraerije Annikken Kjær Haraldsen lea daan våhkoen Saemiedigkiem Karasjohkesne vååksjeme. Kjær Haraldsen, mij politihkeles diedtem åtna dejtie saemien gyhtjelasside, åarjel-saemien haestemh bæjjese veelti gosse tjåanghkoem utni Saemiedigkie-raerine. ¶ Dennie byjjes bielesne dehtie vaaksjoemistie fylhkenraerije golteli gosse Saemiedigkie  lij tjåanghkanamme dæjstan, suehpeden 27. biejjien, jïh seamma biejjien satne aaj aktem tjåanghkoem utni saemiedigkie-raerine. Saemiedigkien raerie lea goh Saemiedigkien ”reerenasse”, jïh tjåadtjohte dam biejjieladtje politihkeles darjoem. Dïhte raerie tjåanghkene10-12 aejkieh jaepesne, jïh maahta dan Saemiedigkien stoerre-tjåanghkan aamhtesh buektedh. ¶ -   Gosse saemiedigkie-raerine tjåanghkoem utni dellie Snåasen tjïelten jïh fylhkentjielten bïjre saarnoejim, mah leah meatan sjidteme  reeremedajvesne saemien gielese, jïh man gåhkese daelie båateme dejnie barkojne. Manne aaj bæjjese veeltim dejtie  gøøkte støøremes haestemidie mah mijjieh utnebe Noerhte-Trøøndelaagesne, gïele- jïh learoevierhtie-evtiedimmie, jïh juvrh jïh båatsoe. Dïhte ektiebarkoe-latjkoe saemiedigkien jïh fylhkentjielten gaskem, jïh guktie dïhte edtja juhtedh lij akte aamhtese aaj. Dam edtja bæjjese vaeltedh aktene tjåanghkosne dej åarjel-saemien fylhkigujmie  jïh saemiedigkine  daan tjaktjen, Annikken Kjær Haraldsen jeahta. ¶ Aamhtesh mah lin bijjene Saemiedigkien stoerre-tjåanghkosne lij saemiedigkie-raerien regijovnale-politihkeles buerkiestimmie, saemien  institusjovne-evtiedimmie jïh saemiedigkien åssjalommesh learoevierhtie-evtiedimmien bïjre. ¶ - Daate gujht aaj åarjel-saemien  haestemh, guktie manne tuhtjem aevhkies dom digkiedimmiem Saemiedigkesne goltelidh, Annikken Kjær Haraldsen jeahta. ¶ Annikken Kjær Haraldsen tuhtji dïhte vaaksjome Saemiedigkesne lij joekoen aevhkies dan vijrebe barkose åarjelsaemien gyhtjelassigujmie. ¶ Samerettsutvalgets innstilling - Saemiereaktaj moenehtsen lahtestimmie. ¶ I forbindelse med høringen av Samerettsutvalgets innstilling NOU 2007:13 - Den nye sameretten, arrangerer Nord-Trøndelag Fylkeskommune en høringskonferanse på Stiklestad den 11. september 2008. - - Aejkiemieresne dejnie govlehtimmine Saemiereaktaj moenehtsen lahtestimmeste NOU 2007:13 - Dihte orre saemiereakta, Noerhte-Trøøndelaagen Fylhkentjïelte aktem govlehtimmie-råårestallemem øørnie, Stiklestadesne skireden 11. biejjien 2008. ¶ Dïhte govlehtimmie Saemiereaktaj moenehtsen  lahtestimmeste lea akte vijries aamhtese mij eelki gosse dam lahtestimmiem bøøkti  tjaktjen 2007, jïh dïhte minngemes govlehtimmie-mierie lea gierhkien-garres/goevten 19. b. 2009. ¶ Akte  voestes buekteme-råårestalleme lij Romsesne jåvle-asken 2007 jïh Saemien Sïjte aktem jïjtse govlehtimmie-råårestallemem utni dejtie åarjel-saemien byjresidie ruffien 17. jïh 18. b. Stientjesne. ¶ Noerhte-Trøøndelaagen Fylhkentjïelte edtja sov govlehtimmie-vuajnoem darjodh maam edtja Fylhkendigkesne nænnoestidh tjaktjen 2008, jïh dan gaavhtan fylhkentjïelte sæjhta  fylhken tjïelth, Fylhken-ålmam jïh jeatjah paarth mah iedtjem utnieh, aktene tjåanghkose bøøredh gusnie edtja åehpiedehtedh  jïh digkiedidh dej raeriestimmiej bïjre lahtestimmesne. Mijjen vuepsie lea råårestalleme aaj maahta viehkiem årrodh  tïieltide, gosse dah edtjieh dejnie govlehtimmie-aamhtsine barkedh. ¶ Dïhte råårestalleme lea daesnie,  Auditoriet, Stiklestad Nasjonale Kultursenter, Stiklestadesne. ¶ Råårestallemisnie lea namhtah meatan årrodh, bene gaajhkh tjuerieh jijtje øørnedh guktie edtja Stiklestaden gåajkoe jih luvhtie båetedh. Jis naaken tjuara jijjedidh tjuara aaj dam jijtje øørnedh. Rica Stiklestad Hotell lea lïhkes ektine Kultuvrejarngine,  jïh jis sæjhta dongkedh maahta dam darjodh teellefovnesne, 74 04 42 00. ¶ Vuartesjh aaj bievnesh ; http://www.stiklestad.no/ ¶ Programme govlehtimmie-råårestallemisnie, Saemiereaktaj moenehtse, skiereden 11. biejjien 2008: ¶ 09:30. Tjaalasovveme/Prihtjege ¶ 10:00: Buerie båeteme, Fylhkenraerije Annikken Kjær Haraldsen ¶ 10:15: Åejvie-sisvege Saemiereaktaj moenehtsen lahtestimmesne, Moenehtsen åvtehke Jon Gauslaa ¶ 11:15  Liegkestimmie ¶ 11:30. Saemien eatneme-åtnoe jih reakta-tsiehkie Trøøndelaagesne, dotkije Anne Severinsen ¶ 12:30: Beapmoe ¶ 13.15: 15 minudth soejkesjamme lahtesh Staaten skåajjeste, Vaerieståvroe-ektiedimmeste, ¶ Saemiedigkeste, Tjïelteste ¶ 14:15. Liegkestimmie prïhtjeginie ¶ 14:45: Digkiedimmie ¶ 16:00: Orrijimmie ¶ Jis sïjhth råårestallemisnie meatan årrodh tjoerh dam munnjien bievnedh ¶ skiereden 1. biejjien åvtelen , teellefovnesne jallh e-påastesne. ¶ Prograamme åarjel-saemien jielemen jïh kultuvren evtiedæmman Dïhte saemien dajve lea låvletje gietjeste Kolanjaarken raejeste Russlaantesne, Engerdaelien raajan Nöörjesne jïh Eajran raajan Sveerjesne. Goh akte bielie aktede såemies gaskenasjovnale saemien kultuvreste, Noerhte-Trööndelaage aaj aktem åarjel-saemien almehtjïertem åtna. Tradisjovnen mietie dïhte åarjel-saemien kultuvre lea stinkes gårreldahkesne jieleme-darjomasse, jïh båatsoe lea dan dïehre skearkagamme edtja daan kultuvren åejvieguedtije årrodh. Båatsoe dorje guktie åarjel-saemien gïele, eatnememaahtoe, sovsijale needteviermie jïh fuelhkietsiehkieh leah jielije. ¶ Edtja åarjelsaemien jieleme-evtiedimmiem jïh kultuvrem stinkestidh, tseegkesåvva aktem sjïere råajvarimmiem akten ealamadtje mierien sisnjelen, dehtie voestegistie 500 000 kr, jaepien 2008 raejeste. ¶ Dïhte råajvarimmie byöroe evtiesovvedh (tjirkesovvedh ) ektine dejnie åarjel-saemien byjresinie fylhkesne, jïh jis edtja aktem hijven govlesadtemem dejnie byjresinie tjirkedh, dellie fylhkeraerie sæjhta aktem gaskeseforumen tseegkedh.  Daate gaskeseforume aaj sæjhta aktem vihkeles våaromevedtijem daan råajvarimmien evtiedæmman årrodh. ¶ Vuesehte kapihtelese  3.8 ”Territorialt samarbeid”/ Interreg, mij aaj aktem jïjtse åarjel-saemien råajvarimmiem åtna. ¶ Noerhte-Trøøndelaagen Fylhkentjïelte ¶ Noerhte-Trøøndelaagen Fylhkenraerie ¶ Aamhtese nr. 08/120 ¶ Guektien-gïelevoetevïerhtieh Saemiedigkeste. Luhpiedimmie jïh aamhtese-reereme Noerhte- ¶ Trøøndelaagen Fylhkentjïeltesne . ¶ Gïetedamme/Gïetedæjja Sijjie Tjåanghkoebiejjie Aamhtese nr. ¶ Noerhte-Trøøndelaagen Fylhkenraerie Malm 24.6.2008 08/120 ¶ Fylhkenraerijen raeriestimmie nænnoestæmman: ¶ Fylhkenraerijen tjïelkestimmie: ¶ Noerhte-Trøøndelaagen Fylhkentjïelte barka guktie åarjel-saemien gïele jïh kultuvre vååjnesasse båetieh gellie-laaketje. Fylhkentjïelte Snåasen tjïeltine ektine barka dennie barkosne Snåase edtja reeremedajvesne saemien gïelese årrodh. ¶ Dïhte ektiebarkoe-latjkoe Saemiedigkien jïh dej fylhkentjïelti gaskem dennie åarjel-saemien dajvesne lea akte vihkeles våarome mijjen råajvarimmesne edtja åarjel-saemien gïelem jïh kultuvrem Noerhte-Trøøndelaagesne evtiedidh. Saemiedigkien guektiengïelevoetevierhtieh lea akte hijven dirrege mijjese jis edtjebe aktem råajvarimmiem darjodh daennie aamhtesesne mijjen fylhkesne. ¶ Stientje, 17.6.2008 ¶ Kultuvren Fylhkenraerije ¶ Aamhtese-tjïelkestimmie fylhkenraaran ¶ Åenehks tjaeliestimmie: ¶ Noerhte-Trøøndelaagen Fylhkentjïelte åådtje jaepien 2008 raejeste 1.200.00,- kr. fïerhten jaepien Saemiedigkeste, maam gohtje guektiengïelevoetevierhtieh, vierhtieh mejnie edtja nuhtjedh åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem evtiedidh Noerhte-Trøøndelaagesne. Jaepien 2009 raejeste, doh dåarjoeh biejesuvvieh RUA'en giehteldimmiebudsjedten sijse. Fylhkenraerije mij diedtem åtna saemien aamhtesidie, luhpiedimmiem åådtje dejstie vierhtijste byjngetje ohtsijidie vedtedh gosse dåarjoe lea vielie goh 100.000,- kr. Reeremeåvtehke luhpiedimmiem åådtje dam øørnegem dej guektiengïelevoetevierhtigujmie reeredh jïh luhpiedimmiem åådtje dåarjoem byjngetje ohtsijidie vedtedh 100.000 kr raajan. ¶ Tjïelkestimmie: ¶ Duekiehaamoe: ¶ Noerhte-Trøøndelaagen Fylhkentjïelte (NTFT) Snåasen tjïeltine ektine barka dan 3-jaepien prosjekten bïjre, Snåase akte bielie dehtie reeremedajveste saemien gïelese. (”Guektiengïelevoeteprosjekte”) mij eelki 1.1.2008. Prosjekten åejvievuepsie lea åarjel-saemien gïelem jïh kultuvrem evtiedidh jïh veaksehkåbpoe darjodh, dovne Snåasen tjïeltesne jïh Noerhte-Trøøndelaagen Fylhkentjïeltesne. ¶ Gosse edtja dejtie råajvarimmide juhtedh reeremedajvesne saemien gïelese, dellie Saemiedigkie dåårje aktem fïerhten jaepien dåarjoem NTFT'ese, mij lea 1.200.000 kr, maam gohtje guektiengïelevoetevierhtieh. Snaåsen tjïelte aktem dåarjoem Saemiedigeste åådtje mij lea 3 mill. kr fïerhten jaepien. Doh dåarjoeh, mah leah tjåådtjehth, fïerhten jaepien båetieh ov- jearohks dehtie golmen-jaepien prosjekteste. Man stoerre dah dåarjoeh leah, lea Saemiedigkien budsjedteste jearohks, bene jaepien 2010 raajan sjædta sån guktie daelie, dellie Saemiedigkie sæjhta orre væhtah guektiengïelevoetevierhtide utnedh. ¶ NTFT jïh Snåasen tjïelte ektiebarkoem eelkin, jïh dam prosjektem soejkesjidh joe tjaktjen 2007. Man jijnjem maakseme dan barkose lea tjaaleme akten jïjtse prosjekte-kontose NTFT'esne. Pr. 3.6.2008 dïhte åasa lea 52.431 kr daennie prosjekte-kontosne. Daate lea maaksoeh edtja ov-messie tjaalegh jarkoestidh, bievnesh jïh jïjtsh åarjel-saemien særjoeh NTFT'en gåetiesæjrosne tseegkedh. Lissine lea maaksoe vuelkemasse tjåanghkojde prosjekte-aalkoen åvtelen jïh mænngan, juktie NTFT gaskem jeatjebem lea meatan prosjekten stuvreme-dåehkesne . NTFT lea prievesne, mij lea 14.4.2008 tjaaleme, Saemiedigkiem tjoemehtamme dom voestes bieliem dejstie beetneh-vierhtijste åadtjodh jaepien 2008 dåarjoste. ¶ Dejnie guektiengïelevoeteprosjektine NTFT lea åådtjeme gellie ohtsemh beetneh-vierhtiej mietie ov-messie prosjektide jïh darjomh åarjel-saemien gïelen jïh kultuvren sisjnjelen. Dïhte guektiengïelevoeteprosjekten stuvreme-dåehkie lea daejtie bijjemes væhtide nænnoestamme edtja doh byjngetje ohtsemh guektiengielevoetevierhtide tjïelkestidh: ¶ NTFT jïh Snåasen tjïelte laavenjostoeh aktem darjome-soejkesjem buektedh dan 3-jaepien prosjektese. Darjomesoejkesje edtja gaervies årrodh 1.8.2008 raajan, jïh daesnie sæjhta våajnoes årrodh guktie doh barkemh NTFT 'en jïh Snaåsen tjïelten gaskem edtja årrodh. Voestes-ieresne NTFT sæjhta nuhtjedh dejtie seamma væhtide goh Snåasen tjïelte guktie edtja dejtie guektiengïelevoetevierhtide provhkedh, bene mijjieh maehtebe dåarjoem råajvarimmide vedtedh abpe Noerhte-Trøøndelaagen Fylhken sisnjelen. ¶ Doh væhtah jïh guktie edtja dejtie vierhtide nuhtjedh, dam digkiedin aktene tjaånghkosne NTFT'en jïh Saemiedigkien gaskem, Rørosesne 11.6.2008. Saemiedigkie krøøhkeste doh guektiengïelevoetevierhtieh edtja eeremes nuhtjesovvedh tjïelke guektiengïelevoetem sjugniedidh reeremedajvesne, badth gïeleråajvarimmide siktedh. Seamma aejkien Saemiedigie vuajna daerpies dam barkoem aelkedh åarjel-saemien gïelem jïh kultuvrem våajnoes darjodh vijries-laakan. Dan sisnie maehtebe guarkedh mijjieh maehtebe daejtie guektiengïelevoetevierhtide nuhtjedh edtjebe åarjel-saemien gïelem jïh kultuvrem sïejhme-laakan våajnoes darjodh jïh aaj råajvarimmide mah identiteetem sjugnedieh åarjel-saemien dajven sisnjielisne, lissine tjïelke gïele-råajvarimmeh. ¶ NTFT jijtje muana man jïjnjh beetnegh dejstie vierhtijste satne maahta provhkedh sisnjelds råajvarimmide , goh jarkoestimmieh, geajnoe-jïh sijjietsieglh, gåetiesæjroebarkoe j.v. Saemiedigkie ajve kriebpesje doh dåastoehtæjja eah åadtjoeh doh vierhtieh nuhtjedh jijtse åejvie- darjoem maeksedh. ¶ Saemiedigkie sïejhme kriebpesjem buakta, dah mah dåarjoem Saemiedigkien budsjedteste dåastoeh snjaltjen 1. biejjien åvtelen, edtjieh daejtie Saemiedægkan seedteme: ¶ Aamhtesegï etedimmie guktie NTFT edtja guektiengïelevoetevierhtide joekedidh : Gosse edtja ohtsemh guektiengïelevoetevierhtiej bïjre tjïelkestidh, mah leah NTFT'ese båateme, rååresje aktem dåaresth-faageles koordinerings-dåehkiem tseegkedh mij edtja ohtsemidie gïetedidh. Daate koordinerings-dåehkie sæjhta ohtsemidie tjïelkestidh daej daaletje væhtajgujmie, jïh aaj dejtie ohtsemidie vuartasjidh muhteste ohtsemh mah tjïelkestuvvieh muhteste RUP'en Åarjel-saemien jielemen jïh kultuvren provgramme evtiedæmman ¶ Koordinerings-dåehkie daejtie guektiengïelevoetevierhtide naemhtie sjædta: ¶ Koordinerings-dåehkie gaavnede gosse daerpies, dïhte sæjhta jiehtedh gosse ohtsemh gååvnesieh tjïelkestæmman. ¶ Tsiehkieh reeknegh-reektehtsen bijre: ¶ Vierhtieh mah Saemiedigkie vadteme jaapan 2008, leah biejeme jïjtse prosjekte-kontose. Jaepien 2009 raejeste biejesåvva doh guektiengïelevoetevierhtide RUA'en giehteldimmiebudsjedtese. ¶ Luhpiedimmieh. ¶ Luhpiedimmie dejtie guektiengïelevoetevierhtide nuhtjedh, vadtasåvva naemhtie: ¶ Konklusjovne: ¶ Doh guektiengïelevoetevierhtieh Saemiedigkeste lea jaapan 2008 biejeme jïjtse prosjekte-kontose , bene jaepien 2009 raejeste biejesåvva RUA'en giehteldimmiebudsjedtese. Fylhkenraerije vierhtide joekede gosse byjngetje råajvarimmieh lea bijjelen 100.000 kr. ¶ Projektet leds av en styrgrupp. Styrgruppen består av representanter för Gaaltije, Saemien Sijte, Västerbottens museum, Sijte Jarnge och Ájtte svenskt fjäll- och samemuseum. ¶ "Saemieh Saepmesne - I det samiska rummet" lea Interreg-prosjekte mij 2011-n raajan jåhta. Projesjektesne Saemien Sijte, Snåesesne, jïh Gaaltije, Luvlie-luspesne, jïh Jillebetnien Muséum ektesne laavenjostoeh. Projekte lea abpe åarjelsaemien dajven bïjre. ¶ Prosjekten ulmie vïhtesjidh jïh vuesiehtidh åarjelsaemien dajvem jïh almetjh lea dunnie dajvesne vearadamme. Gïelesne lea maahtoe mij jeahta guktie dejpeli vueketje laakan byjreskem utnedh. Projekte edtja ovmese vuekiej mietie daam vuesiehtidh. ¶ Akte lea vihkeles åesieulmie. Dïhte lea viermiedahkh darjodh, ovmesi åarjelsaemien institusjovni gaskems mah leah krïensen gåabpatjahkinie bieline jïh aaj doetkemeinstitusjovnigujmie. ¶ Våarhkoegoereme, goerehtimmieh, kaarhte- jïh sijjienommhgoereme jïh kultuvremojtesh tjaeliehtidh lea mijjen barkoeh. Mijjieh sïjti jïh siebriedahki lïhke barkebe. ¶ Gaajhkesh mah leah meatan prosjektesne edtjieh åadtjodh lïeredh guktie goerehtidh, arkijvi sisnie ohtsedh jïh arkeologije vuekien mietie sjohlestidh. ¶ Mij barkoste båata edtja daatavåarhkose bïejesovvedh mïj lea utniji aktine. Dah daajroeh edtjieh aalkoem årrodh man sistie maahtah bïevnesjadtedh saemiej siebredahken sisnie jïh ålkone. ¶ Mij prosjekteste båata edtja aaj iebnine sjïdtedh mij gåerede nuhtjedh goh edjta soptsestidh seminarijinie jïh tjaalaldahkesne aaj. Prosjektebarkoe aaj vuesiehtadta mijjen gåetiebielesne; www.samiskarummet.se ¶ Ij leah nuekies daajroe åarjelsaemien dajven bïjre. Daehtie vaeniehkistie maaha gåaroes sjïdtedh goh exploatereme goh bïegkefaamoe, gruvah-åtnoe jïh turisme dajvem aajhta. Daerpies lea maahtoem jillehtidh, juktie saemien kultuvreaerpiem vaarjelidh jïh aaj juktie utnedh laanteåtnoem soejkesjidh. ¶ Prosjekte "Saemieh Saepmesne" sæjhta maehtedh vedtedh daase: Jieliemassesem övtiedidh jïh barkoem nænnoestidh lokale mieriedimmien vuestie. ¶ Sïjhth jienebe daejredh? Gaskesadth! ¶ SAEMIEN MUBPIEGÏELINE, ¶ SAEMIEN 2 JÏH SAEMIEN 3 - LEAROESOEJKESJE ¶ Faagen ulmie ¶ Saemieh leah akte åålmege jalhts joekehts laantine orre, gïele dïhte åålmegidie raasti dåaresth ektede. Saemien gïele kultuvrem guadta jïh dan leah aaj vihkeles aarvoeh, dååjrehtallemh jïh maahtoeh. Saemien gïele byjjes gïele Nöörjesne, Sveerjesne jïh Såevmesne jïh ulmie lea, saemien gïelem galka båetije boelvide vaarjelidh jïh evtiedidh. Seamma sïenten saemien gïele unnebelåhkoen gïele Nöörjesne, Sveerjesne, Såevmesne jïh Russlaantesne. Dïhte saemien gïeletsiehkie ij leah seammalaakan gaajhkene dajvine Saepmesne. Naan saemien sïebredahkine saemien jienebelåhkoen gïele leah, jïh naan sïebredahkine saemien unnebelåhkoen gïele leah. ¶ Saemien maanah jïh noerh gelkieh ööhpehtimmien tjïrrh saemien kultuvrasse jïh sïebredahkese tjaangedh. Kultuvrem lïeredh guarkedh, soptsestidh, identitetem nænnoestidh jïh evtiedidh leah daerpies boelhkh ööhpehtimmesne. Ööhpehtimmie maam buerie åssjalommesh saemien gïelese reesie, galka joektehts learohki gïelh jïh kultuvrh vaarjelidh. Gosse nimhtie learoehkidie garmerdidh, dovne learohki gïelem jïh kultuvrem nænnoste, mij lea daerpies maahtaldahke gosse sïebredahkesne meatan årrodh jïh åadtjodh abpe jielemem lïeredh.Gosse buerie gïelemaahtoeh, jienebh nuepieh utnieh gosse barkedh jïh lohkedh. ¶ Faage saemien mubpien gïeline galka daaroen faagine ektesne maadtojne årrodh gosse galka learohki guektiengïelevoetem evtiedidh jïh fïereguhtide learoehkidie skreejrehtidh vielie maahtoeh tjöönghkedh, ïedtjem jïh tjirkesvoetem åadtjodh nimhtie buerebelaakan dovne njaalmedh jïh tjaaleldh gïelem nænnoste, evtede jïh gorrede. Jis dejtie jarnges saemien vuekide, voetide vaarjelieh, faage maahta otnjegem vuesiehtidh guktie saemien vuekieh jïh voeth maehtieh vijriebasse orre sïebredahketsiehkide evtiedidh. Maahtoeh tjöönghkedh jeatjah aalkoealmetji bïjre maahta buerebelaakan jeatjabidie guarkedh jïh vuavkasjidh, badth destie aaj jïjtsh kultuvrem buerebelaakan maahta guarkedh. ¶ Gïelemaahtoe jïh gïelegoerkesimmie evtede gosse gïelem åådtje dååjrehatalledh. Dannasinie gaskesadteme jïh guktie edtja dåemiedidh dennie faagen jarngesne, jïh dååjrehtalleme jïh åadtjodh meatan årrodh, learohki gïelem maahta evtiedidh..Faage galka fïereguhtem learohkem skreejrehtidh guktie buerebelaakan gïelem jïh teekstem evtede. Faage gaalka buerie lïeremevuekieh skreejrehtidh, learohkem lïeredh jïjtje ussjedidh jïh tjaelemem jïh lohkemem iedtjeldehtedh. Saemien lidteraturine jïh joekehts saemien gïele- jïh smaaregigujmie åahpenidh, gelkieh learohkh guarkedh man gellielaaketje saemien gïele jïh kultuvre saemien sïebredahkine lea. ¶ Learohkh mah saemien mubpinegïeline luhkieh ovmessie raajeste aelkieh. Muvhth saemiengïelem voengesne guvlieh, mubpie jis vaeniem saemiem guvlieh, barre ööpehtimmien tjïrrh. Jis galka buektiehtidh learohki gïelemaahtaldahkem bueriedidh, bööremes learohkh maehtieh gïelem utnedh joekehts lehkine. Saemien mubpiengïeline maahta viehkiefaage mubpide faagide årrodh jïh nemhtie gïeleööpehtimmiem stinkesdehtedh. Saemien jïh daaroen faageh utnieh jïjnje seamma, juktie vihkeles dah faagh ektesevyöki berkieh. ¶ Faagen åejvieboelhkh ¶ Faage lea åejvieboelhkine juakaldihkie, guktie maahtaldahkeulmine tjaaleme. Åejvieboelhkh ektesne govlesuvvieh. ¶ Faage akte ektiefaage gaajhkide ööhpehtimmie-programmide jåarhke-lïerehtimmesne. ¶ Edtja dan åvteste lïerehtimmiem darjodh dan sjyöhtehke goh gåarede learohkidie, ¶ gosse dam sjïehtede dejtie ovmessie ööhpehtimmie-programmide. ¶ Soejkesje lea 10 daltesi mietie juakaldihkie. Fïerhtene åejvieboelhkine maahtaldahke-ulmieh tjaalasovveme. ¶ Åejvieboelhkh: ¶ Daltese ¶ Åejvieboelhkh ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Tjaaleldh gaskesadteme ¶ Gïelen jïh kultuvren bïjre daejredh ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Åejvieboelhkesne njaalmeldh gaskesadteme galka maehtedh goltelidh jïh soptsestidh. Gosse saemiestidh galka dellie maehtedh jeatjebijgujmie gelline jïh joekehts lehkine soptsestidh. Stååkedimmien, deahpadimmien, learoen, vuesiehtimmien tjïrrh jïh jeatjebigujmie årrodh galka gïelem lïeredh. Gïehtjedidh jïh orre baakoeh lïeredh learohke galka njaalmeldh jïh tjaaleldh teeksth darjodh gusnie jïjtse våajnoem buakta. Gosse orre jïh joekehts medijah åtnalgåvva, gïelem faagi jïh aamhtesi rastah evtede. ¶ Tjaaleldh gaskesadteme ¶ Åejvieboelhkesne tjaaleldh gaskesadteme galka saemien maehtedh lohkedh jïh tjaeledh. Learohke seamma sïenten leara lohkedh jïh tjaeledh. Galka saemien teeksth lïeredh guarkedh jïh aaj jïjtje teeksth darjodh. Gosse joekehts teeksth gaavna, destie orre åssjalommesh åådtje jïh aaj buerebelaakan teekstide guarka, vierhtede jïh jarkoste. Lohkedh jïh goltelidh jarngesne gosse orre domtsassh åadtjoeh, orre baakoeh lïeredh jih gosse galka jïjtje tjaeledh. ¶ Gïelen jïh kultuvren bïjre daejredh ¶ Daennie åejvieboelhkesne galka lïeredh vuejnedh kultuvrem gïelen muhteste jïh gïelem kultuvren muhteste. Aerpien maahtoe boelveste boelvide sirtedh lea jarngesne. Saemien soptsestimmievuekie, vuelieh, laavlomh jïh saalmh, dïejvesh, heevehtslidteraturh, guvvieh, jielijeguvvie jïh teatere leah bielieh kultuvreste mejtie maahtoeh jïh vierhtieh åvtese buektieh. Åejvieboelhkesne galka lïeredh saemien gïelen bïjre, lidteraturehistorijen bïjre jïh maahtoeh saemien gïeli jïh smaareh-tjïerti bïjre. Gosse maahtoeh kultuvren bïjre åtna, galka dellie sinsitnien kultuvri bïjre maehtedh jïh destie sinsitniem vuavkasjidh. ¶ Daltesi maahtaldahkeulmieh ¶ Soejkesje saemien mubpinegïeline lea 10 daltesi mietie juakaldihkie. Dah joekehts daltesh ektesne govlesuvvieh. Learohkh maehtieh veeljedh magkeres lohkehtimmiem sijhtieh, Saemien 2 jallh Saemien 3 gosse gelkieh 10 tsiehkien ulmide jaksedh.Gosse gelkieh Jå3 studijeryöjredimmie ööpehtimmieprogrammi ulmieh jaksedh jïh gosse gelkieh Jå2 barkoefaagi ööhpehtimmieprogrammi ulmieh eevtjedh jaksedh. ¶ Saemien 2 ¶ Daate learoe learoehkidie guhth ånnetji saemien maehtieh, læjhkan eah dam gïelem maehtieh. Saemien 2 gelkieh learohkh maahtaldahkeulmide jaksedh mah 1-7 daltesinie, 10 jaepietsiehkien mietie.Learohkh gelkieh aaj maahtaldahkeulmide jaksedh mah 1-10 daltesinie dan Jå 3 studijeryöjredimmie ööpehtimmieprogrammen mietie. Dah learohkh mah gaajhki luhkie daltesi ulmide jakseme, gïelemaahtaldahkem jeksieh, dovne njaalmeldh jïh tjaaleldh jïh nuepiem utnieh jïllebe daltesisnie lohkedh gusnie ööpehtimmiegïele saemien lea. ¶ Saemien 3 ¶ Daate learoe learoehkidie guhth eah maam saemien maehtieh gosse ööpehtimmine aelkieh, jïh dan åvtese daarpehtieh buerebe astoem gïeline fïereguhtene daltesinie barkedh. Learohkh gelkieh maahtaldahkeulmide jaksedh mah 1-4 daltesinie 10 jaepietsiehkien mietie. Learohkh gelkieh aaj maahtaldahkeulmide jaksedh mah 1-7 daltesinie Jå 3 studijeryöjredimmie ööpehtimmieprogrammen mietie. Learohkh maehtieh veeljedh mejtie gelkieh sijjide vierhtiedidh maahtaldahkeulmiej mietie dennie saemien 2 jallh saemien 3 . Skuvle tjoevere learoehkidie bievnedh, nuepiem utnieh vierhtiedidh saemien 2 mænngan. Learohkh tjoeverieh dam nænnoestidh joe 10 jaepietsiehkien aalkoevisnie. ¶ 13- jaepien skuvleboelhke ¶ Tsiehkieh ¶ Maahtaldahke- krïebpesjimmie saemien 2 ¶ Maahtaldahke- krïebpesjimmie saemien 3 ¶ 10 jaepietsiehkien mænngan ¶ 1-7 daltese ¶ 1-4 daltese ¶ studijeryöjredimmie ööpehtimmieprogrammh ¶ Jå1 mænngan ¶ 1-8 daltese ¶ 1-5 daltese ¶ Jå2 mænngan ¶ 1-9 daltese ¶ 1-6 daltese ¶ Jå3 mænngan ¶ 1-10 daltese ¶ 1-7 daltese ¶ ööpehtimmieprogrammh ¶ Jå2 mænngan ¶ 1-8-* daltese ¶ 1-5 daltese ¶ Lissiehtahken mænngan daamhts studijemaahtaldahkese ¶ 1-10 daltese ¶ 1-7 daltese ¶ *Barkofaagi ööpehtimmieprogramminie vaenebe tæjmoeh Jå1 jïh Jå2 goh Jå1 studijeryöjredimmie ööpehtimmieprogramminie . Eah leah maahtaldahkeulmieh mejtie naestine * 8 daltesisnie mïerhkesjamme learoehkidie gieh baarkoefaagi ööpehtimmieprogrammidie veeljeme. ¶ Man gellie tæjmoeh ¶ Man gellie tæjmoeh leah 60-minuhti mietie tjaalasovveme: ¶ MAANAJTSIEHKINE ¶ 1.-7. jaepietsiehkine: 570 tæjmoeh ¶ NOERITSIEHKINE ¶ 8.-10. jaepietsiehkine: ¶ Molsehthlaakan 1: 279 tæjmoeh, learoehkidie guhth eah leah ammesgïelem veeljeme ¶ Molsehthlaakan 2: 222 tæjmoeh, learoehkidie, guhth ammesgïelem veeljieh ¶ STUDIJERYÖJREDIMMIEN ÖÖPEHTIMMIEPROGRAMMH ¶ Jå1: 103 tæjmoeh ¶ Jå2: 103 tæjmoeh ¶ Jå3: 103 tæjmoeh ¶ Jå1: 45 tæjmoeh ¶ Jå2: 45 tæjmoeh ¶ LISSIEHTAHKE DAAMHTS STUDIJEMAAHTALDAHKESE ¶ Jå3: 219 tæjmoeh ¶ Faagen maadth maahtoeh ¶ Maadth maahtoeh leah maahtaldahkeulmine tjaalasovveme, gusnie galka evtiedidh lïeredh jïh galka boelhkine faagemaahtaldahkine årrodh. Learoesoejkesjisnie saemien mubpiegïeline daah maahtaldahkeulmieh leah: ¶ Maehtedh soptsestidh jïh tjaeledh saemien mubpiegïeline vihkeles gosse galka saemien gïelemaahtaldahkem evtiedidh. Dah maahtoeh vihkeles vierhtieh gosse galka gïelem guarkedh jïh utnedh joekehts tsiehkine. Njaalmeldh maahtoeh leah goltelidh, soptsestidh jïh guarkedh man bïjre soptsestieh. Joekehts darjomi tjïrrh galka gïelem lïeredh soptsestidh, goltelidh jïh guarkedh. Tjaeledh aaj vihkeles gosse åssjalommesh jïh eajhnah evtiedidh jïh öörnedh. Dïhte aaj gaskesadtemevuekie jih lïerehtæmman vuekie. ¶ Maehtedh lohkedh saemien mubpiegïeline lea akte bielie eensi gïelemaahtaldahkese. Dellie tjoevere guarkedh, gïehtjedidh jïh ussjedadtedh gosse barkoes teeksth låhka. Lohkememaahtoem evtiedidh saemien mubpiegïeline lohkemem nænnoste. ¶ Maehtedh ryöknedh saemien mubpiegïeline buejhkiehtimmiem evtede lïeredh, ussjedadtedh jïh dåeriesmoerh tjuevtedh. Guarkedh ståaroeh, ryöknemh, vuepsieh jïh man jïjnje leah, aaj boelhkh gïelemaahtaldahkesne. ¶ Maehtedh digitale vierhtieh utnedh saemien mubpiegïeline daerpies gosse orre barkoevuekiej mietie buektiehtidh tjaeledh. Digitale maahtoe orre lïerehtimmievuekieh buakta jïh aaj orrre nuepieh lohkeme- jïh tjaelemeööpehtæmman vadta, gosse galka teekstsh darjodh jïh jeatjahtehtedh. Daesnie vihkeles eensilaakan gaaltijide vierhtiedidh jïh laejhtedh gosse dejtie galka utnedh. Digitale vierhtieh maahta learohken gaskesadtememaahtoem jïh vuesiehtimmiem dåarjodh jïh evtiedidh. ¶ Faagen maahtaldahkeulmieh ¶ 1. daltesen mænngan ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Tjaaleldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Gïelen jïh kultuvren bïjre daejredh ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ 2. daltesen mænngan ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Tjaaleldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Gïelen jïh kultuvren bïjre daejredh ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ 3. daltesen mænngan ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Tjaaleldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Gïelen jïh kultuvren bïjre daejredh ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ 4. daltesen mænngan ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Tjaaleldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Gïelen jïh kultuvren bïjre daejredh ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ 5. daltesen mænngan ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Tjaaleldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Gïelen jïh kultuvren bïjre daejredh ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ 6. daltesen mænngan ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Tjaaleldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Gïelen jïh kultuvren bïjre daejredh ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ 7. daltesen mænngan ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Tjaaleldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Gïelen jïh kultuvren bïjre daejredh ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ 8. daltesen mænngan ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Tjaaleldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Gïelen jïh kultuvren bïjre daejredh ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ 9. daltesen mænngan ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Tjaaleldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Gïelen jïh kultuvren bïjre daejredh ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ 10. daltesen mænngan ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Tjaaleldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Gïelen jïh kultuvren bïjre daejredh ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Faagem vierhtiedidh ¶ Nænnoestimmieh guktie faagem vierhtiedidh ¶ Elliesvïhnesjimmieh - saemien 2 ¶ Jaepietsiehkieh ¶ 10. jaepietsiehkesne ¶ Learohkh gelkieh göökte elliesvïhnesjimmieh åadtjodh, akte saemien 2 tjaaleldh jïh akte saemien 2 njaalmeldh. ¶ Jå3 studijeryöjredimmien ööpehtimmieprogramme ¶ Jå2 barkofaagi ööpehtimmieprogramme ¶ Lissiehtahke daamhts studijemaahtaldahkese ¶ Learohkh gelkieh göökte elliesvïhnesjimmieh åadtjodh, akte saemien 2 tjaaleldh jïh akte saemien 2 njaalmeldh. ¶ Desnie gusnie faage gellie jaepieh vaasa, barre dïhte elliesvïhnesjimmie faagen bijjemes daltesistie mij galka maahtaldahkevïhnesjimmesne jallh vïhnesjimmesne tjåadtjodh ¶ Ellievïhnesjimmieh - saemien 3 ¶ Jaepietsiehkieh ¶ 10. jaepietsiehkesne ¶ Learohkh gelkieh göökte elliesvïhnesjimmieh åadtjodh, akte saemien 3 tjaaleldh jïh akte saemien 3 njaalmeldh. ¶ Jå3 studijeryöjredimmien ööpehtimmieprogramme ¶ Jå2 barkofaagi ööpehtimmieprogramme ¶ Lissiehtahke daamhts studijemaahtaldahkese ¶ Learohkh gelkieh göökte elliesvïhnesjimmieh åadtjodh, akte saemien 3 tjaaleldh jïh akte saemien 3 njaalmeldh. ¶ Desnie gusnie faage gellie jaepieh vaasa, barre dïhte elliesvïhnesjimmie faagen bijjemes daltesistie mij galka maahtaldahkevïhnesjimmesne jallh vïhnesjimmesne tjåadtjodh. ¶ Eksamenh learoehkidie - saemien 2 ¶ Jaepietsiehkieh ¶ 10. jaepietsiehkesne ¶ Learohkh maehtieh aktem eksamenem saemien 2 åadtjodh. Tjaaleldh eksamenem jarngesne dorje jïh vierhtede. Learohkh aaj maehtieh njaalmeldh eksamenem saemien 2 åadtjodh. Njaalmeldh eksamenem byjreskisnie dorje jïh vierhtede. ¶ Jå2 barkofaagi ööpehtimmieprogramme ¶ Learohkh maehtieh aktem eksamenem saemien 2 åadtjodh. Tjaaleldh eksamenem jarngesne dorje jïh vierhtede. Learohkh aaj maehtieh njaalmeldh eksamenem saemien 2 åadtjodh. Njaalmeldh eksamenem byjreskisnie dorje jïh vierhtede. ¶ Jå3 studijeryöjredimmien ööpehtimmieprogramme ¶ Lissiehtahke daamhts studijemaahtaldahkese ¶ Learohkh maehtieh aktem eksamenem saemien 2 åadtjodh. Tjaaleldh eksamenem jarngesne dorje jïh vierhtede. Learohkh aaj maehtieh njaalmeldh eksamenem saemien 2 åadtjodh. Njaalmeldh eksamenem byjreskisnie dorje jïh vierhtede. ¶ Eksamenh learoehkidie - saemien 3 ¶ Jaepietsiehkieh ¶ 10. jaepietsiehkesne ¶ Learohkh maehtieh njaalmeldh eksamenem saemien 3 åadtjodh. Njaalmeldh eksamenem byjreskisnie dorje jïh vierhtede. ¶ Jå2 barkofaagi ööpehtimmieprogramme ¶ Learohkh maehtieh aktem eksamenem saemien 3 åadtjodh. Tjaaleldh eksamenem jarngesne dorje jïh vierhtede. Learohkh aaj maehtieh njaalmeldh eksamenem saemien 3 åadtjodh. Njaalmeldh eksamenem byjreskisnie dorje jïh vierhtede. ¶ Jå3 studijeryöjredimmien ööpehtimmieprogramme ¶ Lissiehtahke daamhts studijemaahtaldahkese ¶ Learohkh maehtieh eksamenem saemien 3 åadtjodh. Tjaaleldh eksamenem jarngesne dorje jïh vierhtede. Learohkh aaj maehtieh njaalmeldh eksamenem saemien 3 åadtjodh. Njaalmeldh eksamenem byjreskisnie dorje jïh vierhtede. ¶ Jaepietsiehkieh ¶ 10. jaepietsiehkesne ¶ Vuartesjh guktie maadthskuvlelohkehtimmie geerve almetjidie öörnesovveme. ¶ Jå2 barkofaagi ööpehtimmieprogramme ¶ Privatisth gelkieh dovne njaalmeldh jïh tjaaleldh eksamenh saemien 2 jïh saemien 3 åadtjodh. Tjaaleldh eksamenem jarngesne dorje jïh vierhtede. Njaalmeldh eksamenem byjreskisnie dorje jïh vierhtede. ¶ Jå3 studijeryöjredimmien ööpehtimmieprogramme ¶ Lissiehtahke daamhts studijemaahtaldahkese ¶ Privatisth gelkieh dovne njaalmeldh jïh tjaaleldh eksamenh saemien 2 jïh saemien 3 åadtjodh. Tjaaleldh eksamenem jarngesne dorje jïh vierhtede. Njaalmeldh eksamenem byjreskisnie dorje jïh vierhtede. Eksamene saemien 2 leah daltesidie 1 - 10. Eksamene saemien 3, Jå3 leah daltesidie 1 - 7. ¶ Dah daamts nænnoestimmieh guktie vierhtiedidh leah ööhpehtimmielaakesne tjaalasovveme. ¶ SAEMIEN VOESTESGÏELINE - LEAROESOEJKESJE ¶ Faagen ulmie ¶ Saemieh leah akte åålmege jalhts joekehts laantine årroeh jïh gïele åålmegidie raasti dåaresth ektede. Saemien gïele kultuvrem guadta jïh dan leah aaj vihkeles aarvoeh, dååjrehtallemh jïh maahtoeh. Saemien gïele byjjes gïele Nöörjesne, Sveerjesne jïh Såevmesne jïh ulmie lea, saemien gïelem galka båetije boelvide vaarjelidh jïh evtiedidh. Seamma sïenten saemien gïele unnebelåhkoen gïele Nöörjesne, Sveerjesne, Såevmesne jïh Russlaantesne. Dïhte saemien gïeletsiehkie ij leah seamma laakan gaajhkene dajvine Saepmesne. Naan saemien sïebredahkine saemien jienebelåhkoen gïele leah, jïh naan sïebredahkine saemien unnebelåhkoen gïele leah. ¶ Saemien maanah jïh noerh gelkieh ööhpehtimmien tjïrrh saemien kultuvrese jïh sïebredahkese tjaangedh. Kultuvrem lïeredh guarkedh, soptsestidh, identitetem nænnoestidh jïh evtiedidh leah daerpies boelhkh ööhpehtimmesne. Ööhpehtimmie maam buerie åssjalommesh saemien gïelese reesie, galka joektehts learohki gïelh jïh kultuvrh vaarjelidh. Gosse nimhtie learoehkidie garmerdidh, dovne learohki gïelem jïh kultuvrem nænnoste, mij lea daerpies maahtaldahke gosse sïebredahkesne meatan årrodh jïh åadtjodh abpe jielemem lïeredh.Gosse buerie gïelemaahtoeh, jienebh nuepieh åtna gosse barkedh jïh lohkedh. ¶ Faage saemien voestes gïeline galka faagine daaroen ektesne maadtojne årrodh gosse galka learohki guektiengïelevoetem evtiedidh jïh fïereguhtide learoehkidie skreejrehtidh vielie maahtoeh tjöönghkedh, ïedtjem jïh tjirkesvoetem åadtjodh guktie nimhtie buerebelaakan dovne njaalmeldh jïh tjaaleldh gïelem nænnoste, evtede jïh gorrede. Jis dejtie jarnges saemien vuekide, voetide vaarjelieh, faage maahta otnjegem vuesiehtidh guktie saemien vuekieh jïh voeth maehtieh vijriebasse orre sïebredahketsiehkide evtiedidh. Maahtoeh tjöönghkedh jeatjah aalkoealmetji bïjre maahta buerebelaakan jeatjabidie guarkedh jïh vuavkasjidh, badth destie aaj jïjtsh kultuvrem buerebelaakan maahta guarkedh. ¶ Learohkh tjoeverieh åadtjodh gïelen tjïrrh dååjrehatalledh, darjodh, barkedh jïh evtiedidh guktie tjaebpieslaakan dåemiedidh. Faage galka fïere guhtem learohkem skreejrehtidh guktie buerebelaakan gïelem jïh teekstem evtede. Faage galka aaj skreejrehtidh buerielaakan lïeredh jïh laejhtedh. Faage galka aaj tjaelemem jïh lohkemem iedtjeldehtedh. Saemien tjaalaldahkine jïh joekehts saemien gïele- jïh smaaregigujmie åahpenidh, gelkieh learohkh guarkedh man gellielaaketje saemien gïele jïh kultuvre leah saemien sïebredahkine. ¶ Gosse galka learohki gïelemaahtaldahkem bueriedidh, daerpies learohkh åadtjoeh gïelem utnedh joekehts lehkine. Saemien voestes gïeline daerpies viehkiefaage mubpide faagide. Saemien jih daaroen faagh jïjnjem ektesne utnieh, juktie daerpies dah faagh ektese-vyöki berkieh. ¶ Faagen åejvieboelhkh ¶ Faage lea åejvieboelhkine juakaldihkie, guktie maahtaldahkeulmine tjaaleme. Åejvieboelhkh ektesne govlesuvvieh. ¶ Faage akte ektiefaage gaajhkide ööhpehtimmie-programmide jåarhke-lïerehtimmesne. ¶ Edtja dan åvteste lïerehtimmiem darjodh dan sjyöhtehke goh gåarede learohkidie, ¶ gosse dam sjïehtede dejtie ovmessie ööhpehtimmie-programmide. ¶ Saemien voestes gïele maahtaldahkeulmieh 2.,4.,7., jïh 10. jaepietsiehkine maadtskuvlesne åtna jïh jåarhkeskuvlesne, Jå1, Jå2 jïh Jå3 ööpehtimmieprogrammen mietie. ¶ Ij leah barkofaagi ööpehtimmieprogrammen seamma jïjnjh tæjmoeh Jå1 jïh Jå2, goh ööpehtimmieprogrammen Jå1. Dah maahtaldahkeulmieh mejtie naestine * mïerhkesjamme Jå1, eah leah duejtie learoehkidie mah barkofaagi learoem leah tjïrrehteminie. ¶ Jaepietsiehkie ¶ Åejvieboelhkh ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Tjaaledh gaskesadteme ¶ Aerpien maahtoe ¶ Gïelem utnedh ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Åejvieboelhkesne njaalmeldh maahtoe dellie galka maehtedh goltelidh jïh soptsestidh. Gosse saemiestidh galka dellie maehtedh mubpiejgujmie gelline jïh joekehts lehkine soptsestidh. Stååkedimmien, deahpadimmien, learoen, vuesiehtimmien tjïrrh jïh jeatjebigujmie årrodh galka gïelem lïeredh. Gosse orre jïh joekehts medijah åtnalguvvieh, baakoelåhkoe faagi jïh aamhtesi gaskem buerebe sjædta. Daennie åejvieboelhkesne galka aaj lïeredh jarkoestidh. ¶ Tjaaleldh gaskesadteme ¶ Åejvieboelhkesne tjaaleldh maahtoe, dellie galka maehtedh lohkedh jïh tjaeledh. Mubpiej teeksth gelkieh buektiehtidh guarkedh jïh dej gujmie barkedh. Learohke galka dovne lïeredh lohkedh jïh tjaeledh. Gïelem maehtedh jïh teeksth guarkedh galka goltelimmien, lohkemen jïh tjaelemen tjïrrh lïeredh gusnie tjaalaldahke aaj meatan. Daennie åejvieboelhkesne galka joekehts teeksth, tjaaleldh- guvvie-jïh tjoejenasshteekstigujmie barkedh. Galka dellie deahpadidh, vierhtiedidh, hammoehtidh jïh teekstem joekehtidh gosse lea tjaelieminie. Lidteraturen bïjre maahta ektesne tjahkasjidh soptsestidh jïh gïehtjedidh, seamma sïenten bïevnesh gïeli jïh kultuvri bïjre åadtjodh. ¶ Aerpien maahtoe ¶ Åejvieboelhkesne aerpien maahtoe, dellie galka gïelem evtiedidh gosse barkeminie, guktie nimhtie baakoeh jïh dïejvesh åådtje lïeredh. Aerpien maahtoem boelvijste boelvide sirtedh dellie jarnges. Saemien soptsestimmievuekieh, vuelieh, laavlomh jïh saalmh, vuekieh, voeth jïh dïejvesh leah jarngesne. Vihkeles aarvoeh dennie åejvieboelhkesne aaj lïeredh laahkoestidh, guktie bïerkenidh jïh meatan årrodh jïh guktie dejtie sjïehtesjidh jïh evtiedidh. ¶ Gïelem utnedh ¶ Åejvieboelhkesne gïelem utnedh, dellie galka båetedh daejredh guktie gïelem almetji gaskem utnedh. Daesnie galka åadtjodh daejredh saemien gïelen dovletjen, hammoen jïh struktuvren bïjre. Gïelemaahtoe evtede gosse saemeste, jïh gïelemaahtaldahkine buerebe guarka guktie gïelem lïeredh. ¶ Man gellie tæjmoeh ¶ Man gellie tæjmoeh leah 60 minuhti mietie tjaalasovveme. ¶ MAANAJTSIEHKINE ¶ 1.-7. jaepietsiehkine: 916 tæjmoeh ¶ NOERITSIEHKINE ¶ 8.-10. jaepietsiehkine: ¶ Molsehthlaakan 1: 335 tæjmoeh, learoehkidie guhth eah ammesgïelem veeljieh ¶ Molsehthlaakan 2: 278 tæjmoeh, learoehkidie, guhth ammesgïelem veeljieh ¶ STUDIJERYÖJREDIMMIEN ÖÖPEHTIMMIEPROGRAMMH ¶ Jå1: 103 tæjmoeh ¶ Jå2: 103 tæjmoeh ¶ Jå3: 103 tæjmoeh ¶ Jå1: 45 tæjmoeh ¶ Jå2: 45 tæjmoeh ¶ LISSIEHTAHKE DAAMHTS STUDIJEMAAHTALDAHKESE ¶ Jå3: 219 tæjmoeh ¶ Faagen maadth maahtoeh ¶ Maadth maahtoeh leah maahtaldahkeulmine tjaalasovveme, gusnie galka evtiedidh lïeredh jïh galka boelhkine faagemaahtaldahkine årrodh. Learoesoejkesjisnie saemien voestes gïeline daah maahtaldahkeulmieh leah: ¶ Maehtedh saemien voestes gïeline soptsestidh, dellie galka goltelidh jïh soptsestidh jïh soptsestimmietsiehkiem vierhtiedidh gosse mubpiejgujmie soptsestidh. Dïhte lea maadtojne gosse mubpiejgujmie soptsestidh, dovne gosse almetjigujmie ektesne lea, barkosne jïh byjjes tsiehkine lea. Goltelidh jïh soptsestidh leah almetji maadtoedarjomh, mejtie galka faagesne, saemien voestes gïeline, joekehts njaalmeldh sjaangeri jïh darjomi vieken evtiedidh. ¶ Maehtedh saemien voestes gïeline tjaeledh , lea faagen dïedte voestes tjaeliemistie, tjaeliemasse 13 jaepiej tjïrrh. Maehtedh tjaeledh daerpies daaletje sïebredahkesne, sjïere daelie gosse jienebh digitale gaskesadtemevuekieh evtede. Daelie aaj krïebpesjimmie stuerebe sjïdteme edtja maehtedh joekehtslaakan tjaeledh. Gosse tjaeledh dellie eajhnide jïh åssjalommesidie evtede jïh öörnie, badth aaj sjïehteles gaskesadtemevuekieh jïh barkoevuekie guktie lïeredh. ¶ Maehtedh saemien voestes gïeline lohkedh, dellie galka lohkememaahtojde evtiedidh jïh destie lohkemegoerkesimmiem buerebe darjodh. Aelhkies/geerve teeksth joekehts sjaangerine teekstemaahtaldahkem jïh lohkemevuekide evtede. Guarkedh dam maam lohkeme, kultuvren vïedteldihkie lea, seamma sïenten lohkeme gaskesadteme maahtojde jïh kultuvregoerkesimmiem evtede. ¶ Maehtedh saemien voestes gïeline ryöknedh , lea gïeliemaahtaldahken ektesne daerpies maahtoe gosse galka orre baakoeh lïeredh, logihken mietie jïermestalledh jïh dåeriesmoerh tjuevtedh. Dah sjïere saemien möölegh (vg vuepsie, gaatnoe, stæhkoe) jïh ryöknemevuekieh dellie jarngesne. Gosse galka ryöknemem jïh gïelem maehtedh, daerpies dellie guarkedh mij dïhte hammoe, struktuvre jïh komposisjovne lea. Nimhtie dah ryöknememaahtoeh viehkine maahta årrodh gosse saemien gïelem evtiedidh. ¶ Maehtedh digitale viehkievierhtieh saemien voestes gïeline utnedh , dellie daerpies gosse galka buektiehtidh orre teekstehammoeh jïh dïejvesh darjodh. Nimhtie maahta joekehtslaakan lïeredh jïh dïhte aaj orre nuepieh lohkeme/-tjaelemeööhpehtæmman vadta, gosse galka teeksth darjodh jïh jeatjahtehtedh. Dan åvteste vihkeles maehtedh vierhtiedidh jïh laejhtedh magkerh gaaltijh utnedh. Digitale vierhtieh orre nuepieh vedtieh gosse saemien aerpien maahtoeh åtnalgovvedh, juhkoe gaskesadtemem jïh vuesiehtimmiem dellie maahta dåarjoehtidh jïh evtiedidh. ¶ Faagen maahtaldahkeulmieh ¶ 2. jaepiejtsiehkien mænngan ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Lohketimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Tjaaleldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Aerpien maahtoe ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Gïelem utnedh ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ 4. jaepietsiehkiej mænngan ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Tjaaleldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Aerpien maahtoe ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah learohkh gelkieh ¶ Gïelem utnedh ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah learohkh gelkieh ¶ 7. jaepietsiehkiej mænngan ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah learohkh gelkieh ¶ Tjaaleldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Aerpien maahtoe ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ Gïelem utnedh ¶ Lohkehtimmien ulmieh leah; learohkh gelkieh ¶ 10. jaepietsiehkiej mænngan ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmie leah; learohkh gelkieh ¶ Tjaaleldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmie leah; learohkh gelkieh ¶ Aerpien maahtoe ¶ Lohkehtimmien ulmie leah; learohkh gelkieh ¶ Gïelem utnedh ¶ Lohkehtimmien ulmie leah; learohkh gelkieh ¶ Jå1 - studijeryöjredimmien ööpehtimmieprogrammen mænngan ¶ Jå2 - barkofaagi ööpehtimmieprogrammen mænngan ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmie leah; learohkh gelkieh ¶ Tjaaleldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmie leah; learohkh gelkieh ¶ Aerpien maahtoe ¶ Lohkehtimmien ulmie leah; learohkh gelkieh ¶ Gïelem utnedh ¶ Lohkehtimmien ulmie leah; learohkh gelkieh ¶ buerkiestidh guktie sjædta gosse galka saemiengïelese jarkoestidh* ¶ Jå2 - studijeryöjredimmien ööpehtimmieprogramme ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmie leah; learohkh gelkieh ¶ Tjaaleldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmie leah; learohkh gelkieh ¶ Aerpien maahtoe ¶ Lohkehtimmien ulmie leah; learohkh gelkieh ¶ Gïelem utnedh ¶ Lohkehtimmien ulmie leah; learohkh gelkieh ¶ Jå3 - studijeryöjredimmien ööpehtimmieprogrammen mænngan ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmie leah; learohkh gelkieh ¶ Tjaaleldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmie leah; learohkh gelkieh ¶ Aerpien maahtoe ¶ Lohkehtimmien ulmie leah; learohkh gelkieh ¶ Gïelem utnedh ¶ Lohkehtimmien ulmie leah; learohkh gelkieh ¶ Lissietahken daamts studijemaahtaldahken mænngan - barkofaagi ööpehtimmieprogramme ¶ Njaalmeldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmie leah; learohkh gelkieh ¶ Tjaaleldh gaskesadteme ¶ Lohkehtimmien ulmie leah; learohkh gelkieh ¶ Aerpien maahtoe ¶ Lohkehtimmien ulmie leah; learohkh gelkieh ¶ Gïelem utnedh ¶ Lohkehtimmien ulmie leah; learohkh gelkieh ¶ Faagem vierhtiedidh ¶ Nænnoestimmieh guktie faagem vierhtiedidh ¶ Elliesvïhnesjimmie ¶ Jaepietsiehkieh ¶ 10. jaepietsiehkesne ¶ Learohkh gelkieh göökte elliesvïhnesjimmieh åadtjodh, akte saemien 1 tjaaleldh jïh akte saemien 1 njaalmeldh. ¶ Jå2 barkofaagi ööpehtimmieprogramme ¶ Learohkh gelkieh göökte elliesvïhnesjimmieh åadtjodh, akte saemien 1 tjaaleldh jïh akte saemien 1 njaalmeldh. ¶ Jå3 studijeryöjredimmien ööpehtimmieprogramme ¶ Lissiehtahke daamhts studijemaahtaldahkese ¶ Learohkh gelkieh göökte elliesvïhnesjimmieh åadtjodh, akte saemien 1 tjaaleldh jïh akte saemien 1 njaalmeldh. ¶ Desnie gusnie faage gellie jaepieh vaasa, barre dïhte elliesvïhnesjimmie faagen bijjemes daltesistie mij galka maahtaldahkevïhnesjimmesne jallh vïhnesjimmesne tjåadtjodh. ¶ Eksamene learoehkidie ¶ Jaepietsiehkieh ¶ 10. jaepietsiehkesne ¶ Learohkh maehtieh aktem eksamenem saemien 1 åadtjodh. Tjaaleldh eksamenem jarngesne dorje jïh vierhtede. Learohkh aaj maehtieh njaalmeldh eksamenem saemien 1 åadtjodh. Njaalmeldh eksamenem byjreskisnie dorje jïh vierhtede. ¶ Jå2 barkofaagi ööpehtimmieprogramme ¶ Learohkh maehtieh aktem eksamenem saemien 1 åadtjodh. Tjaaleldh eksamenem byjrekisnie dorje jïh vierhtede. Learohkh maehtieh aaj njaalmeldh eksamenem saemien 1 åadtjodh. Njaalmeldh eksamenem byjreskisnie dorje jïh vierhtede. ¶ Jå3 studijeryöjredimmien ööpehtimmieprogramme ¶ Lissiehtahke daamhts studijemaahtaldahkese ¶ Learohkh gelkieh eksamenem saemien 1 åadtjodh. Tjaaleldh eksamenem jarngesne dorje jïh vierhtede. Learohkh maehtieh dovne njaalmeldh eksamenem saemien 1 åadtjodh. Njaalmeldh eksamenem byjreskisnie dorje jïh vierhtede. ¶ Jaepietsiehkieh ¶ 10. jaepietsiehkesne ¶ Vuartesjh guktie maadthskuvlelohkehtimmie geerve almetjidie öörnesovveme. ¶ Jå2 barkofaagi ööpehtimmieprogramme ¶ Privatisth gelkieh dovne tjaaleldh jïh njaalmeldh eksamenem saemien 1 åadtjodh. Tjaaleldh eksamenem byjrekisnie dorje jïh vierhtede. Njaalmeldh eksamenem aaj byjreskisnie dorje jïh vierhtede. ¶ Jå3 studijeryöjredimmien ööpehtimmieprogramme ¶ Lissiehtahke daamhts studijemaahtaldahkese ¶ Privatisth gelkieh tjaaleldh eksamenem saemien Jå3 -daltesisnie utnedh. Tjaaleldh eksamenem jarngesne dorje. Dah gelkieh dovne njaalmeldh eksamenem saemien utnedh. Njaalmeldh eksamenem byjreskisnie dorje jïh vierhtede. ¶ Dah daamts nænnoestimmieh guktie vierhtiedidh leah ööhpehtimmielaakesne tjaalasovveme. ¶ ÅRSPLAN ¶ S ¶ S ¶ S ¶ S ¶ S ¶ S ¶ S ¶ S ¶ S ¶ S ¶ S ¶ S ¶ S ¶ S ¶ S ¶ SANDNES ¶ B.M. MULLERS V 3 7374 RØROS ASSISTERENDE ¶ KVITSANDEN ¶ GUNN SONJA LYSGÅRD ¶ LISBETH SOLLIE ¶ PEDAGOGISK ¶ PEDAGOGISK ¶ PEDAGOGISK ¶ PEDAGOGISK ¶ PEDAGOGISK LEDER ¶ GUNN HELEN TRØNNES FØRSKOLELÆRER/ SPES PED 100% FAST 100 % FAST ¶ AUD TOVE SUNDBERG 30 % FAST 80 % FAST ¶ AUD TOVE SUNDBERG 20 % FAST ¶ ASSISTENT 60 % FAST ¶ ASSISTENT 80 % FAST ¶ ASSISTENT 100 % FAST ¶ GUNN ¶ RUGELSJØEN ¶ ASSISTENT 100 % FAST ¶ ANNE GRETHE JUUL ¶ ASSISTENT 100 % FAST ¶ ASSISTENT 80 % FAST ¶ GUNN T.A. INGEBRIGTS VOLD ¶ ASSISTENT 50 % FAST ¶ ASSISTENT 100 % FAST ¶ MEERKE BIENTIE ¶ ASSISTENT 100 % FAST ¶ KARIN S. GRØNLI ¶ VIKAR ASSISTENT 90 % ¶ TOVE STRICKERT ¶ ASSISTENT 100 % FAST ¶ ODDNY PAULINE SOLBAKK ¶ ASSISTENT 70% FAST ¶ 100% VIKAR ¶ TILGJENGELIG ¶ ASSISTENT 100% FAST ¶ (PERMISJON) ¶ ASSISTENT VIKAR ¶ VEKTLEGGE BARNAS TRIVSEL OG MEDVIRKNING ¶ EVALUERING ¶ SAMMEN OM DEN GODE BARNDOM ¶ TID ¶ HVORDAN ¶ KJERNETID 09.30 – 14.00 ¶ TRADISJONER ¶ STORGRUPPA ¶ TIDSPUNKT ¶ TEMA ¶ DOKUMENTASJON EVALUERING SEPTEMBER ¶ NOVEMBER DESEMBER JANUAR ¶ APRIL ¶ DOKUMENTASJON/ EVALUERING ¶ DELTEMA ¶ DOKUMENTASJON EVALUERING ¶ ÅRSPLAN 2007/2008, KNOTTEN ¶ TIDSPUNKT DEL-TEMA ¶ TEMA : Sørsamisk språk ¶ Lære samiske stedsnavn (Røros = Plassje, Brekken = Prahke) ¶ Sjædoeh Gaavnedid Leekedh ¶ Ålkene Gööledh Möörjedh ¶ Ledtieh ¶ Ryöknedh ¶ Kreekh Juvrh Guelieh ¶ Guedteme Vytnesjidh Goebperdidh ¶ Juriehtidh Mov fuelkie Raarkoe ¶ Gåatoehtimmie Jåvledarjoemes ¶ Dåemiedidh Joejkedh Stååkedidh ¶ Laavlodh Vaajestidh Bååhkesjidh ¶ Guvviedidh Dålle Mov voessen sisnie ¶ Lohkedh Lustestalledh ¶ JAEPIEBOELKH: MIJJIEN GÏELE JÏH MIJJIEN VUEKE ¶ TJAKTJE- GIESIE ¶ GIESIE ¶ GÏJRE-GIESIE ¶ TJAKTJEDAELVIE ¶ DAELVIE ¶ GÏJRE-DAELVIE ¶ KUNNGJØRING - Vedtatt re... ¶ Søknadsfrist SFO ¶ Program 17. mai ¶ Gaupekvote ¶ Bööreme åålmegetjåanghkose Plassjesne ¶ Saemiedigkie åålmegetjåanghkose böörie mii öörnesåvva Plassjen guessiegåetesne dæjstan 13.03.12 ts. 18.00. Tjåanghkoe gaahpode gaajhkesidie ¶ Tjåanghkoen aamhtese lea åarjelsaemien haestemh. ¶ -Mijjieh buerie raeriestimmieh daarpehtibie guktie luvnebe galkeme åarjelsaemien gïelem, kultuvrem jïh jielemh evtiedidh, Saemiedigkiepresideente Egil Olli jeahta. ¶ Svarkeldahke! ¶ Buerie båeteme! ¶ Barkoe gaavnoes Healsoe- jïh håksoegoevtesisnie Raarvihken tjïeltesne. ¶ Healsoesåjhtere 60% ihkuven barkoe. ¶ Skïemtjesåjhtere 100 % ihkuven barkoe, goevtesne, turnuse- barkoe fïernhten gåalmeden hïeljen. ¶ Maehtieh barkojde juekedh jallh laavkedidh. ¶ Minngemes syökemebiejjie lea goeven 1 b. ¶ Seedth elektronihkeles syökemem. ¶ Syökemegoerem Raarvihken tjïelten hïejmebielesne gaavnh. www. Royrvik.kommune.no ¶ Jïjnjebh bïevnesh barkoej bïjre, bïeljelh: ¶ Barkoe laaki jïh vuekiej mietie, jïh tarif-latjkoe 2% KLP:sne. ¶ Vuartasjibie mejtie leah sjiehteles barkose ¶ Aalkoe: Dallegh, latjkebe dan bïjre. ¶ Aellieh vïhtesjimmide daelie seedth, menh dijph meatan jis barkoegoerehtallese båatah. Syökemelæstoe maahta byjjes sjïdtedh, læjhkan mejtie syökije vaajtele tjeakosne dam utnedh. Vuartesjh, off.laake §25. ¶ Barkoe gaavnoes goh goevteseåvtehke Kultuvresne jïh saemien gielesne Raarvihken tjïeltesne. Goevteseåvtehke lea Raerieålman nuelesne jïh raerieålman åvtehkedåehkesne. ¶ Barkoedajve: ¶ Dam jollemes barkoedïedtem tjïeltesne åtna, kultuvresne, museeumisnie , noere/eejehtimmesne, jaahkosne jïh åarjelsaemien kultuvresne jïh gielesne . ¶ Øøvtiedimmie- jïh jorkestimmiebarkoe ¶ Barkije- ealamadtje- jïh vaestiedassedïedte. ¶ Åvtehkemaahtoem barkijidie utnedh ¶ Aamhtesebarkoe sjisjnjelh jïh bæjngolen sov barkoedïedtesne jïh joekehth viermievierhkine ¶ Saakedorjemasse politihke nænnoestimmieorgaanine. ¶ Vaajteles åtnoeh: ¶ Mijjieh vaajtelibie tjiehpies barkijem mij lea væjkeles jeatjebi barkijigujmie barkedh. Vihkeles leah barkijes, sïjhth vaestiedassh barkojne gaavnedh, jïh maahtah vijrieslaakan ussjiedidh. Jaahkoeluvregs politihke nænnoestimmine jïh soptsestimmiemaahtoeh lea vihkeles tsiehkieh daennie barkosne. ¶ Mijjieh faalebe: ¶ Jïjnjebe bïevnesh raerieålmeste åadtjah, tel. 74 33 63 02/48 04 13 ¶ Barkoe laaki jïh vuekiej mietie, jïh tarif-latjkoe 2% KLP:sne. ¶ Elektronihke-syøkeme tjïelten åejviebielesne jallh Navesne gååvnese. ¶ Minngemes syøkemebiejjie: 29.11.2013 ¶ Aellieh vïhtesjimmide daelie seedth, menh dijph meatan jis barkoegoerehtallese båatah. Syökemelæstoe maahta byjjes sjïdtedh, læjhkan mejtie syøkije vaajtele tjeakosne dam utnedh, off.laake §25. ¶ A ¶ A ¶ A ¶ Du er her: Nyheter > Dåarjegh joekehth byjreseråajvarimmide laanteburresne (JBL) jïh krööpth laanteburresne kroehkedh. ¶ Ohtsemeraaje JBL-ohtsemidie lea voerhtjen 15.b. ¶ Tjieltie lea eevtjesovveme råajvarimmide prioriteeradidh gusnie maahta RBP-dåarjegh (Regijonaalen byjrese programme) åadtjodh. Tjuara aaj råajvarimmieh mah leah hijven mujvies tjaetsiej vuestie(vg. johkide, jeanojde, jaevride jj) gïehtjedidh. ¶ Ohtsememraaje jåartakroehkemistie lea voerhtjen 30 b. ¶ Dåarjegh naemhtie ryöknesåvva: ¶ - 1000 kr fïerhte dekaristie sjïere øørneme kroehkemistie, profileringeste jïh öölemistie. ( Vuartesjh njoelkedassem §2 jïh 4). ¶ - 15 kr fïerhte meeteristie jeatjah krööptijste ( geerelimmiekrööpth, åenehkskrööpth), menh jïjnjemes 1000 kr fïerhte dekaristie. ¶ Jeatjah vihkeles tsiehkieh måjhtajidh tjuara åvtelhbodti jåartaburrieareaalem kroehkedamme, jïh ibie dåarjegh vuelelen 3000kr maeksieh. ¶ Ohtsemegoerem daesnie gaavnh . Jis gyhtjelassh åtnah, bïeljelh laanteburriekontovrem. ¶ ÅPNINGSTIDER ¶ Lenker ¶ A ¶ A ¶ A ¶ Nå er samarbeidet med Namsskogan på plass. Daelie ektiebarkoem Namsskoganinie utnebe. ¶ Skåejjieburrien åejvie (Sissel K. Grongstad) fïerhten dåarstan kontovrebiejjieh Raarvihkesne åtna, jïh dah mubpieh biejjieh maehtede satnem Namsskogan-kontovresne gaavnesjidh. Guessietïjje gaskoeh ts. 0900 jïh 1400. ¶ Laanteburrien åvtehke (Ann Kristin Sjøenden) fïerhten dåarstan kontovrebiejjieh Namsskoganisnie åtna. Guessietijje gaskoeh 0900 jïh 1400. Dah mubpieh biejjieh kontovresne Raarvihkesne. ¶ Mijjem aaj telefovnesne jaksede. Raarvihke74336300 jallh Namsskogan 74333200 ¶ ÅPNINGSTIDER ¶ Lenker ¶ Postadresse: ¶ 7874.05.95244 Raarvihken Tjïelte/ ¶ NO 964 982 120 ¶ KOMMUNEPLAN SAMFUNNSDEL 2014-2026 RØYRVIK KOMMUNE - HØRING PÅ FOKUSOMRÅDER I PLANEN ¶ . Med hilsen / Jijnjh heelsegh Tanja Staldvik Wallervand Goevtesen åvtehke/Avdelingsleder ¶ Gaajhkh laagide jïh organisasjovnide Raarvihken tjïeltesne. ¶ Mijjen vues: ¶ Våarhkoe: ¶ Dijjen vues: ¶ Biejjie: 14/57-26-TST ¶ TJIELTESOEJKESJE SIEBREDAHKEDAJVE 2014-2016 RAARVIHEKN TJIELTE - GOLTELIMMIE DEJSTIE VIHKELOMMES TSIEHKIJSTE SOEJKESJEMISNIE ¶ Raarvihken tjïelte gïehtele aktem siebriedahkedajvem/åesiem dennie tjïelte soejkesjisnie öörnedh, jïh vaajtele gallesh voenen almetjistie jïh organisasjovnh sijhtieh båetedh goltelidh jïh dijjen vuajnoeh jiehtedh. ¶ Tjïelten ståvroe lea nænnoestamme: “ aktem jielijes voengem” jïh jeatjah vihkeles tsiehkieh soejkesjisnie nænnoestamme. Dah tsiehkieh mah jarngesne lea vihkeles tsiehkieh tjïeltesne jïh tjïelten ståvroe vaajtele voenen almetjh jïh organisasjovnh sijhtieh båetedh jiehtedh guktie dej vuajnoeh dejtie nænnoestimmide maam tjïelte nænnoestamme. ¶ Dah tsiehkieh mah leah jarngesne: ¶ Kultuvre, veasome jïh tryjjeme ¶ Jieleme jïh barkoesijjieh ¶ Byjjenimmie ¶ Infra-tseegkeme ¶ Healsoe jïh sikkerhete ¶ Lissine dan goltelimmese, sïjhtebe åålmehtjåanghkose Goevten 2 b. bööredh . Bøøreme lea lissine njimkehtamme. ¶ Minngemes biejjien lahtestidh lea soejkesjen mietie Goevten 6 b. ¶ Seedth lahtestimmide Raarvihken tjïeltese, 7898 Lyjmede jallh ¶ Jïjnjh heelsegh ¶ Goevtesen åvtehke ¶ Ts.09.00 Saevegetjoelte Raarvihken skuvlesne ¶ Maurtua maanagïerte ¶ daan biejjien tjahken-laejpieh bååhkesjieh jïh bijreme-bearkoem byöpmedieh - ¶ aamhtese: saevege, klaerieh jïh saemiej vaarjoeh. ¶ Ts.11.15-12.00 ¶ Raarvihken skuvle ¶ ektesne beapmoesavkesne/kantijnesne byøpmedidh - ¶ laavlome jïh tjiehtese - ¶ noeredaltese bååhkesjieh jïh laajpetjh bøørieh - ¶ aamhtese: saemieh - ¶ saemien litteratuvrh jarngesne gærjagåetesne - ¶ goevten 4.b dah saemien tsïeglh guessine båetieh ¶ Raarvihken håksoejarnge Ts.10.45 ¶ -1 jïh 2 klaasse Raarvihken skuvleste laavloeh ¶ Ts. 12.00 ¶ buerie båeteme barkijh, årrojh jïh guessieh prïhtjegasse jïh laajpatjasse - ¶ saemien beapmoeh årroejidie ¶ Tjïelten gåetie ¶ Lovves-laejpieh jïh prïhtjege ¶ Jokere (bovre) ¶ - Lovves-laejpiem jïh prïhtjegem åadtjode gåassodh ¶ Ts.12.00- 18.00 ¶ Daan biejjien bijremebearkoeh, sietiebeapmoeh jïh prïhtjegh doekesåvva, 195 kråvnah. ¶ Buerie båeteme gaajhkesh dovnesh! ¶ Aamhtese: “ Guktie sïjhtebe Raarvihkesne båetije beajjan utnedh ?” ¶ Raarvihken tjïelte “Tjïeltesoejkesjen siebriedahkedajvine 2015-2026” jïh “Tjïelterefomine” barka. Daennie barkosne lea joekoen vihkeles voenen almetjh jiehtieh maam dah tuhtjieh jïh guktie sijhtieh utnedh. ¶ Learohken raerie prïhtjegem jïh våfflah duekieh ¶ Jïjnjh heelsegh ¶ Reereme Raarvihken tjïeltesne ¶ Fuelhkiebiejjie Raarvihken voenesijjesne ¶ Museeumebiejjie voenesijjesne aejlegen 22.b skïereden asken ¶ Ts. 12.00-16.00 ¶ Gïhpekraavhtsem, saelhtiesbearkoeh, ¶ prïhtjegem jïh laajpetjh doekesåvva ¶ Buerie båeteme museeumebeajjan ¶ Museeumeståvroe! ¶ Tjïeltesoejkesjen sïebriedahkedajve ¶ Raarvihken tjielteståvroe 19.06.2014 nænnosti mij edtja tjïeltesoejkesjen sïebriedahkedajvesne 2014 raejeste 2026 raajan årrodh. ¶ Åssjaldahke « Akte jielijes voene vaeresne» ¶ Aamhtesh mah sïjhtebe jarngese utnedh: ¶ 1. Kultuvre, jielemedaltese jih tryjje ¶ 2. Jielemh jih barkoesijjieh ¶ 5. Healsoe jïh dïedte ¶ Rahken/ jåvle-asken sïjhtebe åålmehtjåanghkose bøøredh, guktie gaajhkesh dovnesh nuepiem utnieh meatan barkosne årrodh. ¶ Barkoe gaavnoes goh goevteseåvtehke Kultuvresne jïh saemien gielesne Raarvihken tjïeltesne. Goevteseåvtehke lea raerieålman nuelesne jïh raerieålman åvtehkedåehkesne. ¶ Barkoedajve: ¶ Dam jollemes barkoedïedtem tjïeltesne åtna, kultuvresne, museeumisnie , noere/eejehtimmesne, jaahkosne jïh åarjelsaemien kultuvresne jïh gielesne . ¶ Øøvtiedimmie- jïh jorkestimmiebarkoe ¶ Barkije- ealamadtje- jïh vaestiedassedïedte. ¶ Åvtehkemaahtoem barkijidie utnedh ¶ Aamhtesebarkoe sjisjnjelh jïh bæjngolen sov barkoedïedtesne jïh joekehth viermievierhkine ¶ Saakedorjemasse politihke nænnoestimmieorgaanine. ¶ Vaajteles åtnoeh: ¶ Mijjieh vaajtelibie tjiehpies barkijem mij lea væjkeles jeatjebi barkijigujmie barkedh. Vihkeles leah barkijes, sïjhth vaestiedassh barkojne gaavnedh, jïh maahtah vijrieslaakan ussjiedidh. Jaahkoeluvregs politihke nænnoestimmine jïh soptsestimmiemaahtoeh lea vihkeles tsiehkieh daennie barkosne. ¶ Mijjieh faalebe: ¶ Jïjnjebe bïevnesh raerieålmeste åadtjah, tel. 74 33 63 02/48 04 13 30 jallh goevteseåvtehkistie tel. 7433 6309 ¶ Barkoe laaki jïh vuekiej mietie, jïh tarif-latjkoe 2% KLP:sne. ¶ Elektronihke-syøkeme tjïelten åejviebielesne jallh Navesne gååvnese. ¶ Minngemes syøkemebiejjie: 18.10.2013 ¶ Aalkoe: gålkoen 2013 ¶ Aellieh vïhtesjimmide daelie seedth, menh dijph meatan jis barkoegoerehtallese båatah. Syökemelæstoe maahta byjjes sjïdtedh, læjhkan mejtie syøkije vaajtele tjeakosne dam utnedh, off.laake §25. ¶ 14/5814-1-AGM 16531/14 411 13.06.2014 ¶ 100% barkoe gaavnoes goevteseåvtehkinie Healsoe- jïh håksoegoevtesisnie Raarvihken tjïeltesne. ¶ Eelkin Raarvihken håksoejarngem jaepien 2001 provhkedh, desnie gaajhkh goevtesen funksjovnh tjåanghkenamme. Faagebarkijh utnebe, guktie hijven faaleldahke voenen almetjidie utnebe. ¶ Goevtesen åvtehke lea raerieålman nuelesne jïh lea raerieålman åejviedåehkesne. ¶ Maehtedh skïereden 1 b.1014 barkosne aelkedh. ¶ Ööhpehtimmie jïh byjjes maahtoeh økonomijesne, reeremisnie jïh daejredh guktie reeredh jïh åvtehkedååjrehtimmie leah tsiehkieh maam vuartasjibie. ¶ Jis feejjen ålkone årrodh jïh kultuvrem dååjrehtidh, dle eevtjebe Raarvihkese syøkedh. ¶ Sïjhth vielie bïevnesh barkoen bïjre utnedh, bïeljelh dle raerieålmam, Tel: 74 33 63 02 ¶ Barkoe laaki- jïh vuekiej mietie, jïh tarif-latjkoe 2% KLP:sne. ¶ Mijjieh vaajtelibie elektronihke syøkemem CV:ine seedth tjïelten åejviebielien tjirrh: www.royrvik.kommune.no ¶ Aellieh vïhtesjimmide daelie seedth, menh dijph meatan jis barkoegoeredallese båatah. Syökemelæstoe maahta byjjes sjïdtedh, læjhkan mejtie syøkije vaajtele dam tjeakosne utnedh, byj.laake §25. ¶ S A M I S K M A T K U L T U R — T R A D I S J O N E L L O G N Y T E N K N I N G ¶ PROGRAM ¶ Maja Søøfe Larsen, Snåsa Ina Theres Sparrok, Namsskogan ¶ Språkambassadørene informerer om språkkampanjen «Saemesth munnjien» ¶ SAEMIEN BEAPMOE—VUEKIE JÏH ORRE USSJEDIMMIE ¶ Raarvihkesne ruffien 19.b. 2014 ¶ Raarvihken siebriedahkegåetesne ts 11.00 ¶ Rïhpestimmie Jovensåhkoeseminaareste jïh prïhtjege ¶ Buerkiestimmie Ol-Johán Sikku, ”Evtiedimmie saemien Beapmoe ¶ Buerkiestimmie Nils Tonny Bransfjell, “Båatsoe jïh beapmoeh” ¶ Beapmoe- buerkiestimmie ¶ Buerkiestimmie- Gustaf Jillker, “ Reaktoe beapmose” ¶ Gieleambasadøørh gielekampanjen “Saemesth munnjien” bïjre soptsestieh ¶ Digkiedimmie ¶ Konklusjovne/ gaskestalleme ¶ Gærjaluejhtestimmie jïh buerkiestimmie gærjeste “ Beapmoeh” , tjaeliejistie jïh ¶ Orrijimmie ¶ Håallijh ¶ Ol - Johán Sikku, reakasovveme 1958, Staaresne årroeminie Nils Tonny Bransfjell, reakasovveme1963, Prahkesne årroeminie Gustaf Jillker, reakasovveme1947, Tjeedtjegisnie årroeminie ¶ Jurjiehtæjja ¶ Ann Sparrock, reakasovveme1978, Valsjöbyesne årroeminie ¶ Gïeleambasadøørh ¶ Hilje Kristoffer Jåma, Raarvihkeste ¶ Maja Søøfe Larsen, Snåaseste Ina Theres Sparrok, Njååmesjen vuemoste ¶ Beapmoeh åådtjeme ¶ Njallam rihpestibie ¶ «Njallam rïhpestibie» lea akte interregprosjeekte saemien beapmoen bïjre. Akte barkoe Slow Food Sápmin jïh Raarvihken tjïelten gaskem mij minngemes jaepien jåhteme, jïh ¶ daelie gærja «Beapmoeh» luajhtasåvva. Tjaelije ¶ jïh prosjekteåejvie leah Berit Ellen Marit Gaino ¶ Vaegkie AS lij akte vïjhten jaepien guhkies nasjonaale prosjekte mij gohtje . Desnie sijjiem buektiehtimh gusnie dam åarjel saemien kultuvrem jïh saemiej vuekieh Raarvihkesne jeatjebigujmie jeekimh. Daelie daate prosjekte nåhkeme jïh edtja kommersielle darjoe sjïdtedh. Dan gaavhtan darjemessijjie/ selskaape daelie åvtehken mietie ohtsede mij sæjhta daejnie barkine jåarhkedh. Mijjieh viehkiem akten raerieålmeste feeledimmiefaagesne vaalteme, jïh libie aktem soejkesjem öörneme gusnie bïevnesh åadtjah magkerh råajvarimmieh lea daerpies guktie daejnie barkojne læhkoestidh. ¶ Dïhte åvtehke edtja evtiedimmiesoejkesjigujmie jïh maarhnasoejkesjinie barkedh. Daesnie maahta Vaegkie stuerebe sijjiem åadtjodh, jïh naemhtie nuepiem åtna barkoesijjieh öörnedh. Dïhte åvtehke sæjhta joekehth barkoeh utnedh, guesside dåastoejidh, doekeme jïh maarhnabuekteme. Lissine aaj dam aarkebiejjiedarjomem. ¶ Daate åvtehkebarkoe sæjhta 100% barkoe årrodh. ¶ Mijjieh åvtehkem ohtsebe mij maahta almetji gujmie soptsestidh. Akte åvtehkem mij dååjrehts jallh feeledimmie -ööhpehtimmiem åtna. Tjoerh maehtedh vyöhkesadtedh. ¶ Barkoesijjie: Raarvihke ¶ Minngemes biejjien syökedh: Rahkan 21 biejjien åvtelen ts 14.00. ¶ Gåessie aelkedh: daan bïjre latjkebe. ¶ Jis dov naan gyhtjelassh barkoen jallh selskaapen bïjre maahtah aktem daejstie bïeljelidh: Odd Mikkelsen Tel: 900 65755 jallh Algot Jåma Tel 970 92014 ¶ Seedth syökemem jïh CV:m e-påastine: jnas@online.no ¶ LEDIG STILLING: ¶ Pedagogihken åvtehke Maurtuan maanagïertesne tjidtj`-eejehtimmiem vaalta jïh dan gaavhtan barkoe gaavnoes: ¶ Maahtoeh: ¶ Aarhskuvle- øøhpehtimmiem. ¶ Væjkeles maanaj gujmie, jïh eadtjohke. ¶ Maehtedh mubpiej gujmie barkedh. ¶ Gïehtjedibie mejtie lea dåajmijes dan barkese. ¶ Vielie bïevnesh barkoen bïjre, bïeljelh: ¶ Minngemes syøkemebiejjie: 31.12.13 ¶ Tjïelte maahta viehkiehtidh gåetieluhpiem gaavnedh. ¶ Baalhka latjkoen mietie. Barkoe laaki jïh vuekiej mietie, jïh tarif-latjkoe 2% KLP:sne. ¶ Mijjieh vaajtelibie elektronihke syøkemem seedth dan tjïelten hïejmesæjroen tjirrh. Luvsegem jïh syøkemegoerem tjïelten hïejmesæjrosne gaavnh. www.royrvik.kommune.no ¶ Aellieh vïhtesjimmide daelie seedth, menh dijph meatan jis barkoegoeredallese båatah. Syökemelæstoe maahta byjjes sjïdtedh, læjhkan mejtie syøkije vaajtele dam tjeakoes utnedh, off.laake §25. ¶ Dïhte mij barkoem åådtje tjuara politijevïhtesjimmiem vuesiehtidh eannan barkosne aalka. ¶ Soejkesjeprogramme tjïeltensoejkesjasse 2014-2026 Siebriedahkedajve ¶ Sisvege ¶ Tjïeltesoejkesjen siebriedahkedajve ..................................................................... 3 ¶ ULMIE SOEJKESJEBARKOJNE .............................................................................. 4 ¶ Sinsitniem viehkesadtedh ............................................................................................ 4 ¶ MIERIEH JIH NJOELKEDASSH ..................................................................................... 5 ¶ Tjïelten soejkesjebarkoe .............................................................................................. 5 ¶ Jeatjah byjreske bihkedimmieh/byjjes paehperh ......................................................... 6 ¶ Daerpies salketimmijste ............................................................................................... 6 ¶ Raarvihken tjïelteståvroe lij aamhtesisnie 70/2012 soejkesjevuekiem Raarvihken tjïeltese boelhkesne 2012-2015 nænnoestamme. Aalkoe jarkoestehtiemistie siebriedahkedajveste lea ¶ bïejesovveme jaapan 2012. ¶ Daate sibriedahkedajve goevten 5. b. 1998 tjïelteståvrosne aamhtesne 7/98 nænnoestovvi. ¶ Soejkesje lij boelhkesne 1998-2009 jïh åejvieulmine Raarvihken tjïeltem vaarjelidh jïh øøvtiedidh , guktie fassedihks, jielijes, jearsoes jïh populære tjïelte dejtie mah desnie ¶ årroeminie jïh jieliemidie. Daate dan tïjjen gosse jïjnjh haestemh Raarvihkesne goh ¶ jïenemehaevtieindustrije steanadi jaepien 1998. ¶ Meehtih 15.01 raejeste - 26.02.14 raajan byjjes soejkesjeprogrammem vaaksjodh. Meehtih ¶ lahtestimmieh Raarvihken tjïeltese sedtedh, 7898 Lyjmede jallh ¶ . Njielje lahtestimmieh dåastoejimh. ¶ Gaajhkh tjïelten soejkesjidie mij maahta siebriedahkem jïh byjresem gukt `akt dijpedh edtja ¶ soejkesjeprogrammem utnedh, vg. goh tjïelten soejkesjh. Soejkesjeprograamme edtja ¶ soejkesjebarkoen ulmiem bïhkedidh, bïhkedidh guktie soejkesjebarkojne barkedh jïh guktie ¶ sinsitniem viehkesadtedh. Raerie soejkesjeprogrammese edtja govlehtallemasse sedtedh jïh ¶ byjjes vaaksjoemasse sedtedh, vaenemes govhte våhkoeh. (soejkesje- jïh bigkemelaake §§ 4-1 jïh 11-13) ¶ 1.1.1. Tjïeltesoejkesjen siebriedahkedajve ¶ Bïhkedimmie Soejkesje- jïh bigkemelaake §11-2: ¶ Tjïeltesoejkesjen siebriedahkestuhtjem edtja tjïeltesiebriedahken jïh tjïelte goh ¶ organisasjovne haestemh, ulmieh jïh vuekieh krøøhkestidh. Tjuara bïhkedimmiem jïh ¶ vierhtiedimmiem vuekijste mij tjïelten øøvtiedimmesne. ¶ Tjïeltesoejkesjen sibriedahkedajve edtja maadtoe goevtesen soejkesjidie jïh tjïelten vierhkide årrodh. Edtja buerkiestimmieh vedtedh guktie tjïelte edtja altese ulmie jïh vuekieh tjïelten ¶ vierhkesne darjodh jïh moenedimmieh jeatjah byjjes orgaanijste jïh privaatijste. ¶ Tjïeltebieliesoejkesjh aamhtesidie jallh vierhkiedajvh edtja darjomeåesiem utnedh mij ¶ vuesehte guktie dam soejkesjem fulkedh dah njieljie båetije jaepieh jallh jienebh. Fïerhten ¶ jaepien edtja darjomeåesiem jarkoestehtedh. ¶ 1.2 ULMIE SOEJKESJEBARKOJNE ¶ Tjïeltesoejkesjen sibriedahkedajve edtja darjodh guktie nuepie tjïeltem øøvtiedidh, ¶ Raarvihken miereste jïh altese nuepieh ( vuartesjh duekieh jïh dåeriesmoere). ¶ Barkoe edtja siebriedahkedajvem jeatjahtehtedh daan mearan dïhte soejkesje dorjesovvi. ¶ Tjïeltesoejkesjen siebriedahkedajve edtja gaajhkine bieliesoejkesjinie/ sektovresoejkesjinie ¶ krööhkesovvedh. ¶ Tjïelten ståvroe ¶ Tjïelten ståvroe edtja tjïeltesoejkesjen siebriedahkebæhtam gïetedalledh. Lissine edtjieh ¶ sjïekevedtije so ejkesjebarkose årrodh jïh sijjie årrodh gusnie maehtieh lahtestidh jïh ¶ digkiedidh. ¶ Tjïelten åejvieladtjeraerie ¶ Tjïelten åejvieladtjeraerie edtja soejkesjeprogrammem meehtedh jïh raeride tjieltesoejkesje ¶ byjjes vaaksjoemasse sedtedh. Tjïelten åejvieladtjeraerie lea soejkesjemoenehtse jïh ¶ politihken stuvremedåehkie. Tjïelten åejvieladtjeraerie gaajhkh tjïeltesoejkesjebarkoen ¶ aamhtesidie dallahmasten gïetedallemasse, digkiedimmese jïh bïhkedimmese sedtesåvva. ¶ Åejviedåehkie ¶ Åejviedåehkie sæjhta goh reereme stuvremedåehkine årrodh jïh dam dïedtem reereme ¶ öörnemistie, barkojste jïh vierhtienuhtjemistie åtna. Jis daerpies dennie soejkesjebarkosne ¶ barkijh utnedh maahta åejviedåehkie sjiehteles barkijh organisasjovnese skeeptedh. ¶ 2.2 Sinsitniem viehkesadtedh ¶ Sæjhta vihkeles årrodh gaahpode barkoe jïh guktie voenen årrojh jïh ektiebarkijeinstitusjovnh nuepiem utnieh sinsitniem vïehkesadtedh. Nuepieh moenedidh vuelegåbpoe tjåådtje. ¶ Byjjes vaaksjome: soejkesjeprogramme jïh raerieh tjïeltesoejkesjimmese goltelimmeste ¶ sedtesåvva jïh byjjes vaaksjoemasse ¶ Bïevnesh gaskeviermesne: Tjïeltesoejkesjebarkoe gaskeviermesne diedtesåvva jïh gaajhkh ¶ bïevnesh tjïelten hiejmiesæjrose bïejesåvva. ¶ Tjåanghkoeh tjåanghkoesijjine: Tjåanghkoesijjie tjïeltesne nuhtjesåvva guktie nøødtedh ¶ lahtestidh, goh jielemesiebrieh, jj. ¶ Gaskestalleme tjåanghkoeh : Soejkesje- jïh bigkemelaakesne njoelkedassh tjuara ¶ kraannatjïelti gujmie, fylhketjïelti jïh regijonaale reereminie gaskestalledh. Barkesne ¶ vuejnebe mejtie lea daerpies gaskestallemetjåanghkoeh utnedh. ¶ Politihkebarkoe: Soejkesjeprogramme jïh tjïeltebieliesoejkesje politihkeles Tjïelten ¶ åejvieladtjeraerie gïetedalla åvtelen byjjes vaaksjoemasse sedtesåvva. ¶ Maanaj jïh noeri saadthalmetje: Maanaj jïh noeri saadthalmetje sæjhta soejkesjeaamhtsine ¶ jarngesne årrodh. Seamma aejkien Voeres jïh funksjonshemmedi raerie jarngesne dennie ¶ barkesne. ¶ 3. MIERIEH JIH NJOELKEDASSH ¶ Soejkesjeprogrammem darjodh laaksetsiehkesne soejkesje- jïh bigkemelaaken §4-1 jïh 11-13 tjåådtje. Tjïeltesoejkesje laaketsiehkesne tjåådtje kap.11. Tjïeltesoejkesjebarkoe edtja dejtie ¶ daaletje mieride jïh njoelkedasside goeredh jïh orrestehtedh dej orre laaki mietie , orre ¶ nasjonaale jïh regijonaale politihkem fulkedh, jïh joekehth njoelkedassh fulkedh. ¶ Tjïeltesoejkesjebarkoe tjuara vijriegobpe jïjtjh övtiedimmiem styngkedh, byjreske mierieh jïh ¶ fulkedh dej jeatjah stoerre soejkesjh tjïelte nænnoestamme jallh mejnie ussjedin aelkedh. ¶ Soejkesjebarkoe mij lea nænnoestamme Raarvihken tjïeltesne lea dah nasjonaale ¶ bïhkedimmieh meatan. Lissine lea laakh, stoerredigkiebïevnesh, rihkepolitihkes njoelkedassh ¶ mah tjuara krööhkesovvedh dennie tjïeltesoejkesjen sibriedahkedajvesne. ¶ Regijonaalh bïhkedimmieh dej nasjonaale bïhkedimmiej bigkesåvva jïh meatan dennie ¶ barkesne. ¶ 3.1. Tjïelten soejkesjebarkoe ¶ Tjïelten soejkesjebarkoe sæjhta maadth byjjespaehpere tjïeltesoejkesjebarkoste årrodh. ¶ 29.11.12 soejkesjebarkoe Raarvihken tjïeltese 2012-2015 nænnoestamme. Soejkesjebarkosne ¶ dajvh goh almehøvtiedimmie, ektiedimmiefeeledimmie jïh infratseegkeme, Klima jïh ¶ energije, eatneme, kultuvrebyjrese jïh dajve, jïh healsoe, jielemekvaliteete jïh ¶ byjjenimmiebyjrese. Soejkesjebarkosne akte joekoen dajve mij neebnesåvva mij byøreme daan siebredahkedajvese åadtjodh, jïh dïhte lea Kultuvremojhtesesoejkesje. ¶ 3.2. Jeatjah byjreske bihkedimmieh/byjjes paehperh ¶ Raarvihken jarngese sæjhta Reguleringesoejkesje Raarvihken jarngese mij jaepien 2009 ¶ nænnostovvi jïh Sijjieøvtiedimmiesoejkesje Raarvihken jarngese mij jaepien 2008 ¶ nænnosovvi sæjhta jarngesne årrodh. ¶ SINTEF lea gïehtjedimmiem Indre Namdaleste dorjeme, tsiehkieh goh demografije, ¶ barkoesijjieh, geografije, ööhpehtimmiedaltese jïh jielemh. Maahta vihkeles maadthpaehpere årrodh. ¶ Energije jïh klimasoejkesje ¶ Tjïelten bieliesoejkesje, goh saavreme, ålkoebiejjie, jïh fysihken darjomh ¶ RHJ(ROS)- gïehtjedimmieh tjaetsieskeeptemistie jïh krööptijste ¶ 3.3. Daerpies salketimmijste ¶ Aamhtesh mah daerpies gïehtjedidh: ¶ Almetjh-øøvtiedimmie ¶ Fealadimmie jïh Infra-tseegkeme ¶ Klima jïh energije ¶ Eatneme jïh kultuvrebyjrese ¶ Healsoe, buerievoete jieliemisnie jïh byjjenimmiebyjrese ¶ «Jielijes tjahkevoene» lea Raarvihken tjïelten vuajnoe. Dennie tjïelten soejkesjebarkesne ¶ jaepien 1998 golme åejvieulmieh jïh jïjnjebh bielie ulmieh nænnoestin. Daelie daejtie gïehtjedibie dennie barkesne tjïelten soejkesje siebredahkedajvesne. ¶ Daennie barkesne aamhtesidie soejkesjebarkeste gïehtjedibie: ¶ Almetje-øøvtiedimmie ¶ Fealadimmie jïh infratseegkeme ¶ Klima jïh energije ¶ Eatneme jïh kultuvrebyjrese ¶ Healsoe, buerievoete jieliemisnie jïh byjjenimmiebyjrese ¶ Kultuvremojhtesesoejkesje jïjtje aamhtese siebredahkedajvesne sjædta. ¶ Daennie soejkesjebarkosne dle ROS-gïehtjedimmie mij lea dahkoesoejkesjen våaroe. ¶ Vuartesjh soejkesjebarkoem. Soejkesjebarkosne vuejnebe magkeresh aamhtesinie voestemes ¶ aelkebe jïh ij dennie soejkesjeprogrammesne. Gaajhkh barkoedajvh tjïeltese aamhtesinie ¶ tjieltesjoejkesne sjædta. ¶ Prosessebarkoe lea akte konklusjovne guktie dejtie ulmide siebredahkedajvesne fulkedh. ¶ Prosessedajve edtja budsjedte- jïh økonomijesoejkesjisnie aaj dåeriedidh, jïh edtja fïerhten ¶ jaepien budsjedtegïetedalleminie jarkoestehtedh. ¶ Darjomh ¶ G ¶ G N V S ¶ G ¶ Barkoe prosjektesoejkesjimmeste jïh ¶ raeriestimmie soejkesjeprogrammese ¶ Nænnoestimmie aalkoen bïjre jïh ¶ Goltelimmie soejkesjeprogramme ¶ Jiehteme/øørneme ¶ soejkesjeprogramme ¶ Vuajnoe jïh åejviebarkoeh ¶ Soejkesjen raeriej gujmie barkedh jïh gaskestallemetjåanghkoeh utnedh ¶ Ålmatjåanghkoe ¶ Fokusedajvh nænnoestidh ¶ Raeriej gujmie barkedh ¶ Byjjes vaaksjome ¶ 1. aejkien politihken gïetedalleme ¶ Minngie-gietedalleme ¶ Daate soejkesje lea tentatijve jïh maahta jarkoestehtedh jis daerpies. ¶ Syøkije (laagh, institusjovnh, siebrieh, almetje): ¶ Åvtehke:..................................... ¶ Dåarjegh mah leah nænnoestamme diekie ¶ sedtesåvva:............................................................................................................................ ¶ Man gellieh lïhtsegh laagesne: ................................... ¶ Man gellieh lïhtsegh nuerebe goh 17 jaepien båeries:.......................................... ¶ Man gellieh lïhtsegh Raarvihken tjïeltesne jielieminie:........................................... ¶ Laage/ siebrie nueliedåehkieh åtna: ¶ Tjïertesth laagen darjoem Raarvihkesne: ¶ (Joekoen vihkeles laagh mah Raarvihken bæjngolen, daam gyhtjelassem vaestiehtieh) ¶ Daase dåarjegh syökebe: ¶ Jijtjhmaaksoe: .......................................................... ¶ Jeatjah dåarjegh: ...................................................... ¶ Man jïjnjem syökh: ................................................... ¶ Jijtjhmaaksoe: ............................................................ ¶ Jeatjah dåarjegh: ....................................................... ¶ Man jïjnjem syøkh:..................................................... ¶ Jijtjhmaaksoe: ............................................................ ¶ Jeatjah dåarjegh: ....................................................... ¶ Man jïjnjem syökh:.................................................... ¶ Abpe ohtsemeåasa: .................................................. ¶ Jis jïjnjebh prosjeekth jïh jïjnjebh bæjhkoehtimmieh/buerkiestimmieh åtnah, tjaelieh dellie dejtie mubpien bealan...................................................................................................... ¶ Syökh dåarjegh mubpijste? Jaavoe  Ijje  ¶ Jis jaavoe, tjaelieh gubpede, mannasinie jïh man jïjnje: ¶ Mejtie dåarjegh tjïelteste dæjman åadtjoeji? Jaavoe  Ijje  ¶ .Jis jaavoe, tjaelesth åenehkslaakan guktie dåarjegidie nuhtjeme: ¶ Laagen beetnehvierhtieh 31.12.13 ....................................................... ¶ Lissehth daej lissietjaalegegujmie (bïejh kroessem ): ¶ Jaepiebïevnesh 2013 ........................  ¶ Beetneh-buerkiestimmie 2013 .........  ¶ Lissehth lissietjaalegigujmie ¶ Budsjedte 2013 ................................  ¶ Raarvihke, .................................. Åavtoetjaaleldahke:...................................................................... ¶ Bööredimmie seminaarese åarjelsaemien gïelen ¶ bïjre håalijigujmie bijjiegietjesne!! ¶ Suehpeden 22.b. 2013 Røyrvik Gjestegårdesne ts 0900 - ¶ Guktie aktem unnebelåhkoegïelem ¶ jealajehtedh mij lea vaahresne ¶ nåhkelidh? Jïh man åvteste? ¶ Prof. Jon Todal ¶ Gyhtjelassh, digkiedimmie ¶ Prïhtjege ¶ Gïele jïh reaktah. ¶ Ånnetji svïhtjedh ¶ Gyhtjelassh, digkiedimmie ¶ Beapmoe ¶ Mijjieh baanth goltelibie. Sopstsesh ¶ åarjelsaemien gïelesne. Mijjieh ¶ baakoeh , dïejvesh jïh teeksth ¶ Åarjelsaemien baakoegærjatjaelije ¶ Ånnetji svïhtjedh ¶ Guktie dam buektiehtidh? ¶ Dotkemeklahke Patricia Fjellgren, ¶ Saemiedigkie, Sveerje raereste guktie ¶ edtja skreejrehtidh ihke jienebh ¶ åarjelsaemien soptsestieh. ¶ Seminaare namhtah ¶ Prof. Jon Todal ¶ Vihkeles! Datne tjoerh bieljelidh jis beapmoem sïjhth. Mob 94866243 (Astrid Kalvemo) jallh astrid.kalvemo@royrvik.kommune.no Senest 13 mai. ¶ Jïjjedimmie: ¶ Gjestegården 74335224, mob. 91552913. Hæhtjoeh 74335355, mob 94739619 ¶ Buerjie Baatemaa!!! Velkommen!! ¶ Gïeleaernie jïh Gïelem Nastedh datnem ¶ gïelebeasan Raarvihkesne böörijægan ¶ Ruffien 18.b 2014 ¶ Raarvihken siebriedahkegåetesne tjåanghkenibie, desnie bïevnesh åadtjode jïh prïhtjegem gåassoejidie. ¶ Olkese vaadtsajibie. Niestiesbeapmoem åadtjode maam voesside tsagkede. ¶ Guktie sjædtojde nyuhtjedh ¶ Gaskebiejjie- Bearkoekrovhte, Raarvihken siebriedahkegåetesne. ¶ Daan mænngan lustestallebe! ¶ Vaajtelibie byjjes dåhkasjehteme skïemtjesåjhterem 60% barkose. Turnusebarkoe Raarvihken håksoejarngesne. ¶ Vuartasjibie guktie lea jïh mejtie lea sjiehteles daan barkose. ¶ Tjïelte maahta viehkiehtidh gåetieluhpiem/gåetiem gaavnedh. ¶ Baalhka latjkoen mietie. Barkoe laaki jïh vuekiej mietie, jïh tarif-latjkoe 2% KLP:sne. ¶ Vaajtelibie maahtah dallah aelkedh. ¶ Jis gyhtjelassh barkoen bïjre åtnah, bïeljelh: ¶ Mijjieh vaajtelibie elektronihke syøkemem seedth dan tjïelten hïejmebielien tjirrh. Luvsegem jïh syøkemegoerem tjïelten hïejmebielesne gaavnh. www.royrvik.kommune.no ¶ Aellieh vïhtesjimmide daelie seedth, menh dijph meatan jis barkoegoeredallese båatah. Syökemelæstoe maahta byjjes sjïdtedh, læjhkan mejtie syøkije vaajtele dam tjeakosne utnedh, off.laake §25. ¶ 1 ¶ Saemiedigkiebïevnese saemien gïelen bïjre ¶ 2 ¶ AALKOE ............................................................................................................................................................... 5 ¶ Tjïertestimmieh .............................................................................................................................................. 6 ¶ AARVOEVÅAROME SAEMIEN GÏELESE .................................................................................................... 7 ¶ MIERIEH .............................................................................................................................................................. 7 ¶ Nasjovnaale laakh .......................................................................................................................................... 7 ¶ Gaskenasjovnaale konvensjovnh jïh bæjhkoehtimmieh ................................................................................. 9 ¶ Saemiedigkien stuvremetjaatsegh gïelen bïjre ............................................................................................. 10 ¶ Laavenjostoelatjkoeh åtnoen bïjre guektiengïelevierhtijste ......................................................................... 10 ¶ Laavenjostoelatjkoeh fylhkentjïeltigujmie .................................................................................................... 11 ¶ Noerhtelaanti laavenjostoe – Saemien parlamentarihkeles raerie .............................................................. 11 ¶ Dïedtejoekedimmie saemien gïelen sisnjelen ............................................................................................... 11 ¶ Saemiedigkie ................................................................................................................................................ 12 ¶ Saemien gïelejarngh ..................................................................................................................................... 12 ¶ Departemeenth ............................................................................................................................................. 13 ¶ Fylhkenålma ................................................................................................................................................. 13 ¶ Tjïelth jïh fylhkentjïelth ................................................................................................................................ 13 ¶ DAAJROEVÅAROME ...................................................................................................................................... 14 ¶ Daarjoe ovmessie gïeletsiehkiej bïjre .......................................................................................................... 16 ¶ Noerhtesaemien jienebelåhkoedajve ............................................................................................................ 17 ¶ Noerhtesaemien unnebelåhkoedajvh ............................................................................................................ 17 ¶ Julevsaemien gïeledajve ............................................................................................................................... 17 ¶ Åarjelsaemien gïeledajve ............................................................................................................................. 18 ¶ Luvliesaemien jïh pijtesaemien gïeledajve ................................................................................................... 18 ¶ Saemien staarine .......................................................................................................................................... 19 ¶ Daajroe byögkeles saemien gïelesoejkesjimmien bïjre ................................................................................ 19 ¶ Daajroe byögkeles gïelesoejkesjimmien bïjre Skandinavijen ålkolen .......................................................... 20 ¶ DAH UVTEMES HAESTEMH ......................................................................................................................... 20 ¶ BARKOESUERKIEH ........................................................................................................................................ 22 ¶ Barkoesuerkie 1: Diedte saemien gïelen åvteste .......................................................................................... 22 ¶ 3 ¶ Barkoesuerkie 2: Mierietsiehkieh saemien gïelese ...................................................................................... 26 ¶ Barkoesuerkie 3: Gïeleutnijh ....................................................................................................................... 32 ¶ Barkoesuerkie 4: Åtnoe saemien gïeleste ..................................................................................................... 35 ¶ EKONOMELES JÏH REERELES KONSEKVENSH .................................................................................... 38 ¶ LIDTERATUVRELÆSTOE ............................................................................................................................. 40 ¶ 4 ¶ \ ¶ Ij mejtegh ¶ ij mejtegh ¶ dan gïengeles ¶ almetjen luvnie baatsa ¶ goh ietniengïele ¶ Mij åssjaldahkide loevene ¶ mïelide geerjehte ¶ jïh jieledevuekiem ¶ læjnoedahta ¶ Inte något ¶ Inte något ¶ så djupt ¶ blir kvar hos människan ¶ som mordersmålet ¶ Som löser tankarna ¶ breder ut vårt sinne ¶ och lenar ¶ sättet att leva ¶ Paulus Utsi ¶ 5 ¶ Aalkoe ¶ Saemiedigkie sæjhta daejnie bïevnesinie aktem bijjemes politihkem buektedh saemien gïelen bïjre; mij edtja otnjegem vuesiehtidh jïh prinsihpeles gyhtjelassh tjïelkestidh åtnoen jïh evtiedimmien bïjre saemien gïeleste. Saemiedigkien åejvieulmie juktie saemien gïelem evtiedidh lea utnijelåhkoem lissiehtidh, jïh åtnoem lissiehtidh saemien gïeleste. Juktie daejtie ulmide jaksedh dle daerpies faamoesuerkide jïh dïedtejoekedimmiem tjïelkestidh Saemiedigkien jïh reerenassen gaskem. Gosse edtja naemhtie tjïelkestidh dle tjuara laakh jïh mierietsiehkieh gïehtjedidh jïh jarkelidh. Daate åejviefokusem åtna daennie bïevnesisnie. Saemiedigkiebïevnese saemien gïelen bïjre haestemh, ulmieh jïh strategijh ållermaahta, 4 barkoesuerkiej sisnjeli; ¶  ¶ Dïedte saemien gïelen åvteste ¶  ¶ Mierietsiehkieh saemien gïelese ¶  ¶ Gïeleutnijh ¶  ¶ Åtnoe saemien gïeleste ¶ Saemiej reakta jïjtje nænnoestidh mijjen gïelen, mijjen kultuvren jïh jieledevuekien bïjre lea vihtiestamme nasjovnaale jïh gaskenasjovnaale laakine. Daate sæjhta jiehtedh saemiej lea reakta otnjegem nænnoestidh dan båetijen aejkien gïelepolitihkese. Mijjen aaj reakta lïerehtimmiem åadtjodh jïh saemien gïelem nåhtadidh. Jalhts nasjovnaale jïh gaskenasjovnaale nænnoestimmieh gååvnesieh, dle læjhkan akte guhkies sïlle gaskem dam reaktam gïelem nåhtadidh, jïh dam tjïelke nuepiem gïelem nåhtadidh jïh gïelem evtiedidh siebriedahkesne. ¶ Saemiedigkiebïevnese saemien gïelen bïjre buerkeste jïh digkede maam råållide jïh politihkeles faamojde Saemiedigkie edtja gïelegyhtjelassine utnedh. Daerpies aktine tjïelkebe joekedimmine dïedteste, buerebe iktedimmie råajvarimmijste jïh hijven dïrregh dan båetije gïelebarkose. ¶ Gosse saemielaaken gïelenjoelkedassh eelkin juhtedh 1992, dle aaj laakine vihtesti mah tjïelth mah edtjin meatan sjïdtedh saemien gïelen reeremedajvesne. Akte onne låhkoe tjïeltijste lea meatan daennie dajvesne, jïh daah tjïelth dïedtem utnieh sijjen årroejidie saemien gïelesne hoksehtidh. Nov lea akte stoerre haesteme saemielaaken gïelenjoelkedassh ajve tjïeltide reeremedajvesne feerhmie, dan åvteste dah saamastallije årrojh Nöörjesne eah seamma reaktam utnieh nåhtadidh jïh lïerehtimmiem åadtjodh saemien gïelesne. Seamma tïjjen dle ovmessie vuarjasjimmieh jïh goerehtallemh vuesiehtieh dah tjïelth eah ellieslaaken nahkesjh sijjen dïedtem illedh guektiengïeleldh dïenesji bïjre. ¶ Jarkelimmie årromeguvveste jïh sjïehtesjimmie orre tjïeltijste saemien gïelen reeremedajvese dej minngemes jaepiej, vuesehte daerpies saemielaaken gïelenjoelkedasside staeriedidh. Bïevnese daam dåeriesmoerem digkede, jïh vihteste byögkeles reereme akte staateles dïedte, jïh dah mah saemiestieh reaktam utnieh hoksehtimmiem åadtjodh saemien gïelesne, saaht gusnie årroeminie. Daate sæjhta jiehtedh saemielaaken gïelenjoelkedassh edtjieh abpe laantem feerhmedh. Saemiedigkiebïevnese daan beajjetje reerememaallem heajhta, jïh buerebh vuajna dah tjïelth mah leah reeremedajvesne daan biejjien, goh laavenjostoeguejmieh eevtjemisnie jïh evtiedimmesne saemien gïeleste. Daate sæjhta jiehtedh dïedte guektelen juakasåvva, gusnie Staate dïedtem åtna byögkeles dïenesji åvteste jïh naemhtie daam ekonomeles jïh reereles dïedtem åtna ihke tjïelth, fylhkentjïelth jïh byögkeles institusjovnh dejtie saamastallije årroejidie saemiengïelesne hoksehtieh. Saemiedigkien lea dïedte saemien gïelem evtiedidh, jïh vuajna daerpies laavenjostoem jïh vierhtide eevtjedh, juktie gïelem evtiedidh ovmessie daltesinie siebriedahkesne. Daejnie jarkelimmine dle daerpies sjædta aktine moenehtsinie, man mandaate lea salkehtidh jïh jarkelimmieh raeriestidh laakine jïh faamoe- jïh dïedtesuerkesne saemien gïelen sisnjelen. ¶ 6 ¶ Gosse ekonomeles, almetjen jïh reereles vierhtieh fååtesieh, dle dïhte akte stoerre haesteme gosse barkeminie saemien gïelem eevtjedh. Daate lea mierietsiehkieh mah tjuerieh stïeresne årrodh jis edtja maehtedh saemien gïelen båetije aejkiem gorredidh. Bïevnese daejtie haestiemidie digkede, jïh aktem politihkem soejkesje mij edtja viehkiehtidh visjovnigujmie jïh ulmiejgujmie nïerhkedh, juktie saemien gïelem eevtjedh jïh evtiedidh. ¶ Saemiedigkien åejvieulmie jïh Saemiedigkien gïelepolitihke juktie saemien gïelem evtiedidh, lea låhkoem lissiehtidh dejstie mah saemien nåhtadieh. Eevre vihkeles saemien gïelen båetijen aejkien gaavhtan, saemiengïeleldh almetjh læssanieh. Bïevnesen våarome lea dah ovmessie gïeledajvh jïh dah daerpiesvoeth gïele åtna juktie gorredidh, eevtjedh jïh gïelem evtiedidh dejnie ovmessie dajvine. Aaj vihkeles tjïelke nuepieh gååvnesieh mijjen gïelem nåhtadidh jienebh siebriedahkesuerkine. Tjuara åtnoem saemien gïeleste lissiehtidh ovmessie daltesinie siebriedahkesne, jïh eevre vihkeles jienebh institusjovnh dïedtem vaeltieh ihke saemien vielie åtnasåvva. ¶ Saemien gïelen tsiehkie lea joekehts, ij ajve gïeli gaskem men aaj gïeli sisnjeli. Dan åvteste tjuara ovmessie strategijh utnedh juktie eevtjedh jïh evtiedidh saemien gïelem. Juktie vielie daajroem skååffedh dej ovmessie gïeletsiehkiej bïjre, jïh naemhtie buerebelaakan dej ovmessie strategijigujmie lyhkesidh, dle daerpies aktine jaabne goerehtalleminie guktie lea gïeline. ¶ Saemiedigkiebïevnese saemien gïelen bïjre lea illedahke aktede prosesseste Saemiedigkesne. Bïevnesinie nïerhki aktine stoerre gïelekonferansine, maam Saemiedigkie öörnedi Tromsøsne suehpeden 2011. Konferansesne håalijh ovmessie siebriedahkesuerkijste, jïh konferanse akte hijven våarome sjïdti bïevnesen barkose. Suehpeden jïh ruffien 2012 dle Saemiedigkieraerie jienebh gaahpoeh tjåanghkoeh åtneme, gusnie raerieh bïevnesasse båateme. Aaj tjaaleldh raerieh bïevnesasse båateme almetjijstie, institusjovnijste jïh siebrijste. Akte gamte politihkeles digkiedimmie orreme Saemiedigkieraeresne jïh Saemiedigkien stoerretjåanghkosne. Saemiedigkieraerie aktem tjïelkestimmiem böökti saemien gïelen bïjre aamhtesisnie 18/12, Saemiedigkien stoerretjåanghkose. Dïhte lea våarome Saemiedigkiebïevnesasse saemien gïelen bïjre. Fïerhten jaepien prijoriteradimmieh jïh råajvarimmieh edtjieh våajnoes årrodh Saemiedigkien budsjedtesne, jïh illedahkesne jaepiebïevnesisnie. ¶ Tjïertestimmieh ¶ Juktie dam seamma goerkesem utnedh, dle vihkeles såemies dïejvesh tjïelkestidh mah sijhtieh vihkeles årrodh bïevnesisnie. Mijjieh sïjhtebe dannasinie tjïertesidh guktie mijjieh daejtie dïejvesidie guarkebe. ¶ Ietniengïele: Daennie bïevnesisnie nåhtadamme dan voestes gïelen bïjre maam gåetesne lïereme. Maahta aaj jienebh ietniengïelh utnedh dastegh jienebh gïelh seamma tïjjen lïereme. Jeatjah lehkesne veartenisnie (vuesiehtimmien gaavhtan luvlie-asiatiske laantine) ietniengïele åtnasåvva goh dïejvese dan gïelese dan etnihkeles dåahkan mestie almetje båata, saaht guktie gïelemaahtoe lea. ¶ Voestesgïele: Njaalmeldh, kanne aaj tjaaleldh, åejviegïele. Lïerehtimmesne åtnasovveme dan gïelen bïjre mij åejviegïeline veeljesåvva. ¶ Mubpiengïele: Gïele maam akte almetje ij voestesgïeline utnieh, men maam lïereminie jallh lïereme aktene byjresisnie gusnie almetjh dam biejjieladtje gïeline nåhtadieh. Mubpiengïele maahta aaj fïerhne gïele årrodh mij ij leah almetjen voestesgïele, dsj. dovne mubpiengïele jïh ammesgïele. ¶ Gïeleguedtijh: Væjkeles gïeleutnijh mah vierhtiealmetjinie åtnasuvvieh gïelelïerehtimmesne. ¶ Gïelesijjieh: Gïelesosiologeles dïejvese, nåhtadamme sijjiej jallh institusjovni bïjre gusnie gïele åtnasåvva. ¶ 7 ¶ Gïeledajve: Gïelegeografeles dïejvese mij dajvem buerkeste gusnie akte gïele åtnasåvva. ¶ Jienebelåhkoedajve: Dajve gusnie jienebelåhkoe årroejijstie saemien biejjieladtje nåhtede. ¶ Guektiengïeleldh: Akte almetje guhte göökte voestesgïeligujmie byjjenamme, jïh mah gåabpegh gïelh seamma hijven haalvoeh, jallh akte almetje guhte sov aarkebiejjien göökte gïelh nåhtede jïh jïjtjemse gåabpaginie damtije, jalhts gïelehaalveme ij leah seamma hijven gåabpaginie gïeline. ¶ Gelliegïeleldh: Akte almetje guhte gööktine jallh jienebh gïeligujmie byjjenamme, jïh mij jïjtjemse daej gïeligujmie damtije jïh/jallh akte almetje mij jïjtjemse damtije jienebh gïeligujmie jïh jienebh gïelh nåhtede sov aarkebiejjien, jalhts gïelehaalveme ij leah seamma hijven gaahkine gïeline. ¶ Aarvoevåarome saemien gïelese ¶ Saemien gïele akte maadthaarvoe saemien siebriedahkesne. Gorredimmie jïh vijriesåbpoe evtiedimmie gïeleste lea dannasinie jïjtsisnie vihkeles, jïh ij leah daerpies dam buerkiestidh jeatjah fåantojne. Akte tjïelke vihtiestimmie man åvteste gïele dan vihkeles, lea saemien gïele lea daerpies jis edtja jïjtjemse tjaeledh Saemiedigkien veeljemelåhkose. ¶ Saemien lea akte dejstie maadthbiehkijste mijjen kultuvresne, jalhts eah gaajhkesh gïelem haalvoeh. Dïhte akte gïele maam mijjieh reaktam utnebe eevtjedh jïh evtiedidh, dovne mijjen luvnie goh almetje jïh siebriedahkesne. Daate reakta faamoem åtna saaht man hijven fïereguhte mijjeste gïelem haalvoe. Reakta mijjen gïelese lea akte aarvoe mij lea våarome abpe gïelebïevnesasse. Gaajhkesidie mah gïelem maehtieh, dle akte stoerre aarvoe saemien nåhtadidh dan gelline tsiehkine goh gåarede aaj fuelhkien jïh voengen ålkolen, goh byögkeles kontovrinie, healsoesuerkesne, skuvlesne, gærhkosne jïh reaktasuerkesne. ¶ Akte aarvoe gosse mijjen gïele våajnoes dorjesåvva siebriedahkesne. Gosse akte gïele åtnasåvva jïjnjh ovmessie tsiehkine, dle disse aktem våajnoes aarvoem vadta, seammalaakan goh jeatjah gïelh. Dagkeres våajnoes seammavyörtegsvoete gïeli gaskem lea seamma tïjjen akte guvvie dan seammavyörtegsvoetese almetji gaskem. Jalhts mijjieh daamtaj saemien ållermaahta goh akte gïele, dle nöörjen raastebielesne saemieh mah aerpievuekien ektiedimmiem utnieh vïjhte joekehts saemien gïelide. Daah vïjhte gïelh leah luvliesaemien, noerhtesaemien, julevsaemien, pijtesaemien jïh åarjelsaemien. Ektiedimmiem utnedh akten daejstie gïelijste daennie saemien gellievoetesne lea akte aarvoe saemide, daate aarvoe lea aaj akte våarome daan gïelebïevnesasse. ¶ Mierieh ¶ Nasjovnaale laakh ¶ Saemien gïele lea maadhtgierkie saemien kultuvresne. Mijjieh saemieh akte aalkoealmetje jïh akte unnebelåhkoe Nöörjesne, jïh saemien gïele jïh saemien kultuvre dan åvteste aktem sjïere vaarjelimmiem daarpesjieh jis edtjieh annje stååresjidh jïh evtiesovvedh. Nöörjen staate dïedtem åtna sjïehteladtedh ihke saemieh maehtieh sijjen gïelem gorredidh jïh evtiedidh. Dah dïedth, mah leah vihtiestamme laakine jïh konvensjovnine leah dïrregh mejtie Saemiedigkie nåhtede gosse dovne åejvieladtjigujmie, tjïeltigujmie, fylhkentjïeltigujmie jïh jeatjah aktöörigujmie rååresjibie. Maadthlaaken § 110a dïedtem vadta nöörjen staatese sjïehteladtedh ihke saemien gïele maahta gorresovvedh jïh evtiesovvedh. ¶ 8 ¶ Laake Saemiedigkien jïh jeatjah saemien reaktatsiehkiej bïjre (saemielaake) faamoem åadtjoeji 1989 jïh dan åssjele lea sjïehteladtedh ihke saemieh Nöörjesne maehtieh sijjen gïelem, sijjen kultuvrem jïh siebriedahkejieledem gorredidh jïh evtiedidh. Laake sisvegem tjïelkeste dejnie bijjemes prinsihpine mejtie Maadthlaake § 110 tseegkie. ¶ Saemielaaken gïelenjoelkedassh faamoem åadtjoeji 1992 jïh leah vihtiestamme 3. kapihtelisnie, saemien gïele. ¶ Gosse saemielaaken gïelenjoelkedasside nænnoesti, dle aaj laaken tjïrrh vihtiesti dah tjïelth Kárásjohka (Karasjok), Guovdageaidnu (Kautokeino), Unjárga (Nesseby), Porsángu (Porsanger), Deatnu (Tana) jïh Gáivuotna (Kåfjord) edtjin meatan sjïdtedh saemien gïelen reeremedajvesne. Gosse Divtasvuodnan (Tysfjord) tjïelte meatan sjïdti 2006, dle laakem jarkeli, guktie daelie reeremedajve lea mieriedimmien tjïrrh vihtiestamme. Mænngan Snåase jïh Loabát (Lavangen) meatan sjïdteme reeremedajvesne, jïh Raavrevijhke meatan sjædta 1.1.2013. Saemielaaken gïelenjoelkedassh (1992) årroejidie saemien gïelen reeremedajvesne reaktam vedtieh byögkeles instansigujmie govlehtalledh jïh vaestiedassem åadtjodh saemien jallh nöörjen gïelesne, jïjtsh gïelemaahtoej tsegkie. Reakta faamoem åtna dovne njaalmeldh jïh tjaaleldh govlehtimmide. Reakta ij faamoem utnieh dej veajkoej reeremedajve jïjtje skraejriem vaalta govlehtalledh. Gaajhkh bæjhkoehtimmieh byögkeles åårganijste reeremedajvesne, mah leah gaajhkesidie jallh naakenidie årroejijstie, edtjieh dovne nöörjen jïh saemien årrodh. ¶ Saemielaaken § 3-5 aktem vijriedamme reaktam vadta saemien nåhtadidh gosse healsoe-jïh sosijaaledïenesjinie govlehtalla. Daate sæjhta jiehtedh gaajhkh healsoe- jïh sosijaalinstusjovnh mah skïemtjijh dåastoeh tjïeltijste saemien gïelen reeremedajven sisnjelen, dïedtem utnieh skïemtjijdie saemien gïelesne hoksehtidh. Skïemtjijereaktalaaken § 3-5, mij skïemtjijasse reaktam vadta bïevnesh åadtjodh mah leah indivijduelle tsiehkide sjïehtedamme, jïh laaken § 4-2 krïevenassen bïjre luhpiehtimmien vuakan, leah aaj sjyöhtehke nænnoestimmieh. Saemien skïemtjiji reaktah saemien gïelem reeremedajvesne nåhtadidh, leah aaj vihtiestamme aktene orre tjïelten healsoe jïh hokselaakesne: 3 – 10. 4 lïhtse: "Tjïelth saemien gïelen reeremedajvesne edtjieh hoksedh saemien skïemtjiji jallh utniji daerpiesvoeth sjïehteladteme dïenesjh åadtjodh, krööhkestamme sjidtieh gosse dïenesjem haamode". ¶ Saemielaaken § 3-6 fïereguhtese reaktam vadta indivijduelle gyrhkeles dïenesjh åadtjodh saemien gïelesne. Goh sealoehokse, skylleme, provre jïh aejlies maalestahke. Hearrah mah barkoem åadtjoeh reeremedajven sisnjelen, tjuerieh saemien gïelelïerehtimmiem tjïrrehtidh jis eah åvtelhbodti saemien maehtieh. Gærhkoe edtja aaj saemien gïelem skreejrehtidh reeremedajven ålkolen. Gærhkoelaaken § 24 jeahta: "Gærhkoetjåanghkoe edtja vaarjelidh jïh skreejrehtidh saemien gærhkoejieledem [..]" . ¶ Saemielaaken § 3-7 lea barkiji bïjre mah aktene voenges jallh regijovnale åårganesne berkieh, jïh mah reaktam utnieh ööhpehtimmiepermisjovnem baalhkine åadtjodh juktie daajroem ribledh saemien gïelesne, gosse åårgane dagkeres daajroem daarpesje. ¶ Ööhpehtimmielaake (1998) vihteste fïereguhten reaktam ellies lierehtimmiem åadtjodh saemien gïelesne. Saemien gïelen reeremedajvesne (ööhpehtimmielaakesne ållermaahteme goh «saemien dajvh» ) gaajhkh learohkh reaktam utnieh lïerehtimmiem åadtjodh Maahtoelutnjemen Saemien mietie, jïh dej lea nuepie saemien lïerehtimmiegïeline veeljedh. Learohkh maehtieh aaj nöörjen lïerehtimmiegïeline veeljedh, aktanamme lïerehtimmine saemien gïelesne. Tjïeltine mah leah reeremedajven ålkolen, desnie learohkh ajve reaktam utnieh lïerehtimmiem åadtjodh saemien gïelesne indivijduelle våaroemisnie. Jis edtja ellies lierehtimmiem saemien gïelesne åadtjodh, dle unnemes 10 learohkh tjïeltesne tjuerieh dam krievedh, jïh reakta dagkeres lïerehtæmman ryöhkoe dan guhkiem unnemes govhte learohkh aajmene dåehkesne. Learohkh leah daesnie, laaken mietie, buerkiestamme goh maanah almetjijstie mah maehtieh jïjtjemse tjaeledh Saemiedigkien veeljemelåhkose. ¶ 9 ¶ Laake maanagïerti bïjre (2006) tjïerteste tjïelte dïedtem åtna ihke maanagïertefaalenasse maanide saemien dajvine (saemien gïelen reeremedajvesne) saemien gïelem jïh kultuvrem betnesne åtna. Dïhte saemien sisvege maanagïertine reeremedajven ålkolen lea sagki viesjiehtåbpoe stuvrehtamme. Daesnie tjïelth edtjieh sjïehteladtedh ihke saemien maanah maehtieh sijjen gïelem jïh sijjen kultuvrem gorredidh jïh evtiedidh. Saemien maanah reeremedajven ålkolen leah buerkiestamme goh maanah unnemes aktine eejhteginie mij maahta jïjtjemse tjaeledh Saemiedigkien veeljemelåhkose. ¶ Mieriedimmie jarkelimmien bïjre vaaksjomemieriedimmesne jïh foestehïejmemieriedimmesne mij faamoem åadtjoeji suehpeden 1.b. 2012, tjïerteste dam reaktam saamastallije maanah utnieh jïh mah reeremedajvesne årroeh, sijjen gïelem gorredidh hoksesertiestimmine. Dan åvteste mieriedimmieh leah jarkelamme, dle tjuara daelie gihtjedh mejtie maanaj kultuvrelle jïh gïeleldh reaktah gorresuvvieh gosse foestehïejmese jallh maanavaarjelimmie-institusjovnesne sertiestuvvieh. Tjuara sjïehteladtedh ihke maana maahta dovne sov gïelem jïh kultuvrem evtiedidh. ¶ Sijjienommelaake (1990) edtja saemien sijjienommide krööhkedh nasjovnaale laaki jïh gaskenasjovnaale latjkoej jïh konvensjovni mietie. Sijjienommelaaken mieriedimmie § 7 vihteste dastegh akte sijjienomme jienebegïeleldh nommh åtna, dle edtja gaajhkide gïelide, mah åtnasuvvieh dennie sjyöhtehke dajvesne, sjiltine nåhtadidh. Åssjele dejnie laakine sijjienommi bïjre lea sijjienommh kultuvremojhtesinie gorredidh, sijjienommide aktem tjaelemevuekiem vedtedh mij lea sjïehteles, jïh viehkiehtidh guktie nommh damtoes sjidtieh jïh eadtjohkelaakan åtnasuvvieh. Laaken mietie sijjienommi bïjre, dle byögkeles åårganh, gaerteneaajhterh, voenges siebrieh mah ektiedimmiem dajvese utnieh, jïh nommekonsulenth maehtieh nommeaamhtesem aelkedh. Tjïelti lea reakta nommh nænnoestidh, gaskem jeatjah byögkeles påastesijjide, tjåahkesijjide, gaatide jïh byögkeles gåetide. Staaten Kaarhtevierhkie eatnemenommh jïh jeatjah nommh nænnoste, mah eah sijjienommelaakesne jallh mieriedimmine tjåadtjoeh. Departemeenten lea nænnoestimmiereakta tjïeltenommide. ¶ Laakesne tjïelkelaakan tjåådtje saemien nommh mejtie almetjh nåhtadieh, mah abpe tïjjen årroeh jallh jielemen gaavhtan ektiedimmiem utnieh sæjjan, dejtie byögkelesvoete edtja kaarhtine, sjiltine jïh registerinie nåhtadidh, kanne nöörjen nommine ektine. Sjiltine jallh kaarhtine jïh plearoeh, gusnie vielie goh aktem nommem nåhtede, dle nænnoestimmieåårgane nænnoste mennie öörnegisnie nommh edtjieh årrodh. Gosse öörnegem nænnoste edtja dajven gïeleåtnoem krööhkedh. Saemien gïelen reeremedajvesne öörnege lea saemien, nöörjen jïh kveenen. Saemiedigkie sijjienommekonsulenth nammohte saemien sijjienommide. ¶ Gaskenasjovnaale konvensjovnh jïh bæjhkoehtimmieh ¶ Reakta ietniengïelese lea akte vihkeles almetjereakta. Fïerhten saemien lea reakta lïerehtimmiem åadtjodh jïh saemien nåhtadidh. Nasjovnaalestaate Nöörje lea dïedtem vaalteme, dovne reaktan mietie jïh politihkeles, mijjen gïelem vaarjelidh jïh skreejrehtidh, dan åvteste mijjieh aalkoealmetjh. ¶ Maanakonvensjovne lea nöörjen laakine sjïehtesjamme, jïh dan gaavhtan nöörjen laaki uvte båata. Maanakonvensjovnen akte jïjtse tjaalege aalkoealmetjemaanaj reaktaj bïjre, artihkele 30; " Maanah mah lïhtseginie aktene unnebelåhkosne jallh aalkoealmetjisnie reaktam utnieh mubpiejgujmie ektine sov dåehkesne, aevhkieh utnedh sov kultuvreste, religijovneste jïh jïjtse gïeleste. " ¶ EN’en konvensjovne sivijle jïh politihkeles reaktaj bïjre lea meatan vaalteme nöörjen reaktesne almetjereaktalaaken tjïrrh. Artihkele 27 vihteste: "dejnie staatine gusnie etnhikeles, religijööse jallh gïeleldh unnebelåhkoeh, dle dah mah leah dejstie, eah edtjh sijjen reaktam dassedh, jeatjah lïhtsegigujmie sijjen dåehkeste, jïjtse kultuvrem eevtjedh, jïjtse religijovnem bæjhkodh jïh utnedh, jallh jïjtse gïelem nåhtadidh." Daate konvensjovne jeatjah nænnoestimmiej uvte båata jis ij leah nöörjen nænnoestimmiej mietie. ¶ 10 ¶ ILO-konvensjovne nr. 169 aalkoealmetji jïh tjïertealmetji bïjre jïjtjeraarehke staatine artihkelh åtna mah dovne vihtiestieh aalkoealmetji reaktam sijjen gïelem gorredidh jïh evtiedidh, jïh fierhten almetjen reaktam sov gïelem lïeredh jïh nåhtadidh. Artihkele 28 jeahta "Edtja råajvarimmieh gaavnedh juktie gorredidh jïh evtiedimmiem jïh åtnoem eevtjedh dejstie voestes gïelijste daejtie almetjidie. " ¶ Europejen sjïehtedimmie regijovne- jallh unnebelåhkoegïeli bïjre åssjelinie åtna unnebelåhkoegïelh vaarjelidh, juktie gellievoetem europejen kultuvresne utniehtidh. Artihkele 7 stillie nasjovnaalestaatide vihties råajvarimmieh tjïrrehtidh juktie unnebelåhkoegïelh gorredidh, guktie dah våajnoes sjidtieh dovne politihkesne, laakine jïh åtnosne. ¶ EN’en Aalkoealmetjebæjkoehtimmie artihkele 13 vihteste dam reaktam mijjieh saemieh goh aalkoealmetjh utnieh mijjen gïelem jealajehtedh, nåhtadidh, evtiedidh jïh sertiestidh minngebe boelvese. Daate artihkele aaj vihteste dam reaktam saemieh goh aalkoealmetjh utnieh toelhkem nåhtadidh gosse byögkeles dïenesjigujmie govlehtellieh. Nöörje deklarasjovnem jååhkesjamme, jïh Saemiedigkie daam bæjhkoehtimmiem åtna goh rïekteles vïedteldihkie Nöörjese. ¶ Raeriestimmie Noerhtelaanti saemiekonvensjovnese lea dorjesovveme dej almetjerïekteles dïedti sjïekenisnie, mejtie Nöörje, Sveerje jïh Såevmie saemiej åvteste utnieh goh aalkoealmetjh. Konvensjovneraeriestimmie jååhkesje mijjen reaktam jïjtje nænnoestidh, jïh ulmine åtna ektiedahkoe mijjen gaskemsh goh akte almetje, edtja aelhkebe sjïdtedh laanteraasti dåaresth. ¶ Jaepien 2005 akte noerhtelaanti ekspertedåehkie, misse staath jïh saemiedigkieh Nöörjesne, Sveerjesne jïh Såevmesne tjïrkijh nammoehtamme, sov tjåenghkies raeriestimmiem böökti akten noerhtelaanti saemiekonvensjovnese. Kapihtele III lea saemien gïelen jïh kultuvren bïjre, jïh lea mijjen reaktan bïjre gorredidh, evtiedidh jïh saemien gïelem nåhtadidh. ¶ Daesnie aaj ållermaahta dam reaktam mijjieh utnebe mijjen aerpievuekien daajrojde gorredidh, jïh reakta dotkemasse jïh ööhpehtæmman. Daelie konvensjovnerååresjimmieh aalkeme jïh dah edtjieh illehtamme årrodh eannan vïjhte jaepieh vaaseme. ¶ Saemiedigkien stuvremetjaatsegh gïelen bïjre ¶ Saemiedigkieraerien politihkeles våarome, våaroeminie sjædta Saemiedigkieraerien barkose veeljemeboelhken. Saemiedigkieraerie daam våaromem budsjedteraeriestimmesne sjïehtesje. Saemiedigkien budsjedte stuvrie guktie edtja tsavtshvierhtide nåhtadidh gïeleevtiedimmien sisnjelen. Ekonomeles tsavtshvierhtieh gïelen sisnjelen leah guektiengïeledåarjoe tjïeltide jïh fylhkentjïeltide, ryöktesth dåarjoe saemien gïelejarngide, jïh gïeleprosjektevierhtieh mej bïjre tjuara syökedh. Saemiedigkie aaj vierhtieh åenehks prosjektide lyjke mejtie Saemiedigkie jïjtje aalka. Saemiedigkie lissine jeatjah tsavtshvierhtieh reerie mah aaj gïelem skreejrieh, goh dåarjoe learoevierhtide, saemien lidteratuvre, ööhpehtimmiestipendh jnv. ¶ Laavenjostoelatjkoeh åtnoen bïjre guektiengïelevierhtijste ¶ Guektiegïeledåarjoe lea dïhte stööremes dåarjoepåaste Saemiedigkie reerie, jïh lea dannasinie Saemiedigkien vihkielommes tsavtshvierhtie juktie saemien gïelem evtiedidh. Jaepien 2008 dle Saemiedigkien stillemen mietie, aktem vuarjasjimmiem guektiegïelevoetedåarjoste tjïrrehti. Saemiedigkie sïjhti vuejnedh guktie tjïelth jïh fylhkentjïelth guektiengïelevoetedåarjoem nåhtadieh. Edtji aaj vuarjasjimmiem nåthadidh goh akte våarome gosse edtjin aelkedh guektiengïeledåarjoen joekedimmienjoelkedasside jarkelidh. ¶ Vuarjasjimmie vuesiehti jïjnjh tjïelth aaj vierhtide gïeleevtiedæmman nåhtadin, jalhts guektiengïeledåarjoe akte tsavtshvierhtie mij edtja tjïeltide viehkiehtidh saemielaaken gïelenjoelkedassh illedh. Saemiedigkie læjhkan gïeleevtiedimmiebarkoem dovne jååhkesjamme jïh vaajtelamme. Vuarjasjimmie aaj vuesiehti tjïelth aktem lïhkebe laavenjostoem Saemiedigkine sïjhtin vierhtieåtnoen ¶ 11 ¶ bïjre. Vuarjasjimmie raeriestimmieh böökti guktie meehti guektiengïeledåarjoem aerviedidh, men seamma tïjjen tjïertesti Saemiedigkie tjuara aktem lïhke laavenjostoem utnedh tjïeltigujmie daennie barkosne. ¶ Vuarjasjimmien mænngan dle Saemiedigkie nïerhki joekedimmienjoelkedasside jïh aerviedimmiem guektiengïeledåarjoste jarkelidh, jïh orre bïhkedassh guektiengïeledåarjose nænnoestin 2011. Daan sjïekenisnie dle laavenjostoelatjkoeh vierhtieåtnoen bïjre dorjesovvin Saemiedigkien jïh fïereguhten tjïelten/fylhkentjïelten gaskem. Laavenjostoelatjkojde jååhkesjin goevten 2012. Latjkoej våarome lea dah dïedth mejtie tjïelth/fylhkentjïelth utnieh saemielaaken gïelenjoelkedassi mietie. Lissine dle aaj dam barkoem vihtiestamme, maam tjïelte/fylhkentjïelte dorje juktie skreejredh jïh evtiedidh saemien gïelem, juktie latjkosne aaj akte evtiedimmiebielie. Edtja latjkoejgujmie vijriesåbpoe barkedh fïerhtenjaepien tjåanghkoejgujmie, dovne reeleles jïh politihkeles daltesisnie. ¶ Laavenjostoelatjkoeh fylhkentjïeltigujmie ¶ Saemiedigkie lea laavenjostoelatjkoeh dorjeme fylhkentjïeltigujmie saemien dajvesne. Dïhte bijjemes åssjele latjkoejgujmie lea saemien kultuvrem, gïelem jïh siebriedahkejieledem eevtjedh jïh våajnoes darjodh. Laavenjostoelatjkoeh leah gïelegyhtjelassi bïjre jïh gåabpatjahkide dïedtem vedtieh sinsitnine laavenjostedh vihties råajvarimmiej bïjre, juktie saemien gïelem gorredidh jïh eevtjedh fylhkine. ¶ Ij leah buektiehtamme laavenjostoelatjkojde tjïrrehtidh bööremeslaakan. Saemiedigkie lea dannasinie aalkeme laavenjostoelatjkojde staeriedidh jïh dejtie aelhkebe darjodh. Dïhte voestes lea Finnmarhken fylhkentjïelten laavenjostoelatjkoe, maam veanhtede lea gaervies staeriedamme 2013 aalkoevisnie. Dastegh daate barkoe lyhkeste, dle Saemiedigkie sæjhta barkoem jåerhkedh jienebh fylhkentjïeltide. ¶ Noerhtelaanti laavenjostoe – Saemien parlamentarihkeles raerie ¶ Saemien parlamentarihkeles raerie (SPR) aamhtesh gïetede mah leah tjåenghkies gaajhkide saemide laanteraasti rastah. Saemien gïelemoenehtse (SGM), akte åårgane SPR’en nuelesne, lea noerehtelaanti laavenjostojne saemien gïelen bïjre barkeme 2012 raajan. Saemien gïelemoenehtsen mandaate orriji 31.12.2011. Dah nænnoestimmiefaamoem åtneme saemien normeradimmiegyhtjelassine, jïh aaj terminologijeevtiedimmine barkeme. Daerpies aktine nænnoes noerhtelaanti laavenjostojne, gusnie maahta digkiedidh jïh tjïrrehtidh gïelepolitihkeles jïh gïelefaageles aamhtesh. Aaj vihkeles normeradimmien gaavhtan saemien tjaalegegïeleste, mijjieh aktem noerhtelaanti gïeleåårganem utnebe mij hijvenlaakan jåhta. ¶ Saemien parlamentarihkeles raerie (SPR) lea guhkiem vuajneme daerpies aktine nænnoes gïelelaavenjostojne, ihke terminologije- jïh normeradimmiebarkoe edtja buerebe sjïdtedh. Ruffien 2012 dle SPR nænnoesti dam gïelefaageles laavenjostoem eevtjedh, jïh aktem prosjektem eelki, Saemien gïelegaaltije - Noerhtelaanti vierhtiejarnge saemien gïelide, akte tseegkemeprosjekte maam Interreg maaksa. Tseegkemeprosjekte Saemien gïelegaaltije edtja 1 ½ jaepieh vaasedh jïh aalka 01.01.2013, jïh orrije 30.06.2014. Daan boelhken edtja aktem hijven laavenjostoeforumem tseegkedh dejtie ovmessie saemien gïelide, jïh barkedh guktie jarnge akte ihkuve öörnege sjædta 01.07.2014 raejeste. Saemien gïelegaaltije edtja aalkoelisnie barkedh saemien gïeleevtiedimmine, terminologijine, gïelegorredimmine jïh almetjidie bïevnedh gïelefaageles gyhtjelassi bïjre. ¶ Dïedtejoekedimmie saemien gïelen sisnjelen ¶ Jïjnjh byögkeles suerkieh leah stïeresne guvvesne gosse edtja nænnoestimmieh darjodh mah leah saemien gïelen bïjre. Dovne tjïelth, fylhkentjïelth, fylhkenålmah, direktovraath, deparatemeenth, Saemiedigkie, Reerenasse jïh Stoerredigkie dïedtem utnieh saemien gïeline barkedh. ¶ 12 ¶ Saemiedigkie ¶ Saemielaaken § 3-12 mietie dle Saemiedigkie edtja saemien gïelem Nöörjesne vaarjelidh jïh vijriesåbpoe evtiedidh. Saemiedigkie lea saemiej almetjeveeljeme åårgane, jïh lea dïhte uvtemes eksperte juktie evtiedidh jïh eevtjedh saemien gïelem Nöörjesne. Dannasinie Saemiedigkie iemie laavenjostoeguejmine sjædta jeatjah aktööridie mah aaj saemien gïeline berkieh, dovne nasjovnaale daltesisnie jïh noerhtelaanti/gaskenasjovnaale daltesisnie. Laavenjostoe maahta dovne byjjes årrodh, goh laavenjostoelatjkoeh, jallh ovbyjjes goh rååresjimmietjåanghkoeh jallh plearoeh. Aamhtesinie mah leah saemien årroji bïjre, dle voernges åejvieladtjh Saemiedigkine råårestellieh. ¶ Fïerhten jaepien Saemiedigkie guektiengïelevierhtieh tjïeltide jïh fylhkentjïeltide joekede mah leah meatan saemien gïelen reeremedajvesne. Daah vierhtieh åajvahkommes juhtieh dejtie lissiemaaksojde mejtie tjïelth jïh fylhkentjïelth utnieh, jis edtjieh buektiehtidh guektiengïeleldh dïenesjh vedtedh. Lissine dle Saemiedigkie ryöktesth dåarjoem vadta saemien gïelejarngide. Dan åvteste vaenie vierhtieh Saemiedigkien budsjedtesne, dle ij leah buektiehtamme vielie goh 5-600.000 kråvnah vedtedh fïerhten gïelejarngese daan mearan. Dan åvteste vierhtieh åajvahkommes gïehteldæmman juhtieh, dle gïelejarngh prosjektevierhtieh daarpesjieh juktie gïeleevtiedimmine gïehtelidh. ¶ Juktie eevtjedh jïh lissiehtidh åtnoem saemien gïeleste, dle Saemiedigkie gellie jaepieh vierhtieh bæjhkoehtamme gïeleprosjektide. Dåarjoeöörnegen ulmiedåehkie lea saemien årrojh. Akte stoerre lissiehtimmie ohtsemelåhkosne orreme daejtie vierhtide, jïh veanhtede daate vielie læssene. Daate vuesehte gaajh daerpies gïeleråajvarimmiejgujmie saemien siebriedahkesne. Hijven jienebh ohtsemh åarjelsaemien dajveste båeteledtieh, jïh tjuara aaj krööhkestidh Divtasvuodnan tjïelte lea dej tjïelti gaskem reeremedajvesne, mij prosentesne dåarjoem åådtjeme jeenjemes ohtsemidie, boelhken 20082010. Vaenie ohtsemh saemien jienebelåhkoedajvijste Finnmarhkesne båetieh. ¶ Saemiedigkie aktem vuarjasjimmiem aalkeme dejstie dåarjojste gïeleprosjektide, mej bïjre tjuara syökedh. Mijjieh sïjhtebe daejredh mejtie gïeleprosjektevierhtieh saemien gïelem eevtjieh, mejtie saemien gïeleåtnoem lissiehtieh, jïh mejtie dåarjoeöörnege saemien årroejidie jaksa. Mijjieh aaj veanhtadibie aktem guvviem åadtjodh guktie dåarjoedåastojh dåarjoem nåhtadieh, jïh guktie öörnege reeresåvva. Vuarjasjimmie edtja dej dåarjoej bïjre årrodh mah Saemiedigkie gïeleprosjektide vadteme boelhken 2007-2011, jïh sæjhta gaervies årrodh 2013 aalkoelisnie. ¶ Sijjienommelaaken § 11 Saemiedægkan faamoem vadta konsulenth nammoehtidh saemien sijjienommide. Nommekonsulenth dam faageles dïedtem utnieh raeriestidh magkeres tjaelemevuekieh mejtie edtja byögkelesvoetesne nåhtadidh. ¶ Saemien gïelejarngh ¶ Daan biejjien 11 saemien gïelejarngh mah maadthdåarjoem Saemiedigkeste åadtjoeh; Sámi gïella- ja kulturguovddáš Porsangusne, Isak Saba guovddáš Unjargesne, Deanu gïellagáddi Deatnusne, Álttá sámi gïellaguovddáš i Altesne, Sámi gïellaguovddáš Gáivuotnesne, Gáisi gïellaguovddáš Tromsøsne, Ástavuona gïellagoahtie Lobátesne, Várdobáiki i Evenaššesne (Evenes), Árran julevsáme guovdasj Divtasvuodnesne, Gïelem nastedh Snåasesne og Aajege gïele- jïh maahtoejarnge Röörosesne. Saemiedigkieraerie lea budsjedtesne 2013 raeriestamme Gïeleaernie Raavrevijhkesne, jïh Storfjord gïelejarnge ryöktesth dåarjoem Saemiedigkeste åadtjoeh 2013 raejeste. Voenges byjresh leah skraejriem vaalteme gïelejarngh tseegkedh juktie saemien gïelem jealajidh. Saemien gïelejarngh leah joekoen vihkeles jïh leah stoerre viehkie lïerehtimmesne, jïh ihke saemien gïelh edtjieh våajnoes jïh nænnoesåbpoe sjïdtedh voengesne. ¶ 13 ¶ Departemeenth ¶ Kultuvredepartemeente dam bijjemes dïedtem åtna haamoedidh, toelhkestidh jïh gïelepolitihkeles ulmieh Nöörjesne buektedh. Orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoedepartemeente (ORD) dïedtem åtna saemielaaken gïelenjoelkedassh reeredh, jïh reerenassen barkoem iktedidh dejnie europejen sjïehtedimmine regijovne-jallh unnebelåhkoegïelide. Dej akte jïjtse dåarjoepåaste saemien gïeleråajvarimmide. Gaajhkh departemeenth edtjieh lissine gïelepolitihkeles tsiehkieh krööhkestidh gosse haamoedieh jïh tjïrrehtieh sijjen sektovrepolitihkem. ¶ Barkoe- jïh ektiedimmmiedepartemeente dahkoesoejkesjem saemien gïelide böökti 2009. Dam darjoeji rååresjimmesne Saemiedigkine jïh jeatjah departemeentigujmie ektine. Dïhte bijjemes ulmie dahkoesoejkesjinie lea sjïehteladtedh akten jearsoes båetijen aajkan dejtie saemien gïelide Nöörjesne. Dahkoesoejkesje 5 jaepieh ryöhkoe, jïh vihteste gïeh dïedtem utnieh råajvarimmide tjïrrehtidh mah leah nænnoestamme soejkesjisnie, daan nuelesne guktie råajvarimmie öörnesåvva jïh gie maaksa. ORD iktedimmiedïedtem åtna soejkesjen åvteste. Saemiedigkien leah dïedte jïh meatandïedte gellie råajvarimmiej åvteste. Fïerhten jaepien soejkesjem orrestahta. ¶ Fylhkenålma ¶ Dastegh akte åårgane ij nænnostimmide saemielaaken gïelenjoelkedassine jeakedh, dle dïhte maahta, man bïjre aamhtese ryöktesth lea, dam laejhtedh. Fylhkenålma lea klååkemeåårgane klååkojde mah leah tjïelten jallh fylhkentjïelten åårgani bïjre. ¶ Tjïelth jïh fylhkentjïelth ¶ Tjïelti barkoe lea joekoen vihkeles juktie saemien gïelem eevtjedh, gaajhkine dajvine gusnie saemieh årroeh. Dïedte saemien gïelen åvteste leah joekehts dejtie tjïeltide mah leah saemien gïelen reeremedajven sisnjelen jallh ålkolen. ¶ Saemien gïelen reeremedajvesne 9 tjïelth daan biejjien: Kárásjohke, Guovdageaidnu, Deatnu, Porsangu jïh Unjárga Finnmarhkesne, Gáivuotna jïh Loábat Tromsesne, Divtasvuodna Nordlaantesne jïh Snåase Noerhte-Trööndelagesne. Lissine aaj Finnmarhke, Tromse, Nordlaante jïh Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelth meatan reeremedajvesne. 2013 raejeste aaj Raavrevijhken tjïelte Noerhte-Trööndelagesne meatan reeremedajvesne. ¶ Saemien jïh nöörjen edtjieh seammavyörtegs årrodh reeremedajvesne, saemielaaken 3. kapihtelen mietie. Daate sæjhta jiehtedh årrojh mah daejnie tjïeltine årroeh vijriedamme reaktah utnieh saemien nåhtadidh gosse byögkeles åårganigujmie govlehtellieh, jïh tjïelti akte sjïere dïedte dïenesjh jïh bïevnesh saemien gïelesne faalehtidh. ¶ Gosse akte tjïelte meatan sjædta reeremedajvesne dle aaj fylhkentjïelte meatan sjædta. Fylhkentjïelth dah seamma dïedth utnieh goh tjïelth reeremedajvesne. ¶ Saemieh mah reeremedajven ålkolen årroeh, eah dah seamma reaktah utnieh saemien nåhtadidh jallh reaktam dïenesjh åadtjodh saemien gïelesne, gosse byögkelesvoetine govlehtellieh. Maaje dle skïemtjije- jïh utnijereaktalaake vihteste saamastallije almetjen reaktah bïevnesh åadtjodh saemien gïelesne, men laake oktegh ij leah nuekies juktie gorredidh saamastallije skïemtjijh åadtjoeh saemiestidh gosse healsoedïenesjinie govlehtellieh. ¶ Ööhpehtimmielaake reaktam vadta saamastallije maanide jïh noeride, lïerehtimmiem saemiengïelesne åadtjodh skuvlesne, men gaertjiedimmieh laakesne jïh dæjpeles haestemh aktem hijven faalenassem heerredieh gaajhkide maanide. Gaajhkh tjïelth soejkesje- jïh bigkemelaaken tjïrrh, dïedtem utnieh sijjen barkoem soejkesjidh guktie dah eatnemevåaromem gorredieh saemien kultuvrese, jieliemasse jïh ¶ 14 ¶ siebriedahkejieliedasse, men vaallah daate laake lea nuekies gænnah jis edtja gorredidh saamastalliji reaktam gïelem lïeredh jallh gïelem nåhtadidh. Vuartesjh aaj 2. kapihtelem, Nasjovnaale laakh. ¶ Daajroevåarome ¶ Såemies urrebe dotkemebarkoeh, reektehtsh, salkehtimmieh jïh vuarjasjimmieh gååvnesieh saemien gïelen bïjre siebriedahkesne. Dennie vijriesåbpoe gïelesoejkesjimmesne jïh politihkehaamoedimmesne dle daajroe daejstie barkojste meatan vaaltasåvva. Læjhkan maahta ånnetji debpelen dohkoe årrodh maam goerehtamme – jïh ij goerehtamme. Dah neebneme barkoeh leah dannasinie joekoen nuhteligs, men ij nuekies goh daajroevåarome gïelepolitihkese. Dannasinie dle daate bïevnese aaj sæjhta dejtie vielie ovbyjjes dååjrehtimmide nåhtadidh aktede vijriesåbpoe suerkeste, jïh naemhtie aktem bööremeslaakan gïelepolitihkem evtiedidh. ¶ Sjïerereektije James Anayasen reektehtse almetjereaktaj jïh vihkielommes frijjevoeti bïjre aalkoealmetjidie, mij bööti 2011, lea akte vihkeles bielie daajroevåaroemistie daan bïevnesasse. Sjïerereektijen reektehtse saemiej bïjre Nöörjesne, Sveerjesne jïh Såevmesne tjuvtjede joekoen dan geerve tseahkan dejtie saemien gïelide. Joekoen julev- jïh åarjelsaemien neebnesåvva goh håvhtadihks gïelh. ¶ Ibie eevre veele daejrieh man jïjnjh almetjh mah maehtieh soptsestidh, tjaeledh, lohkedh jallh guarkedh saemien daan biejjien. Dïhte aajnehke vuekie aktem vihties taallem åadtjodh, lea gaajhkesidie Nöörjesne gihtjedh. Dejpeli raaktan dam darjoeji almetjeryöknemi tjïrrh. Daelie almetjeryöknemigujmie orrijamme viehkine goeredievhtemistie, jïh dan gaavhtan ij vielie gåaredh daejredh man jïjnjh almetjh mah saemiestieh naemhtie. ¶ Dïhte statistihkeles materijale maam mijjieh daelie utnebe lea læstoeh mah vuesiehtieh man gellie maanagïertemaanah jïh skuvlelearohkh mah saemien gïelefaalenassem åadtjoeh. Reektehtse Samiske tall forteller 5 (Saemien taallh soptseste 5) jaepeste 2012, evtiedimmiem vuesehte 2005 raejeste 2011 raajan. Taallh vuesiehtieh maanalåhkoe saemien faalenassine maanagïertesne ånnanamme, 925 maanijste 823 maanide. Jaepien 2011 lij 940 maadthskuvlelearohkh saemien voestesgïeline, akte ovrehte 6 % ånnanimmie skuvlejaepien 2005/2006 mænngan. Maadthskuvlelearoehkide saemien mubpiengïeline taalle lij 1213, akte 41 % ånnanimmie mænngan Maahtoelutnjemem sjïehtesji jaepien 2006. Jåarhkeskuvlen statistihke vuesehte 267 learohkh saemien voestesgïeline utnin faagegievlesne skuvlejaepien 2011/2012, akte 41 % lissiehtimmie 2008/2009 mænngan. Seamma tïjjen dle learohkelåhkoe saemien mubpiengïeline læssani, 152 learoehkijste 206 learoehkidie. ¶ Jaepien 2000 dle dan aejkien Saemien gïeleraerie aktem goerehtimmiem tjïrrehti mij aerviedi man gellie almetjh mah aktene jallh mubpene daltesisnie saemien meehtin Nöörjesne. Reektehtse goerehtimmeste aaj buerkiesti guktie saemien åtnasovvi ovmessie siebriedahketsiehkine. Vïjhte jaepieh mænngan dle Torkel Rasmussen aktem goerehtimmiem darjoeji åtnoen bïjre noerhtesaemien gïeleste Nöörjesne jïh Såevmesne, jïh dïhte aerviedimmieh gïeleutnijelåhkoen bïjre darjoeji. Gåabpegh daah goerehtimmieh vihtiestieh medtie 25 000 saemiengïeleldh almetjh Nöörjesne. Dah leah saemiengïeleldh dejnie goerkesinie dah unnemes buektiehtieh aktem sïejhme soptsestimmiem saemien gïelesne dåeriedidh. ¶ Nordlandsforskning jïh Norut Alta leah stillemen mietie Saemiedigkeste, Orrestehteme-, reereme- jïh gærhkoedepartemeenteste (ORD) jïh Maahtoedepartemeenteste (MD) Saemien gïelegoerehtimmiem 2012 tjïrrehtamme. Goerehtimmien åssjele lij daejredh man gellie mah aktem dejstie saemien gïelijste haalvoeh njaalmeldh jïh tjaaleldh, mennie aalterisnie dah, gåessie gïelem nåhtadieh jïh mennie mieresne saemien gïele åtnasåvva ovmessie tsiehkine. ¶ Saemien gïelegoerehtimmie 2012 vuesehte joekoen stoerre joekehtsh gïelemaahtojne, åtnoesijjine jïh ¶ 15 ¶ gïelevuajnojne, dovne gïeli gaskem jïh ovmessie bieline laanteste. Gïele nænnoes reeremedajvesne Finnmarhkesne jïh Divtavuodnesne jïh sagki viesjiehtåbpoe Loabátesne, Gáivuotnesne jïh Snåasesne. ¶ Njaalmeldh gïele lea veaksahkommes dej båarasommes almetji luvnie. Dah eah gïelide dan jiïnjem pleenth, men eah leah dan væjkele tjaeledh jïh lohkedh. Dah noerh leah væjkalåbpoe lohkedh jïh tjaeledh saemien, men dej akte viesjiehtåbpoe njaalmeldh gïele. ¶ Vååjnoe goh saemien jeenjemes hïejmesne, aalkoejielieminie jïh lïerehtimmiesuerkesne åtnasåvva. Vååjnoe goh maanagïerte jïh skuvle aktem sagki stuerebe råållam gïeleevtiedimmesne utnieh goh aarebi. Muvhtene lehkesne dle skuvle dïhte aajnehke sijjie gusnie saemien åtnasåvva. ¶ Goerehtimmie aaj vuesehte jïjnjh almetjh tuhtjieh dah ånnetji saemien maehtieh, men ij goh nuekies juktie doestedh gïelem nåhtadidh. Vuajna aaj jeenjesh sijhtieh viele saemien lïeredh. Dej gaskem akte stoerre nuepie gååvnese gïeleutnijelåhkoem lissiehtidh. Jearsoes mierieh guktie jienebh duestieh aelkedh saemien nåhtadidh, jïh buerebe nuepieh gïelelïerehtimmiem åadtjodh, sijhtieh vihkeles tjoevtenjebaakoeh årrodh jis edtja skreejredh dejtie aelkedh saemiestidh. ¶ Gïelegoerehtimmien 2012 mietie, dle vaanoe lïerehtimmiefaalenassijste saemien gïelesne dïhte daamtajommes fåantoe mannasinie learohkh eah lïerehtimmiem åadtjoeh saemien gïelesne daan biejjien, jalhts reaktah utnieh. Vååjnoe goh dah bïevnesh, mejtie eejhtegh reaktan bïjre saemien gïelelierehtæmman åadtjoeh, leah gaajh jeereldihkie. Daejrebe låhkoe maadthskuvlelearohkijstie mej saemien voestesgïeline lea naa jiebne, men låhkoe learohkijstie mej saemien mubpiengïeline, ånnene. Saemiedigkie dam tjarke ååktoe, jïh dan åvteste Saemiedigkiebïevnesisnie lïerehtimmien jïh ööhpehtimmien bïjre, aktem ållesth tjïrrehtimmiem bieljelamme laakijste jïh mierijste, mah saemien lïerehtimmiem stuvrehtieh. ¶ Reektehtse, «Langs lange spor – om samisk forskning og høyere utdanning» (Butenschøn-moenehtsen salkehtimmie), tjïerteste vihkeles saemien dotkemegïeline evtiedidh, jïh vihteste dotkemeinstitusjovnh tjuerieh daejredh dej lea dïedte kuvsjefaalenassh saemien gïelesne evtiedidh gaajhkine daltesinie. Vijriesåbpoe dle reektehtse tjïerteste dåårrehtimmie saemien jollebe ööhpehtæmman jïh dotkemasse aareh aalka – maanagïertesne, maadthskuvlesne jïh jåarhkeskuvlesne. Saemiedigkie aaj sïemes moenehtsinie mij veanhta saemiengïeleldh dotkeme lea vihkeles jis edtja aktem saemien faagegïelem evtiedidh, jïh faagegïele lea akte bielie saemien gïeleevtiedimmeste, goh akte ållesth, jïh dan tjïrrh akte siebriedahkeguedtije gïele. ¶ Vååjnoe geerve maehteles saemiengïeleldh barkijh skååffedh Healsoe- jïh sosijaalesuarkan, aaj saemien gïelen reeremedajvesne. Maahta aaj faalenassem joekehtslaakan dååjredh; healsoedïenesje åtna satne aktem hijven saemien faalenassem sjïehteladta, mearan utnijh eah dam tuhtjh. Saemiengïeleldh almetjh eah leah madtjeles healsoedïenesjigujmie juktie dah tsagkesh dååjrieh goerkesadtedh. Bielelen vihtiestimmiem dan bïjre utnedh, dle maahta ussjedidh jeatjah suerkieh goh pollise, reaktasuerkie jïh kriminalehokse aaj maehtieh plearoeh tsiehkieh utnedh, dan åvteste gïele- jïh kultuvremaahtoe fååtese. ¶ Joekoen daerpies aalkoelïerehtimmine saemien gïelesne geerve almetjidie. Gïelegoerehtimmie vuesehte almetjh lïerehtimmiem sijhtieh jïjtse voengesne, jïh lissine byöroe soptsestimmiedåehkieh jallh jeatjah sijjieh utnedh gusnie maahta saemiestidh. Gïeleguedtijh akte stoerre vierhtie mij fer vaenie gïelelierehtimmesne åtnasåvva, dovne maanide jïh geerve almetjidie. ¶ Daerpies vielie daajroem utnedh guktie lea saemien gïelen bïjre, dan åvteste dïhte vihkeles gïelesoejkesjimmien gaavhtan. Juktie dagkeres daajroem åadtjodh dle daerpies daamtaj goerehtalledh guktie lea gïeline. Vuesiehtimmien gaavhtan dle aerpievuekien jielemh akte vihkeles gïelesijjie orreme gusnie gïele nænnoes orreme. Men mijjieh vaenie vihtiestimmiem utnebe guktie gïeline daejnie jielieminie daan biejjien. ¶ 16 ¶ Vuajna dïhte byögkeles dïenesjefaalenasse saemiengïeleldh almetjidie ij leah nuekies, jïh jienebh jiehtieh dah eah leah madtjeles. Gïelegoerehtimmie 2012 vihteste annje gaajh daerpies faagealmetjigujmie saemien gïelemaahtojne. Norut Alta lea stillemen mietie ORD’ste, aktem goerehtallemem tjïrrehtamme dehtie saemien perspektijveste tjïeltesuerkesne. Daate goerehtalleme aaj vuesehte ij naan tjïelth ållesthlaakan aktem saemien perspektijvem våaromasse bïejeme tjïelten barkosne. Vaallah dejnie tjïeltine gænnah gusnie saemien gïele akte biejjieladtje gïele, dan jïjnje tjaaleldh saemien åtnasåvva. Saemien jïh nöörjen eah leah mïrrestalleldh goh reeremegïelh, jïh jïjnje dehtie aamhtesegïetedimmeste jïh soejkesjebarkoste lea ajve nöörjen gïelesne. Jïjnjh tjïelth aaj dååjrieh vaenie almetjh saemien gïelesne govlehtellieh, jïh reektehtsen mietie dle daate vuesehte annje almetjh eah saemien dååjrh goh akte byjjes jallh byögkeles gïele. ¶ Saemien gïelegoerehtimmie 2012 vuesehte laavenjostoe gaskem tjïelth, gïelejarngh, jeatjah saemien institusjovnh jallh siebrieh leah vihkeles jis edtja saemien gïelebarkoem eadtjoestidh. Akte haesteme gosse ij guhte aktem bijjemes dïedtem åtna aelkedh jïh iktedidh dagkeres laavenjostoem. ¶ Stillemen mietie Saemiedigkeste dle Norut Alta jaepien 2012 aktem vuarjasjimmiem tjïrrehtamme dejstie saemien gïelejarngijste mah maadthdåarjoem Saemedigkeste åadtjoeh. Saemien gïelejarngh leah tseegkesovveme joekehts boelhkine, jïh joekehtslaakan evtiesovveme, ovmessie saemien byjresinie. Daate sæjhta jiehtedh haestemh leah joekehts dajveste dajvese, guktie edtja saemien gïelem eevtjedh. Gïelejarngh ovmessie haestemh utnieh dovne öörnedimmine, ekonomeles vierhtiejgujmie jïh barkijh dåårrehtidh gïele- jïh kultuvremaahtojne. ¶ Dah ellen jeenjemes gïelejarngh gïelekuvsjh utnieh goh akte sijjen vihkielommes tsegkijste, jïh dej minngemes jaepiej dle kuvsjide bueriedamme, juktie dah maahtoem vedtieh studijepoengigujmie. Gïelejarngh aaj jïjnjh kultuvrelle jïh identiteetesjugneden darjomh utnieh, gusnie gïele vielie jallh vaenebe åtnasåvva. Jeatjah darjomh maehtieh jarngeste jarnegese jeerehtidh, goh barkoe maanaj jïh noeri vööste skuvlen jïh maanagierten sisnie jïh ålkolen, maajhööhpehtimmie, tjöönghkeme jïh vihtiestimmie aerpievuekien daajroste. ¶ Norut Altan vuarjasjimmiereektehtse gellie raeriestimmieh råajvarimmide buakta, juktie gïelejarngi barkoetsiehkieh bueriedidh. Vuesiehtimmien gaavhtan lissiehtamme beetnehdåarjoe gïehteldæmman, jïh ihkuve beetnehdåarjoem gïelekuvsjide sjïehtesjidh. Dellie lij sïjhteme aelhkebe årrodh barkijh gïelemaahtojne dåårrehtidh jïh utniehtidh. Aaj vihkeles dam aerpievuekien daajroem ribledh mij annje gååvnese dejnie dajvine gusnie gïelejarngh sijjen barkojne gïehtelieh. Gïelejarngh byöroeh aaj vierhtieh nåhtadidh juktie vuekieh sjïehtesjidh mah utniji madtjelesvoetem möölieh, jïh eadtjohkelaakan jïh voerkeslaakan dovne kaarrh jïh nyjsenæjjah dåårrehtidh gïelejarngi darjoemidie. Raereste aaj akte aevhkie jis gïelejarngh maehtieh vielie våajnoes sjïdtedh, aaj dej saemien byjresi ålkolen. Akte raeriestimmie lea kuvsjh faalehtidh saemien gïelesne jïh kultuvresne jeatjah ulmiedåhkide sov dajvesne. Reektehtse akte vihkeles våarome Saemiedigkien laavenjostosne gïelejarngigujmie. ¶ Daarjoe ovmessie gïeletsiehkiej bïjre ¶ Guktie lea saemien gïeline Nöörjesne daan biejjien lea naa joekehts dejnie ovmessie siebriedahketsiehkine. Dan åvteste maahta geerve årrodh tjåenghkies strategijh gaavnedh. Tjuara dannasinie vuartasjidh guktie gïeletsiehkie lea dennie sjyöhtehke gïeledajvesne, jïh destie strategijh gaavnehtidh. Destie maam mijjieh saemien gïeletsiehkien bïjre daejrebe daan biejjien, dle maahta nuhteligs årrodh govhte joekehts tsiehkieh vuartasjidh: ¶ 17 ¶ Noerhtesaemien jienebelåhkoedajve ¶ Noerhtesaemien jienebelåhkoedajve lea tjïelth Finnmarhkesne mah leah meatan saemien gïelen reeremedajvesne. Noerhtesaemien lea dïhte gïele man jeenjemes gïeleutnijh, jïh akte stoerre bielie dejstie reeremedajven sisnjelen orre. Saemien gïele lea aerpievuekien mietie nænnoes orreme daejnie dajvine, jïh lea akte biejjieladtje gïele mij åtnasåvva dovne privaate jïh byögkeles ektiedimmesne. Maahta dam gïeledajvem utnedh goh akte vierhtiedajve saemien gïeleevtiedæmman. ¶ Gïelegoerehtimmie 2012 badth vuesehte dah noerh jiehtieh dah eah dam njaalmeldh gïelem seamma hijven haalvoeh goh dah båarasåbpoeh. Dah aaj vielie nöörjen sopsestieh goh aarebi. Goerehtimmie vuesehte daan biejjien jienebh noerh goh aarebi maehtieh saemien tjaeledh, seamma tïjjen saemien vaenie åtnasåvva goh akte tjaaleldh reeremegïele. Dah båarasåbpoeh jiehtieh dah ojhte aktem ræjhkoes baakoeveahkam utnieh, jïh aerpievuekien saemien terminologijem haalvoeh. Jalhts jïjnjh almetjh saemien haalvoeh daennie dajvesne, dle læjhkan daerpies aktine stuerebe gïelegorredimmiebarkojne jïh voerkesvoetem lissiehtidh saemien gïeleåtnoen bïjre. ¶ Noerhtesaemien unnebelåhkoedajvh ¶ Noerhtesaemien unnebelåhkoedajvh leah mearoedajvh Finnmarhkesne, Tromsesne jïh Nordlaantene gusnie aerpievuekien mietie saemien soptesestamme. Daah dajvh gellie haestemi uvte tjåadtjoeh. Gïele viesjiehtåbpoe desnie goh jienebelåhkoedajvesne, joekoen lea naemhtie dejnie voenine gusnie daaroedehtemepolitihke tjerkebe orreme. Gïele vaenie åtnasåvva biejjieladtje jïh hïejmesne. Gille jallh ij naan sijjieh gusnie maahta saemiestidh, jïh gille lïerehtimmienuepieh. Saemien gïele ij leah dan våajnoes, jïh vuelehks staatusem åtna. Daejnie dajvine tjuara dannasinie saemien gïelem eevtjedh lïerehtimmien tjïrrh, sijjieh tseegkedh gusnie saemiestidh, vierhtiealmetjh dåårrehtidh jïh saemien gïelem buerebelaakan våajnoes darjodh. ¶ Muvhth tjïelth daejnie dajvine leah saemien gïelen reeremedajvesne. Almetjh daejnie tjïeltine stuerebe reaktah utnieh lïerehtimmiem åadtjodh jïh saemien nåhtadidh, goh almetjh reeremedajven ålkolen. Men daesnie akte haesteme dan åvteste daah tjïelth maahtoem jïh vierhtieh fååtesieh juktie krievemidie illedh. Tjïelth reeremedajven ålkolen gaertjiedamme dïedth utnieh faalenassen bïjre saemien gïelesne. Åejviehaesteme daesnie lea sjïehteladtedh ihke årroji reakta lïerehtidh jïh nåhtadidh saemien gïelem illesuvvieh. ¶ Julevsaemien gïeledajve ¶ Julevsaemien gïeledajve lea Ballangen luvhtie noerhtene Saltfjellet gåajkoe åarjene. Daate akte naa onne geografeles dajve mij nuepieh vadta råajvarimmieh ektesne juhtedh, jïh akte lïhke laavenjostoe dej ovmessie aktööri gaskem. Jïjnjh saemieh mah julevsaemien soptsestieh Divtasvuodnan jïh Hamarøyen tjïeltine Nordlaantesne årroeh. Gïelesertiestimmien gaavhtan boelvi gaskem dle akte aevhkie gellie saemieh seamma sijjesne årroeh. ¶ Gïelegoerehtimmie 2012 vuesehte jïjnjh dejstie daan beajjetje eejhtegijste gaskem 30 jïh 40 jaepieh, eah saemien maehtieh. Dellie geerve sjædta gïelem sertiestidh eejhtegijstie maanide. Men maanah nuepiem åådtjeme julevsaemien lïeredh saemien maanagïertesne, jïh daelie jienebh voestes- jallh mubpiengïelelearohkh maadth- jïh jåarhkeskuvlesne. Gïelegoerehtimmie vuesehte julevsaemien gïele aktem nænnoes dåarjoem åtna maanagïerten jïh gïelejarngen tjïrrh, Arran julevsaemien jarngesne. Maanagïerte lea væjkele orreme learohkh saemiengïeleldh klaasside dåårrehtidh maadthskuvlesne Dragesne, jïh vijriebasse saemienööhpehtæmman jåarhkeskuvlesne. ¶ 18 ¶ Ij leah dan jeenjesh mah julevsaemien soptsestieh goh noerhtesaemien. Gosse dan gille gïeleutnijh dle dïhte dam julevsaemien gïeletsiehkiem tsevtsie. Juktie dan gille gïeleutnijh julevsaemien gïeledajvesne dle tjïelkelaakan vuajna saemiengïeleldh vierhtieh fååtesieh. Juktie julevsaemien gïelem eevtjedh dle Divtasvuodnan tjïelte aktem vihkeles råållam åtna, juktie dïhte lea aajnehke tjïelte julevsaemien dajvesne mij lea saemien gïelen reeremedajvesne. Saemiedigkie vuajna daerpies tjïelth jïh saemien institusjovnh julevsaemien dajvesne aktem lïhkebe laavenjostoem utnieh. ¶ Åarjelsaemien gïeledajve ¶ Åarjelsaemien dajve akte geografeles stoerre dajve, Saltfjellet luvhtie noerhtene Elgåen gåajkoe åarjene. Jienebh fylhkh jïh gellie tjïelth leah daennie dajvesne. Daan biejjien ij leah naan stuerebe voenges siebriedahke gusnie åarjelsaemien lea dïhte stööremes biejjieladtje gïele. Daate maahta akte heaptoe årrodh gïelesertiestimmesne. Men gïeleutnijh gaskesem utnieh stoerre viermine slïektigujmie jïh jielemen tjïrrh, jïh gosse naemhtie dle gïele gaajh vihkeles sjædta goh identiteeteguedtije. ¶ Dïhte stoerre geografeles dajve dorje guktie åarjelsaemien gïele lea aktene eevre sjïere tsiehkesne gosse edtja gïeleråajvarimmieh, dïedtejoekedimmiem, lïerehtimmiefaalenassh jïh vierhtieh iktedidh. Jïjnjh byögkeles suerkieh leah stïeresne dej nænnoestimmiej bïjre mah leah åarjelsaemien gïelen bïjre, jïh dannasinie daerpies aktine tjïelkebe dïedtejoekedimmine dej gaskem. Sæjhta vihkeles årrodh naaken aktem bijjemes dïedtem åarjelsaemien gïelen åvteste åtna, jïh dïedtem åtna gïeleråajvarimmieh iktedidh. Daennie dajvesne akte stoerre haesteme maahtoe saemien gïelesne jïh kultuvresne fååtese byögkeles reeremisnie, jïh ihke tjuara jïjnjh ovmessie institusjovnigujmie råårestalledh. ¶ Åarjelsaemien gïele aktene jieliehtimmieprosessesne orreme, jïh daelie daamtaj jienebh maanah mah lïerehtimmiem åadtjoeh åarjelsaemien gïelesne. Åarjelsaemien ij leah læjhkan akte biejjieladtje gïele gellene lehkesne, jïh vaenie nuepieh saemien gïelem soptsestidh. Gille sijjieh gusnie åarjelsaemien nåhtadidh, jïh stoerre vaanoe vierhtiealmetjijstie. ¶ Luvliesaemien jïh pijtesaemien gïeledajve ¶ Luvliesaemien lea aerpievuekien mietie soptsesovveme daaletje Åarjel-Varangeren tjïeltesne Nöörjesne, lissine dejtie baalte dajvine Russlaantesne jïh Såevmesne. Pijtesaemien lea aerpievuekien mietie soptsesovveme bieline Nordlaanten fylhkesne jïh baalte dajvine sveerjen raastebielesne. ¶ Luvliesaemien jïh pijtesaemien jïjtjemse dejstie jeatjah saemien gïelijste joekehtieh, uvtemes dan åvteste gaajh vaenie gïeleutnijh dejnie aerpievuekien dajvine Nöörjesne. Ij naan maadthskuvle Nöörjesne lïerehtimmiem faalehte daejnie göökte gïeline, jïh ij naan maanagïerte gusnie daejtie gïelide soptseste. Pijtesaemien ij naan standardiseradamme staeriestjaelemem utnieh, jïh dannasinie geerve gïelem tjaeliemisnie nåhtadidh. Luvliesaemien jååhkesjamme staeriestjaelemem åtna, jïh skuvlh såevmien raastebielesne lïerehtimmiem vedtieh luvlesaemien gïelesne. Juktie gåabpegh gïelh aktem vihties gïelebyjresem utnieh dejnie baalte raastedajvine, dle vihkeles aktine laavenjostojne laanteraasti rastah, juktie daejtie göökte saemien gïelide Nöörjesne skreejrehtidh. ¶ Jis edtja pijtesaemien jïh luvlesaemien eevtjedh, dle badth daerpies såemies betniebarkoem darjodh, goh daan beajjetje gïeletsiehkiem vihtiestidh jïh goerehtalledh. Dam maahta bööremeslaakan darjodh akten laavenjostoen tjïrrh voenges byjresi jïh institusjovni gaskem mah gïelefaageles maahtoem utnieh. Maahta ajve gïelebarkojne lyhkesidh jis voenges siebriedahkh aaj leah sïemes dan bïjre. Saemiedigkien vihkielommes strategije dennie vijriesåbpoe barkosne pijtesaemien jïh luvlesaemien gïeline, sjædta dannasinie govledh maam pijtesaemieh jïh luvliesaemieh Nöörjesne jïjtje sijhtieh prijoriteradidh gïelebarkosne. Akte laavenjostoe Saemiedigkien, voenges saemiesiebriej jïh dej göökte institusjovni gaskem, Duoddará ráffe jïh Østsamisk museum, sæjhta iemie årrodh. ¶ 19 ¶ Saemien staarine ¶ Ahkedh jienebh saemieh dejstie aerpievuekien saemien årromedajvijste juhtieh. Joekoen dah stoerre staarh jïjnjh saemieh dåastoeh. Daate akte eevre orre tsiehkie saemien gïelese, akte tsiehkie mij aktem jïjtse strategijem kreava. ¶ Daelie juhtieminie dejstie aerpievuekien saemien dajvijste Nöörjesne staari gåajkoe, mearan juhteme dajvi gåajkoe lea daamtajåbpoe ålkoelaantijste. Dastegh edtja saemien boelveste boelvese sertiestidh båetijen aejkien, dle sjædta daerpies orre institusjovnh jïh orre vuekiem tseegkedh dejnie staarine gåabph (jïjnjh) saemieh juhtieh. Mijjieh daejrebe vuesiehtimmien gaavhtan Cymru’ste/ Wales, dah krööhkieh dam olkese- jïh sïjsejuhtemem mij lea dejnie aerpievuekien dajvine gusnie kymriske soptseste, gosse gïelesoejkesjimmine gïehtelieh. Åejviehaesteme gosse saemien akte unnebelåhkoegïele staarine sjædta, jïh aerpievuekien sijjieh eah gååvnesh gusnie gïelem nåhtadidh. Dan åvteste daerpies ahkedh jienebh gïelesijjiejgujmie jïh lïerehtimmienuepiejgujmie staarine. ¶ Fïereguhten tjïelten lea dïedte sjïehteladtedh ihke nuepie sjædta lïerehtimmiem åadtjodh jïh saemien gïelem evtiedidh, jïh dannasinie dle maahta debpelen dohkoe sjïdtedh mah faalenassh mah vadtasuvvieh fïerhtene tjïeltesne. Saemiedigkie staaretjïeltigujmie Alta, Tromsø jïh Oslo laavenjostoelatjkoej bïjre govlehtalleminie, juktie saemien gïelem jïh kultuvrem eevtjedh. Daate hijven, seamma aejkien goh dagkerh latjkoeh eah sïjhth saemien årroejidie daejnie staarine dejtie seamma reaktide vedtedh, mejtie almetjh saemien gïelen reeremedajven sisnjelen utnieh. Dannasinie daerpies årroji nuepieh jïh reaktah eevtjedh, guktie dah åadtjoeh saemien staarine nåhtadidh. ¶ Daajroe byögkeles saemien gïelesoejkesjimmien bïjre ¶ Dïhte stööremes dahkoe maam nöörjen åejvieladtjh leah dorjeme byögkeles saemien gïelesoejkesjimmien sisnjelen, lij saemielaaken gïelenjoelkedassh nænnoestidh 1990, jïh saemien gïelen reeremedajvem sjïehtesjidh 1992 raejeste. Saemielaaken gïelenjoelkedassh jïh öörnege aktine sjïere reeremedajvine leah vihkeles dïrregh gosse edtja gïelem eevtjedh. Tjuara daejtie dïrregidie nåhtadidh. ¶ Jaepien 2000 NIBR Altesne aktem utnijegoerehtimmiem guektiengïeleldh dïenesji bïjre darjoeji saemien gïelen reeremedajven sisnjelen. Daate goerehtimmie vuesehte guktie lij stoerretjuetiemålsomen. Saemien instituhte aktem vuarjasjimmiem saemielaaken gïelenjoelkedassijste tjïrrehti 2006/2007. Kultuvre- jïh gærhkoedepartemeente lij daam vuarjasjimmiem dongkeme. Vuarjasjimmie vihteste saemielaaken gïelenjoelkedassh leah hijven orreme saemien gïelen staatusen gaavhtan, jalhts stoerre jeerehtsh guktie laakem tjïrrehte. Ij leah dan hijven tsiehkieh saemien gïelese reeremedajven ålkolen, jïh vuarjasjimmie vihteste reeremedajve tjuara væjranidh. Vuarjasjimmmie aaj raeriesti aktem ”jealajimmiemoenehtsem” tseegkedh saemien gïelide, juktie laake oktegh ij leah nuekies jis edtja saemien gïelem jealajidh dejnie dajvine gusnie gïele håvhtadihks daan biejjien. ¶ Wencke Brennan gærja Samene i rettssystemet jaepeste 2005 orre daajroem buakta guktie reaktasuerkie Finnmarhkesne saemien gïelem nåhtede, jïh guktie saemieh daam dååjreme. Jeatjah stuerebe barkoeh leah dorjesovveme saemien gïelen jïh gïelesoejkesjimmien bïjre 2000 mænngan, jïh dej gaskem neebnebe Inger Marie Gaup Eiran salkehtimmiem Samisk språk i Norden – Status og domeneutredning jaepeste 2001, jïh Torunn Pettersen jïh Johanne Gaupen salkehtimmie byögkeles saemien bïevnesedïenesjen bïjre, aaj jaepeste 2001. ¶ Saemiedigkie aarebi reektehtsh dorjeme saemien gïelen bïjre siebriedahkesne. Jaepien 2000 raejeste neebnebe dejtie göökte reekehtsidie Saemiedigkien gïeleståvroste, Bruken av samisk språk , jaepijste 2004 jïh 2008, jïh Saemiedigkieraerien bïevnese saemien gïelen bïjre Sámegïella lea čaffat! Samisk er tøft! jaepeste 2004. ¶ 20 ¶ Sveerjen reerenasse aktem byögkeles salkehtimmiem (SOU) böökti jaepien 2006,mij sjïerelaakan dam båetijen aejkien tsiehkiem åarjelsaemien gïelese Sveerjesne digkiedi. Naakede destie maam desnie digkede åarjelsaemien tsiehkien bïjre, maehtebe aaj nöörjen tsiehkide sertiestidh. ¶ Gaajhkh dah barkoeh mah leah bijjielisnie neebneme, jiehtieh maam akt dej dååjrehtimmiej bïjre gïelesoejkesjimmine saemien dajvine dej minngemes luhkie jaepiej, jïh daah tjaalegh leah akte iemie bielie daajroevåaroemistie Saemiedigkiebïevnesasse saemien gïelese. ¶ Daajroe byögkeles gïelesoejkesjimmien bïjre Skandinavijen ålkolen ¶ Saemiedigkie sæjhta sov gïelepolitihkesne aaj lïeredh guktie gïelesoejkesjimmine barkeme jeatjah gelliegïeleldh dajvine. Eeremasth dle dååjrehtimmieh aalkoealmetjijste jïh gïeleldh unnebelåhkojste jeatjah demokrateles staatine mah leah aelhkemes mijjese sertiestidh. ¶ Guktie lea gïeline māori, mij lea aalkoealmetjegïele Aotearoasne/New Zealand, jïh kymriske gïeline Cymru’sne/Wales Stoerrebritannijesne gåarede maam akt lïeredh Saepmesne. ¶ Maehtebe daan sjïekenisnie vuesiehtidh tjaalegasse “Te Kōhanga Reo. Māori Language Revitalization” jaepeste 2001, jïh gærjese Welsh in the Twenty-First Century jaepeste 2010. Dennie voestes neebneme barkosne vuejnebe ojhte man vihkeles maanagïerth leah orreme dennie daan mearan læhkoes jieljiehtimmesne gïeleste māori, Aotearoa’sne/ New Zealand. Dennie minngemes barkosne krööhkebe dam iedtjem maam olkese- jïh sïjsejuhteme åådtje, mij daelie aerpievuekien kymriske gïeledajvine Cymru’sne/Wales heannedemine. Daate lea mij akt maam aaj tjuara digkiedidh saemien tsiehkesne. ¶ Dah uvtemes haestemh ¶ Gïele lea ojhte dovne akte privaate jïh akte byögkeles aamhtese. Guktie saemien gïeline sjædta båetijen aejkien lea gidtjh guktie fïereguhte mijjeste saemien nåhtede goh akte iemie govlesadtemegïele, jïh guktie siebriedahke sjïehteladta ihke daate edtja gåaradidh. ¶ Gosse edtja gorredidh, eevtjedh jïh saemien gïelem evtiedidh, dle jïjnjh haestemi uvte tjåådtje mejtie Saemiedigkie oktegh ij buektehth loetedh. Daate dovne siebriedahketsiehkiej, dïedtejoekedimmien jïh faamoen bïjre gïelen sisnjelen, jïh hijven mierietsiehkiej bïjre gaajhkine daltesinie siebriedahkesne. Gellien aejkien dle gïelepolitihke orreme fïerhten almetjen reaktan bïjre saemien nåhtadidh, jïh lïerehtimmiem åadtjodh saemien gïelesne. Juktie eevtjedh jïh evtiedidh saemien gïelem guhkiebasse, sæjhta badth daerpies årrodh fokusem utnedh dejtie daerpiesvoetide gïele daarpesje. Juktie gïelen båetijen aejkiem gorredidh, dle eevre daerpies jienebh aelkieh saemien nåhtadidh. Jis edtja Saemiedigkien ulmiem jaksedh jienebh utniji bïjre saemien gïeleste, dle mijjen jïjnjh haestemh mejtie lea daerpies lïhkebe ållermaehtedh. ¶ Dah bijjemes haestemh saemien gïelese: ¶  ¶ Dïedtejoekedimmie jïh faamoe gïelegyhtjelassine ¶  ¶ Saemien gïelen mierietsiehkieh ¶  ¶ Utnijh saemien gïeleste ¶  ¶ Byögkeles reereme ¶ 21 ¶  ¶ Joekehts gïeletsiehkieh ¶  ¶ Tjïelke nuepieh saemien nåhtadidh ¶ Dïedtejoekedimmie jïh faamoe gïelegyhtjelassine ¶ Jïjnjh jïh joekehts aktöörh leah meatan guvvesne gosse saemien gïelen bïjre. Dan åvteste maahta onne kontinuiteete sjïdtedh, iktedimmie råajvarimmijste fååtese, jïh fïereguhte gïeleutnije jueriedisnie sjædta dïedten jïh nuepiej bïjre. Akte dagkeres tsiehkie ij leah maereles gosse edtja saemien gïelem evtiedidh, jïh sæjhta daerpies årrodh aktine tjïelkebe dïedte- jïh råållajoekedimmine. ¶ Saemien gïele lea akte dejstie maadthbiehkijste saemien siebriedahkesne, jïh Saemiedigkie byöroe goh saemiej almetjeveeljeme åårgane, akte tjïelkebe aktööre gïelepolitihkesne årrodh, jïh sagki stuerebe faamoem gïelegyhtjelassine utnedh goh daan biejjien. Saemiedigkien tjïelke faamoe gïelegyhtjelassine lea vihkeles saemien båetijen aejkien gaavhtan. ¶ Daan biejjien Saemiedigkien onne faamoe gïeleevtiedimmiebarkosne siebriedahkesne, jïh onne faamoe byögkeles gïelesoejkesjimmesne. Konsultasjovnelatjkoen tjïrrh dle Saemiedigkie maaje nuepiem åtna aamhtesi bïjre rååresjidh mah leah saemien årroji bïjre, men daate ij leah nuekies juktie saemien gïelen båetije aejkiem gorredidh. ¶ Mierietsiehkieh saemien gïelese ¶ Juktie ekonomeles, reereles jïh almetjen vierhtieh fååtesieh, dle dïhte akte stoerre haesteme gosse edtja saemien gïelem eevtjedh. Gaajhki siebriedahkesuerkiej sisnjeli dle vaanoe gïelemaahtoste dïhte stööremes heaptoe jis edtja nåhtadidh, lïerehtimmiem åadtjodh jïh saemien gïelem evtiedidh. Maahta årrodh dan åvteste dovne njaalmeldh jïh/jallh tjaaleldh gïelemaahtoe fååtese, men aaj faagegïeleldh maahtoe saemiengïeleldh almetji luvnie fååtese. Jis ij hijven mierietsiehkieh utnieh dle visjovnh jïh hijven ulmieh eevtjemen jïh evtiedimmien bïjre saemien gïeleste, sijhtieh onne aarvoem utnedh. ¶ Utnijh saemien gïeleste ¶ Akte dejstie vihkielommes krïevenassijste juktie saemien gïelen båetije aejkiem gorredidh, lea almetjh gååvnesieh mah gïelem nåhtadieh. Gïeleutniji aaltere akte vihkeles faktovre, jïh vihkeles learohkelåhkoe mij lïerehtimmiem åådtje saemien gïelesne, læssene. Daate sæjhta jiehtedh gïelesertiestimmie boelveste boelvese tjuara buerebe sjïdtedh. Jienebh tjuerieh saemien hïejmegïeline veeljedh, eejhtegh tjuerieh saemien voestesgïeline sijjen maanide veeljedh skuvlesne, jïh ij goh unnemes dle gaajhkesh mah sijhtieh, tjuerieh nuepiem åadtjodh saemien lïeredh. Dellie aaj laedtieh tjuerieh nuepiem åadtjodh saemien lïeredh. ¶ Byögkeles reereme ¶ Dan åvteste saemien akte byögkeles gïele, dle byögkeles reereme tjuara vielie saemien nåhtadidh, jïh byögkeles bïevnesh tjuerieh aaj saemien gïelesne årrodh. Daate vihkeles dovne fïerhten almetjen gïelereaktah gorredidh, men aaj gïelem våajnoes darjodh jïh saemien gïelese Nöörjesne aarvoem vedtedh. Saemielaaken gïelenjoelkedassh gorredieh fïerhten almetjen reaktam saemien nåhtadidh, jïh lïerehtimmiem åadtjodh saemien gïelesne såemies geografeles dajvi sisnjeli. Gosse naemhtie dle saemien årrojh joekehts reaktah åadtjoeh saemien nåhtadidh, jearohke gusnie årroeminie. Akte dagkeres joekehtsgïetedimmie ij leah reaktoe gænnah. Siebriedahken evtiedimmie, aktine daamtaj stuerebe låhkoe almetjijstie mah staaride juhtieh, dorje guktie sagki jienebh saemieh orrijieh saemien gïelen reeremedajven ålkolen. Dannasinie daerpies reerememaallem staeriedidh juktie gorredidh fïerhte almetje reaktam åådtje saemien nåhtadidh byögkeles reereminie. ¶ 22 ¶ Joekehts gïeletsiehkieh ¶ Guktie lea saemien gïeline lea joekehts dajveste dajvese. Saemien gïele lea juakeme jienebh gïeline, jïh gaajh joekehts haestemi uvte tjåådtje. Tjuara dannasinie råajvarimmide sjïehtedidh gïeli joekehts daerpiesvoetide. Gosse lea naemhtie dle daajroe jïh bïevnesh daerpies dej ovmessie daerpiesvoeti bïjre, mah leah dejnie ovmessie dajvine. Tjuara dagkeres daajroem skååffedh hijven goerehtallemi jïh analysi tjïrrh. Daan mearan dle ij dagkerh veele goerehtimmieh dorjeme, jïh ij leah buektiehtamme nuekies hijven vihtiestimmiem skååffedh gïeletsiehkien bïjre siebriedahkesne. Daate akte stoerre haesteme gosse edtja saemien gïelem eevtjedh. ¶ Tjïelke nuepieh saemien gïelem nåhtadidh. ¶ Akte stoerre haesteme gosse rïektes nuepieh fååtesieh saemien nåhtadidh, jïh lïerehtimmiem åadtjodh saemien gïelesne. Lissine dan byögkeles åtnose saemien gïeleste, dle daarpesjibie hijven gïelesijjieh saemien gïelese sjïehtesjidh. Juktie aktem lissiehtimmiem åadtjodh saemien gïeleutnijijstie dle tjuara nuepie årrodh saemien nåhtadidh gaajhkine siebriedahken suerkine, jïh iktegisth. Aaj jïjnjh ovmessie saemiengïeleldh faalenassh maanide jïh noeride fååtesieh. ¶ Dah ellen jeanatjommes mah saemiestieh leah funksjovnelle guektiengïeleldh, jeenjesh aaj gelliegïeleldh. Juktie saemien gïelem gorredidh jïh vijriesåbpoe evtiedidh aktene aktengïeleldh domineradamme siebriedahkesne, dle daajroem jïh voerkesvoetem daarpesjibie guktie mijjieh bööremeslaakan maahta sjïehteladtedh saemien gïelem nåhtadidh. Ajve eadtjohkelaakan gïelem nåhtadidh, maehtebe saemien utniehtidh goh mijjen vihkielommes aerpievuekien kultuvrebiehkie, jïh seamma tïjjen gïelem evtiedidh guktie maehtebe gaajhki orre bïjre soptsestalledh mah jaabnan jarkelimmieh sjugnedieh, aaj saemien siebriedahkesne. ¶ Aktene guektiengïeleldh siebriedahkesne gusnie dïhte akte gïele lea akte håvhtadihks unnebelåhkoegïele, dle akte sjïere haesteme aaj dejtie mah jienebelåhkoegïelem soptsestieh, viehkiehtidh guktie unnebelåhkoegïele maahta åtnasovvedh dan jïjnjem goh gåarede. Sæjhta aelhkebe årrodh dejtie guektiengïeleldh almetjidie saemien veeljedh jis akte jienebelåhkoegïeleldh almetje saemien leara, unnemes dan jïjnje goh satne maahta meatan årrodh aktene sïejhme soptsestimmesne. ¶ Barkoesuerkieh ¶ Saemiedigkien åejvieulmie juktie saemien gïelem evtiedidh, lea utnijelåhkoem jïh gïeleåtnoem lissiehtidh. Jis edtja daejtie ulmide jaksedh dle sæjhta daerpies årrodh faamoesuerkieh jïh dïedtejoekedimmiem tjïelkestidh Saemiedigkien jïh reerenassen gaskem. Gïelebïevnese njieljie vihkeles barkoesuerkieh digkede juktie saemien gïelem eevtjedh jïh evtiedidh. Dah leah dïedte saemien gïelen åvteste, mierietsiehkieh saemien gïelese, gïeleutnijh jïh åtnoe saemien gïeleste. ¶ Barkoesuerkie 1: Diedte saemien gïelen åvteste ¶ Saemiedigkie åtna maereles dïedtejoekedimmiem tjïelkestidh Saemiedigkien jïh reerenassen gaskem gosse saemien gïelepolitihkem haamode. Saemiedigkie sæjhta dïedtide guektelen juekedh. ¶ Stoerredigkie jïh reerenasse dïedtem utnieh laaken mietie, gorredidh guktie fïerhte saamastallije almetje reaktam åådtje saemien gïelem nåhtadidh, mearan Saemiedigkie dïedtem åtna saemien gïelem evtiedidh. ¶ 23 ¶ Saemiedigkie dïedtem åtna saemien gïelem evtiedidh ¶ Dan åvteste saemieh edtjieh meatan årrodh jïjtje nænnoestidh gïelen, kultuvren jïh siebriedahkejieleden bïjre, dle Saemiedigkie edtja tjïelke faamoem utnedh gïelepolitihkesne. Saemien gïele lea naakede mij saemieh jïjtje tjuerieh reeredh. Saemiedigkie edtja dïedtem utnedh saemien gïelem evtiedidh, jïh daate sæjhta jiehtedh Saemiedigkien lea dïedte saemien gïelepolitihkem Nöörjesne haamoedidh. Akte dagkeres faamoe lea eevre vihkeles jis edtja saemien gïelen båetije aejkiem gorredidh. St. bïevn. nr. 28 (2007-2008) vihteste, Saemiedigkie, goh tjïrkije saemiej almetjeveeljeme åårganen åvteste, lea saemiepolitihken vihkielommes premissedeallahtæjja. Saemiedigkie tjuara tjïelke faamoem utnedh gaajhkine suerkine mah leah vihkeles dan saemien siebriedahkese. Saemiedigkie åtna saemien gïele lea akte mijjen vihkielommes aarvojste, jïh leah vihkeles gaajhkide saemide. Daerpies aktine ållesth jïh bijjemes gïelepolitihkine, guktie edtja saemien gïelem eevtjedh jïh evtiedidh ovmessie siebriedahkesuerkine. Saemiedigkiebïevnese saemien gïelen bïjre premissh beaja daan barkose. ¶ Dan åvteste dle tjuara akte tjïelke juekeme årrodh dïedte- jïh faamoesuerkeste Saemiedigkien jïh Reerenasse gaskem. Reerenasse dïedtem åtna gorredidh fïerhte almetje reaktam åådtje saemien gïelem nåhtadidh gosse byögkeles reereminie govlesadta, bæjhkoehtidh dovne nöörjen jïh saemien gïelesne, jïh gorredidh byögkeles bïevnesh jïh goerh leah nöörjen jïh saemien gïelesne. Naemhtie Reerenasse dam bijjemes dïedtem åtna ihke staateles jïh tjïelten institusjovnh sijjen dïedth illieh, jïh byögkeles dïenesjh jïh faalenassh saemien gïelesne vadta fïerhten gïeleutnijasse.Saemiedigkie edtja dïedtem utnedh saemiem gïelem evtiedidh, jïh saemien gïelepolitihkem Nöörjesne haamoedidh. Ihke Saemiedigkie edtja aktem tjïelke bijjemes dïedtem utnedh evtiedimmien åvteste saemien gïeleste, dle jïjnjh tsiehkieh tjuerieh stïeresne årrodh. Daerpies dovne lissiehtamme ekonomeles mieriejgujmie, sertiestimmie faamoste jïh laakide staeriedidh. Saemiedigkie edtja aktem vihkeles råållam utnedh daennie barkosne, jïh raereste akte saemien byögkeles moenehtse tseegkesåvva (SaOU) tjïrkijigujmie reerenasseste jïh Saemiedigkeste. Daate moenehtse tjuara mandaatem utnedh salkehtidh jïh jarkelimmieh laakine jïh faamosne raeriestidh, mah leah saemien gïelen bïjre. Moenehtse tjuara aaj mierietsiehkide, dïedtem jïh iktedimmiem saemien gïeleråajvarimmijste vuartasjidh, jïh raeriestimmieh buektedh jarkelimmide. Tsihkestahta Saemiedigkie mandaatem dorje moenehtsasse. ¶ Ulmie: ¶  ¶ Saemiedigkie dïedtem åtna saemien gïelem evtiedidh jïh saemien gïelepolitihkem Nöörjesne haamoedidh ¶ Bielieulmie: ¶  ¶ Staeriedamme ekonomeles mierieh, faamoe jïh laakh mah leah saemien gïelen bïjre ¶ Strategijh: ¶  ¶ Aktem saemien byögkeles moenehtsem tseegkedh mij laakide, faamoem, mierietsiehkieh jïh dïedtejoekedimmiem salkehte, mah leah saemien gïelen bïjre. ¶ 24 ¶ Dïedtejoekedimmie jïh iktedimmie gïeleråajvarimmijste ¶ Saemien gïele lea akte dejstie maadthbiehkijste saemien siebriedahkesne, jïh Saemiedigkie edtja goh saemiej almetjeveeljeme åårgane akte tjïelke aktööre årrodh gïelepolitihkesne, jïh sagki stuerebe faamoem gïelegyhtjelassine utnedh goh daan biejjien. Nov lea eevre daerpies naaken aktem bijjemes dïedtem åtna saemien gïeleevtiedimmien åvteste, jïh råajvarimmieh iktedidh. Daan biejjien gellie aktöörh ovmessie laavenjassh jïh dïedtesuerkieh utnieh saemien gïelen sisnjelen, men ij guhte dïedtem utnieh dejtie ovmessie gïeleråajvarimmide iktedidh. Destie akte mujvies tsiehkie sjædta, jïh lea gaajh nåake saemien gïeleevtiedimmien gaavhtan. Saemiedigkie vuajna daerpies dïedtem vihtiestidh juktie råajvarimmieh iktedidh dej ovmessie gïeledajvi sisnjeli. Saemiedigkie vuajna dah ovmessie gïeledajvh aktem lïhkebe laavenjostoem Saemiedigkine ohtsedieh. Daate daerpiesvoete lea joekoen tjyölkehke åarjelsaemien gïeledajvesne. Åarjelsaemieh bårrode årroeh, jïh tjuerieh gellie aktöörigujmie laavenjostedh saemien gïelen bïjre. Dovne tjïelth, fylhkentjïelth jïh fylhkenålmah leah meatan jïh dej leah ovmessie råållah saemien gïelebarkosne. Dan åvteste maahta nåake iktedimmie jïh kontinuiteete faalenassine sjïdtedh. Akte stoerre haesteme daennie suerkesne lea byögkeles reereme ij maahtoem utnieh åarjelsaemien gïelen jïh kultuvren bïjre. Iemie Saemiedigkie dam bijjemes dïedtem åtna gïeleråajvarimmieh iktedidh jïh dïedtem joekedidh. ¶ Reerenassen dahkoesoejkesje saemien gïelese boelhken 2009 -2013 jïjnjh hijven råajvarimmieh åtna, jïh akte nuhteligs dïrrege orreme juktie saemien gïelem eevtjedh jïh evtiedidh. Saemiedigkie gujht vuajna daerpies aktine ållesth gïelepolitihkine mij abpe siebriedahkem feerhmie. Gosse dahkoesoejkesjinie barkeme dle Saemiedigkie såemies departemeentigujmie laavenjosteme. Dah ovmessie departemeenth tjuerieh stuerebe maahtoem saemien tsiehkiej jïh saemien gïelen bïjre ribledh. Guktie lea daan biejjien, dle voernges åejvieladtjh eah dåhkesjh aktem ållesth gïelepolitihkem saemien gïelese buektiehtidh. Vihkeles dah ovmessie departemeenth aktem stuerebe dïedtem jïh tjïelkebe råållam åadtjoeh saemien gïelebarkoen sisnjelen. Jis edtja reerenassen dahkoesoejkesjem saemien gïelese tjïrrehtidh, dle Saemiedigkiebïevnese saemien gïelen bïjre tjuara våaroeminie årrodh. ¶ Gosse edtja gïeleråajvarimmide buerebelaakan iktedidh, dle saemien institusjovnh aktem vihkeles råållam utnieh. Juktie hijven evtiedimmienuepieh sjugniedidh dejnie ovmessie gïeledajvine, dle Saemiedigkie institusjovnh daarpesje, tjïelke dïedtelaavenjassigujmie. Akte byjjes joekedimmie dïedteste tjuara jiehtedh institusjovnh hijven mierieh åadtjoeh, guktie dej lea nuepie sijjen barkoefaamoem jïh maahtoem bæjjese bigkedh, juktie daam dïedtem vaeltedh. Institusjovnh tjuerieh daerpies faamoem utnedh gïehtjedidh ihke dajven öörnedimmie gïelebarkoste dejtie bööremes illedahkide vadta. ¶ Ulmie: ¶  ¶ Saemiedigkie dam bijjemes dïedtem åtna dïedtem joekedidh jïh råajvarimmieh iktedidh saemien gïelen sisnjelen ¶ Bielieulmie: ¶  ¶ Akte tjïelke dïedtejoekedimmie saemien gïelebarkoen sisnjelen dejnie ovmessie gïeledajvine ¶ Strategijh: ¶  ¶ Tjïeltigujmie, saemien institusjovnigujmie jïh siebriejgujmie dïedtejoekedimmien bïjre laavenjostedh, juktie gïeleråajvarimmieh iktedidh dejnie ovmessie gïeledajvine. ¶ 25 ¶ Tsiehkien bïjre saemien gïelide ¶ Hijven gïelepolitihke tjuara dejtie ovmessie gïeletsiehkide krööhkedh, jïh ij maehtieh dam darjodh bielelen hijven betniedaajroe jïh goerehtallemh. Sæjhta dannasinie nuhteligs årrodh dejtie ovmessie gïeletsiehkide daamtaj goerehtalledh. Gïeleråajvarimmiej gaavhtan aaj vihkeles öörnegh utnedh mah aktem juhtije guvviem vadta saemien gïeleåtnoste ovmessie suerkine. Daan biejjien maahta ajve statistihkesne vuejnedh mah lïerehtimmiegïelh mah skuvlesne veeljesuvvieh. Akte seammaleejnes vïhtesjadteme, vuesiehtimmien gaavhtan man gellie mah dïenesjeinstitusjovnine saemiestieh, jïh man jïjnjem saemien aamhtesegietedïmmesne nåhtede, sæjhta aaj nuhteligs årrodh. ¶ Aaj daerpies vielie dotkeminie daan suerkien sisnjelen. Daan sjïekenisnie Saemien jolleskuvle jïh analysedåehkie saemien statihkese vååjnoeh goh sjyöhtehke aktöörh, juktie dej lea lïhkesvoete dejtie saemien gïelebyjresidie. ¶ Aktene faageles analysesne siebriedahketsiehkijste saemien gïelese Nöörjesne, maahta nuhteligs årrodh UNESCO’n vuekiem nåhtadidh juktie gïeletsiehkide analyseradidh. Åårganisasjovne aktem dïrregem dorjeme juktie vuarjasjidh man nænnoes jallh hiejjehts akte gïele lea. Daate dïrrege maahta dej ovmessie saemien gïeli gaskem joekehtidh, jïh aaj viehkine årrodh vuarjasjidh man nænnoes jallh hiejjehts gïele lea dejnie joekehts geografeles dajvine. ¶ Ulmie: ¶  ¶ Hijven gïelesoejkesjimmie, man våarome leah hijven, juhtije goerehtallemh jïh faageles analysh. ¶ Strategije: ¶  ¶ Barkedh ihke analysedåehkie saemien statistihkese vierhtieh åådtje juktie jaabnan goerehtalledh jïh analyseradidh tsiehkiem jïh evtiedimmiem saemien gïelese Nöörjesne ¶ Vaaksjome- jïh klååkemeåårgane saemien gïelide ¶ Aajkoe saemielaaken gïelenjoelkedassigujmie lea gorredidh dam aktegs almetjen reaktam saemien nåhtadidh gosse byögkelesvoetine govlehtalla. Dååjrehtimmieh vuesiehtieh jalhts daah njoelkedassh gååvnesieh, dle såemies almetjh dååjrieh njoelkedassh dååjeluvvieh, jïh dej indivijduelle reaktah eah illesovvh. Daan biejjien fylhkenålma klååkemeåårgane saemien gïelenjolkedasside dastegh klååkeme lea tjïelten jallh fylhkentjïelten åårgani bïjre. Daate akte funksjovne mij ij leah aajkoen mietie jåhteme. Fylhkenålma mahte ij naan klååkoeh dååste, seamma aejkien goh meedija daamtaj soptseste almetjh eah sijjen reaktah åadtjoeh. Vååjnoe goh almetjh eah daejrieh giese edtjieh klååkedh, jïh fylhkenålmah fer vaenie vierhtieh nåhtadieh juktie daam klååkemeöörnegem tjïrrehtidh. Lissine dle fylhkenålman ij naan vaaksjomefunksjovne gïelenjoelkedasside. Jis naaken meadtam dorjeme saemielaaken gïelenjoelkedassi vööste, dle satne ij laejhtemem åadtjoeh. Dan åvteste almetjh eah sijjen reaktah åadtjoeh, jïh daate akte ovvaajteles tsiehkie. Daate joekoen nåake gïelen sijjien gaavhtan siebriedahkesne, jïh maahta guhkiebasse dejtie illedahkide goerpedehtedh mejtie laaki tjïrrh åådtjeme. ¶ Saemiedigkie sæjhta fïerhten almetjen laakeviedteldihkie reakta saemien nåhtadidh gorresåvva, jïh vuajna daerpies dovne klååkemeöörnegem gïehtjedidh, jïh mejtie daerpies aktine vaaksjomeöörneginie. Jis edtja gorredidh fïereguhten reaktam saemien gïelem nåhtadidh, dle daerpies aktine våajnoes klååkemeåårganine, jïh akte vaaksjomeåårgane mij dejtie byögkeles etaatide vååksje. Saemiedigkie vuajna seamma åårgane maahta gåabpagidie råållide utnedh, jïh raereste akte vaaksjome - jïh klååkemeåårgane tseegkesåvva saemielaaken gïelenjoelkedasside. Gosse edtja mandaatem dagkeres åårganese darjodh, dle Saemiedigkie edtja vihkeles råållam utnedh, jïh tsevtsedh guktie edtja klååkeme- jïh vaaksjomefunksjovnem reeredh. ¶ 26 ¶ Vaaksjome- jïh klååkemeåårgane tjuara våajnoes årrodh guktie fïereguhte daajra giejnie edtja govlehtalledh, jïh åårgane tjuara byögkeles institusjovnh eadtjohkelaakan vaaksjodh. Saemiedigkiebïevnesisnie lïerehtimmien jïh ööhpehtimmien bïjre digkedeminie ihke lea daerpies Saemiedigkien råållam tjïelkestidh, goh tjïrkije saemien maanaj jïh noeri ööhpehtimmiereaktese, jïh Saemiedigkien råålla goh vaaksjovmeåårgane saemien lïerehtimmiegyhtjelasside. Sæjhta iemie årrodh daejtie prosesside ektesne vuejnedh. ¶ Ulmie: ¶  ¶ Akte eadtjohke vaaksjome- jïh klååkemeåårgane saemielaaken gïelenjoelkedasside ¶ Strategijh: ¶  ¶ Mandaatem darjodh vaaksjome- jïh klååkemeåårganese saemielaaken gïelenjoelkedasside ¶ Barkoesuerkie 2: Mierietsiehkieh saemien gïelese ¶ Juktie båetije aejkiem saemien gïelese gorredidh, dle såemies mierietsiehkieh tjuerieh stïeresne årrodh. Ij maehtieh hijven ulmieh saemien gïelese jaksedh bielelen nuekies ekonomeles jïh almetjen vierhtieh. Tsiehkieh goh gïelefaageles evtiedimmie, öörnedimmie gïelebarkoste jïh mierieh tjuerieh aaj stïeresne årrodh, juktie hijven gïeleevtiedimmiem gorredidh. ¶ Gosse edtja saemien gïelem eevtjedh jïh evtiedidh, sæjhta vihkeles årrodh joekehtidh gaskem fiereguhten reaktam saemien gïelem nåhtadidh, jïh dah ovmessie daerpiesvoeth mejtie saemien gïelh utnieh jis edtjieh vijriesåbpoe evtiesovvedh. Sæjhta maereles årrodh dejtie indivijduelle gïelereaktide byögkeles dïenesjigujmie ektine vuejnedh, mearan evtiedimmie saemien gïeleste tjuara gïelen daerpiesvoeth dejnie ovmessie gïeledajvine våaroeminie utnedh. ¶ Saemielaaken gïelenjoelkedassh jïh reerememaallh ¶ Saemiedigkien våarome lea dïhte reakta jïjtse gïelem nåhtadidh, maam gaajhkh saemiestæjjah utnieh. Fïerhte saemiestæjja edtja reaktam utnedh saemien nåhtadidh gosse byögkelesvoetine govlehtalla, saaht gusnie årroeminie. Daan biejjien dle ajve dah mah tjïeltine årroeh, mah leah saemien gïelen reeremedajvesne, mah daejtie reaktide utnieh, juktie saemielaaken gïelenjoelkedassh ajve dejtie tjïeltide feerhmieh. Dannasinie daerpies aktine staeriedimmine saemielaaken gïelenjoelkedassijste, guktie dah abpe laantem feerhmieh. ¶ Byögkeles reereme akte staateles dïedte mij lea vihtiestamme laakine. Juktie saemielaake vihteste saemien jïh nöörjen leah seammavyörtegs gïelh, dle gaajhkh saemiestæjjah byöroeh seamma reaktah utnedh saemien nåhtadidh, goh dah mah nöörjen soptsestieh. ILO-konvensjovne nr. 169, vihteste dam reaktam almetjh utnieh juktie sijjen gïelem lïeredh jïh gïelem nåhtadidh. Nöörje daam konvensjovnem ratifiseradamme, jïh naemhtie dïedtem åtna byögkeles dïenesjh saemien gïelesne sjïehteladtedh tjïelten, fylhkentjïelten jïh jeatjah byögkeles reeremisnie. Akte staeriedimmie daan beajjetje njoelkedassijste sæjhta jiehtedh saemielaaken gïelenjoelkedassh abpe laantem feerhmieh, jïh eah leah gaertjiedamme ajve såemies dajvide. Akte dagkeres jarkelimmie aaj konsekvensh åådtje daan beajjetje reeremedajvese. ¶ Saemiedigkie daajra daelie Reerenasse saemielaaken gïelenjoelkedassh digkedeminie, jïh båetijen aejkien reerememaallh vuarjesje. Saemiedigkie vuajna daerpies aktine dagkarinie digkedimmine dan åvteste gïeletsiehkie jïh årromemaalle jarkelamme, jïh aaj dan åvteste orre tjïelth leah meatan sjïdteme reeremedajvesne. Akte båetijen aejkien reerememaalle tjuara dejtie joekehts gïeletsiehkide krööhkedh ¶ 27 ¶ jis edtja buektiehtidh gorredidh jïh evtiedidh gïelem dej daerpiesvoeti mietie, mah leah dejnie ovmessie gïeledajvine. ¶ Dan åvteste saemielaaken gïelenjoelkedassh jorkesieh guktie dah abpe laantem feerhmieh, dle daerpies joekehts njoelkedassigujmie. Saemiedigkie vuajna såemies tjïelth Nöörjesne sijhtieh haestemem åadtjodh sijjen saamastallije årrojidie saemien gïelesne hoksehtidh. Dannasinie daerpies aktine orre reerememaalline mij daan beajjetje reerememaallen sijjeste båata. Gosse mijjieh daesnie reerememaallen bïjre soptsestibie, dle daate byögkeles dïenesji bïjre saemien gïelesne, mejtie Saemiedigkie åtna lea byögkelesvoeten dïedte. Saemiedigkie aktem reerememaallem vuajna mij lea guektelen juakeme. Sæjhta maereles årrodh dah tjïelth mah daan biejjien leah saemien gïelen reeremedajvesne, leah akten njoelkedassen nuelesne. Daah tjïelth goh gïelevierhtietjïelth sjidtieh, gusnie saemien årrojh tjuerieh stuerebe reaktah utnedh saemien nåhtadidh jïh dïenesjh åadtjodh saemien gïelesne. Gaajhkh jeatjah tjïelth aaj sijhtieh saemielaaken gïelenjoelkedassi nuelesne årrodh, men eah seamma vijries reaktah njoelkedassine utnieh. Såemies eevre vihkeles gïelereaktah tjuerieh faamoem utnedh abpe laantesne. Goh gïelereaktah aarhskuvlemaanide, reakta lïerehtimmiem åadtjodh saemiengïelesne, reakta healsoe- jïh hoksedïenesjh åadtjodh saemiengïelesne, gorredimmie reaktajearsoesvoeteste jïjtse gïelesne jïh reakta gyrhkeles dïenesjh åadtjodh saemien gïelesne. Akte dagkeres maalle guektelen juakeme, dorje guktie daerpies sjædta lissiehtamme vierhtiejgujmie, jïh daerpies dovne gïelevierhtietjïelth jïh gaajhkh jeatjah tjïelth mieriesertiestimmieh åadtjoeh saemiengïeleldh dïenesjidie staatebudsjedten bijjelen. ¶ Saemiedigkie åtna gïelevierhtietjïelth goh vihkeles laavenjostoeguejmieh gosse edtja saemien gïelem voenges dajvesne eevtjedh. Saemiedigkie lea laavenjostoelatjkoeh dorjeme gaajhki tjïeltigujmie mah leah meatan reeremedajvesne, guktie edtja guektiengïelevierhtide nåhtadidh. Saemiedigkie vuajna daerpies tjïelth eadtjohkelaakan berkieh juktie eevtjedh jïh evtiedidh saemien gïelem tjïeltine. Sæjhta guektiengïeledåarjoem, maam Saemiedigkie reerie, nåhtadidh goh akte evtiedimmiedåarjoe gïelevierhtietjïeltide. Laavenjostoelatjkoej tjïrrh gïelevierhtietjïeltigujmie dle Saemiedigkie jïh fïerhte tjïelte sijhtieh nuepieh åadtjodh råajvarimmiejgujmie nïerhkedh mah leah fierhten tjïelten gïeletseahkan sjïehtedamme. Saemiedigkien ulmie lea jienebh tjïelth saemien årrojigujmie gïelevierhtietjïeltine sjidtieh. ¶ Ulmie: ¶  ¶ Dah saamastallije årrojh tjïelke nuepieh utnieh saemien nåhtadidh gosse byögkeles reereminie govlehtellieh. ¶ Bielieulmieh ¶  ¶ Saemielaaken gïelenjoelkedassh abpe laanten feerhmieh ¶  ¶ Saemien gïelevierhtietjïelth eadtjohkelaaken berkieh juktie saemien gïelem evtiedidh ¶ Strategijh: ¶  ¶ Eadtjohkelaakan meatan årrodh Saemielaaken gïelenjoelkedassh staeriedidh ¶  ¶ Hijven mierietsiehkieh gorredidh gïelevierhtietjïeltide ¶ 28 ¶ Ekonomeles mierieh ¶ Dan åvteste nuekies ekonomeles vierhtieh eah gååvnesh dle dïhte akte haesteme dovne Saemiedægkan, tjïeltide, gïelejarngide, skuvlide jïh jeatjah institusjovnide mah saemien gïeline berkieh. Saemiedigkie veanhta daelie akte stuerebe barkoe tjuara dorjesovvedh saemien gïeline gaajhkine siebriedahkesuerkine. Daate eevre vihkeles jis gïele edtja hijven evtiedimmienuepieh utnedh. Dan beajjetje mieriesertiestimmieh eah leah nuekies, jïh Saemiedigkie vuajna daerpies saemiengïeleldh faalenassh tjarke eevtjedh siebriedahkesne, dovne faagealmetjh dåårrehtidh jïh lïerehtidh, jïh saemiengïeleldh faalenassh evtiedidh. ¶ Akte sertiestimmie faamoste jïh dïedteste Saemiedægkan, juktie saemien gïelem evtiedidh, sæjhta krïevedh sagki stuerebe mieriesertiestimmieh Saemiedægkan. ¶ Saemiedigkie 65 millijovnh kråvnah saemien gïelese åtna jaepien 2012. Dejstie 53 millijovnh leah ryöktesth dåarjoe tjïeltide, fylhkentjïeltide jïh saemien gïelejarngide. Dah aajmene 12 millijovnh leah ovmessie prosjektide mejgujmie Saemiedigkie nïerhkeme, jïh öörnegidie mej bïjre tjuara syökedh. Fïerhten jaepien Saemiedigkie ohtsemh dååste ovrehte guektiengïerti åvteste. Jïjnjh hijven prosjekth, men dannasinie dan jeenjesh ohtsedieh dle tjuara striengkieslaakan prijoriteradidh. Saemiedigkie aaj dåarjoem vadta bæjhkoehtæmman saemien tjiehpieslidteratuvreste, learoevierhtiedorjemassese jïh jeatjah gïeleråajvarimmide. Daah dåarjoeöörnegh aaj jïjnjh ohtjsijh utnieh, jïh tjuara striengkieslaakan prijoriteradidh. ¶ Tjïelth jïh fylhkentjïelth saemien gïelen reeremedajvesne leah fïerhten jaepien medtie 45 millijovnh kråvnah guektiengïeledåarjojne åådtjeme. Daate lea vierhtieh mah tjïelth jïh fylhkentjïelth åadtjoeh juktie guektiengïeleldh dïenesjh gorredidh. Daate lea mieriesertiestimmieh mejtie Saemiedigkie staateste åådtje fïerhten jaepien. Guektiengïeledåarjoe ij leah læssanamme dejnie sïejhme åasalissiehtimmine siebriedahkesne. Saemiedigkie fïerhten jaepien reektehtsh jïh budsjedtedaerpiesvoeth tjïeltijste jïh fylhkentjïeltijste dååste. Joekoen tjïelth reektieh dah lissiehtamme vierhtieh daarpesjieh. Saemiedigkien raeriestimmie mij jeahta saemielaaken gïelenjoelkedassh abpe laantem feerhmieh, sæjhta konsekvensh åadtjodh tjïeltide reeremedajvesne jïh guektiegïeledåarjose tjïeltide jïh fylhkentjïeltide. Saemiedigkien mïelen mietie dle mieriesertiestimmieh saemiengïeleldh dïenesjidie tjuerieh ryöktesth tjïeltide jïh fylhkentjïeltide staateste juhtedh. Akte goerehtalleme dejstie riektes maaksojste guektiengïeleldh dïenesjidie, tjuara våarome årrodh gosse edtja mieriesertiestimmide nænnoestidh. ¶ Saemiedigkie vuajna daerpies saemien gïelem eevtjedh jïh evtiedidh gïelevierhtietjïeltine. Daejnie tjïeltine Saemiedigkie sæjhta saemien gïelem eevtjedh gïeleevtiedimmievierhtiej tjïrrh. Daam edtja darjodh guhkies laavenjostoelatjkoej tjïrrh tjïeltigujmie, gusnie gïelen daerpiesvoete ulmiem beaja fïerhtene tjïeltesne. Tjuara råajvarimmiejgujmie nïerhkedh mah leah tjïelten årroji vööste stuvreme, jïh mah åtnoem saemien gïeleste eevtjieh, gïeleutnijidie lissiehtieh jïh saemien gïelem våajnoes darjoeh siebriedahkesne. Dah sertiestimmieh mijjieh daan biejjien staateste guektiengïeleldh dïenesjidie dåastobe, edtjieh ajve evtiedæmman saemien gïeleste jïh darjoemidie årrodh mah gïeleevtiedimmiem skreejrieh gïelevierhtietjïeltine. ¶ Saemien gïelejarngh aktem stoerre barkoem voengesne darjoeh, dah gellie gïelekuvsjh öörnieh jïh leah sijjieh saemien gïelese. Saemien gïelejarngh bievnieh fïerhten jaepien reektehtsi jïh budsjedtedaerpiesvoeti tjïrrh, ihke daerpies jienebh råajvarimmiejgujmie juktie saemien gïelem eevtjedh. Gïelejarngi mïelen mietie dle dah eah daejrieh guktie dej ekonomeles tsiehkie lea åvtese. Akte daajroes ekonomije åvtese lea eevre daerpies juktie gïelejarngide juhtedh. Tjuara gïelejarngi ekonomijem tjarki lissiehtidh guktie dah nuepieh åadtjoeh guhkiebasse soejkesjidh, siebriedahken daerpiesvoeti mietie. Dam aaj vuarjasjimmesne dejstie saemien gïelejarngijste tjïerteste. Saemiedigkie sæjhta vuartasjidh maam mijjieh maehtebe darjodh juktie gïelejarngi ekonomeles tsiehkiem bueriedidh, men veanhta aaj jeatjebh, goh tjïelth, fylhkentjïelth jïh voernges åejvieladtjh, tjuerieh aktem stuerebe dïedtem vaeltedh juktie gïelejarngi ekonomijen gorredidh. ¶ 29 ¶ Saemiedigkie tjuara hijven jïh eadtjohke laavenjostoeguejmieh utnedh gosse edtja saemien gïelem eevtjedh jïh evtiedidh dejnie ovmessie gïeledajvine, vuesiehtimmien gaavhtan saemien gïelejarngh mah aktem nænnoes barkoem voengesne darjoeh. Men gïelejarngh eah leah tseegkesovveme gaajhkine dajvine gusnie saemieh årroeh. Saemiedigkie aaj vuajna vihkeles laavenjostedh jeatjah saemien institusjovnigujmie jïh dejtie eevtjedh, guktie dah råajvarimmieh aelkieh mah saemien gïelem eevtjieh abpe Saepmesne. Sæjhta vihkeles årrodh gïelemaahtoem saemien institusjovnine eevtjedh, guktie nænnoes faagebyjresh saemien gïelesne sjidtieh gellene lehkesne. Daate sæjhta vielie darjomh sjugniedidh jïh gïele vielie våajnoes sjædta. Gosse mijjieh veanhtadibie saemien institusjovnh edtjieh aktem stuerebe dïedtem vaeltedh saemien gïeleevtiedimmien åvteste, tjuara aaj måjhtelidh saemien gïele baakoeh jïh terminologijem fååtese, jïjnjh orre siebriedahkesuerkiej sisnjeli. Dan åvteste faagebarkijh tjuerieh vierhtieh åadtjodh ihke dah maehtieh gïeline barkedh. Vihkeles saemien institusjovnh mierietsiehkieh utnieh mah darjoeh guktie dah maehtieh daam dïedtem hijvenlaakan vaeltedh. Saemiedigkie sæjhta dam dïedtem vaeltedh, men kreava voernges åejvieladtjh aaj tjuerieh dïedtem dan åvteste vaeltieh. ¶ Ovmessie aktöörh leah jïjnjh hijven faalenassh jïh råajvarimmieh aalkeme, mah daan biejjien leah prosjekth. Daate lea råajvarimmieh mah hijven illedahkh vadteme, jïh mah tjuerieh ihkuve beetnehdåarjoem åadtjodh. Sïjhtebe daesnie naan vuesiehtimmieh neebnedh. Geervelïerehtimmieprogramme Saemien jolleskuvlen tjïrrh, jïjnjh geerve almetjidie nuepiem vadteme gïelem lïeredh. Tjuara daam prosjektem ihkuve beetnehdåarjojne jåerhkedh, guktie jienebh nuepiem åadtjoeh saemien lïeredh. Åarjelsaemien gïelebiesie lea akte prosjekte Nordlaanten Fylhkenålman jïh Saemieskuvleståvroen tjïrrh Sveerjesne. Gïeliebiesieh jïh gïelelaavkomh leah gaajh hijven råajvarimmieh orreme juktie gïelelïerehtimmiem eevtjedh. Saemiedigkiebïevnesisnie lïerehtimmien jïh ööhpehtimmien bïjre neebnesåvva aaj man vihkeles ihkuve beetnehdåarjoe lea gïelebieside. Dååjrehtimmieh åarjelsaemien dajveste vuesiehtieh maanah jïh noerh saemien verkebe lierieh gosse meatan dagkarinie gïelebiesine. Jïjnjh nuepieh, joekoen raastedajvine, lohkehtæjjavierhtieh Sveerjeste jïh Såevmeste veedtjedh, jïh gïelebiesieh iktedidh. Daate byöroe ihkuve faalenassh årrodh jïh ekonomeles vierhtieh kreava. ¶ Ulmie. ¶  ¶ Saemien gïele hijven ekonomeles mierietsiehkieh åtna ¶ Bielieulmieh: ¶  ¶ Lissiehtamme mieriesertiestimmieh staateste juktie saemien gïelem evtiedidh ¶  ¶ Mieriesertiestimmie saemiengïeleldh dïenesjidie ryöktesth tjïeltese jïh fylhkentjïeltese staateste ¶ Strategije: ¶  ¶ Aktem saemien byögkeles moenehtsem tseegkedh mij laakh, faamoem, mierietsiehkieh jïh dïedtejoekedimmiem salkehte saemien gïelen bïjre. ¶  ¶ Stilledh akte goerehtalleme dorjesåvva tjïelti jïh fylhkentjïelti maaksojste, guektiengïeleldh dïenesji åvteste ¶  ¶ Sjïehteladtedh ihke hijven gïeleråajvarimmieh mah prosjektine aalkeme, ihkuve beetnehdåarjoem åadtjoeh ¶ 30 ¶ Almetjen vierhtieh ¶ Gaajhkine siebriedahkesuerkine dle akte stoerre haesteme gïelemaahtoe fååtese. Joekoen lïerehtimmiesuerkien, healsoesuerkien, reaktasuerkien jïh gærhkoen sisnjeli, daate akte dejstie stööremes haestiemijstie orreme saemien gïelebarkosne. Jienebh tjïelth reeremedajvesne dåeriesmoerh åtneme sijjen dïedth illedh saemielaaken gïelenjoelkedassi mietie, dan åvteste almetjen vierhtieh gååvnesieh. Aktene staeriedimmesne saemielaaken gïelenjoelkedassijste, gusnie Saemiedigkie raereste dah abpe laantem feerhmieh, dle sæjhta joekoen vuejnedh saemiengïeleldh faagealmetjh fååtesieh. Akte ållesth barkoe juktie saemiengïeleldh barkijh dåårrehtidh, jïh lïerehtimmiem saemien gïelesne faalehtidh studentide jïh faagebarkijdie, leah eevre daerpies jis edtja båetijen aekien daerpiesvoeth siebriedahkesne illedh. Akte fåantoe mannasinie saemien ij reeremisnie åtnasovvh lea dannasinie barkijh mah saemiestieh eah dam saemien faageterminologijem utnieh, jïh haarjanimmiem fååtesieh saemien barkosne nåhtadidh. Dan åvteste dle ööhpehtimmieinstitusjovnh aaj tjuerieh dïedtem åadtjodh saamastallije studenth ööhpehtidh. Studenth byöroeh nuepiem åadtjodh saemien faageterminologijem lïeredh, guktie dah buektiehtieh saemien nåhtadidh sijjen barkosne ööhpehtimmien mænngan. Ij leah ajve daerpies saemiengïeleldh maahtojne dej byögkeles jïh tjïelten dïenesji sisnjeli, men aaj sosijaale jïh kultuvrelle faalenasi sisnjeli siebriedahkesne. Meedija, lidteratuvre jïh govlesadteme leah suerkieh gusnie daerpies saemiengïeleldh maahtojne, juktie saemiengïeleldh faalenassem evtiedidh. Joekoen vihkeles maanaj gïeleevtiedimmien gaavhtan hijven saemiengïeleldh faalenassh gååvnesieh, meedijan, lidteratuvren jïh kultuvren sisnjeli. Daerpies saemiengïeleldh almetjh ovmessie barkojde dåårrehtidh, juktie naemhtie gïelemaahtoem gorredidh dejnie ovmessie gïelesuerkine. Butenschønmoenehtsen salkehtimmie tjïerteste ihke vihkeles saemien dotkemegïeline evtiedidh, jïh vihteste dotkemeinstitusjovnh tjuerieh sijjen dïedtem vaeltedh kuvsjefaalenassh evtiedidh saemien gïelesne gaajhkine daltesinie. Saemiedigkie lea sïemes moenehtsen vuajnojne mij jeahta saemiengïeleldh dotkeme lea vihkeles juktie saemien faagegïelem evtiedidh, jïh faagegïele lea akte bielie gïeleevtiedimmeste, guktie gïele akte ållesth gïele sjædta mij siebriedahkesne sjeahta. ¶ Ulmie: ¶  ¶ Saemien gïelemaahtoe gaajhki siebriedahkesuerkiej sisnjeli ¶ Strategijh: ¶  ¶ Jienebh saamastallije barkijh dåårrehtidh ¶  ¶ Saemien faagegïeline evtiedidh ¶  ¶ Lissiehtamme lïerehtimmie saemiengïelesne dotkemen jïh jollebe ööhpehtimmien sisnjelen ¶ Gïelefaageles evtiedimmie ¶ Evtiedimmie terminologijeste jïh gïeleteknologeles dïrregijstie leah vihkeles saemien gïelen gaavhtan. Dïhte gïelefaageles evtiedimmie tjuara evtiedimmiem siebriedahkesne dåeriedidh, jïh daerpies orre terminologijem iktemearan evtiedidh. Dïhte bööremes våarome terminologijeevtiedæmman, lea gosse evtiedimmie orre baakojste daerpiesvoetijste jïh vaajtelijstie båata dejstie ovmessie faagesuerkijste, vuesiehtimmien gaavhtan gosse mekanihkefaageles jïh gïelefaageles daajroe ektesne berkieh terminologijeevtiedimmine. Eevre daerpies terminologijem evtiedidh gaajhki siebriedahkesuerki sisnjeli, ihke edtja maehtedh gïelem nåhtadidh dej ovmessie faagesuerkiej sisnjeli. Juktie terminologije fååtese dle dïhte stoerre haestemh sjugnede daan biejjien. Joekoen ietjmies haestemh åarjel- jïh ¶ 31 ¶ julevsaemien gïelese. Aerpievuekien baakoeh, soptestimmievuekieh jïh sijjienommh tjöönghkedh leah vihkeles dan åvteste dej lea aerpievuekien daajroe maam tjuara gorredidh. ¶ Gïeleteknologeles dïrregh leah nuhteligs jïh hijven viehkievierhtieh dovne gïeleåtnoen jïh gïelelïerehtimmien gaavhtan. Hijven gïeleteknologeles dïrregh sijhtieh vihkeles årrodh juktie saemien gïelem eevtjedh jïh evtiedidh. ¶ Maanah jïh noerh leah gaajh eadtjohke utnijh orre teknologijste, gelliesåarhts dïrregigujmie jïh programmevaaroejgujmie. Daah maanaj gïeleåtnoem tsevtsedieh, dan åvteste dle vihkeles daah aaj saemien gïelesne gååvnesieh. Dovne programmh, spïelh jïh plearoeh mobijletellefovnide jïh daatamaasjinide, men aaj hijven digitaale tjåanghkoesijjieh gusnie maahta saemien gïelesne soptsestidh. Hijven sosijaale nedtesijjieh gusnie maahta saemiengïelesne soptsestidh maehtieh vihkeles gïelesijjieh årrodh, joekoen dejtie maanide jïh noeride mah sijjine årroeh gusnie jeatjah gaavhtan leah vaenie saemien gïelesijjieh. ¶ Saemien væhtah ovmessie daatabaasine haestemh sjugniedieh gaskem jeatjah gosse edtja saemien sijjienommh vïhtesjadtedh. Daerpies gelliesåarhts teknologeles evtiedimmine, goh daatabaasah, GPS, applikasjovnh jïh jeatjah, guktie aelhkie sjædta saemien væhtah dejnie nåhtadidh. ¶ Akte ållesth gïelepolitihke aaj aktem hijven raastenrastah laavenjostoem kreava. Tjåenghkies terminologijeevtiedimmie jïh normeradimmie leah vihkeles juktie dam tjåenghkies våaromem gorredidh saemien gïelese. Sæjhta joekoen ovlæhkoes årrodh jis saemien gïelh fïereguhten haaran evtiesuvvieh, juktie dellie maahta dåeriesmoerh sjïdtedh laanti dåaresth govlesadtedh. Saemiedigkie lea gellie jaepieh dåarjoem vadteme terminologijeprosjektide, jïh aerpievuekien baakoeh jïh sijjienommh tjöönghkedh. Sisnjelds libie aaj saemien terminologijeevtiedimmine barkeme, jïh gellie jaepieh aktem jïjtse suerkiem åtneme mij sijjienommigujmie jïh terminologijine barka. Dannasinie buektiehtamme naa jïjnjem terminologijem saemiengïelesne evtiedidh. Åvtelen dah maehtieh vuesiehtimmien gaavhtan learoegærjine åtnasovvedh, dle tjuara dej kvaliteetem gorredidh. Saemiedigkie sæjhta noerhtelaantigujmie laavenjostedh, ihke terminologije maahta laanteraasti rastah åtnasovvedh. Veanhta terminologijeevtiedimmie, kvaltiteetegorredimmie jïh normeradimmie aktene noerhtelaanti laavenjostosne dorjesuvvieh, gusnie dovne faage- jïh gïelemaahtoe. ¶ Ulmieh: ¶  ¶ Hijven gïeleteknologeles dïrregh saemien gïelese ¶  ¶ Saemien terminologije gaajhkine siebriedahkesuerkine ¶  ¶ Saemien sijjienommh vïhtesjadteme jïh våajnoes dorjeme ¶  ¶ Aerpievuekien baakoeh jïh dïejvesh leah vihtiestamme jïh åahpenamme ¶ Bielieulmie: ¶  ¶ Teknologeles dïrregh mah leah sjïehteladteme saemien væhtide ¶ Strategijh: ¶  ¶ Viehkiehtidh guktie akte hijven saemien terminologije- jïh baakoedaatabaase gååvnese akten laavenjostoen tjïrrh gïelefaageles jïh gïeleteknologeles byjresigujmie ¶  ¶ Barkedh ihke teknologije jïh digitaale dïrregh leah sjïehtedamme jïh evtiedamme aaj saemien gïeleveeljemasse ¶  ¶ Barkoem eevtjedh saemien terminologijeevtiedimmine ¶  ¶ Barkoem eevtjedh juktie aerpievuekien daajroem jïh saemien sijjienommh tjöönghkedh ¶ 32 ¶ Barkoesuerkie 3: Gïeleutnijh ¶ Akte dejstie Saemiedigkien ulmijste lea låhkoem lissiehtidh saemien gïeleutnijijistie. Akte stoerre utnijelåhkoe ij leah læjhkan akte garantije ihke akte gïele edtja evtiesovvedh jïh guhkiebasse jieledh, vuestelen dle gïeleutniji aaltereplaantege vihkeles. Ij leah seekere akte stoerre låhkoe båarasåbpoe gïeleutnijijstie sæjhta låhkoem lissiehtidh gïeleutnijijstie. Gosse edtja låhkoem gïeleutnijijstie lissiehtidh dle golme faktovrh vihkeles; sertiestimmie boelvi gaskem, saemiengïeleldh maanagïerth jïh hijven gïelelïerehtimmie. ¶ Gïelesertiestimmie hïejmesne ¶ Saemiedigkien ulmie lea låhkoem lissiehtidh gïeleutnijijstie, jïh naemhtie gïelem eevtjedh jïh evtiedidh. Dah mah gïelem nåhtadieh, dah aaj daerpiesvoetide sjugniedieh siebriedahkesne. Daate sæjhta vihkeles årrodh aaj båetijen aejkien. Haesteme lea fïereguhtem skreejredh saemien gïelem veeljedh. Vaallah Saemiedigkie gænnah jallh naan jeatjah byögkeles suerkie maehtieh fïerhten almetjen privaate gïeleåtnoem stuvredh. Edtja hævvi numhtie årrodh. Jalhts byögkelesvoete ij maehtieh fïereguhten almetjen veeljemem stuvredh, dle vihkeles sjïehteladtedh ihke dah privaate gïeleveeljemh, veeljemh sjidtieh tjïelke alternatijvigujmie. Tjuara aktem öörnegem utnedh gusnie jearsoes sjædta saemien voestesgïeline sertedh sijjen maanide. Saemien tjuara akte gïele årrodh maam siebriedahke ååktoe; siebriedahke tjuara utnedh daajroe saemien gïelesne lea akte vihkeles maahtoe. Daate dan åvteste dïhte privaate veeljeme aarkebiejjien gïeleste hïejmesne lea dïhte vihkielommes faktovre gïelen båetijen aejkien gaavhtan. Ovbyjjes sertiestimmie gïeleste boelveste boelvese lea dïhte vihkielommes garantije akten jielije saemien gïelese. ¶ Seamma tïjjen goh fïereguhte edtja aarkebiejjien gïelem hïejmesne veeljedh, dle aaj fïereguhten dïedte saemien nåhtadidh ovmessie tsiehkine. Fïereguhten akte dïedte gorredidh, evtiedidh jïh gïelem sertiestidh mubpien boelvese. Vihkeles gaajhkesh dïedtem vaeltieh, jïh saemien nåhtadieh gaajhkine tsiehkine. Aaj daerpies dah mah gïelem hijvenlaakan haalvoeh, leah hijven åvteguvvieh jïh iktegisth saemien soptsestieh. Dagkerh åvteguvvieh mubpide skreejrieh saemien nåhtadidh, jïh dellie aaj dïhte tjåenghkies voerkesvoete gïeleåtnoen bïjre læssene. ¶ Ulmie: ¶  ¶ Saemien gïele sertieståvva boelveste boelvese hïejmesne ¶ Strategijh: ¶  ¶ Eejhtegidie skreejredh saemien hïejmegïeline veeljedh ¶  ¶ Barkedh ihke dah mah saemien hïejmegïeline veeljieh, tuhtjieh daate akte nuhteligs jïh vyörtegs veeljeme. ¶ Gïelesertiestimmie hïejmen ålkolen ¶ Saemiengïeleldh maanagïerth jïh hijven gïelelïerehtimmie skuvlesne leah vihkeles tsavtshvierhtieh juktie gïeleevtiedimmiem saemiengïeleldh maanaj luvnie dåarjoehtidh. Saemien gïele maanagïertesne jïh skuvlesne gïetesåvva gööktine jeatjah saemiedigkiebïevnesinie, jïh dan åvteste ibie edtjh dan veele daej siebriedahken institusjovni råållaj bïjre soptsestidh. Gosse lea saemien gïelen bïjre maanagïertesne jïh skuvlesne sïjhtebe læjhkan tjïertestidh, dah maanah mah saemien hïejmegïeline utnieh, åadtjoeh sijjen gïelem vijriesåbpoe evtiedidh maangïerten jïh skuvlen tjïrrh. Maanagïerte jïh skuvle tjuerieh vuekieh gaavnedh juktie gorredidh daate raaktan heannede. Gaskem jeatjah maahta dam darjodh jis ¶ 33 ¶ sjïere maanagïertemaallh jïh lïerehtimmiemaallh veeljie ovmessie learohkedåehkide saemien gïelesne. Vuesiehtibie Saemiedigkien bïevnesasse lïerehtimmien jïh ööhpehtimmien bïjre, gusnie aaj daam dåeriesmoerem digkede. ¶ Jïjnjh saemien fuelhkieh eah saemien hïejmegïeline utnieh, jïh eah buektehth saemien sertiestidh goh aarkebiejjien gïele sijjen maanide. Jïjnjh dejstie sijhtieh læjhkan dej maanah edtjieh lïerehtimmiem åadtjodh saemien gïelesne. Dej veajkoej eejhtegh eah jïjtje saemien maehtieh, dle maanagïerte jïh skuvle joekoen vihkeles gïelesertiestæjjah sjidtieh. Daejrebe dååjrehtimmijste Aotearoa’ste/New Zealand, maanagïerth vihkeles orreme dennie daan mearan læhkoes jealajimmesne gïeleste māori. Nöörjesne aaj vuejnebe tjïeltine saemien gïelen reeremedajven ålkolen, dle daah learohkh mah saemien maanagïertine orreme, mah lïerehtimmiem vaeltieh saemien gïelesne. Dannasinie vihkeles dejtie saemien maanagïertide eevtjedh, guktie dah maehtieh hijven gïelelïerehtimmiesijjieh årrodh maanide. Juktie maehtedh låhkoem lissiehtidh dejstie mah saemiestieh, dle aaj vihkeles laedtieh aaj nuepieh åadtjoeh lïerehtimmiem saemiengïelesne veeljedh maanagïertesne jïh skuvlesne. ¶ Dej veajkoej eejhtegh eah saemesth, dle gïelelïerehtimmie nænnoes dåarjoem voengesne daarpesje, jïh eevre vihkeles sijjieh gååvnesieh gusnie maanah gïeleskreejremem jïh dåarjoem åadtjoeh gïelelïerehtimmesne. Dååjrehtimmieh vuesiehtieh lïerehtimmie saemien mubpiengïeline ij leah nuekies jis edtja ulmiem jaksedh guektiengïelevoeten bïjre. Tjura gïelesijjieh evtiedidh maanagïerten jïh skuvlen ålkolen juktie nuekies gïelelierehtimmiem gorredidh. ¶ Ulmie: ¶  ¶ Nænnoes lïerehtimmiemaallh lïerehtæmman saemien voestesgïeline ¶  ¶ Maanah mej saemien mubpiengïeline leah funksjovnelle guektiengïeleldh ¶  ¶ Jienebh laedtieh nuepiem åadtjoeh saemien lïeredh ¶ Strategijh: ¶  ¶ Nænnoes lïerehtimmiemaallh evtiedidh lïerehtæmman saemien voestes- jïh mubpiengïeline ¶  ¶ Jienebh jïh orre gïelesijjieh evtiedidh ¶ Saemien aalkoelïerehtimmie geerve almetjidie ¶ Daaroedehtemepolitihken gaavhtan dle jïjnjh geerve saemieh mah eah leah saemien lïereme. Aalkoelïerehtimmie saemien gïelesne geerve almetjidie lea daerpies jïh vihkeles juktie saemien gïelem evtiedidh. Ihke geerve almetjh edtjieh maehtedh meatan årrodh saemien gïelem sertiestidh, dle tjuerieh jïjtje gïelem maehtedh. Saemien gïelegoerehtimmie 2012 vuesehte iedtje gååvnese saemien lïeredh. Iedtje lea stööremes dej gaskem mah jiehtieh dah "ajve guarkah" , "ånnetji maahta" jallh "saemien maahta" . Dej gaskem dle ovrehte akte lehkie jeahta dah sijhtieh vielie saemien lïeredh. Dej gaskem mah eah saemien guarkah gænnah, desnie iedtje ånnetji unnebe, daesnie 40 % mah vuarjasjieh saemien lïeredh mænngan. Dastegh edtjebe ulmiem jaksedh jienebh gïeleutniji bïjre jïh lissiehtamme nuepieh saemien nåhtadidh, dle aaj laedtieh tjuerieh nuepiem åadtjodh saemien lïeredh. ¶ Tjuara aalkoelïerehtimmiem geerve almetjidie jeatjahlaakan sjïehteladtedh goh lïerehtimmie maanide jïh noeride. Geerve almetjh daamtaj fuelhkiem jïh ihkuve barkoem utnieh. Saemien gïelegoerehtimmie 2012 vuesehte bijjelen 30 % jiehtieh lïerehtimmie hïejmesijjesne lea eevre daerpies jis edtjieh buektiehtidh lïerehtimmiem vaeltedh saemien gïelesne. Jeatjah vihkeles tsiehkieh mah tjuerieh stïeresne årrodh lea nuepie aalkoelïerehtimmiem vaeltedh, jïh vuelege maaksoeh. ¶ Saemiedigkie aktem vïjhtenjaepien saemien geervelïerehtimmieprogrammem maaksa, maam Saemien jolleskuvle jåhta. Desnie Saemien jolleskuvle gïelejarngigujmie laavenjostoe juktie ¶ 34 ¶ aalkoelïerehtimmiem saemien gïelesne faalehtidh geerve almetjidie. Saemien jolleskuvle lea studijesoejkesjh dorjeme kuvsjide, jïh håalijh faalehte. Kuvsjen mænngan dle studenth maehtieh eksamenem vaeltedh Saemien jolleskuvlesne. Saemien jolleskuvle aaj faageles bïhkedimmiem vadteme barkijidie gïelejarngine. Prosjekte vyörtegs dååjrehtimmieh vadteme, jïh åtna dam goh læhkoes. Universiteete Tromsøsne aaj aktem plearoeh laavenjostoem tseegkeme såemies gïelejarngigujmie. Vååjnoe goh dah hijven illedahkh leah båateme dan åvteste almetjh åadtjoeh saemienkuvsjem vaedtsedh hïejemesijjesne, seamma tïjjen goh dah leah studenth mah eksamenem jolleskuvlesne/universiteetesne vaeltieh, jïh studijepoengem dan åvteste åadtjoeh. Dan åvteste daate såarhts geervelïerehtimmie dan hijven orreme, dle tjuara tjirkedh dagkerh laavenjostoeh ihkuve beetnehdåarjoem åadtjoeh. Juktie gorredidh jïh evtiedidh saemien gïelem dle vihkeles ihkuve jïh daajroes faalenassh gååvnesieh gusnie geerve almetjh nuepiem åadtjoeh saemien lïeredh. ¶ Studijesiebrieh leah vihkeles geervelïerehtimmiesijjieh. Dah joe gellie jaepieh gïele- jïh kultuvrelïerehtimmine gïehtelamme. Saemiedigkie vuajna daah sijhtieh annje vihkeles årrodh saemien gïele- jïh kultuvrebarkosne. Joekoen sijjieh sjugniedidh gusnie maahta saemien nåhtadidh ovmessie kuvsjine. Saemiedigkie vuajna daerpies aaj dej barkoem eevtjedh juktie gelliesåarhts kuvsjefaalenassh jïh gïelesijjieh utniehtidh. ¶ Ulmie: ¶  ¶ Sjïehteladteme aalkoelïerehtimmie saemien gïelesne geerve almetjide desnie gusnie almetjh årroeh ¶  ¶ Jienebh laedtieh nuepiem åadtjoeh saemien lïeredh ¶ Strategijh: ¶  ¶ Barkedh ihke laavenjostoe ööhpehtimmieinstitusjovni jïh gïelejarngi gaskem hijven mierietsiehkieh åådtje ¶  ¶ Barkedh ihke saemien studijesiebrieh hijven mierietsiehkieh åadtjoeh ¶ Gïeleguedtijh ¶ Gïeleguedtijh aktem vihkeles råållam utnieh gosse edtja låhkoem lissiehtidh gïeleguedtijijstie. Saemien gïeleguedtijh vyörtegs daarjoem utnieh saemien gïelen bïjre, jïh daerpies dam daajroem nåhtadidh gosse edtja saemien gïelem evtiedidh. Jïjnjh båeries almetjh leah joekoen væjkele soptsestidh, stoerre baakoeveahkam utnieh jïh dam saemien gïelevuekiem gorredamme. Dïhte mij joekehte aktem gïeleguedtijem jïh aktem mij gïelem vielie byjjeslaakan lïereme skuvlen tjïrrh, lea gïeleguedtije gåvla jïh daajra mah baakoeh jïh dïejvesh mejtie satne edtja vihties tsiehkine nåhtadidh. Juktie gïelen båetijen aejkien gorredidh dle vihkeles dan jïjnjh almetjh goh gåarede gïelem lierieh gïeleguedtijijstie. Gïeleguedtjïh akte stoerre vierhtie maam byöroe vielie nåhtadidh, dovne lïerehtimmien jïh dotkemen sisnjeli, jïh ektiedahkosne noeri jïh voeresi gaskem. ¶ Gïeleguedtijh aerpievuekien saemien jielemi sisnjeli, goh jåartaburrie, båatsoe, miehtjie jïh gööleme vihkeles daajroem utnieh saemien gïelen, aerpievuekien jïh aarvoej bïjre. Gïele lea aerpievuekien mietie nænnoes orreme aalkoejielemi sisnjeli, jïh dah ovmessie jielemh aktem joekoen vihkeles råållam åtneme goh guedtijh saemien gïeleste jïh aerpievuekien daajroesertiestimmeste. Naemhtie dle gïele aalkoejielemi sisnjeli ij ajve vyörtegs saemien gïeleevtiedimmien gaavhtan, men aaj vihkeles juktie aerpievuekien saemien aarvoeh jïh daajroeh guhkiebasse sertiestidh. Daan sjïekenisnie dle joekoen vihkeles gorredidh jïh evtiedidh dam råållam aerpievuekien saemien jielemh utnieh goh gïelelïerehtimmiesijjieh, guktie maahta gïelem jïh vihkeles aarvoeh gorredidh jïh sertiestidh båetijen aejkien. ¶ 35 ¶ Ulmie: ¶  ¶ Gïeleguedtijh eadtjohkelaakan åtnasuvvieh juktie gïelem sertiestidh, dovne byjjes jïh ovbyjjes sijjine ¶ Strategijh: ¶  ¶ Gïeleguedtijh åtnasuvvieh goh eadtjohke vierhtie gïelelïerehtimmesne jïh ovmessie gïelesijjine ¶  ¶ Barkedh ihke skuvlh jïh maanagïerth maehtieh vielie aerpievuekien jielemigujmie laavenjostedh gïelesertiestimmiesijjiej bïjre. ¶ Barkoesuerkie 4: Åtnoe saemien gïeleste ¶ Rïektes nuepieh saemien nåhtadidh byögkeles jïh privaate tsiehkine leah joekoen vihkeles gosse barkeminie åtnoem saemien gïeleste lissiehtidh. Daan biejjien ij leah nuekies saemiengïeleldh faalenassh siebriedahkesne, jïh gïeleutnijh dååjrieh dah eah dan gellie nuepieh utnieh saemien nåhtadidh. Saemiedigkie ij leah madtjeles daejnie tsiehkine. Vihkeles gïelen båetijen aejkien gaavhtan saemien gïele tjarke læssene gaajhkine siebriedahkesuerkine. ¶ Voerkes åtnoe saemien gïeleste ¶ Dah ellen jeenjemes saemiengïeleldh geerve almetjh leah guektien- jallh gelliegïeleldh. Aktene gïelebyjresisnie gusnie jienebelåhkoegïele dïhte veakasahkommes sjædta, desnie daerpies daajroem jïh voerkesvoetem gïeleveeljemen bïjre eevtjedh. Eevre vihkeles dan saemien gïelen båetijen aejkien gaavhtan, dïhte guektiengïeleldh almetje veeljie saemien nåhtadidh dan gelline tsiehkine goh gåarede. Juktie gïeleveeljemem aelhkebe darjodh dle aaj joekoen vihkeles dïhte aktengïeleldh almetje mij jienebelåhkoegïelem soptseste, guarka mannasinie dïhte guektiengïeleldh almetje dam aktem gïelem veeljie. Dastegh edtja iktegisth dam gïelem veeljedh maam gaajhkesh guarkah, dle ij dan jïjnjh nuepieh sjïdth saemien nåhtadidh. ¶ Juktie saemien gïelen båetijen aejkiem gorredidh, dle tjuara gïelem veeljedh jïh dam hïejmesne nåhtadidh jïh dam boelveste boelvese sertiestidh. Aaj daerpies gïele åtnasåvva jienebinie sijjine siebriedahkesne. Dellie tjuara siebriedahkem hijvenlaakan soejkesjidh, jïh dovne byögkeles jïh privaate institusjovnh, jïh aaj fïereguhte gïeleutnije tjuerieh sijjen barkoem lissiehtidh. Tjuara tjerkebe vuerkiehtidh ihke vihkeles saemien nåhtadidh jienebinie tsiehkine. Fïereguhte gïeleutnije, politihkerh, institusjovnh jïh byögkeles reereme tjuerieh veeljedh saemien nåhtadidh. ¶ Fïereguhten gïeleutnijen akte stoerre dïedte, men Saemiedigkie sæjhta aaj stuerebe dïedtem bïejedh institusjovnide jïh politihkeridie. Saemien institusjovnh jïh politihkerh leah åvteguvvieh saemien siebriedahkesne jïh stoerre faamoem utnieh. Dah tjuerieh sijjen dïedtem buerebe sjåahkedh jïh saemien vielie nåhtadidh, jïh jienebinie tsiehkine, jïh seamma aejkien aktem stuerebe goerkesem gïelegorredimmien bïjre utnedh. Daate sæjhta jiehtedh Saemiedigkie aaj tjuara tjerkebe leavloem bïejedh saemien gïelese sov biejjieladtje barkosne. Meedija aktem joekoen vihkeles råållam åtna goh gïelevæjsere. Voerkesvoete åtnoen bïjre saemien gïeleste sæjhta viehkiehtidh gïelen staatusem bijjiedidh. Saemien tjuara akte gïele årrodh maam dovne fïerhte almetje jïh institusjovnh nåhtadieh. Daate sæjhta åtnoem lissiehtidh saemien gïeleste, jïh gïelen staatusem jïh aarvoen bijjiedidh. ¶ Daan sjïekenisnie dle vihkeles tjïertestidh saemieh mah eah leah åådtjeme saemien lïeredh, tjuerieh aktem barkoem darjodh juktie gïelem bååstede vaeltedh. Saemiedigkie sæjhta tjerkebe tjïertestidh ihke lea vihkeles gïelem lïeredh geerve aalterisnie. Saemiedigkie ij maehtieh fïerhten almetjen privaate ¶ 36 ¶ gïeleåtnoem stuvredh, men Saemiedigkie sæjhta barkedh ihke hijven gïelelïerehtimmienuepieh jïh hijven gïelesijjieh gååvnesieh. ¶ Ulmie: ¶  ¶ Saemien gïele eadtjohkelaakan åtnasåvva gaajhkine siebriedahkesuerkine ¶ Bielieulmie: ¶  ¶ Akte positijve vuajnoe åtnose saemien gïeleste ¶ Strategijh: ¶  ¶ Institusjovnigujmie jïh siebriejgujmie ektine stuerebe voerkesvoetem tseegkedh ihke lea daerpies saemien nåhtadidh, dovne njaalmeldh jïh tjaaleldh ¶  ¶ Barkedh ihke institusjovnh jïh siebrieh sijjen maahtoem saemien gïelesne jïh kultuvresne lissiehtieh ¶ Saemien gïelejarngh ¶ Saemien gïelejarngh aktem vihkeles råållam utnieh juktie saemien gïelem evtiedidh. Dah leah joekoen vihkeles voengese, jïh jïjnjh darjomh sjugniedieh sijjen dajvine. Gïelejarngh leah akte dejstie Saemiedigkien vihkielommes laavenjostoeguejmijste dejnie ovmessie gïeledajvine. Gïelejarngide akte haesteme gosse eah mierietsiehkide åvtese daejrieh. Dïhte vuarjasjimmie gïelejarngijste, maam Norut Alta darjoeji gïjren 2012, vuesehte daerpies lissiehtamme ekonomeles jïh almetjen vierhtiejgujmie. ¶ Saemiedigkie aktem buerebe dïedtejoekedimmiem jïh iktedimmiem gïeleråajvarimmijste sæjhta, jïh daan sjïekenisnie gïelejarngide vuajna goh iemie laavenjostoeguejmieh. Saemien gïelejarngh stoerre nuepieh utnieh saemien gïelem vijriesåbpoe evtiedidh. ¶ Saemiedigkie aarebi tjïelkestamme ihke daerpies aktine lissiehtamme dorjemassine tjiehpieslidteratuvreste, learoevierhtijste jïh gïeleteknologeles dïrregijstie, jïh vuajna daam aktene lïhke ektiedimmesne gïelejarngigujmie. Dellie gïelejarngh jïh lierehtimmieinstitusjovnh aaj daarpesjieh vielie laavenjostedh. Aaj daerpies aktine lïhkebe laavenjostojne gaskem gïelejarngh jïh aerpievuekien jielemh, juktie evtiedidh jïh eevtjedh åtnoem aerpievuekien daajroste jïh terminologijste. Saemiedigkie åtna gïelejarngh goh iemie aktöörh juktie orre gïelejarngh tseegkedh, jïh daaletje gïelesijjieh saemien gïelese vijriesåbpoe evtiedidh. Doh learoevierhtieh mejtie gïelejarngh lea gïelelïerehtæmman evtiedamme, stoerre aarvoem utnieh jïh byöroeh olkese båetedh guktie gaajhkesh maehtieh dejtie nåhtadidh. Nedteportale Ovttas.no lea akte iemie sijjie aaj gïelejarngi materijellese jïh bæjhkoehtimmide. ¶ Ulmie: ¶  ¶ Eadtjohke jïh jielijes saemien gïelejarngh ¶ Strategijh: ¶  ¶ Gïelejarngine ektine vuartasjidh maam dah maehtieh darjodh juktie saemien gïelem vijriesåbpoe evtiedidh ¶ 37 ¶  ¶ Barkedh ihke gïelejarngh ihkuve jïh daajroes beetnehdåarjoeöörnegh åadtjoeh. ¶ Gïelesijjieh ¶ Jis saemien gïele edtja gorresovvedh jïh vijriesåbpoe evtiesovvedh dle gïelesijjieh tjuerieh gååvnesidh gusnie gïelh raaktan åtnasuvvieh. Ij maehtieh intensjovnide jaksedh akten saemien gïelen bïjre mij edtja aarkebiejjien gïeline årrodh, dan guhkiem ij gåaredh gïelide nåhtadidh aarkebiejjien jieliedisnie, gosse byögkelsvoetine govlesadta jallh mubpiejgujmie govlehtalla. Gellene lehkesne saemien gïele ij leah akte iemie bielie aarkebiejjien jieliedistie, jïh vaenie sijjieh gååvnesieh gusnie gïele åtnasåvva. Gïelesijjieh leah vihkeles dïrregh juktie gaavnedimmiesijjieh sjugniedidh, gusnie maahta saemien govledh jïh vuejnedh. Joekoen vihkeles daejnie dajvine gusnie saemien ij leah jienebelåhkoegïele. ¶ Tjuara sjïehteladtedh guktie maahta saemien eensilaakan nåhtadidh siebriedahkesne, goh sijjieh jïh gaavnedimmiesijjieh maanide, noeride jïh geervide. Gïelebiesieh leah hijven råajvarimmieh orreme juktie gïelelïerehtimmiem eevtjedh. Dååjrehtimmieh åarjelsaemien dajveste vuesiehtieh maanah jïh noerh saemien verkebe lierieh gosse gïelebiesine orreme. ¶ Maanide jïh noeride mah lïerehtimmiem saemiengïelesne åadtjoeh skuvlesne, bielelen naan sjïere gïeleldh dåarjoe voengesne, dle gïelebiesie eevre vihkeles gïeleevtiedimmien gaavhtan. Daan biejjien dagkerh faalenassh leah prosjekti tjïrrh, jïh eah leah ihkuve faalenassh. Sæjhta daerpies årrodh vuarjasjidh mejtie gïelebiesieh byöroeh meatan vaaltasovvedh goh akte bielie dehtie sïejhme lïerehtimmiefaalenasseste, jïh meatan vaaltasovvedh nænnoestamme mierine. Dam aaj Saemiedigkiebïevnesisnie lïerehtimmien jïh ööhpehtimmien bïjre digkede. ¶ Ulmie: ¶  ¶ Gelliesåarhts gïelesijjieh saemien gïelese ¶ Strategijh: ¶  ¶ Barkedh ihke hijven gïelesijjieh evtiesuvvieh mah leah goh gïeleldh dåarjoe voengesne ¶ Saemien gïelem våajnoes darjodh byögkeles tjiehtjielisnie ¶ Saemien våajnoes sjædta tjaalegegïelen tjïrrh. Dannasinie vihkeles sjïehteladteh lissiehtamme åtnose tjaalegegïeleste. Jalhts dah båarasommes tjaalegh saemien gïelesne leah gellie tjuetien jaepien båeries, dle akte naa orre fenomene dah saamastallije almetjh eelkin tjaaleldh saemien nåhtadidh, voestegh goh lohkemegïele mænngan dah religijööse tjaalegh olkese böötin. 1970- låhkoen raejeste dle akte stoerre lissiehtimmie saemiengïeleldh lidteratuvreste eelki, men easkah gosse saemien ööhpehtimmiegïeline sjïdti maadthskuvlesne, dle akte buerebe våarome sjïdti saemien tjaalegegïeline nåhtadidh, dovne goh lohkeme- jïh tjaelemegïele. Gosse jïjtsh saemien learoesoejkesjh gaajhkide skuvlefaagide sjïehtesji 1990-låhkoen minngiegietjesne, dle saemien tjaalegegïeleevtiedimmie aktem orre skraejriem åadtjoeji, mij learoehkide aktem hijven våaromem vedti saemien tjaaleldh nåhtadidh. Saemien gïelem våajnoes darjodh lea akte haesteme dan åvteste tjaalegegïelen histovrije lea naa åenehks skuvleektiedimmesne, jïh naa stoerre joekehtsigujmie dejtie ovmessie gïeledåehkide. ¶ Saemien gïelem våajnoes darjodh lea dovne akte ulmie jïh akte vierhtie. Gïele våajnoes sjædta sjiltadimmien, tjeahpoen, tjaatsegi, hïejmesæjroej jïh teekstadimmien tjïrrh. Akte våajnoes gïele lea akte vihkeles viehkievierhtie gïelelïerehtimmesne, seamma tïjjen dle gïele aaj stuerebe staatusem åådtje. ¶ 38 ¶ Saemien sijjienommh nåhtadidh jïh våajnoes darjodh leah akte vihkeles gïele- jïh kultuvreskreejrije råajvarimmie. Vihkeles saemien sijjienommh öörneldihkie vïhtesjadtedh jïh tjöönghkedh, joekoen dejnie dajvine gusnie jïjnjh saemien nommh fååtesieh. Daan sjïekenisnie dle vihkeles aktem saemien nommefaageles våarhkoem tseegkedh, guktie alhkie sjædta nommide gaavnedh. ¶ Meedija jïh lidteratuvre gïelem tsevtsieh, dannasinie vihkeles saemien lidteratuvre olkese båata mij dovne hijven gïelem åtna, jïh seamma tïjjen lea aalteredåahkan sjïehtedamme jïh lohkemelastoem skreejrie. Meedijan råålla lea vihkeles siebriedahkesne, jïh dan åvteste aktem stoerre dïedtem åtna gïelem vuesiehtidh, hijven gïelem nåhtadidh, jïh faalenassh vedtedh mah gïeleåtnoem skreejrieh jïh eevtjieh. Filmh maanide jïh noeride leah vihkeles bieljelæjjah gïeleste. Filmh saemien gïeleveeljeminie jïh filmh saemien teeksteveeljeminie sijhtieh dannasinie vihkeles årrodh maanaj gïeleevtiedimmien gaavhtan. Saemiedigkie vuajna daerpies aktine noerhtelaanti laavenjostojne, Saemien paralmentarihkeles raerien jïh noerhtelaanti saemieministeri tjïrrh, ihke saemiein gïele stuerebe sijjiem åådtje tv-kanaaline, dvd-filmine jïh gaskeviermiesæjrojne mah leah maanide jïh noeride sjïehtedamme. ¶ Ulmie: ¶  ¶ Saemien gïele åtnsåvva jïh lea våajnoes gaajhkine sijjine siebriedahkesne ¶ Strategijh: ¶  ¶ Saemien gïelem jïh kultuvrem vielie våajnoes darjodh ¶  ¶ Vielie lidteratuvre, jienebh plaerieh jïh tjaalegh saemien gïelesne ¶  ¶ Vielie tjaaleldh saemien gïele digitaale meedijinie. ¶ Ekonomeles jïh reereles konsekvensh ¶ Daate bïevnese daerpiesvoetide jïh haestiemidie tjoevkede mah siebriedahkesne gååvnesieh, jïh raeriestimmieh buakta mah edtjieh tsiehkiem saemien gïelese bueriedidh. Viehkine daehtie bïevnesistie, jïh akten hijven dijalogen tjïrrh voernges åejvieladtjigujmie, dle Saemiedigkie veanhtede dah ekonomeles mierieh saemien gïeleevtiedæmman Nöörjesne tjarke læssanieh. Saemiedigkie ojhte veanhta dah voernges åejvieladtjh mietieh dejtie ulmide mah leah bïejesovveme, guktie Saemiedigkie jïh jeatjah aktöörh dejtie ekonomeles jïh reereles mieride åadtjoeh mah leah daerpies jis edtja staatusem jïh åtnoem saemien gïeleste bijjiedidh. ¶ Saemiedigkie ojhte daajra daate bïevnese stoerre jarkelimmieh kreava. Tjuara laakh jarkelidh, faamoem jïh dïedtem tjïelkestidh. Seamma tïjjen dle ekonomeles vierhtieh tjuerieh læssanidh, goh joe neebneme. Dah jarkelimmieh mejtie Saemiedigkie daesnie raereste, jarkelimmieh sjugniedieh jienebinie laakine, mah joekehts gïelereaktah vedtieh saamastallije almetjidie. Aaj akte jarkelimmie faamosne sjædta, dovne Saemiedægkan jïh jeatjah aktööride. Daate akte stoerre barkoe mij aktem veele gïehtjedimmiem kreava. Dannasinie Saemiedigkie raeriestamme aktem byögkeles moenehtsem tseegkedh (SaOU), lïhtsegigujmie Reerenasseste jïh Saemiedigkeste. Daan moenehtsen mandaate tjuara årrodh salkehtidh, jïh raeriestimmieh buektedh jarkelimmiej bïjre laakine jïh faamosne mah leah saemien gïelen bïjre. Vijriesåbpoe dle moenehtse tjuara mierietsiehkide, dïedtem jïh iktedimmiem saemien gïeleråajvarimmijste gïehtjedidh, jïh raeriestimmieh buektedh jarkelimmide. Tsihkestahta Saemiedigkie mandaatem dorje moenhtsasse. ¶ 39 ¶ Saemiedigkien fïerhten jaepien budsjedten tjïrrh sæjhta bïevnesinie vijriesåbpoe barkedh, gusnie sæjhta råajvarimmieh prijoriteradidh dej sjïere ulmiej nuelesne. Saemiedigkieraerie sæjhta vuarjasjidh dahkoesoejkejsh darjodh muvhtide barkoesuerkijste. Bïevnesen akte guhkies perspektijve, jïh sæjhta iemie årrodh bïevnesem gïehtjedidh golme- njieljie jaepiej mænngan juktie vuarjasjidh mejtie Saemiedigkie lea dejtie ulmide jakseme mejtie bïevnesasse bïejeme. ¶ 40 ¶ Lidteratuvrelæstoe ¶ 1. Grunnloven. LOV 1814-05-17 nr 00: Kongeriget Norges Grundlov, given i Rigsforsamlingen paa Eidsvold den 17de Mai 1814 ¶ http://www.lovdata.no/all/hl-18140517-000.html ¶ 2. Sameloven. LOV 1987-06-12 nr 56: Lov om Sametinget og andre samiske rettsforhold http://www.lovdata.no/all/hl-19870612-056.html ¶ 3. Opplæringslova. Lov om grunnskolen og den vidaregåande opplæringa http://www.lovdata.no/cgi-wift/wiftldles?doc=/app/gratis/www/docroot/all/nl-19980717061.html&emne=OPPL%C6RINGSLOV*& ¶ 4. Barnehageloven. LOV 2005-06-17 nr 64: Lov om barnehager http://www.lovdata.no/all/hl-20050617-064.html ¶ 5. Forskrift om endring i forskrift om fosterhjem ¶ http://lovdata.no/cgi-wift/wiftldles?doc=/app/gratis/www/docroot/ltavd1/filer/sf20120315-0226.html&emne=fosterhjem*& ¶ 6. Forskrift om endring i forskrift om tilsyn med barn i barneverninstitusjoner for omsorg og behandling ¶ http://lovdata.no/cgi-wift/wiftldles?doc=/app/gratis/www/docroot/ltavd1/filer/sf20120315-0227.html&emne=barneverninstitusjon*& ¶ 7. Stadnamnlova. LOV 1990-05-18 nr 11: Lov om stadnamn http://www.lovdata.no/all/hl-19900518-011.html ¶ 8. FNs konvensjon om barnets rettigheter . (FNs barnekonvensjon) Vedtatt av De forente nasjoner 20. november 1989. Ratifisert av Norge 8. januar 1991. Revidert oversettelse mars 2003 med tilleggsprotokoller. http://www.regjeringen.no/upload/kilde/bfd/bro/2004/0004/ddd/pdfv/178931fns_barnekonvensjon.pdf ¶ 9. FNs internasjonale konvensjon om sivile og politiske rettigheter. Vedtatt av De forente nasjoner 16. desember 1966. Ratifisert av Norge 13. september 1972. Trådte i kraft 23. mars 1976. http://www.regjeringen.no/nb/dep/ud/dok/veiledninger/2004/iccpr.html?id=88149 ¶ 10. ILO-konvensjon nr. 169 om urfolk og stammefolk i selvstendige stater. Vedtatt av ILOs generalkonferanse 27. juni 1989. Ratifisert av Norge 20. juni 1990. Trådte i kraft 5. september 1991. http://www.regjeringen.no/nb/dep/fad/tema/samepolitikk/midtspalte/ilokonvensjon-nr169-om-urbefolkninger-o.html?id=451312 ¶ 11. Europeisk pakt for regions- eller minoritetsspråk. Vedtatt av Europarådet i 1992. Ratifisert av Norge i 1993. Trådte i kraft 1. mars 1998. http://conventions.coe.int/treaty/en/Treaties/Html/148.htm (Engelsk versjon) http://www.coe.int/t/dg4/education/minlang/textcharter/Charter/Charter_no.pdf ¶ (Norsk oversettelse - ikke offisiell) ¶ 41 ¶ 12. FNs erklæring om urfolks rettigheter. Vedtatt av FNs generalforsamling 13. september 2007. http://www.regjeringen.no/nb/dep/fad/tema/samepolitikk/internasjonalt_urfolksarbeid/fn s-erklaring-om-urfolks-rettigheter1.html?id=629670 ¶ 13. Nordisk samekonvensjon. Utkast fra finsk-norsk-svensk-samisk ekspertgruppe 26. oktober 2005. http://www.regjeringen.no/Upload/AID/temadokumenter/sami/sami_samekonvensjon_n orsk.pdf ¶ 14. Sametingsrådets politiske tiltredelseserklæring. Politisk plattform for flertallsrådet i Sametinget for perioden 2009-2013. ¶ http://www.sametinget.no/Om-Sametinget/Organisasjonsstruktur/Sametingsraadet ¶ 15. Sametinget (2012): Sametingets budsjett 2012 . ¶ http://www.sametinget.no/Dokumenter ¶ 16. Sametinget (2011): Nye tildelingskriterier for tildeling av tospråklighetsmidlene (sak SP 11/11) http://innsyn.ed=303959&versjon=7&variant=A& ¶ 17. Samarbeidsavtale mellom Sametinget og kommuner og fylkeskommuner om bruken av tospråklighetsmidlene 2012 ¶ http://www.sametinget.no/Dokumenter ¶ 18. Samarbeidsavtale mellom Sametinget og fylkeskommuner http://www.sametinget.no/Dokumenter ¶ 19. Fornyings-, administrasjons- og kirkedepartementet (2011): Handlingsplan for samiske språk (2009-2013) . http://www.regjeringen.no/nb/dep/fad/tema/samepolitikk/samiske_sprak/handlingsplanfor-samiske-sprak-.html?id=563658 ¶ 20. James Anaya FNs spesialrapportør om urfolks rettigheter (2011): Rapport om situasjonen for samer i Norge, Sverige og Finland (engelsk versjon) ¶ http://unsr.jamesanaya.org/country-reports/the-situation-of-the-sami-people-in-the-sapmiregion-of-norway-sweden-and-finland-2011 ¶ 21. Sámi allaskuvla (2012): Samiske tall forteller 5. Raport1/2012. Guovdageaidnu: Sámi allaskuvla. http://www.sametinget.no/Dokumenter ¶ 22. Samisk Nærings- og Utredningssenter (2000): Undersøkelse av bruken av samisk språk. Om bruken av samisk språk blant privatpersoner i samiske områder, offentlige institusjoner, samiske organisasjoner og samiske bedrifter. Rapport. Tana, SEG. ¶ 23. Rasmussen, Torkel (2005): Jávohuvvá ja ealáska. Davvisámegïelagiid demografiija ja buolvvaidgaskasaš sirdaseapmi Norggas ja Suomas . Romsa: Romssa universitehtta ¶ 24. Solstad, Karl Jan (red.) (2012): Samisk språkundersøkelse 2012. NF-rapport nr. 9/2012. Bodø:Nordlandsforskning ¶ http://www.sametinget.no/Dokumenter ¶ 25. Butenschøn, Nils A. (2012): Langs lange spor - om samisk forskning og høyere utdanning . Oslo: Utvalg for samisk forskning og høyere utdanning. ¶ 42 ¶ http://www.regjeringen.no/upload/KD/Vedlegg/Forskning/rapporter/Langs_lange_spor.pdf ¶ 26. Angell, E, Varsi Balto, A. M., Josefsen, E, og Pedersen, P, og Nygaard, V (2012): Kartlegging av samisk perspektiv i kommunesektoren. Rapport 2012:5. Alta: Norut. http://www.norut.no/alta/Norut-Alta-Alta/Publikasjoner/Rapporter/Kartlegging-avsamisk-perspektiv-i-kommunesektoren ¶ 27. Nygaard, V, Varsi Balto, A. M, Solstad, M, Solstad, K. J (2012): Evaluering av samiske språksentre 2012. Raport 2012:6. Alta:Norut. ¶ http://www.sametinget.no/Dokumenter ¶ 28. Skålnes, Sigrid og Margrete Gaski (2000): Tospråklig tjenesteyting. Brukerundersøkelse i forvaltningsområdet for Samelovens språkregler . Prosjektrapport 2000:17. Oslo: NIBR. http://www.nibr.no/filer/2000-17.pd ¶ 29. Andersen, Svanhild ja Strömgren, Johan (2007): Sámelága gïellanjuollggadusaid evalueren . Guovdageaidnu: Sámi instituhtta. http://www.regjeringen.no/upload/KKD/Kultur/Evaluering%20av%20samelovens%20spr %C3%A5kregler.pdf ¶ 30. Brenna, Wenke (2005 ): Samene i rettssystemet. En undersøkelse om språklige og kulturelle barrierer i samhandlingen mellom samiske brukere og rettsystemet i Finnmark . Tana:ČálliidLágádus. ¶ 31. Eira, Inger Marie Gaup (2001): Samisk språk i Norden - Status og domeneutredning . Utredning nr. 3 2001. Guovdageaidnu: Sámi Instituhtta/Nordisk Samisk Institutt ¶ 32. Pettersen, Torunn og Johanne Gaup (2001): Kartlegging og utredning av offentlige samiske informasjonstjenester. Guovdageaidnu: Sámi Instituhtta/Nordisk Samisk Institutt. http://www.samit.no/Elekdok_Utred2001-01_Sami_Off_Info.pdf ¶ 33. Sametingets språkstyre (2004). Bruken av samiske språk . Undersøkelse . Guovdageaidnu : Sametinget ¶ 34. Sametingets språkstyre (2008). Bruken av samiske språk . Undersøkelse . Guovdageaidnu : Sametinget. ¶ 35. Samediggi (2004). Sámegïella lea čaffat! Sámediggeráđi dieđáhus sámegïela birra . Kárášjohka: Sámediggi. ¶ 36. SOU 2006:19: Att återta mitt språk. Åtgärder för att stärka det samiska språket Slutbetänkande av Utredningen om finska och sydsamiska språken . Stockholm: Statens offentliga utredningar. http://www.jokkmokk.se/Filer/Utvecklingsenheten/Minoritetsspr%C3%A5k/Att_aterta_m itt_sprak_1.pdf' ¶ 37. King, Jeanette. 2001. “Te Kōhanga Reo. Māori Language Revitalization” I Hinton, Leanne og Ken Hale (red) The Green Book of Language Revitalization in Practice. San Diego: Academic Press. S. 119–128 ¶ . ¶ 38. Morris, Delyth (red.) (2010): Welsh in the Twenty-First Century . Cardiff: University of Wales Press.' ¶ 39. St. meld. nr. 28 (2007-2008) Samepolitikken . Arbeids- og inkluderingsdepartementet http://www.regjeringen.no/pages/2077889/PDFS/STM200720080028000DDDPDFS.pdf ¶ Tjåenghkies politihke dejtie vaeriedajvide aktivyøki goerkesen jïh govlesadtemen tjïrrh dej tjïelti jïh båatsoen gaskem. Dïhte lea dam våaromem orreme dan sjïere prosjektese åarjelsaemien dajvesne mij skiereden 1. b. orrije. ¶ Almmuhan Magga, Sara Marja. ¶ Maŋemustá rievdaduvvon 02.09.2009 cálli ¶ Dïhte govlesadtemeprosjekte "Tjåenghkies politihke vaeriedajvide, buerebe govlesadteme tjïelti jïh båatsoen/reeremen gaskem" ( "Felles politikk for fjellområdene, bedre dialog mellom kommunene og reindriftsnæringen/-forvaltningen" ) lea akte ektiemaaksoe gaskem jienebh tjïelth, fylhkenålmam- jïh fylhkentjïeltem Åarjel-Trøøndelaagesne, jienebh departementh jïh Saemiedigkiem. ¶ Prosjekten vuepsie lea orreme dam aktivyøki goerkesem jïh govlesadtemem bueriedidh, edtja aktem våaromem akten tjåenhgkies politihkese evtiedidh dejtie vaeriedajvide. Prosjekte lea gaskem jeatjebem sjyøhtehke rïektesevåaromem tjøønghkeme arealeåtnoen bïjre, jïh aktem govlesadtemeråårestallemem pryøveme goh akte vuekie edtja aktem buerebe govlesadtemem buektiehtidh dej joekehts iedtjeladtjji gaskem. ¶ Prosjekten geografijen vierhkiedajve lea bielie Femundeste, abpe Gåebrie jïh bielie Saanti sïjteste Saalbugen, Tydalen, Røørosen jïh Holtålen tjïeltine. ¶ Stoerre sertiestimmieaarvoe daehtie prosjekteste Saemiedigkie veanhta daate prosjekte lea akte sille reaktoe haaran, ihke daate prosjekte bæjhkohte dah båatsoeiedtjeladtjh eah leah dam daerpies voerkelimmem åtneme maam edtjin utnedh dejnie arealesoejkesjebarkojne, jïh dam pryøvoe staeriedidh, gaskem jeatjebem sjïehteladtedh govlesadtemasse jïh aktivyøki goerkesasse dej joekehts arealeutniji gaskem. Saemiedigkie vuajna aktem stoerre sertiestimmieaarvoem daehtie prosjekteste laanten jeatjah dajvide gusnie mijjieh saemien jielemeiedtjh utnebe. ¶ Fokusem lea biejeme daate maahtoe saemien kultuvren, jielemevuekien jïh jielemen bïjre tjuara buerebe sjïdtedh dej gaskem mah sjæjsjalimmiem vaeltieh dejnie sjyøhtehke tjïeltine. Båatsoen evtiedimmie lea akte diedte siebriedahkese, jïh vihkeles båatsoen daerpiesvoeth vååjnesasse båetieh jïh varki meatan sjïdtieh dejnie soejkesjeprosessine. Samiedigkie veanhta govlesadtemeprosjekte lea vihties buektemevuekieh evtiedamme dej regijonale åejvieladtjigujmie mah sijhtieh diedtem vaeltedh govlesadtemeråårestallemh tseegkedh fïerhten jaepien. Vihkeles gorredidh, jïh vijriebasse evtiedidh dam våaromem govlesadtemasse maam prosjekte evtiedamme - edtja tjirkedh guktie gaajhki guejmiej daerpiesvoeth jïh iedtjh gorresuvvieh aktene arealeprosessesne. ¶ Govlehtallemealmetje: raeriestæjja Saemiedigkesne jïh lihtsege prosjekten stuvremedåehkesne Brita Oskal Eira, tell. 78 47 41 84/ 996 90 174 ¶ PRD davvisámegillii: mielddusin vulobealde ¶ Giesien 2010 dïhte siebrie Luvlie Nåamesjen Dajve jïh Stiftelsen Saemien Sijte aktem gievriesæjroem gaavnin Raavrevijhken tjïeltesne. Minngemes aejkien aktem dagkerem gaavnin nøørjen bielesne lij 90-låhkoen gaskoeh, dellie aaj åarjelsaemien dajvesne. ¶ Gievrie Elin Kristina Jåma ¶ Gievriem nåhtadin ihke transese båetedh jïh båetijen aejkien bïjre mievriestidh. Dïhte kristeles misjovne vienhti dïhte lij akte dejstie vihkielommes darjomijstie dan åvtekristeles religijovnese, jïh jïjnjh dagkerh gievrieh tjøønghkin jïh båeltiejin. Naaken sïjhti sijjen gievrieh vaarjelidh, mah seapan boelveste boelvese dåeriedin, jïh dejtie sjïere sijjine eatnamisnie vøørhkin. ¶ - Jalhts gievrien skåerrie maam Raavrevijhkesne gaavneme, ij leah vaarjelamme, lea daate gaavnoe sjïere ihke daate lea badth dïhte aajnehke gievrie maam vaerine nøørjen bielesne gaavneme. Lissine såemies sæjrojde naan gievride, seamma goh Raavrevijhkesne gaavneme, daejrebe daan biejjien ajve ovrehte 70 jeatjah gievrieh mah leah skåerrine vaarjelamme. Dah leah daelie joekehts sijjine abpe veartenisnie, arkeologe Dag Lantz Saemiedigkeste buerkeste. ¶ Tjaalasovvemh kultuvremojhtesijstie ¶ Gievriem gaavnin gosse kultuvremojhtesh tjaalasovvin dejnie prosjektine Saemieh Saepmesne jïh Registrering av automatisk freda kulturminner i Røyrvik kommune - Et samarbeid mellom samisk og norsk kulturminneforvaltning. ¶ Saemieh Saepmesne lea akte Interreg-prosjekte laavenjostosne dejnie Stiftelsen Saemien Sijte Snåasesne, Gaaltije Staaresne jih Wästerbottens museum, Upmejisnie. Registrering av automatisk freda kulturminner i Røyrvik kommune - Et samarbeid mellom samisk og norsk kulturminneforvaltning lea akte laavenjostoeprosjekte gaskem daejtie, Stiftelsen Saemien Sijte, Luvlie Nåamesjen Dajve, Saemiedigkie, Noerhte-Trøøndelagen fylhkentjïelte jih Raavrevijhken tjïelte . ¶ Edtja dam våålese veedtjedh ¶ Daan biejjien snjearah gievresne beejreme, jih aaj sïejhme smualkemeprosessh orreme, jïh dannasinie sæjhta dam våålese veedtjedh juktie dam vaarjelidh. Luvlie Nåamesjen Dajve jïh Stiftelsen Saemien Sijte lea dannasinie akteraeresne Saemiedigkine moeneme dam vaereste veedtjedh våhkoen 43. Dellie dah neebneme institusjovnh jïh akte konservatovre NTNU- vitenskapmuseeste sïjhtieh meatan årrodh. Sæjhta gievriem åehpiedehtedh gosse edtja vuesiehtidh maam daan giesien gaavneme dejnie barkojne ålkone dajvine. Dam sæjhta darjodh Raavrevijhken tjïeltegåetesne seamma biejjien. ¶ Govlehtallije Saemiedigkie: Dag Lantz. Tell, 74 13 80 64. ¶ Govlehtallije Saemien Sijte: Birgitta Fossum. Tell, 74 13 80 02. ¶ Almmuhan Holmgren, Hanne. ¶ Maŋemustá rievdaduvvon 22.10.2010 cálli ¶ Saemien ¶ Vuajnoste gaajhkh gyhtjellassh leah byjreskegyhtjelassh – juktie byjreske gaajhkh mijjen jielemi jïh mijjen byjresen aspekth dæjpa. Dannasinie daate programme åvtemosth jielemebyjreskem bïejem ¶ – ¶ mijjen jielemebyjreske ¶ – ¶ jïh guktie mijjieh ïedtjeleslaakan mahtebe pryövedh guadteles jielemebyjreskem buektiehtidh båetijen aajkan. ¶ Saemiedigkien jielemebyjreskeprogramme ¶ JIELEMEN BIJRE ¶ IELLEMBIRÁS/ EALLINBIRAS ¶ ____________________________________ ¶ Saemiedigkien pleenume dååhkasjamme 090219 ¶ Mijjen ulmie: Jielehke & nænnoes saemien jielemebyjreske ¶ Mijjieh sïjhtebe nænnoes Saepmesne jieledh mij aktanadteme dovne nænnoes byjreskinie jïh jielije saemien kultuvrine. Almetje jïh byjreske edtjieh guhkies vuajnosne maehtedh orrestidh jïh nænnoes ligkien åvtanidh aaj tïjji mietie gosse dovne jorkese. Dovne Saepmien byjreske jïh kultuvre edtjieh domtedh goh byjreskem ålkoelisnie ræjhkohte. ¶ Marie Enoksson. ¶ Sisvege ¶ Mu biras – mu váimu! ¶ Saemiedigkien jielemebyjreskeprogramme EALLINBIRAS IELLEMBIRÁS/ JIELEMEN BIJRE ....................................................................................................1 ____________________________________ .........................................................................................1 Mijjen ulmie: Jielehke & nænnoes saemien jielemebyjreske .....................................................2 Sisvege ...................................................................................................................................................3 1 Saemiedigkien byjreskevuajnoe ....................................................................................................4 2. Gielhtie /Prioriteereme/ Tïjjhvuajnoe ........................................................................................10 3. Jielemen bïjre: Saemiedigkien ulmieh jïh nuelieulmieh .......................................................12 4. Tïjjhsoejkesje – Darjomeprogramme 2009-2012 .......................................................................22 4.1.Ulmiedåehkie 1 Saemien sïebredahke .....................................................................................23 4.2. Ulmiedåehkie 2 Saemiedigkien darjoemassh........................................................................24 4.3. Ulmiedåehkie 3 Saemiedigkien administrasjovne ...............................................................26 Barkoem vierhtiedidh jïh tïjjhsoejkesjem darjodh maam ektesne åtna dejtie golmide båetije jaepide (dan sisnie aaj sjïehtedimmie jïh buaranimmie)..............................................27 5. Budsjedte 2009-2012 .......................................................................................................................28 6. Seehteme ..........................................................................................................................................29 7. Aerebi saemien byjreskebarkoe ..................................................................................................29 8. Refereensh .......................................................................................................................................32 ¶ 4 ¶ EALLINBIRAS = saemien jielemebyjreske = sociaale & byjresken kapitaale ¶ kapitaale ¶ Relasjovnh ¶ Eatneme Gïele ¶ Bïegke Laavenjosteme ¶ Elmie Maahtoe ¶ Raeffiesvoete Jaakoe ¶ Raeffie Soejmie jieleme ¶ Biejjie Dïedte ¶ Tjaetsie Joejke ¶ Baahke Aajhtsesvoete ¶ Materiaale Ektiesvoete ¶ Jaepieboelkh Hïeje ¶ Tsumhtsieh ¶ 1 Saemiedigkien byjreskevuajnoe ¶ Från en höjd på ett högt fjäll en syn svår att berätta om Bortom höjderna virvlade ett moln Jojken kom Nere i dalen brusade forsen O jord du vackra Mitt eget land Du knyter mig till dig med mjuka band och älskar mig i din varma famn (Paulus Utsi) ¶ Saepmie ¶ Mijjieh saemieh aalkoealmetjh Saepmesne. Mijjen almetjh laantesne orreme jïh dam soejmi laakan jïh respektine gïetedamme. Mijjie stuhtje laanteste Saepmie. Mijjen jielemh – mijjen jieliemassh jïh kultuvrh – flexibele laakan sjiehtesjibie dïsse maam byjreske vadta jïh maam mijjieh maehtebe utnedh bielelen byjreskem nuhtjedh. ¶ Mijjen giengeles ektiedimmie byjreskinie gierve baakoejgujmie bivtedh. Desnie jieledh jïh bearkanidh mestie dïhte vadta, direkte ektiedimmie buakta mijjen jïh byjresken gaskoeh (juvrh, sinsitnie). Mijjieh jaahkebe jielije åtnose Saapman, mijjen hïejmese. Jis mijjieh – jallh giem sån jeatja – byjreskem mårhka dellie aaj mijjen kultuvrem skaarohte. ¶ Byjreske Saepmesne saejreles Byjreske nænnoes barre jis mijjieh soejmi laakan dam utnebe. ¶ Mijjen dejpeladtje jieliemassh leah eejnegen nænnoes jieleme maadtojne åtneme. Jis nåake sjïdti aktene lehkesne öövre byjresken gielhtie dellie gåarede måbpan juhtedh dejtie utnedh mearan dah mah nåake lin fihkieh buaranidh. Daate iemies vuekie byjreskem utnedh mijjen jieliemidie baatseme. Mijjen maahtoe dovne dejpeli jïh daaletje jieliemassh utnedh lea dïhte. Läjhkan dïhte vuekie eejhtemen nuelesne jallh gaerveneminie. Saemien maahtoe dejtie pleenhtedh lea molseme öövre aktenleejnes åtnose guktie dejtie byjresken vierhtieh nuhtjedh. ¶ 5 ¶ Faktovrh mah byjresken kapitaalem jienede jïh seamma aejkien Saepmien jielemfaamoem. Daah indikatovrh leah vuesiehtimmieh mah maehtieh abpe systeemem nænnoestidh: ¶  ¶ Jielemevuekie maam barre beetsevistie jeala ¶  ¶ Lokaale reereme ¶  ¶ Veljie smaave nænnoes darjomessijjieh ¶  ¶ lokaale eele smaave, orrestimmeles faamojste ¶  ¶ lokaale beapmoedorjeme ¶  ¶ aerpievierhtien mahtoe ¶  ¶ sjïehteldh reereme ¶  ¶ ektiesvoete ¶  ¶ rytme ¶ Mijjen vierhtieh aktine ¶ Mijjen gïele dam mijjen vuekie byjreskasse jïh sinsitnide tjïerteste. Dïhte daerpies dïrrege gosse edtja maahtoem sirtedh akten boelveste måbpan. Gïele lea maadtoe gosse kultuvre jorkese. Gïeletseegkeme tsööpkedh giervebe tsiehkiem buakta. Giervebe dellie maahtoem åvtese vedtedh guktie mijjen byjreskem vaarjelibie. Gïele åvtemosth juktie gaajhki mijjen dïedtem tjïertestidh gosse edtjebe ekologije balansem steeredh. ¶ Ij leah barre gïele dïhte maam mijjen vierhtiestimmie ektesne buakta. Dïhte mijjen vuajnoe jieliemasse lea gemtebe. Saemien vuajnosne byjreske sealoem åtna, dïhte jeala jïh dïhte öövre joekehte dehtie jillelaanti byjreskevuajnoste. Mijjen vuajnoe byjreskasse lea dejtie mijjen vierhtiestimmieh, vuekie, sociaale tseegkemh jïh relasjovh tsavtseme. ¶ Maadthviertiestimmieh jïh respeekte sinsitnide tjuara guektienbielien årrodh. Gïlle, jis naakene, jillelaanti kulturve lea mijjen gïelem jïh maadthvierhtiestimmide lïereme – destie mijjen domtoe båata ahte ij leah aalverinie dah mijjese vuartasjieh. Dannasinie jïjnje fördommh, jïenemes båetieh ovmaahtoste jallh juktie ij rikti guarekem – nimhtie aaj daenbien. ¶ Mijjen viertiestimmieh tjåanghkan ektiedimmieh jeatjide almetjidie buektieh. Dej gaavhtan gåarede sinsitnide guarkedh. Mijjieh tjoerimh jillelaanti tjåanghkan viertiestimmieh lïeredh. Dïhte maam faamoe guhte koloniseeri böökti. Kristeles religiovne, tjaeleldh gïele, repmiegïele, byjreskedaajroe, pedagogihke, juridihke jïh kapitalisktihke gïelh jïh minngemes daaroen gïele (jïh såevmien, englaanten gïelh j.j.). ¶ Baektjede gosse ij vååjnoeh jïh öövre isoleeremisnie årrodh. Mijjieh maadteraahkaj maadteraajjaj maahtoem jïh daajroem heevehtibie. Daelie aejkie bååstede mijjen reakta vaeltedh ¶ gååvnesidh. ¶ Geerjene jïh garmeres dan mijjen tjaebpies kultuvren bijjelen, mijjen gïengeles ektiedimmien bijjelen byjreskinie jïh dan mijjen ræjhkoes maahtoen bijjelen guktie soejmi laakan byjreskem nuhtjedh. Mijjieh sïjhtebe digkiedæmman mijjen maahtojne rïjhkebe darjodh. Dovne Saepmesne jïh dan ålkolen. Ajve gosse buerebe sinsitniem guarkebe jïh gosse buerebe laakan laavenjostebe dellie maehtebe buerebe båetijenaejkiem darjodh. ¶ 6 ¶ Jieliefaamoe ¶ Mannasinie dle mijjieh maehtebe stoerre jorkesimmieh buektiehtidh? Gellie gielhtieh dïsse. Guadteles byjreske stoerre biologije gelliesvoete jïh ellies tjåanghkan daajve vihkeles gielhtie (byjresken kapitaale). Seamma aejkien mijjen maahtoe nænnoes laakan jïh gukies vuajnosne åvtanidh lea mijjen sociale kapitaalen gaavhtan. Dïhte mij ekonomije gelliesvoete, kultuvre gelliesvoete jïh darjomesgelliesvoete. ¶ Förændring ¶ Byjreskem nipkieh jïh skaaroehtieh. Ij gåaredh daennie tïjjesne dåvvodh. Saemien dejpelireaktan vuestie digkede jïh dïhte ånnene dööpmestovli mieriedimmijste. Laanth leah jorkesamme gosse v.g. skåakeåtnoe stuerebe sjïdteme jïh gaatoelamme tjaetsiefaamoej bigkemi åvteste. ¶ Så länge vi har vatten, där fisken lever Så länge vi har land, där renen betar och vandrar Så länge vi har marker, där det vilda gömmer sig har vi tröst på denna jord När våra hem ej mera finns och vår mark är förödd var skall vi då bo Vårt eget land, vårt levebröd har krympt sjöarna har stigit älvarna har torkat bäckarna sjunger med sorgsen stämma markerna svartnar, grönskan vissnar fåglarna tystnar och flyr Allt det goda vi fått kommer ej vårt hjärta vid det som skulle underlätta våra liv blev till intet värde Hårda stenvägar gör våra rörelser smärtfulla Lugnet hos det vildas människa gråter i sitt hjärta I den ilande tiden uttunnas vårt blod vår samklang brister vatten upphör brusa (Paulus Utsi) ¶ Iemies nuepieh leah Saepmesne jeatjadamme seamma aejkien goh daaletje bigkemeaamhtesh, orre teknihke jïh vuajadahkh mijjen jieliemidie tjaangeme. Daate lea mijjem tsavtseme juktie mijjen ealoeh båatsoe, vijreme, gööleme, duedtien jïh gaertenen åtnoe. Novh amma aaj hijven jorkesimmieh jïh daerpies teknihke viehkieh. Daah jeatjadimmieh bueriem aaj buakteme mijjen jielemi sïjse jïh dejtie mijjen darjomesidie. Seamma aejkien vihkeles mijjieh dejtie innovasjovnide mah mijjen jieliemidie aelkiehtehtieh jïh hijven laakan tsevtsieh joekede dej muhteste mah mijjem geasa daarpoen sïjse globaale ekonomijese jïh jaksoe, seamma aejkien goh byjreskem nipkie. Innovasjovnh mah eah hijven dah leah heaptoeh mijjen gaskoeh jïh byjresken jïh mijjen gaskoeh jïh sinsitnien. Dah mijjen kultuvrem jïh almetjh skaaroehtidh. ¶ Öövre goh fïehten jielije daennie eatnamisnie (almetjh jïh juvrh) dan sov byjreskasse sjiehtedamme mijjieh daan rommese sjiehtedalleme mesnie mijjieh jielebe. Dah vierhtieh mah mijjese daerpies leah: laanth gusnie veljie gåatome, vïjreme, möörjeme, gööleme jïh gusnie gåarede sjïdtedidh. Daate dovne mijjen iemies haamohkh jïh dïhte maadtoe mijjen ¶ 7 kultuvren tseakanæmman. Guktie mijjieh jielebe uvtemes leah nuhtjedh maam lïhkemes byjreske vadta, jïjtje bierkenidh, unnieslaakan jïh vaenie faamoem nuhtjedh. ¶ Aelhkie saejriehtidh ¶ Mijjieh hov gelllie jaepiej mietie båasaramme juktie vearolde dan juhteles jorkese, mijjieh vuejnebe. Gosse fïerhten biejjien byjresken ektesne jeala dellie nuepiem åtna vuartasjidh guktie jorkese. Jienebe tjomperdibie jïh stoerre haesteme daate. Laantem joekede jïh exploateerie guktie byjreskem jienebe deadta. Daate mijjese giervebe nuepiem buakta målsods laakan sjiehtedidh guktie mijjieh haarjanamme darjodh. Dannasinie daerpies mijjen mïelesne saerjriesvoetem unniedidh. ¶ Saemien åålmege dååjrehtamme gosse jïjnjem jorkesamme. Daan raajan buektiehtamme jorkesidh mijjen kultuvren gaarvenimmien namhtah. Dïhte dååjrehtse mijjese håhkoe jïh jaahkoe båetije biejjide vadta. Daate tsiehkie maahta buerebe sjïdtedh jis mijjieh eadtjohke laakan jeatjadehtebe jïh jis mijjieh dan mijjen ræjhkoes kultuvreste jïh maahtoste joekedibie. ¶ Daelie klimahten bïjre digkede ov-goh skïemtjevæhtah jarngesne. Sïejhme lea haestemem juakedh smaave stuhtjine juktie dan mænngan skiemhtjevæhaj vuestie gæmhpodh orre teknihkigujmie. Novh amma dïhte aaj vihkeles nimhtie klimahten jorkesimmien vuestie barkedh jïh orre teknihkem evtiedidh. Saemien vuajnoeste ij goh daate dahkesjh. Ij gænnah. ¶ 8 ¶ Daehpdimmie mah byjresken kapitaalem jïh sociaale kapitalem Saepmesne nipkie jïh Saepmien saejriesvoetem jienede. V.g. daah ierielimmieh jïh jeatjadimmieh maehtieh maahta abpe systeemem stroehtedidh: ¶  ¶ Övtiedimmie man maadtoe lea jeananimmie ihkuven aajkan, stoerre byjreskeexploateereme jïh laanten juakeme ¶  ¶ Feerlege ïebnh, jotskelimmieh ¶  ¶ För jïjnjem nuhtjedh jïh dannasinie kapitallem nipkie ¶  ¶ byjreskekatastrovfh ¶  ¶ klimahtejorkesimmieh ¶  ¶ nåake administrasjovne maam heeptie molsedimmiem jïh eevtjie byjresken stoerreligkien nuhtjedh ¶  ¶ sociaale oktegsvoete och marginaliseereme ¶ Mijjen ellies vuajnoste novh amma daerpies dejtie gielhtide mah klimahten jorkesimmiej nuelesne vuartasjidh, v.g. industijeseereme, globaliseereme, mijjen jielemevuekie, mijjen konsumsjovnevuekieh, dïhte stoerre exploateereme byjresken ealoedahkijste j.j. Daate mijjese stoerre jeatjadimmieh buakta gaajhkine daltesinie jïh gaajhkine otnjeginie. Dovne aajne almetjh, myndigheeth, reerenassh jïh darjomessijjiej dïedte daam buektiehtidh. Seamma aejkien gosse mijjieh doestebe jorkesidh maahta mijjen siebredahken jïh laavenjostemem nænnoestidh jïh mijjem frijjehtidh aktenkultuvren diedte åvtanidh mij daelie ¶ stööremes. ¶ Akte eatneme – stuerebe vuajnoe ¶ Vïjhteluhkietaalen åvtelen mijjieh eatnemem mahte ajve lokaale jïh regiovne daltesisnie tsevtsim. Maab mijjieh darjoejimh dallegh destie maam mijjen lïhkemes byjreskisnie sjïdti. Dillie daerpies soejmi årrodh jïh dïedtem vaeltedh juktie bearkanidh. Gaajhkh materiaale lij vyörtegs jïh eah goh lin tsumhtsieh. Dillietïjjen jielemvuekie dahpeldh systeeme jïh öövre nænnoes. Mijjieh tuhtjebe daelie aaj vihkeles soejmi laakan mijjen lïhkemes byjreskem gïetedidh aellebe mijjen hiejmebyjreskem skaarohth. ¶ Mijjieh daam tjaatsegem tjaelebe jïh sïjhtebe tjïertestidh mijjen dïedte lea daelie stuerebe goh dillie göökte boelvi juassah. Daelie öövre jeatjah nuepieh. Mijjieh aaj stuhtje globaale konsumsjovnegarkese jielemevuekien tjïrrh jïh guktie dorjesh veeljebe. ¶ Mijjieh daejrebe maam globaale vuekie byjreskem utnedh buakta. Byjreskem jïh almetjidie eatnemen dunniebealesne tsavtsa. Ij goh vielie vååjnh guktie dam maam mijjieh darjoejibie jeatjene lehkesne dorje. Globaliseereme luhpiem vadta jielemevuakan man maadtoe globaale vierhtieh. Aelhkie lea tjelmide trimhkedh men ij rïektes jeatjide almetjidie jallh byjreskasse eatnemen jeatjine lehkine. ¶ Mijjieh aarmogs jeatja almetjigujmie, uvtemes dejgujmie mah aaj aalkoealmejth jïh klimahtejorkesimmieh jïh globaliseereme dååjrehtsieh. Dah mah seamma stoerre jallh dovne stuerebe haestemh jïh joekesh sijjen jielieminie dååjrehtieh. Ibie mijjieh sïjhth meatan årrodh vierriedidh jeatjebi jielemh (dovne almetjh jïh byjreske). Mijjen lea nuepie veeljedh. Mijjen jielemevuekie lea etihke gyhtjelasse. Mijjen dïedte lea dannasinie daerpies gemtiedidh jïh globaaline årrodh. ¶ Vi måste ge oss iväg Då det blir allt trängre Men vart? ¶ 9 ¶ Livet går inte vidare Eller bättras Om vi inte hjälper oss själva Men när? De trygga orden finns De kommer om vi kallar på dem Men när [med vilket språk? ¶  ¶ ]* Att se vårt dyrbara liv Som utställning Det uthärdar vi inte Eller gör vi? (Paulus Utsi) ¶ Mijjen dïedte ¶ Löövemem maahta gaavnedh dan gierve haestiemasse goh klimahten jorkesimmie. Aajne sijjie gusnie dam gaavnedh lea dïedte aktine. Dannasinie goh mijjieh gaajhkesh libie stuhtje byjreskistie mijjen aaj nuepie meatan tjoevtine årrodh. ¶ Jis ibie billh jïh jis veeljebe ij jijtjebh vuartasjidh goh offerh dïsse mij deahpede dellie maehtebe mijjen nuepieh jielije Saapman bueriedidh jïh jeatjadehtedh. Mijjieh klimahten jorkesimmie vuejnebe goh væhta ahte mijjieh (gaajhkesh) tjoerebe dïedtem guedtedh jïh vedtedh hijven jorkesæmman. ¶ Mijjieh utnebe öövre vihkeles tjöödtjestidh jïh dïedtem guadtajidh dejnie dajvine gusnie mijjieh jïjtjh maehtebe maam tsevtsedh. Mijjieh vihkeles stuhtje daan tsagkesen tjoevtesne. Maab mijjieh maehtebe buektedh lea geajnoem åvtese vuesiehtidh. ¶ Kära vän, varför sover du varför sover du, varför sover du ¶  ¶ Författarens anmärkning ¶ Lyssna på din inre stämma inre stämma Vakna, sov dig ej till döds Du har arv från far och mor att vårda Lyssna på rösten inom dig rösten inom dig Din egen röst manar dig ta ansvar för släktet Lyssna på din egen röst din egen röst Var glad, sjung glatt sjung som fågeln Hör naturens uråldriga röst uråldriga röst Hör hur vackert den klingar hur vackert den klingar (Paulus Utsi) ¶ Baalka åvtese ¶ Mijjen kultuvren maadtoe lea almetje jïh byjreske ektesne. Dan maadtoe lea bierkenidh jïh dïsse gellieslaajetje maahtoe, gaahpode mïelh jïh diedtem vaeltedh dovne aajne almetjen jïh ektine. Guktie sinsitnini jïh byjreskasse årrodh mijjen dejpeladtje vuekie. Mijjieh garmeres dan gaavhtan jïh dïhte jïh destie Saemiedigkien råajvarimmie båata ahte saemien ulmie båetijen aejkien aktine tjïertestidh. ¶ Daennie tjaatsegisnie mijjen ulmieh tjïertestibie mijjen vuajnose mij lea nænnoes jïh guadteles saemien jielemebyjreske – båatijen aejkien mijjen laantese jïh åålmegasse. Vaestiedasside gyhtjelasside ohtsebe: Magkeres eatnamisnie sïjhtebe jieledh? Magkeres nuepieh jieledh sïjhtebe åvtese vedtedh mijjen maanide jïh aahkoevidie jïh aajjoevidie? Guktie maetebe evtiedimmiem darjodh mij sjïeteles mijjen kultuvrese, ¶ 10 evtiedimmie mij byjreskem vaarjele jïh almetjem skreejrehte hijven utnedh jïh evtiedidh? ¶ Saemiedigkie diedtem vaalta pryövedh buerebe jielembyjreskem jïh daejreles övtiedimmiem buektiehtidh. Dïhte övtiedimmie byjreskem jïh almetjem riektesvoetem vaarjele – aaj jeatjene lehkine eatnamisnie. Saemedigkie daan programmine fïerhten aajne almejtem Saepmesne eevtjie jïjtse dïedtem vaeltedh jïjtsene aarhkebiejjesne jïh eadtjohke laakna meatan daennie processesne årrodh. Jis mijjieh gaajhkesh aktine maam darjoejibie jïh jaahkojne båetije biejjide dellie Saepmie edtja jielehke sjïdtedh jïh dejtie haestiemidie buektiehtidh mah mijjen åvtelen. Ibie asth tïjjem dassedh. ¶ Vackra tankar skapar varm gemenskap gör fula ord sköna väcker värme som kan ta hand om nya vackra tankar Glada tankar vidgar vägen till hjärtat Elden som värmer ditt väsen närs av glada tankar och goda leenden. (Paulus Utsi) ¶ 11 ¶ 2. Gielhtie /Prioriteereme/ Tïjjhvuajnoe ¶ Gielhtie ¶ Daan programmen ulmie leah: ¶  ¶ Maadtojne jïh aalkoemierine ¶ abpe dan Saemiedigkien darjoemasse årrodh ¶  ¶ Ulmieh tseegkedh nænnoes ¶ jïh jielehke saemien jielemebyjresken ¶  ¶ Saemien byjreskevuajnojne jïh ¶ aalkajehtemedarjoeminie eadtjoehtidh ¶ Programme edtja årrodh: ¶  ¶ aalkoe mij guhkies syjhtedem jïh ulmide ”nænnoes jïh jielehke ¶ Saepmie” tjierteste jïh dan raajan lijrie ¶  ¶ maadthtjaatsege årrodh maam maahta jeatjabidie tjïelkebe ¶ programmide jïh soejkesjimmide lijredh ¶ Prioriteereme ¶ Juktie saejriesvoetem unniedidh jïh jielesfaamoem bigkedh vïh Saepmesne ¶ Saemiedigkie edtja daejtie åeside ¶ prioriteeredh: ¶  ¶ Åvtesne saemien maahtoem utnedh. ¶  ¶ Otnjegem nænnoestidh saemien nænnoes övtiedimmie jïh prosjekth jïh ¶ råajvarimmieh aelhkiehtidh juktie nïekedassem illedh ¶  ¶ Krïebpesjidh jïh illedh guktie mijjieh ¶ klimahtem tsevtsebe – tjïrrh konsumsjovnen væjjojde jeatjadehtedh ¶ vuajadahki faamoedaarpoeh/åtnoen, ¶ aamhteiveeljemi bïjre ¶  ¶ Råajvaridh dovne laavenjostemidie ¶ sïjse jïh olkese ¶ Tïjjhvuajnoe ¶ Lïhkemes uktsiej jaepiej mietie Saemiedigkie tjïrrh prioriteeremh jïh eadtjohkh barkedh juktie mijjen byjreskevuajnoe edtja bïhkedidh dovne mijjem men aaj sïebredahkem. ¶ 12 ¶ 3. Jielemen bïjre: Saemiedigkien ulmieh jïh nuelieulmieh ¶ Mijjen bijjemes ulmie: Jielemes & nænnoes saemien jielemebyjreske ¶ Mijjieh sïjhtebe jielemes Saepmesne jieledh mij dovne ektiedamme dovne guadteles byjreskinie jïh jielehke saemien kultuvrine. Almetje jïh byjreske guhkies maahtoe utnieh urriestidh jïh nænnoes laakan åvtanidh dovne tïjji mietie gosse jïjnje jorkese. Dovne byjreske jïh kultuvre Saepmesne lea dååjrehtalleme goh eatnemem mijjen bïjre ræjkohte. ¶ Mijjen golme nuelieulmieh ¶ Byjreske Saemien maahtoe Balanseereme övtiedimmie ¶ Ealli eallinbiras juohkeaktii ¶ 1 ¶ Guadteles jielemebyjreske lea maadtoe guktie almetjh, juvrh jïh sjædtoeh maehtieh jieledh jïh åvtanidh. Laantem åtnoe edtja ektesne byjresken vedtieminie mijjen vaeltieminie jïh edtjh byjreske destie njarresidh Ij edtjh barre ekonomijen mietie byjreskem utnedh. Mijjieh sïjhtebe balansem utnedh gosse guadteles laakan nuhtjedh. Dorjese jïh darjomesvuekieh mah Saepmien vierhtieh nipkieh edtjieh onnes darjodh. Tjuara jïlle prioriteetem byjresken vaarjelæmman vedtedh gaajhkine sïebredahken soejkesjimmesne. Dïhte tjuara aaj iemies stuhtjine sjïdtedh laante- jïh byjreskevierhtieåtnosne. Gaarjhke ¶ 1 ¶ Byjreske – guadteles jielemebyjreske ¶ darjomes maam elmiem, laantem jïh tjaetsiem jotsekele tjuara nåhkedh. ¶ Arbevirolas máhtu ¶ 2 ¶ Mijjieh libie nænnoesvoeten expeerth. Nännoesvoete eejnegen mijjen maadtoe orreme. Dannasinie maahteme gååvnesidh jïh åvtanidh. Vihkeles lea dellie maahtoem ohtedh gusnie gåarede dam gaavnedh. V.g. saemien tjåanghkan maahtoe aktine lea guktie dan jïjnjem åådtje goh gåarede jïh hijven guktie vierhtieh reerie. Mijjieh tjoerebe jïlle daam maahtoem utnedh gosse edtjebe nænnoes sïebredahkem bigkedh guhkies vuajnosne. Gosse daelie mijjen aerpievierhtien maahtoen bïjre dåtka dellie gåarede gïehtjedidh guktie lea orreme, daaletje tïjjem gïehtjedidh jïh båetijen aejkiem bigkedh. Dannasinie edtjebe jïjtse maahtoem dotkedh tseegkedh jïh tjoevth ohtsedh mijjen kultuvresne jïh jåerhkedh maam daelie goh åålmege utnebe. Mijjieh edtjebe dieves vuajnoem nuhtjedh gosse dotkebe. Dïhte vuajnoe mij mijjen kultuvren jïh jielemeraajesen sisnie. Nænnoesvoete edtja teema årrodh maam saemien dotkeme saemien kulturen bïjre ektede. ¶ 2 ¶ Aerpievierhtien maahtoe ¶ 13 ¶ I vår forskning ska vi också beakta den materiella, den sociala och den mentala dimensionen av kunskap. Denna typ av forskning måste ske på lokal nivå eftersom traditionell kunskap ær platsbunden. ¶ Dássálas ovdanahttin ¶ 3 ¶ Ektiedasse dejpeladtje jïh daaletje maahtojste Mijjen ulmie lea jïjtse kultuvren bïjre dotkedh jïh guktie nænnoes jielemevuekiem jaksedh dovne aaj jïlle jielemekvalieteete tjïrrh jielemem aelhkiehtidh jïh ij maaksojde bæjjoehtidh. Mijjieh dovne daaletje jïh dejpeladtje maahtojde rïektes utnebe jïh edtjebe dejtie bööremes dååjrehtsidie nuhtjedh juktie åvtanidh. Nænnoes åvtanimmie hijven balansem dejpeladtje jïh daaletje maahtoej gaskoeh. Jis teknihkem, mij lea aevhkie orreme, mijjien åssjalommesi mietie ibie edtjh dovne jielemebyjreskem jallh mijjen staarnem murhkedh – dam maam daelie dorjesovveme. ¶ 3 ¶ Evtiedimmie balansesne ¶ 14 ¶ 15 ¶ Gie dïedtem åtna mïsse? ¶ Fïerhten sïlle vihkeles buektiehtimmie dan uvtiebasse båetedh jïh ulmide jaksedh. Mijjen evtiedimmiem fïerhten aajne almetje guadta. ¶ Saemiedigkien dïedte ¶ Nuelieulmie byjreske: ¶ Saemiedigkie edtja tjuara-instrumeenth jïh vuesiedæjjah mah princijph daan nuelesne fulkieh : ¶  ¶ aarti jielemebyjreskh jïh ¶ ekosysteemh lea vaarjelamme ¶  ¶ gaajhke darjome lea ¶ soejmiprincijpen mietie ¶  ¶ åtnoe byjresken vierhtijste ¶ lea nænnoes laakan guhkies vuajnosne ¶  ¶ saemiej darjomi jotskelimmie ¶ unniedidh ¶  ¶ vaenebe maadthtjaetsie, ¶ lovvesdaajvh, jaevrieh jïh tjaetsieh jotskelidh ¶  ¶ dan juhteles goh gåarede ¶ galhkedh nåake ïebnh nuhtjedh ¶  ¶ byjreske lea raejnies ¶ tsumhtsijste jïh ïebnijste maam ij dïhte ¶ maehtieh noeledh jïh mij biologije gelliesvoetem jïh almetji staarne aajhta ¶  ¶ Gïevledahken åssjalommes ¶ mïelesne utnedh (unnididh, vïht nuhtjedh, urriestidh): ¶  ¶ unniedidh konsumsjovnem unnemes daltesasse ¶  ¶ jïjnem vïht nuhtjedh, ¶ vyörtegs aamhtesh mah jeanatjommes gåhtjoen roskh ¶ (biegkemeaamhtesh, komposte, biogaase) ¶  ¶ urriestidh gaajhkem maam ij gåaredh viht nuhtjedh (gosse ¶ nuepie lea) ¶ Nuelieulmie Saemien Maahtoe: ¶ Saemiedigkie edtja dotkemem, dokumentasjovnh & dejpeladtje maahtoen orre tseegkeme skreejrehtidh jïh aelhkiehtidh. Daah aamhtesh leah åajvahkommes: ¶  ¶ Beapmoeh : maam gåarede byöpmedidh, juerjiehtidh jïh ¶ vöörhkedh ¶  ¶ Staarne: saemien bueriedimmie jïh staarneraerieh jïh ¶ maahtoe gaarvoej jïh gaarvoesassh juktie vearoldem buektiehtidh ¶  ¶ Bigkeme : lokaale ¶ bigkemeaamhtesh jïh klimahten mietie sjïehtedamme arkitektuvre, ¶ bigkhsijjieh (klimahten raereles sijjieh jj.), bigkemesoejkesjh ¶  ¶ Jieliemassh: saemien ¶ maahtoe ovmesi jieliemassi sisnie, v.g. båatsoe, vijreme jïh gööleme, ¶ vytnesjimmie, haamoehtimmie, gaertene ¶  ¶ Gïele : gïele mijjen ektievoete ¶ byjreskinie jïh jielieminie jeahta. Dannasinie vihkeles aaj byjresken ¶ vuajnoste. Saemiedigkie tjuvtjede jïjtse gïeleprogrammese ¶ 16 ¶  ¶ Lïereme : saemien maahtoe ¶ guktie lïereme ektesne byjreskinie v.g. ¶ guktie lïerimh byjreskem jïh sinsitnide krööhkedh, guktie vihkeles maahtoem ¶ lïerimh jïh byjreskem guarkedh, jj. ¶  ¶ Ektievoeth : saemien ¶ maahtoe v.g. jielmevukie byjresken ¶ ektesne (ektievoete juvrigujmie byjreskinie jïh laavenjosteme dejgujmie ¶ (vearolde, klimahte, jaepienboelkh, vierhtieh)); Laavenjosteme almetji ¶ gaskems (sïebredahken tseegkeme, ¶ sïjten darjomessijjiej tseegkeme båatsosne j.j.); Ektievoete ¶ jaepieboelhkide – våaroeh guktie byjreskem nuhtjedh jaepieboelhki ¶ mietie ¶  ¶ Reereme: vuekieh guktie byjresken vierhtieh reeredh ¶ Nuelieulmie balanseereme övtiedimmie: ¶ Faamoe jïh foeresjimmie : Saemiedigkie edjta viehkiehtidh aelhkiehtidh unnebe darjodh ¶ mijjen jielemievuekiej jïh jieliemassi daarpoe faamose tjïrrh ¶  ¶ krïebpesjidh ahte soejmi ¶ laakan motorvhvuajadahkh nuhtjedh, byjreskevuajemefaamoem nuhtjedh j.j. ¶  ¶ råajvarimmieh duedtedh mah almetji jïh byjresken ¶ saejriesvoetem Saepmesne unnede; v.g. ¶ smaavetje urriestimmeles faamoeh tseegkedh jïh nuhtjedh ¶  ¶ buektiehtidh Saemiedigkien kontovren el-åtnoem unniedidh ¶  ¶ Saemiendigkien barkiji ¶ fealadimmieh gïehtjedidh (v.g. guktie vuajadahkh jïh hotellh veeljieh) ¶  ¶ mieriedidh maam åestedh ¶ Saemiedigkien kontovrese (v.g. ¶ prïhtjege rïektesvæhtine, moerhdorjesh FSC-væhtine, paehperhdorjesh ¶ byjreskevæhtine j.j.) ¶ Beapmoeh: Saemiedigkie edtja skreejrehtidh ¶  ¶ saemien beapmoedarjomem, ¶ övtebe bueriedimmiem evtiedidh (dovne man jïjnje jïh man gellie slaajh) ¶  ¶ jienebe iemies beapmoeh jïh beapmoeh sjïehtedamme ¶ jaepienboelhkide utnedh (v.g. slow ¶ food) ¶  ¶ genetihke jeatjadamme ¶ dorjesh vuastadidh ¶  ¶ dah beapmoeh mah eah ¶ gåaredh Saepmesne åestedh edtjieh ¶ ekologije laakan dorjeme årrodh jïh rïektesvæhtam utnedh. ¶ Jieliemassh: Saemiedigkie edtja daej ¶ evtiedimmieh skreejrehtidh jïh evtiedidh ¶  ¶ gellie smaavelaaketje nænnoes saemien darjoemessijjieh ¶  ¶ saemien dotkeme jïh meatan årrodh dotkemisnie mij joe lea v.g. båatsoen övtiedimmien bïjre (soejkesjidh klimahten jorkesimmie, buerebe nuepieh byjreskasse, jeatjah darjome båatsoen sisnie, sjïehteldh reeremevuekieh övtiedidh) Staarne: Saemiedigkie edtja pryövedh buektiehtidh jïh dåarjodh barkoebyjreske mij hijven mijjen rapman jïh aajlese ¶ Lïereme: Saemiedigkie edtja pryövedh buektiehtidh learoesoejkesjh jïh skuvlesoejkesjh mijjen dejpeladtje maahtoem jïh Saemiedigkien byjreskevuajnoem krööhkieh. ¶ 17 ¶ Mïrrestalleme: Saemiedigkie edtja eadtjohke ¶ laakan pryövedh buektiehtidh ahte gaajhkh saemieh lea mïrrestalleme laakan ¶ gïetedamme saahth man båeries, maam darjoeh, gusnie årrodh vuj gujne jallh ålma. Saemiedigke åvtese jïjtse ¶ mïrrestallemeprogrammese tjuvtjede. ¶ Reereme: Saemiedigkie edjta jeatjaj ¶ aalkoealmetjigujmei dååjrehtsh molsodh vuekiej bïjre guktie byjreskem reeredh. ¶ 18 ¶ Dov dïedte ¶ Nuelieulmie Byjreske: ¶ Saemiedigkie datnem treevie ¶  ¶ soejmi laakan vierhtide ¶ nuhtjedh ¶  ¶ aarhti jielemebyjreskh jih ekosysteemh vaarjelidh ¶  ¶ ih edtjh maadthtjaetsie, lovvesdaajvh, jaevrieh jïh tjaetsieh ¶ jotskelidh ¶  ¶ unniedidh man jïjnje elmiem jotskelh ¶  ¶ vuajadahkh nuhtjedh guktie laantem vaenie nipkh ¶  ¶ byjreskem feerlege ¶ tsumhtsijste vaarjelidh ¶  ¶ barre ïebnh nuhtjedh maam ¶ ij biologije gelliesvoetem jallh almetji staarnem eejhtedh ¶ Nuelieulmie saemien maahtoe: ¶ Saemiedigkie datnem treevie: ¶  ¶ jïjtjedh jielemem jïh aarhkebiejjiedarjom gïehtjedidh jïh ¶ vyörtegs saemien maahtoem gaajhkine daltesinie nuhtjedh ¶  ¶ meatan årrodh ¶ dotkemeprosjektine saemien maahtoen bïjre ¶  ¶ saemien maahtoem dov maanide, aahkoevidie/aajjoevidie ¶ (båetiji boelvide) ööhpehtidh ¶ Nuelieulmie balanseereme övtiedimmie: ¶ Beapmoeh: Saemiedigkie datnem treevie ¶  ¶ gïehtjedidh guktie datne ¶ haarjanamme byöpmedidh jïh saemien dejpeli beapmoeh nuhtjedh ¶  ¶ dan jïjnje beapmoeh jaepienboelhki mietie sjïdtedamme goh ¶ gåarede byöpmedidh. ¶  ¶ ij beapmoeh byöpmedidh mah genetihkesne jeatjadahteme leah ¶  ¶ vuejnedh goh beapmoeh mah provhkh åestedh mah eah ¶ maehtieh Saepmesne åestedh lea ekologije ligkien sjïdtedamme jïh ¶ riektesvæhtam guedtieh ¶ Faamoe jïh foeresjimmie: Saemiedigkie datnem treevie meatan årrodh mijjen ¶ gæmhpoemisnie Saepmien saejrisvoetem ¶ unniedidh tjïrrh dov daarpoe faamose unniedidh. Datnem maahtah viehkiehtidh ¶ tjïrrh ¶  ¶ vaenie vuajadahkh nuhtjedh ¶  ¶ fassedh ¶ byjreskevuajemefaamoem nuhtjedh ¶  ¶ vaenebe eelfaamoem dov ¶ hïejmesne jïh dov darjomessijjesne nuhtjedh ¶  ¶ gïehtjedidh guktie datne ¶ fealedh (v.g. vuajadahkh, hotellh) ¶  ¶ jïjnjem krïebpesjidh gosse ¶ edtjh maam åestedh, v.g. maahtah veeljedh o lokaale beapmoeh gosse ¶ gååvnese o beapmoeh krïebpesjh- jïh ¶ rïektesvæhtine o moerhdorjesh FSC-væhtine o paehperhdorjesh ¶ byjreskevæhtine o hïejmedorjesh ¶ byjreskevæhtine j.j. ¶  ¶ eelem destie mestie nænnoes faamojste nuhtjedh jis maahtah dam ¶ veeljedh ¶ 19 ¶  ¶ dov aarhkebiejjiem ¶ gïehtjedidh mijjen saemien ¶ jielemebyjreske-programmen mietie ¶ Jieliemassh: Saemiedigkie sæjhta datnem ¶ eadtjoehtidh meatan årrodh nænnoes laakan saemien jieliemassh övtiedidh tjïrrh ¶  ¶ datne dov darjomes nænnoes jïh soejmi laakan eantah ¶  ¶ datne leah meatan saemien dotkemisnie ovmesi jieliemassi bïjre v.g. båatsoe, dorjese övtiedidh, j.j. ¶  ¶ gïevledahken åssjalommesen mietie ussjedh eejnegen gosse v.g.: ¶ o vaenebh vaaroeh konsumeeredh ¶  ¶ jïjnem vïht nuhtjedh, ¶ vyörtegs aamhtesh mah ¶ jeanatjommes gåhtjoen roskh (biegkemeaamhtesh, komposte, ¶ biogaase) ¶ o vïht nuhtjedh gaajhkem maam ij ¶ maehtieh vïht nuhtjedh (jis ¶ gåarede) ¶ Staarne: Saemiedigkie datnem haasta åssjalommessh jïh råajvarimmieh vedtedh maam buerebe staarnem buakta. Dovne repmien jïh aajlan staarne edtja hijven årrodh. Mirrestalleme: Saemiedigkie datnem treevie pryövedh buektiehtidh ahte gaajhkh saemieh lea mïrrestalleme laakan gïetedamme saahth man båeries, maam darjoeh, gusnie årrodh vuj gujne jallh ålma. Saemiedigke åvtese jïjtse mïrrestallemeprogrammese tjuvtjede. ¶ Gaajhesi dïedte ¶ Naakenh ulmieh maehtebe barre jaksedh tjïrrh soejmi darjome, laavesnjosteme gaajhkesi gaskems Saepmesne jïh v.g. Sveerjen reerenasse, myndigheeth, darjomessijjieh, j.j. Aktine tjoerebe barkedh jïh dïedtem vaeltedh nænnoes evtiedæmman. Samiedigkie daejtie uvtemosth beaja: ¶ Nuelieulmie byjreske: ¶ Skåake: Saemiedigkie åtna öövre vihkeles ¶  ¶ båeries skåakh jïh skåakh jïlle biologije vierhtie lea laaken mietie vaarjelamme (dovne skåaken tseegkeme, biologije gelliesvoete, ahte burhvieh jïh jeatjah vihkeles gåatome leah vaarjelamme) ¶  ¶ skåakeåtnoen darjomh mah ¶ eah öövre vihties jallh byjreskem leajmode gaertjiedidh ¶  ¶ saemien byjreskvierhtieh respekteeredh ¶  ¶ saemien dejpelireaktam ¶ respekteeredh ¶ Vaerie: Saemiedigkie åtna öövre vihkeles ¶  ¶ joekoen vihkeles dajvh mijjen ¶ kultuvrese jïh jieliemasside vaarjelidh faagkadimmiej jïh jeatja stööremi ¶ vuestie (CBD, Akwé Kon ¶ vuesiehtimmieh) ¶  ¶ nuepide mijjen jieliemasside ¶ vaarjelidh jïh övtiedidh ¶ Elmie : Saemiedigkie åtna öövre vihkeles elmie raejnies olles almetji, juvri jïh sjædtoej staarne sån leajmodh ¶ Tjaetsie : Saemiedigkie åtna öövre vihkeles ¶ 20 ¶  ¶ ij vielie tjaetsiej-raejkiej ¶ otnjegassh jeatjadidh ¶  ¶ fiskens lekplatser och dess naturliga vandringsvægar skyddas ¶  ¶ ij maadthtjaetisiem ¶ lovvesdaajvh, jaervrieh jïh tjaetsieh jotskelidh ¶  ¶ maadthtjaetsie vihties jïh ¶ nænnoes tjaetiem buakta ¶ Ellies eatneme : Guktie jåarhka byjreskem juakedh lea biologijen gelliesvoeten vaarjelimmien vuestie. Eatnemesåesiem jïh dan mietie elliesvuajnoe ahte laanth tjuerieh aktanidh guktie juvrh jïh sjædtoeh maehtieh juhtedh jïh guhkies vuajnosne jieledh byjreskisnie lea öövre vihkeles. Joekoen vyörtegs sjædtoeh jïh juvrh edtjieh buektiehtidh jieledh dej stoerre juhteles klimahtejorkesimmiej mietie mah daelie deahpadieh. Dannasinie Saemiedigkie åtna öövre vihkeles ¶  ¶ dejpelireakta gaajhki mijjen jieliemasside respekteeredh ¶  ¶ soejmi jïh nænnoes laakan åtneme deahpede ¶  ¶ ij naan vielie stoerre ¶ exploateereme sjædta ¶  ¶ ij dååhkasjidh ahte dajvh ¶ juekedh gosse geajnoeh j.j. bigkieh. Barre gosse öövre daerpies ¶  ¶ båatsoejieliemassen ¶ daarpoeh ellies gyöjnedahkh respekteeredh ¶ Gelliesvoete: Saemiedigkie åtna öövre vihkeles ¶  ¶ biologije gelliesvoetem laantesne jïh ekosysteemesne ¶ vaarjelidh; ¶  ¶ aarhti jielemebyjreskh jïh ¶ ekosysteemh jïh dej åtnoeh jïh vuekieh ¶ vaarjelidh ¶  ¶ gaajhkh byjreskevierhtieh ¶ nænnoes laakan nuhtjedh ¶  ¶ ovjuvrepolitihke båatsoejieliemassen dajvesne biologije ¶ gelliesvoetem krööhkie ¶  ¶ soejmi laakan vijredh ¶ (ledtieh jïh smaave juvrh) jïh gööledh ¶ Byjreske dalhkesen namhtah: Saemiedigkie åtna öövre vihkeles ¶  ¶ gaajhke maam darjoejibie lea ¶ soejmiprincijpen mietie (tsumhtsieh unniedidh!) ¶  ¶ skodtedh nåhkedh feerlege ïebnh nuhtjedh ¶  ¶ byjreskem reejnes utnedh ¶ guktie ij sjïdth naan tsumhtsieh mah feerlege desnie. Dïhte maahta biologije ¶ gellievoetem jïh almetjie staarnem eejhtedh ¶  ¶ Gïevledahken åssjalommes ¶ mïelesne utnedh (unnididh, vïht nuhtjedh, urriestidh): ¶  ¶ unniedidh konsumsjovnem unnemes daltesasse ¶  ¶ jïjnem vïht nuhtjedh, ¶ vyörtegs aamhtesh mah jeanatjommes gåhtjoen roskh ¶ (biegkemeaamhtesh, komposte, biogaase) ¶  ¶ urriestidh gaajhkem maam ij ¶ gåaredh viht nuhtjedh (gosse nuepie lea) ¶ Nuelieulmie saemien maahtoe: ¶ Saemiedigkie åtna öövre vihkeles : ¶  ¶ Mijjen lea vihkeles rolle goh ¶ klimahte- jïh byjreskevïhnestæjja nasjovne jïh gaskenasjovne ¶ 21 ¶  ¶ Saemien dejpeladtje maahtoe ¶ lea mïrrestalleme dotkemisnie guktie ¶ byjreskem syjhtedh jïh dajven bïjre. ¶  ¶ Mijjieh libie mïrrestalleme ¶ gosse rååresjibie guktie laantem ¶ utnedh jïh exploteeremen bïjre. ¶  ¶ Vijreme- jïh göölemedajvh jïh ¶ ålkonejieleme edtja saemien råajvarimmie årrodh jïh saemieh dam ¶ reerieh ¶ Nuelieulmie balanseereme övtiedimmie: ¶ Saemiedigkie åtna öövre vihkeles jïh edtja pryövedh buektiehtidh: ¶  ¶ Soejkesjh jïh mieriedimmieh mah mijjen bïjre aalkoem åtna mijjen ¶ byjreskevuajnosne jïh mijjen daarposne laantese jïh jaevride. Daah væjjoej ¶ mietie daerpies decentraliseereme ¶ reeremevuekieh darjodh ¶  ¶ Princijpe gellieåtnoen bïjre jïh ¶ dïenesjimmie guhkies tïjjen mietie lea ¶ dïhte mij bïhkede gaajhkine soejkesjimmine ¶  ¶ Sociale fulkeshjoekehtimmie jïh joekehtimmieh fulkesh byjresken ¶ tjaeledh mah aelhkie nuhtjedh. ¶  ¶ Etihke jïh byjreskadtje aalkoealmetjhstandardh lea ¶ sïehtkeramme gosse edtja orre industijh bigkedh (tsööpkeme j.j.) ¶  ¶ Saemien vuajnoe vihkeles ¶ veaktam åådtje nasjovne övtiedimmiedigkiedimmie (desnie aaj soejkesjh ¶ bigkeme bïsegkefaamoen, tsööpkeme, m.m.). ¶  ¶ Åvtemes beaja lokaale ¶ daltesisnie byjreskevierhtieh reeredh (smaavevijreme, nasjovnepaarkh, ¶ turisme j.j.) ¶  ¶ Hijven laavenjostem raasti ¶ dåaresth. ¶ Gruvah jïh exploateereme faamoen gaavhtan (tjaetsiefaamoe, ¶ bïegkefaamoe j.n.v.) sjïehtesjidh ¶ ekologije nuepide jïh saemien kultuvrese jïh jieliemassetseegkeme. ¶ Faamoe jïh foeresjimmie: Saemiedigkie ¶ åtna öövre vihkeles jielemevuekiem laejhtedh ¶ maam jïjnje faamoem krïebpesje. Dannasinie krïebpesje ahte sveerjen reerenasse ¶  ¶ soejkesjem dorje mij lea nænnoes faamoehdorjemen bïjre Saepmesne. ¶  ¶ barka ihke kærnfaamoem jïh ¶ tsööpkeme radioaktijve iebnijste tjöödtjestidh. ¶ Jieliemassh: Saemiedigkie åtna öövre vihkeles ¶  ¶ gaajhke åtnoe saemien ¶ dajvesne lea balanseereme ekologije systeemine gusnie jielemassh leah ¶ eanteme (juktie nænnoes båatsoe, vijreme, gööleme jïh gaerteneåtnoe ¶ krïebpesjieh guhkies vuajnosne ¶ byjresken vierhtieh utnedh ¶  ¶ laante jïh tjaetsievierhtieh åvtemosth leah mijjen jieliemassi daarpoej gaavhtan leah ¶  ¶ nuhtjeme jïh exploateereme laanteste jïh tjaetsievierhtijste ij vielie mijjen jieliemassi daarpoeh njerrieh ¶  ¶ gaajhkh darjomh leah nænnoes jïh soejmiprincijpen mietie ¶ eanteme ¶  ¶ lokaaledehteme lea skreejrehtamme jïh deahpede gaajhki ¶ sektovrine ¶ 22 ¶ 23 ¶ 4. Tïjjhsoejkesje – Darjomeprogramme 2009-2012 ¶ 2009-2011 ¶ Saemiedigkie iktedæjjam seehtie Saemiedigkien byjreskebarkose. Saemiedigkie ståvroedåehkiem dorje mij edtja ¶  ¶ tjïertestidh guktie åvtemes dejtie ulmide bïejedh ¶  ¶ tjïertestidh gåssie ulmide jaksedh (mah nuelieulmie giem jïh gåessie?) ¶  ¶ vuekieh jïh dïrregh nænnoestidh goh v.g. vuesiehtæjjah mah vuesiehtieh man hijven gåarede (kvaliteetem jïh kvantiteetem mööledh: Guktie daejrebe hijven gåarede?) ¶  ¶ bååstede vusiehtæjjah jïh krïebpesjh ulmide ektiedidh ¶  ¶ aelhkebe vierhtiestimmiem darjodh minngiebasse Ståvroedåehkie edtja ussjedidh magkeres tseegkemh edtjieh deahpadidh, mah gaahtjemh, stipendh sjïehteles, j.j. Ståvroedåehkie tïjjhsoejkesjem dorje. ¶ Bijjemes vuekieh jïh sïllh: ¶  ¶ Maehteles almetjh seehtedh mah ¶ maehtieh sjïere bïevnesem darjodh jallh maam jeatja darjodh gosse ¶ daerpies. ¶  ¶ Maahtoem tjöönghkedh jïh beagkoes maahtahtahkh saemien ¶ jielemevuajnoen/ulmiej mietie. ¶  ¶ Bïevnesh heesedh sïjse jïh olkese radijoven, gaskeviermien, filmi, ¶ median, seminaari, j.j. baaktoe. ¶  ¶ Organisera inspirerande och utbildande evenemang Eadtjoes jïh ¶ daejreles deahpadimmieh öörnedh ovmesi daltesinie jïh ovmese ¶ ulmiedåehkide. ¶  ¶ Vïermedahkem tseegkedh mij edtja ¶ nasjovne jïh gaskenasjovne ¶ laavenjosteme årrodh ¶ 2012 ¶ Vierhtiestidh jïh övtiedidh: ¶ Ståvroedåehkie edtja övtiedimmiem lijredh jïh gïehtjedidh mejtie dam maam ¶ darjobe lea hijven. Maam vuesehte hijven laakan gåarede? Maam daerpies ¶ jeatjadehtedh? Guktie åvtese juhtebe? ¶ 24 ¶ 4.1.Ulmiedåehkie 1 Saemien sïebredahke ¶ Gïelhtie ¶  ¶ Vuajnoem gemtiedidh jïh vuesiehtidh guktie gyhtjelassh byjresken bïjre abpe mijjen jielemh dijpieh ¶  ¶ eadtjoehtidh saemien jielemebyjresken vuejnoejne jïh råajvarimmiejgujmie ¶  ¶ byjreskeråajvarimmieh aalkajehtedh ovemesi daltesinie saemien sïebredahkine ¶ Ulmieh ¶  ¶ Saemien siebredahke lea maahtoem åådtjeme byjresken bïjre jïh orre geajnoeh gaavna guktie åvtanidh ¶  ¶ Saemien darjomh/jieliemassh/dorjesh vååjnegåetieh jïh beagkoes sjidtieh goh ”buerebe byjreskasse, nænnoes jïh hijven” ¶ Saemiedigkien rolle ¶ Bïevnesjidh - eadtjoehtidh - dåarjodh ¶ Darjomessh 2009 – 2010 ¶ Bïevnesjidh vuesiehtimmien gaavhtan tjïrrh bïevnesh Saemiedigkien gåetiebielesne, Saemien bïevnesjimmiejarngen, artihkiligujmie plaerine, radijove- jïh TVgoerehtimmiejgujmie. Aelkiehtidh deahpadimmiem soejkesjidh jïh öörnedh mij edtja maadthvuajnoem jeatjadehtedh jïh raasti dåeresth laavenjostedh (v.g. gaskenasjovne konfereense man teema lokaliseereme (v. g. Helena Norber-Hodge, Winona LaDuke, Robin Kimmerer) Konfereense lea aeremes 2010. ¶ Darjomes 2010 - 2012 ¶ Faamoem tjöönghkedh akten deahpadæmman Saepmesne 2011 (v.g. Earth Day). Dan gielhtie lea vååjnesasse saemien nænnoesektiedasse bïejedh, laavenjostedh dååjrehtimmiej bïjre jïh bïevnesjimmien bïjre jeatja aalkoealmetjigujmie mah seamma laakan aalkeme barkedh jïh aelkiehtidh laavenjostedh. Smaave barkoedåehkieh omvesside ulmide tseegkedh mah edtjieh raerieh, åssjalommes raeriestidh … v.g. beapmoej, faamoen, lïeremen, dotkemen, noeri, staarnen jïh lokaale reeremen bïjre j.j. Tïjjhsoejkesjem tseegkedh båetiji golme jaepide ¶ 25 ¶ 4.2. Ulmiedåehkie 2 Saemiedigkien darjoemassh ¶ Daate ulmiedåehkie lea Saemiedigkien programmebarkoen gaajhki goevtesi sisnie. ¶ Gielhtie ¶  ¶ Eensilaakan byjreskebarkoem jïh byjreskeussjedimmiem Saemiedigkien darjoemassese integreeredh. ¶  ¶ Inspirera med samisk livsmiljösyn och initiativtagande. Saemien jielemebyjresken vuajnoejne jïh aelkiehtimmine eadtjoehtidh. ¶ Ulmieh ¶  ¶ Saemiedigkien lea intergreereme njoelkedahke mej tjïelke indikatovrh jïh byjreskekriteriumh mah hijvenligkien juhtieminie ¶  ¶ Saemiedigkie jeahta man vihkeles byjreske lea gaajhkene lehkesne gosse jeatjebi aktine barka ¶ Saemiedigkien rolle ¶  ¶ Bïevnesjidh jïh jïjtse darjoemassen sisnie proccessh aalkajehtedh ¶  ¶ Njoelkedahkem skåårvedh man leah indikatovrh jïh kriteriumh (darjomesoejkesje gusnie ”tjuara” instrumeenth) ¶  ¶ krïebpesjidh laavenjostijstie jïh jïjtse barkijste ¶  ¶ Darjoemassh ¶ Darjoemassh 2009 - 2012 ¶ Jïjtse barkoedåehkiem tseegkedh jïjtse darjoemassen sisnie mij processem voestemes boelhken mietie juhtehte (dåehkie edtja årrodh goske tjuvtjiedæjjah leah riejries dah barkijh dïedtem aelkeme vaeltedh juktie byjreskeaspeekth integreeredh. ¶ Daajroem tjöönghkedh jïh bïevnesh darjodh: Aelhkebe darjodh bïevnesh jaksedh saemien byjreskevuajnoen mietie v.g.: ¶  ¶ Raeriestidh guktie gåarede buerebe byjreskasse årrodh, guktie jieliehkåbpoe darjomessisjjiem darjodh. ¶  ¶ Tjaalesijjieh/bïevnesh guktie jïjtse gïemhpesvoete byjreskasse mööledh ¶  ¶ Læstoeh daajroejne byjreskegïehpes materiaalen, teknihken, feerlege materiaalen bïjre ¶  ¶ Læstoeh tjaalesijjiejgujmie jïh gaskesigujmie byjreskegïemhpes deallahtæjjide ¶  ¶ Læstoeh daajrojne byjreskegïemhpes materiaalen bïjre (jïh tjaalesijjieh) mah sjïehtesjamme mijjen naakenh mijjen jieliemassi daarpojde (v. g. båatsoe, vytnesjimmie, turisme) ¶  ¶ Soejmi åtnoen vuekieh/modeellh guktie (motovre)vuajadahkh/vuejemefaamoe/ ektievuajemem nuhtjedh j.j. ¶  ¶ Bïevnesh guktie tsumhtsieh gïetedidh ¶ Aelkiehtidh stuvretjuvtjieh darjodh Saemiedigkien goevtesi barkoedåehkien ektesne. Gaaje vihkeles guktie stuvretjuvtjieh jïh kriterijumh tseegkedh. Barkijh edtjieh meatan fihkedh årrodh gosse dejtie tsevtsieh, gosse dej maahtoe, åssjalommessh jïh dååjrehtsh vihkeles lissiehtahke processesen bueriebasse. Gaajhkh stuvretjuvtjieh edtjieh maadtoeh utnedh saemien jielemebyjreskevuajnoesne jïh byjreskeulmine. ¶ 26 Stuvretjuvjieh edtja tseegkedh v.g. daejtie: ¶  ¶ saemien dotkemasse aerpievierhtien maahtoen bïjre ¶  ¶ duedtie/dåarjoe laantebigkieprogrammesne ¶  ¶ båatsoejieliemasse byjreskebaalken jïh båatseojieliemasselaaken mietie, riejriesvoetem båatsoejieliemassese tseedgkedh ¶  ¶ ahte krïebpesjh laaken mietie byjresken bïjre lea fulkesamme gaajkine jieliemassine ¶  ¶ duedtie guedtles darjoemssijjiej övtiedæmman ¶  ¶ duedjie, gaertenh, jeatja jieliemasse ¶ Saemiedigkie edtja frïjjesvoetem jïh nuepiem vedtedh tïjjesne mij gåaremes (v.g. akte krïebpesje vijhteste edtja 2009:n mietie illedh, göökte krïebpesjh vïjhteste edtja 2010 illedh j.n.v.). Destie nuepie båata beetnevierhtieh syökedh jïh jïjtse råajvarimmieh raeriestidh. ¶ Resepekteerh raeride mejtie sjïehteles jïh hijven. Skeejrehth orre åssjalommessh jïh prosjekth mah ulmide dåarjoeh. ¶ Dotkemeprosjekth skreejrehtidh klimahtejorkesimmiej viedtieldahkesne jïh guktie dah saemien jieliemassh jïh siebredahkem tsevtsieh. Saemiedigkie edtja aaj dotkemeprosjekth dåarjodh mah maahtoem vadta nænnoesvoetese. ¶ Permaneente maadthdåahkiem tseedgkedh darjomen sïjse man dïedte byjreskebarkose båetijen aajkan (unnemes akte fïerhten kontovredarjoemasseste Saemiedigkien). ¶ Darjoemassh 2011 - 2012 ¶ Barkoem vierhtiedidh, övtiedidh jïh tïjjhsoejkesjem darjodh (dan sisnie barkijhsoejkesje) båetijen golmide jaepide. Barkoedåekie vierhtiedimmiem lijrie jïh gïehtjede mejtie mijjen darjome hijven gåarede. Maam vuesehte hijven gåarede? Maam tjoerebe jeatjadehtedh? Guktie åvtese juhtebe? ¶ 27 ¶ 4.3. Ulmiedåehkie 3 Saemiedigkien administrasjovne ¶ Daate ulmiedåehkie Saemiedigkien dïenesjhålmah jïh dej aarhkebiejjie Saemiedigkesne. ¶ Gielhtie ¶ Eensi laakan byjreskebieliem Saemiedigkien darjoemassese integreeredh. Åvtemosth lea nuelieulmieh balanseereme övtiedimmie gusnie sov lïhkemes byjreskisnie/barkoesijjesne sjyöke. ¶ Ulmieh ¶  ¶ Saemiedigkien barkijh eejnegen processem ræjhkohte sijjen åssjalommesigujmie ¶  ¶ Saemiedigkien barkijh leah aambasadöörh jïh uvtelassh ¶  ¶ Sametingets verksamhet blir kænd som en förebild för en hållbar myndighet Saemiedigkien darjomesh lea byögkeles juktie dïhte nænnoes myndigheete(miljöcertifierad verksamhet?) ¶ Saemiedigkien rolle ¶  ¶ bïevnesjidh, ööhpehtidh ¶  ¶ krïebpesjidh (restriktijve) ¶  ¶ indikatovrh skåårvedh, ”tjuara”- instrumeenth, njoelkedahkh ¶  ¶ uvtelasse ¶ Darjoemassh 2009 - 2010 ¶ Daajroeh, bïevnesh tjöönghkedh ¶ Darjoemassigujmie mah eejnegen maahtoe bæjjoehtidh jïh viehkiehtidh jeatjadidh guktie jieledh v.g. tjïrreh filmh vuesiehtidh, lohkehtidh, gaavnesjimmieh gusnie barkijh jïh jeatjah barkijh raeriestieh jïh maam vielie darjoeh maam sijhtieh. ¶ Barkijh ööhpehtidh - Daan processen maadtoe lea ahte almetjh eadtjohke meatan årrodh. Barkijh edtjieh åsjjalommes vedtedh, prioriteeredh jïh barkoesoejkesjem övtiedidh. ¶ Maehteles almetjh edtja åtnasovvedh gosse orre maahtoe daerpies teknihke tjoevtjí bïjre. ¶ Faamoe ¶  ¶ Man jïjnje faamoe: gïehtjedh v.g. mierieh kontovrine goh daatovrh, tjoevkh, baahke; ¶  ¶ Magkeres faamoe: gïehtjedh magkeres faamoe gååvnesh, mejtie buerebe faamoe gååvnesh? ¶ Vualkeme jïh fealadimmie ¶  ¶ Guktie vaane fealadidh (fealadimmiem unniedidh gosse gåarede tjåanghkoeh seamma sæjjan bïejedh, ektesne vuejedh) ¶  ¶ Guktie fealede (magkeres vuajadahke (juelkieh > ruevtieraajroe > bïjle > giertie) ¶  ¶ Mij hotellide veeljie (njoektjemïerhke gosse gååvnese, j.j.) ¶ Gïevledahkepricihpe Gïehtjedh magkeres kontovremateriaale (vïht nuhtjeme/njoektjemierhkine dorjesh, elektronihke, FSC-mierhkine moeredojresh); unniedidh man jïjnje feerlege aamhtesh nuhtjedh, nuhtjemvaaroeh; beapmoeh (lokaale, jaepieboelhken mietie, krïebpesje, rïektevæhta); staarne (materiaale, feerlege aamhtesh, unniedidh, foeresjimmie), j.j. ¶ Darjoemassh 2011 - 2012 ¶ Barkoem vierhtiedidh jïh tïjjhsoejkesjem darjodh maam ektesne åtna dejtie ¶ 28 golmide båetije jaepide (dan sisnie aaj ¶ sjïehtedimmie jïh bueriedimmie) ¶ BUDGSJEDTE ¶ 2009 ¶ 2010 ¶ 2011 ¶ 2012 ¶ Tjåanghkan Bijjemes darjomes ¶ Ståvroedåehkie ¶ 200000 ¶ 200000 ¶ 200000 ¶ 200000 ¶ 800000 Ööhpehtimmie & seminaarh ¶ 50000 ¶ 50000 ¶ 50000 ¶ 150000 PR jïh bïevneshmateriaale ¶ 200000 ¶ 200 000 ¶ 100000 ¶ 100000 ¶ 600 000 Miljökonsulter/expertis ¶ 150000 ¶ 100 000 ¶ 100000 ¶ 50000 Gaskevearman bæjhkoehtidh ¶ 50 000 ¶ 50 000 Stuhtjeåasa: ¶ 650 000 ¶ 550 000 ¶ 450 000 ¶ 350 000 ¶ 1 600 000 ¶ Ulmiedåehkie 1 ¶ Nænnoestidh sïjti åårgi. luvnie seminaarh ¶ 300 000 ¶ 100000 ¶ 100000 ¶ 100000 ¶ 600 000 Gaskenasjovne deahpadimmie ¶ 500 000 ¶ 500 000 ¶ 1 000 000 Bïevneshmateriaale ¶ 100 000 ¶ 75 000 ¶ 75 000 ¶ 75 000 ¶ 325 000 Stuhtjeåasa: ¶ 400 000 ¶ 675 000 ¶ 675 000 ¶ 175 000 ¶ 1 925 000 ¶ Ulmiedåehkie 2 ¶ Barkoedåehkie ¶ Sïejhme darjomen sisnie ¶ Ööhpehtimmie ¶ 100 000 ¶ 100 000 ¶ Programmesoejkesjh ¶ Sïejhme darjomen sisnie ¶ Stuhtjeåasa: ¶ 100 000 ¶ 0 ¶ 0 ¶ 0 ¶ 100 000 ¶ Ulmiedåehkie 3 ¶ Barkoedåehkie ¶ Sïejhme darjomen sisnie ¶ Ööhpehtimmie ¶ 100000 ¶ 100 000 ¶ Jeatjah darjomoemash ¶ I Sïejhme darjomen sisnie ¶ Stuhtjeåasa: ¶ 100 000 ¶ 0 ¶ 0 ¶ 0 ¶ 100 000 ¶ Åårganisasjovne ¶ Prosjekteåvtehke ¶ 555 000 ¶ 666 000 ¶ 680 000 ¶ 700 000 ¶ 2 601 000 Kontovresijjie ¶ 40 000 ¶ 48 000 ¶ 48 000 ¶ 48 000 ¶ 184 000 Kontovredïrregh ¶ 25 000 ¶ 10 000 ¶ 10 000 ¶ 10 000 ¶ 55 000 Fealadimmieh jïh gåetieluehpieh ¶ 150 000 ¶ 150 000 ¶ 150 000 ¶ 150 000 ¶ 600 000 Telefovne, kontovremateriaale, prievviemaaksoeh j.j. ¶ 30 000 ¶ 30 000 ¶ 30 000 ¶ 30 000 ¶ 120 000 Stuhtjeåasa: ¶ 800 000 ¶ 904 000 ¶ 918 000 ¶ 938 000 ¶ 3 560 000 ¶ MAAKSOEH TJÅANGHKAN ¶ GELLIEJAAPETJE MAAKSOEH ¶ Datovre, programmh, telefovne, guvvieaate j.j. ¶ 50 000 ¶ 10000 ¶ 10000 ¶ 10000 ¶ 80 000 GELLIEJAAPETJE MAAKSOEH TJÅANGHKAN ¶ 50 000 ¶ 10 000 ¶ 10 000 ¶ 10 000 ¶ 80 000 ¶ PROSJEKTEMAAKSOEH TJÅANGHKAN ¶ 2 100 000 ¶ 2 139 000 ¶ 2 053 000 ¶ 1 473 000 ¶ 7 365 000 ¶ FINANSIEEREME ¶ Uvtievierhtie ¶ 2 100 000 kr ¶ 2 139 000 kr 2 053 000 kr 1 473 000 kr 7 365 000 kr FINANSIEEREME TJÅANGHKAN ¶ 2 100 000 kr ¶ 2 139 000 kr 2 053 000 kr 1 473 000 kr 7 365 000 kr ¶ 6. Seehteme ¶ Pleenume mieriedi golken asken 2003 ståvroem seehtedh Saemiedigkien byjreskevuajnoem orrestehtedh. Dehtie orrestahteme vuajnoste ståvroe edtja saemien byjreskepolitihke programmem darjodh. ¶ Pleenumemieriedimmie Saemiedigkie pleenumisnie suehpeden 21 b. 2008 mieriedi: Ståvroem seehtedh byjreskepolitihke programmem darjodh protokolle nr 2003: 3, § 52.4, laehpedh pleenumasse juktie mieriedidh minngemes goevten asken 2009. ¶ Guktie buektiehtidh Processe naemhtie tjïrrehtamme: - ¶ Dåehkie mesnie vïjhte almetjh lin ”bollplank” jïh refereensedåehkie - ¶ Programmetjaelijem seehti prosjeketebarkijinie ellies tïjjem skïerede 2008 – goevte 2009 ¶ 7. Aerebi saemien byjreske barkoe ¶ Saemien rïjhkeåårganisasjovnh dah mah saemien byjreskebarkoem aalkajehtin. Aalkoevisnie lij åvtemes ulmie byjreskem jïh ekologije nuepieh vaarjelidh saemien jieliemasside. Mænngan dellie dah åårganisasjovnh jienebe råajvaramme byjreskedajvesne. Nordiske Saemien konfereensesne Ååresne 1986 dellie saemien byjreskeprogramme dååhkasjehti juktie byjreskem Saepmesne vaarjelidh jïh övtiedidh. Sveerjen Saemiedigkie 1995 dan sov ”Vuesiehtimmie byjreskevuajnoem “ bæjhkoehti. 1995 dellie Sveerjen Saemiej Rïjhtkesiebrie byjreskedarjomeprogrammem dååhkasji.: ” Saemien geajnoem veeljedh” juktie sïjti sjïsjnjeldh barkoem aelhkebe darjodh demokratije jïh byjreskegyhtjelassigujmie. Ovgaath, ij goh maam jienebh destie sjïdti SSR:ste ¶ Saemien byjreskebarkoe aaj öövre praktihke laakan eantasovveme gosse rååresje politihkerigujmie jïh jeatja uvtielassegujmie interessh. SSR lea meatan orreme sveerjen FSC standardem darjodh jielehke skåakebårran jïh öövre aalkoevistie meatan orreme sveerjen FSCståvrose. Dan lissine Saemiedigkie jïh Saemieraerie lea ïedtjeles gaskenasjovne mieresne orreme konvensjovnh goh Biologije gelliesvoete artihkele 8j sijse barkedh mij lea aalkoealmetjie nuepiej bïjre meatan årrodh byjresken vierhtieh reeredh, guktie dååhkasjehtedh aarpeivierhtien maahtoeh j.j., Minngemes 15 jaepie jeenemes sïjth jïjtse byjreskeråajvarimmieh dorjeme. V.g. vïjhte sïjth Jïemhtesne lea laavenjosteme Världsnaturfåantine jïh dorjeme Agenda 21 programme (1996). Eajra jïh Mïhten sïjth lea vuestie ISO (14001) certifieeremem barkeme jïh aktijve byrjaskebarkoem jïjtse sïjtesne doreje. Eah goh dem galhkeme juktie ååpsen geerve dam båatsojne sjïehtesjidh. Dïhte maam gåhtjoen Jïemhten-alternatijve (Tåssåsenvuekie) edtja guadteles onnevijremem darjodh, gusnie vijreme jåhta bovtsigujmie jïh jeatjaj juvrigujmie vaeresne. Gellie privaate darjomessijjieh certifieradamme Naturens Bästa:n kriteriumi mietie. (v.g. Ajvin Site, Vägvisaren, Nutti Sami Siida AB, j.j). Dan lissine hijvenligkie barkoe daelie deahpede Laponia:ine – dajve maam UNESCO:n eatnemebyjreske- jïh kultuvreaerpie 1996 sjïdti. UNESCOmoeneme sjïere nuepie buektiehti sïjti byjreskebarkose. Uktsie sïjth dam processem ïedtjeles laakan ienteme öövre dehtie aalkoevistie 1999. ¶ 2002 Saemiedigkie byjreske-bïhkesgærjam tjeeli dan sov darjoemasse. Gaajhkh sveerjen myndigheeth tjuerieh dagkeres teknihke tjaatsegem tjaeledh maam tjirkie ¶ byjreskebaalkese mietie. ¶ 8. Refereensh ¶ Adams, W.M. & Jeanrenaud, S.J. (2008) Transition to Sustainability: Towards a Humane and Diverse World . Future of Sustainability Initiative - International Union for Conservation and Nature. ¶ Allard, Christina (2006) Two Sides of the Coin: Rights and Duties. Doctoral Thesis, Luleå University of Technology. ¶ Arctic Council (2004) Arctic Climate Impact Assessment Policy Document. Issued by the fourth Arctic Council Ministerial Meeting, Reykjavik. ¶ Arctic Council (2006) Sustainable Working Group Work Plan. 2006-2008 ¶ Balto, Asta. (1997) Samisk baerneoppdragelse i endring. Ad Notam Gylnedal AS, Oslo. ¶ Bohm, David (1992). Thought as a System. London: Rutledge. ¶ Chamberlin, J. Edward (2003) If this is your land, where are your stories? Finding common ground. Knopf Canada. ¶ Commission of the European Communities (2008) The European Union and the Arctic Region. Communication from the Commission to the European Parliament and the Council. COM (2008) 763 final ¶ Convention on Biological Diversity (2004) Akwe: Kon Guidelines. Secretariat of the Convention on Biological Diversity. ¶ Danell, Öje (2005) Renskötselns robusthet – behov av nytt synsætt för att tydliggöra rennæringens förutsættningar och hållbarhet i dess socioekologiska sammanhang . Ragnifer Report No. 10 (2005): 39-49. ¶ De Chavez, Raymond & Tauli-Corpuz, Victoria (2008) Guide on climate change & indigenous peoples. TebTebba Foundation: Indigenous Peoples’ International Center for Policy Research & Education. ¶ Department of Conservation/Te Papa Atawhai (updateras fortlöpande) Te Pukenga Atawhai. Te Kete a Te Rito. Kursmaterial om Maori kultur för naturvårdsverkets anstællda i Nya Zealand. ¶ Fabricius, C., C. Folke, G. Cundill, & L. Schultz (2007) Powerless spectators, coping actors, and adaptive co-managers: a synthesis of the role of communities in ecosystem management. Ecology and Society 12 (1): 29. ¶ Holthaus, Gary (2008) Learning Native Wisdom . The University Press of Kentucky. ¶ Hopkins, Rob (2008) The Transition Handbook – from oil dependency to local resilience . Green Books. ¶ Humayun Kabir, Dewan Muhammad & Hossain, Jakir (2008) Resuscitating the Sundarbans: Customary Use of Biodiversity & Traditional Cultural Practices in Bangladesh. Forest Peoples Programme Publication, UK. ¶ Formas (2006) Hållbar rennæring och övrig samerelaterad forskning . Rapport 3:2006. ¶ Idre Sam eby ¶ www.idresameby.se ¶ Valencia, Spain ¶ Kawhru, Merata (ed) (2002) Whenua. Managing our resources. Reed Books, Auckland. ¶ Kimmerer, Robin (2008) The Rights of the Land. The Onondaga Nation of Central New York proposes a radical new vision of property rights . Orion Magazine (issue Nov/Dec 2008). ¶ Kuoljok, Kerstin Eidlitz (1999) Moder Jord och andra mödrar – förestællningar om verkligheten bland folken i norr och var syn på den. Carlssons ¶ Kuhmunen, Gudrun & Sarri, Carina (2008) Kan samisk traditionell kunskap överföras till en ny tid i den samiska förskolan, och i så fall hur? Luleå Tekniska Universitet. ¶ Lindahl, Karin (Red.) (1999) Mijá Ednam - Samebyarnas Laponiaprogram. Jokkmokk. ¶ Lohman, Larry (Red.) (2006) A Critical Conversation on Climate Change, Privatization and Power. Dag Hammarskjöld Foundation. ¶ Lohman, Larry (2008) Interview on climate change . RePublic Magazine. ¶ Lopez, Barry (2007) Faithkeeper, interview with Oren Lyons . Orion Magazine (Jan/Feb 2007). ¶ Martin, Gary J. (2008) Restoring Resilience . Resurgence Magazine (Sept/Oct 2008). ¶ Meadows, Donella et al. (2004) Limits to Growth – The 30 Year Update . Chelsey Green Publishing Company. ¶ Miljödepartementet (2007) Sverige inför klimatförændringarna - hot och möjligheter. Klimat- och sårbarhetsutredningen. SOU 2007:60 ¶ Millenium Ecosystem Assessment (2005) Ecosystems and Human Well-Being. Synthesis . Island Press, Washington DC. ¶ Naess, Arne (1981) Ekologi, samhælle och livsstil . LTs förlag, Stockholm. ¶ Nilsson, Christina & Nuttall, Mark (Editors) (2008) ¶ Climate Change and Indigenous Peoples. Indigenous Affairs 1-2/08 (International Working Group on Indigenous Affairs). ¶ Norske Samers Riksförbund (2008) Miljöpolitiskt Program. ¶ Norberg-Hodge, Helena (1992) Ancient Futures: Learning from Ladakh. Sierra Club Books. ¶ Norberg-Hodge, Helena (2000) Shifting Direction - From Global Dependence to Local ¶ Interdependence. Publication of the International Society for Ecology and Culture. ¶ Orr, David (1991) What is Education for? In Context #27: The Learning Revolution, Context Institute. ¶ Oviedo, Gonzales &Maffi, Luisa(2000) Indigenous and Traditional Peoples of the World and Ecoregion Conservation WWF International/Terralingua. ¶ Rennæringspolitiska kommitténs betænkande (2001) En ny rennæringspolitik – öppna samebyar och samverkan med andra markanvændare (Del 1 och 2), SOU 2001:101 ¶ Samernas Riksförbund (1996) Samiskt Vægval; Agenda 21 - Handlingsprogram i Miljö och Demokratifrågor. Umeå. ¶ Samerådet (1991) Samerådets Miljöpolitiskt Program. Samerådet. ¶ Sametinget (1995) Miljösyn. Sametinget ¶ Sametinget (2003) Miljöhandbok. Sametinget. ¶ Samisk skole i plan och praksis. Karasjok: Författernes Förlag. ¶ Smith, Tuhiwai Linda (1999) Decolonizing Methodologies: Research and Indigenous Peoples Zed Books. ¶ Svenska miljömålen ( 2008) ¶ www.miljomal.nu ¶ www.regeringen.se/sb/d/2055 ¶ The Kimberley Declaration (2002) International Indigenous Peoples Summit on Sustainable Development. Khoi-San Territory – Kimberley, South Africa. ¶ Tun n, Håkan (2004) Traditionell Kunskap och lokalsamhællen – artikel 8j i Sverige . Centrum för Biologisk Mångfald, Uppsala. ¶ Turner, Nancy J. (2008) Lessons of the Birch . Resurgence Magazine (issue Sept/Oct 2008). ¶ Utsi, Paulus (2000) Följ stigen. DAT. ¶ Utsi, Paulus (1974) Giela Giela. Almqvist & Wiksell, Uppsala. ¶ Utsi, Per Mikael (2007): Traditionell kunskap och sedvænjor inom den samiska kulturen – relaterat till bevarande och hållbart nyttjande av biologisk mångfald . Sametinget, Kiruna & Centrum för biologisk mångfald, Uppsala. ¶ Værldsnaturfonden (1996) Agenda 21- Fem samebyar I Jæmtland. WWF Rapport Nr. 2:96. ¶ Wackernagel, Mathis & Rees, William E. (1997) Unser ökologischer Fußabdruck. Wie der Mensch Einfluß auf die Umwelt nimmt. Birkæuser, Basel. ¶ Guvvie: Tommy Andersson. ¶ Saemien gïelejarnge lea gaajhkeside gieh sijhtieh saemiengïele-daltesem siebredahkesne lutnjedh. ¶ Daesnie vuajnah mah krïebpesjh leah juktie meatan saemiengïelelåhkosne årrodh. Jis edtja reaktoem veeljemisnie 2017 gïelem vedtedh, tjoerh 20-n gaekeren 2016 bäjkoehtidh, jis ih aeriebiste meatan leah. ¶ Tjaelieh tjaatsegem olkese Diedtieh svaalhtesasse dov veeljeme tjaatsegeasse daennie åelkies bielesne. Tjaelieh tjaatsegem, dïevhtieh dov laavenjasshtjaelieh jïh seedth påastine Saemiedigkien kanslijese, Box 90, 981 22 Giron/Kiruna. Dängkoeh tjaatsegem Jis ih maehtieh tjaatsegem gåetesne olkese tjaeledh, seedth dle e-påastem dov nommine jïh tjaalesijjine e-tjaalesäjjan kansli@sametinget.se teekstine: ”manne tjaatsegem gïelelåhkose sïjhtem mov gåajkoe seedtesovveme”. Jallh ringkh nummerasse 0980-780 30 jïh tjaatsegem dänghkoeh. Jiehtieh mennie gïelesne sïjhth tjaatsegem utnedh jïh aellieh åajeldh nommem jïh tjaalesijjiem tjaeledh. Gieh meatan sjidtieh gïelelåhkosne? Saemiedigielaaken mietie göökte krïebpesjh tjoerh dïevehtidh. Voestes lea subjektive krïebpesje, jïjtje tuhtjh saemie leah. Mubpie lea objektive krïebpesje jïh lea gïelen bïjre. Tjoerh jïjtje saemien gåetesne soptsestidh jallh soptsestamme, jallh guhte dov eejtegistie gåetesne saemien soptseste jalh soptsestamme, jallh guhte dov aahkijste jallh aajijste gåetesne saemien soptseste jallh soptsestamme. Ojhte vihkeles lea gukt-akt vuesehth almetjem guhte datne beavnah leah saemien maahteme. Guktie dam darjoeh maahta gellielaaketje årrodh. Jis eejtege meatan Dïsse gien lea eejtege guhte meatan jallh meatan orreme saemiengïelelåhkosne lea nuekies eejtegen nomme bievnedh. Nännoestimmie Saemiedigkien veeljememoenehtse nännoeste. Nännoestimmie ij gåeredh laejhtedh. ¶ EE-saevege. Guvvie: Europan Ektiedimmie. ¶ EE:n regijovnepolitihken ulmie lea ekonomije jïh sosijale ektievoete lïhtsege-laanti gaskoeh stueriedidh jïh regijovne ov-balanse jïh mij joekehts ekonomijen övtiedimmesne lea unniedidh. Almetji gïele-vadtemen männgan goh Sveerje meatan EE:ese veedtsi leah saemiej gaskesh EE’ine stueridamme vierhtieh jieleme-, barkoemaarhna- jïh ienteme-politihke darjoemidie. Beetneh-vierhtieh barkose jeanatjommes struktuvrh-fondistie båetieh. ¶ Provgramh-boelhken 2000-2006 nuelesne EE medtie 195 miljardh euroh struktuvrh-fåantide vedti. Abpe Sveerjese medtie 19 miljardh kråvnah lissine sjïdti. EE:n struktuvrhfåante-provgrammi tjïrrh saemieh aaj beetneh-vierhtieh saemien jieleme- jïh kultuvreövtiedimmese åådtjeme. ¶ ”Saemien buertiegärja” ¶ Saemiej lea aalkoe-almetjinie sjïere daltese jeatje unnebelåhakoe-dåehkiej vuestie. Sveerjen jïh Såevmien gaskese-dïedte EE:ese lea gaskese-tjaalege gåhtjoen ”saemien buertiegärja”. Tjaalegisnie buerkiestimmieh leah buertiegärjaj bïjre, mah leah bïejeme konstitusjovnese, jeatjebigujmie lea addendume 2 tjaatsegasse CIG 86/04. Desnie daate buerkiestimmie saemiej bïjre: ¶ b. Buerkiestimmie saemiej bïjre Krööhkestimmine artikeli 59:esne jïh 60:esne buertiegärjesne gaskese-buertiegärjaj jïh gaskese-tjaalegi bïjre Gåangkarïjke Danmarkese, … Republihke Såevmie jïh Gåangkarïjke Sveerje konferanse byjhke aelide jïh lååjkesdahkide mejtie Sveerje jïh Såevmie saemiej vuestie nasjovne jïh gaskenasjovne reaktoej mietie åtna. Konferense jååhkesje Sveerje jïh Såevmie hov leah nännoestamme dah tjuerieh saemiej jielemasse-nuepieh, gïele, kultuvre jïh jïelemevuekie vaarjelidh jïh övtiedidh jïh aaj krööhkestidh ahte primäre jieleme-aajegh goh båatsoe-jieleme leah maadth-repmie saemien kultuvrese jïh saemiej jielemassese tradisjovne dajvesne. ¶ Sjïere EE-provgrammh ¶ Saemiedigkie lea männgan Sveerje EE:en sïjse veedtsi eadtjohke-laakan sjïere EE-programigujmie saemiedajvese barkeme juktie ekonomije nuepieh sjïdtemen jïh ientemen åvteste stueriedidh kultuvren jïh jielemassen sektovri sisnie. Saemien Eu-provgrammh, Ulmie 1 jïh Interreg III A, mah lin Saemiedigkien dïedte boelhken 2000-2006 ”joekedin” 252 miljovnh kråvnah. Jis edtja dåarjoeh EE:n struktuvre-fåanthijste åadtjodh, dle tjoerh nasjovne dåarjoem utnedh mij lea gaske 35-50 procenth abpe projekten åeseste. Regijovne myndigheth, tjielh jïh lokale saemien aktörh leah sijjen barkosne konkrete övtidimmie-projektine EE-provgrammi sisnie sinsitnide geatskanamme. Saemien instistusjovnh, sïjth, siebrieh, stiftelsh jïh jeatjah aktörh tjabrehtovveme beetneh-vierhtieh sijjen projektide ohtsedidh jeatjijstie goh sijjen tradisjovne dåarjoe-kanaalijste. Mij destie sjïdteme lea stuerebe laavenjosteme tjieltigujmie jïh regijovne jïh staaten myndighetigujmie. ¶ Ulmie ¶ Åejjie-ulmie saemien EE-provgrammide lea saemien kultuvre jïh siebredahkh-jieleme nännoestidh jïh övtiedidh. Pryöveme lea tradisjovne jieleme-sjïehtesjimmie nännoestidh jïh gorredidh jïh seamma aejkien nuepieh orre jieliestïerhke darjomh skaepiehtidh. Ulmie guhkies våårjosne lea juekeme jïh övtiedamme saemien jielemasse mij tseegkeme lea iktiedimmesne byjresken, kultuvren jïh tradisjovnen gaskoeh. Vihkeles tradisjovne saemien maahtoe nuhtjedh jïh övtiedidh, jïh jillebe ööhpehtimmie jïh doedtkeme mij samiej tsiehkide sjïehtedidh. ¶ Halva Sirges renhjord syns på denna bild, tagen under ett Mål 1-projekt med renpejling som pågått i samebyn. Foto: Nils-Johan Utsi. ¶ Saemien Ulmie 1-provgrammh 2007:esne gaarvanieh. Såemies projekte maehtieh jåerhkedh njoektjen askese 2008. Dasenie buerkiestimmie mij lea orreme Ulmie 1-periodesne, goh Saemiedigkie jïjtjese nännoestimmie-dåehkieh Noerhte Saapman jïh Åarjel Saapman åtneme. ¶ EE:en struktuvre-fåantegprovgrammh Ulmie 1 edtji boelhkesne 2000-2006 övtiedimmiem jïh struktuvre sjïehtehtimmiem dajvine mij duekesne desnie leah nännoestidh. Sveerjesne gaske- jïh noerhte Norrland lij meatan Ulmie 1-dajvesne. Dannasinie goh Sveerjen Ulmie 1-dajve lij juakeme göökten reeremedajvine saemien övtidimmieprovgramme lij juakeme Ulmie 1:ese Noerhte jïh Ulmie 1:ese Åarjel. ¶ Öörnemh ¶ Gaajhkine, saemien Ulmie 1-provgramme 18,516 miljovnh euro jallh medtie 169 miljovnh kråvna ovmese örrneminie joekedi: ¶ Ulmieh ¶ Saemien provgramme åejvemes ulmieh: ¶ Övtiedimmienuepieh ¶ Övtiedimmieprovgrammh båatsoe-jielemasse maadh-vierhtiem åtna jïh sïjth leah tjïelke maadth-haamoe saemien juakeme jielimasse-jieleme. Jeatja vïhkeles övtidimmie-sijjielea smaave jïh gaske-stoere företagh mah maehtieh jeatjah ienteme-nuepieh skaepiehtidh. Kultuvrhindustrijen leah buerie nuepieh övtiedämman. Maahta orrodh darjomh v.g. mah darjoeh jïh geerjehtieh kultuvre-darjomh goh musihke, teatere, gärjageerjehtimmie, vätnoe, guvvieh, tjeahpoe j.j. jeatja barkoe-sektovre mij båetijen aejkien stoere sjädta lea gåassome-jielemasse jïh dååjrese-industije saemien jieleme-vuekien, kultuvren jïh jielemassen vuestie. Eabnoe lea ekoturismese vierhtieh bïejedh. Saemien jielemasse- jïh kultuvreövtiedimmie edtja maadth-repmie saemien kultuvresne, gïelesne, tradisjovnine, vuajneme-vuekesne utnedh. Guktie nuepieh saemide stueriedidh jïh jielemasside övtiedidh jïh gemtebe darjodh sjiere insatsh krïevenieh juktie ööhpehtimmie-daltesem stueriedidh tjïrrh maahtoeövtiedimmie, ööhpehtimmie jïh doedtkeme. ¶ Gaahpoe-sïjjie daelie saemien gïelesne ¶ Daelie Saemiedigkien gaahpoe-sïjjie gaskeviermien vuestie gellien gïeline gååvnese. Sveerjen Saepmesne leah gellie sjïere. Mijjieh sïjhtebe gaajhkide vuesiehtidh jïh edtjebe mijjen gåetiebealan saemien teektstigujmie lïssiehtidh. Ektine mijjieh gïelem nännoestibie! ¶ Jis datne tsïeglem baajh aalkoebielien mieriej, bijjietjaalegi aatsolen jåhta dle tooltips föönsterh jijhtieh mej gujmie saemiej tjaalegi gujmie. Bijjielisnie dejtie artikeltjaalegidie mah göökte jallh jienebh jarkoestimmine gååvnesieh, smaave saevegh gaavnh mah svöörjen, noerhtesaemien (D), julevsaemien (J) jih åarjelsaemien (Å) vuesiehtieh. Jis saevegidie dejnie tsïegline vuesehteh/diedth, maahtah jarkoestimmiej gaskoeh målsodh. ¶ Gïelekampanjeraerie sov voestes tjåahkoem daan biejjien saemiedigkesne åtneme. ¶ Kampanjeraerie sov voestes tjåahkosne vihkeles aamhtesh digkiedamme, goh ööhpiedimmieh saemien gïelesne, gïelepolitihkh jih gïelenuhtjemem ektievuekesne. ¶ S ¶ eminarijume ¶ Kampanjeraerie soejkesje seminarijumem 2008 aalkosne utnedh, mejnie teemine ¶ Gïelh gorredidh ¶ . ¶ Daltese-bäjjanimmie ¶ Akte dejstie vihkelommes aamhtesijstie maam raerien lea, attityde-värrhtoedimmiem öörnedh gåessie saemien gïelem nuhtjedh. ¶ - Mijjieh sïjhtebe daltese-bäjjanimmiem saemien gïelesne vuejnedh, Joseph Fjellgren dam jeahta, giem aaj raeriestamme sjïdteme goh kampanjeraerien åejvie. Joseph Fjellgren lea Sáminuorra’ sne eadtjalgehteme orreme jih prosjektem ¶ Mijjen Giele ¶ juhtiehtamme, mejnie ulmine åarjelsaemien gïelem vihth jieliehtidh. ¶ Gïele-jieliehtimmie ¶ - Mijjieh sïjhtebe barkedh guktie saemien edtja tjarke sijjiem åadtjodh gaajhkene daltesinie dennie saemien ektievuekesne. Dïhte jis gïele-jieliehtimmien bïjre lea, Fjellgren bïhkede. ¶ Kampanjeraeresne leah Per Jonas Parffa (Saemie-ööhpehtimmie jarnge), Mikael Vinka (Upmejen universiteete), Monica Sandström (Saemieskuvlen ståvroe), Joseph Fjellgren jih Britt Inger Tuorda (gåabpegh saemiedigkien ståvroste veeljesåvveme). ¶ Gaskesadtemasse ¶ Joseph Fjellgren, tel. 070-600 86 90 ¶ Daelie guhkebem enn göökte jaepide juassah Saemiedigkie Jïelemebyjreseprogrammem dååhkasjahti. Daesnie åeniedimmie man bïjre mij Jïelemebyjresebarkosne deahpadamme 2009:n männgan gåessie dååhkasjahti. Jielemebyjrese ståvroedåehkiem åtna mij veeljeme mejtie åvtemes bïejedh jielemebyjreseprogrammesne boelhkese 2009-2011. ¶ Golme nuelienuepieh bïjre nännoesti juktie maehtedh dejtie bijjemes nuepide jaksedh: ¶ Mijjieh dej golme nuelieulmiejgujmie ovmese vuekiejgujmie barkeme, dovne jïjtjemh råajvarimmiej tjïrrh jih dan tjïrrh mijjieh vïerhtieh pilotprojektide vedteme j.v.n. Daennie vuelnie vuesiehtibie dam rööpses laejkiem man mietie libie barkeme. ¶ Čákkit lea barkoedåehkie misse bööri ovmese formelle jih informelle åajvaladtjh saemien sïebredahkeste meatan årrodh barkedh gyhtjelassine guktie Jielemebyjreskem jih dan bijjemes prinsijph måedtie-såårts dåehkine jih åårganisasjovnine saemien siebredahkesne bïejedh jih sjïehtesjidh. Implementeringem joe aalkeme jih Sara Larsson aaj soejhkesjimmiem dorjeme båetijen barkose. Soejhkesjimmiem daelie vuertieminie Saemiedigken politihkerh jih åejviedåehkie edtjieh vielie dejnie barkedh. ¶ Båetijebiejjieh-konferanse Liksjosne 2010 jih Aerviesjaevresne 2011 Saemiedigkie håaloestäjjah bööri gieh maehtiejin skreejrehtidh jih orre åssjalommoeh buektedh soptsestimmide mej bïjre dejpeladtje maahtoej, gïeli, (de)koloniseringen, könsroller j.v. Konferansese stoerre ïedtjh jih vïhtestimmiem vuesiehti dah gieh meatan orreme hov vïenhtin ålvas buerie öörnege. ¶ Saemiedigkien sveerjesne lea raerievedtems funksjovne sveerjen politiken systemesne. Demokratijesne jienebelåhkoe mierede. Unnebelåhkoeh eah gellien aejkien nuepieh utnieh mieriedidh demokratiske tjåahkojne. Saemiedigkie gååvnese juktie saemide gïelem vedtedh. Datne veeljh guhte dov saadth-almetjem edtja årrodh. ¶ Saemiedigkie lea saemiej gïele sveerjesne. Gåessie ij gïelem vedtedh, dïhte seamma goh jeatjah åadtjoeh politiske saadth-almetjh veeljedh. Jis gïelem vadtah dle dov gïelem faamosne jïh saemiedigkien politiske otnjegem veeljh. ¶ Saemiedigkien veeljememoenehtse datnem haasta öövtiedimmiem stuvredh – dov gïelem joekehts darjoeh! ¶ Sijjie åssjalommesidie Saemiedigkien lïhtsegh öövre goh saemien siebredahken guelmeste vuesiehtieh. Mijjen leah ovmessieh duekieh jïh dååjrehtsh. Nännoes saemiedigkien tjïrrh lea nuepiem buerebe jeatjahdehtemh åadtjodh. Saemiedikie lea seamma aejkesne sijjie ovmessieh åssjalommesidie, akte demokratiske åårgane. Digkiedimmieh tjoeverieh jåarhkedh gaajhkh saemiej bööremessi gaavhtan. ¶ Gïelem vedtedh Veeljeme biejjien lea suehpeden 19b. 2013. Datne edtjh veeljemepaehperh veeljeme-byjjesfaamoste åadtjodh dov påaste-tjaalesäjjan. ¶ Saemiedigkien kultuvreraerie säjhta saemien litteratuvre-låhkojde sveerjesne skreejrehtidh jïh dan dïehte barkoestipendijumh saemien tjaelijide byjjehtidh, fïerhten 50.000 kr. ¶ Kultuvreraerie säjhta nuepieh jïenebh saemide vedtedh, stipendijumem ohtsedidh, jïh ij leah daelie naan ¶ krïebpesje, goh arebi publisereme maam. Mohte dïhte ohtsije tjoevere tjaeledh naaken dejnie saemien ¶ smaarehgïeline jïh svöörjesne edtja darjoemisnie årrodh. ¶ Minngemes ohtsemebiejjie lea rahkan 1b. 2008. Ohtsemeleahpa gååvnese dennie åelkies meny´esne. ¶ Gyhtjelassi bïjre, gaskesadth: ¶ Kultuvregïetedallije Anna Sarri, teel.nr. 0980-780 37 jallh ¶ kultuvregïetedallije Susanne Idivuoma, teel. nr. 0980-780 57, jallh ¶ kultuvreraerien åejvie Per Gustav Labba, teel. nr. 073-8177102. ¶ GULLIEGÏELE – Noerhtelaanti saemien gïelebaalhka govhteden aejkien vadtasåvva tjaktjen 2014 dennie fïerhten jaepien tjåanghkosne saemieministeri jïh saemiedigkiepresidenti gaskem Helsinkesne. Gïelebaalhka vadtasåvva aktegsalmetjidie jallh åårganisasjovnide Nöörjesne, Sveerjesne, Såevmesne jallh Russlaantesne mah saemiengïelen evtiedimmien åvteste berkieh. ¶ Gulliegïele - Noerhtelaanti saemien gïelebaalhka – lea tseegkesovveme ministerijstie mej dïedte saemien aamhtesi åvteste jïh saemiedigkiepresidentijste Nöörjesne, Sveerjesne jïh Såevmesne. Baalhka vadtasåvva fïerhten mubpien jaepien, voestes aejkien lij 2004. Gïelebaalhkan stoeredahke lea 15 000 euro. ¶ Gïelebaalhkan ulmie Gïelebaalhkan ulmie lea saemiengïelen evtiedimmiem jïh vaarjelimmiem tsevtsedh Nöörjesne, Sveerjesne, Såevmesne jïh Russlaantesne. ¶ Gie maahta baalhkam åadtjodh? Gïelebaalhka vadtasåvva aajnehke almetjidie, dåehkide, åårganisasjovnide, siebride jïh institusjovnide mah leah åajvoehlaakan tjaaleldh, njaalmeldh jallh jeatjah barkoen tjïrrh saemiengïelen evtiedimmien jallh vaarjelimmien åvteste barkeme. Gåarede baalhkam juekedh jienebi baalhkavitniji gaskem. ¶ Raeresth dov kandidaatem! Almetjh, åårganisasjovnh, institusjovnh jïh reerenassh Nöörjesne, Sveerjesne, Såevmesne jïh Russlaantesne bööresuvvieh kandidaath raeriestidh daan jaepien gïelebaalhkese 2014. Dijjieh tjoerede baalhkavitnijem tjaaleldh raeriestidh, aktine bïhkedassine mij jeenjemes lea 1-2 sæjroeh jïh dam daan adressese seedtedh suehpeden 30.b. 2014 åvtelen: ¶ Govlehtallemebïevnesh vuarjasjimmiemoenehtsasse: Gollegiella – vierhtiedimmiemoenehtse Sámediggi/Saamelaiskäräjät SAJOS 99870 Anár/Inari, Finland ¶ Tel. +358 108 393 100 ¶ E-påaste: info@samediggi.fi ¶ Barkoeh gaavnoes ¶ Barkoeh gaavnoes NAV'esne ¶ Buerie båeteme goh ohtsije gaavnoes barkojde Snåasen tjieltesne! Årroeh giemhpes daam vuartesjh: Ohtsijh mah eah sïjhth altese nommem bæjhkoehtidh maehtebe læjhkan ohtsijelæstose tjaeledh dan orre byøgkelesvoetelaaken sjiekenisnie. Lihkebe bïevnesh dan bïjre åadtjoeh barkijedienesjistie. Nåhtedh eeremes elektrovneles goerem gosse barkoeh ohtsedh . Ohtsemem maahtah aaj diekie seedtedh, Snåsa kommune, Sentrum, 7760 Snåsa. Jis gyhtjelassh, govlehtallh hoksehtimmiekontovrine jallh barkijekontovrine. ¶ Sæjjasadtjebarkijh sjiekedimmie Snåasen tjïelte sæjjasadtjebarkijh sjiekedæjjide daarpehte tjïelten gåetine. Doh sæjjasadtjebarkijh tjuerieh maehtedh dallegh båetedh. Dah mah sijhtieh sæjjasadtjebarkijinie årrodh maehtieh: ¶ May Britt Lilleenget Mob.: 454 85 347 ¶ Sist oppdatert 12/09/2014 ¶ Åårganisasjovne ¶ Snåasen tjïelten reereme lea 01.01.03 raejeste øørnedamme aktene 2-daltesemaalline ¶ gusnie doh ektievoeten åvtehkh fïereguhten goevtesasse leah riekte reeremeåvtehken ¶ nuelesne (raerieålma). Doh vuepsieh dejnie årganisasjovnemaalline leah åenebe ¶ stuvremegeajnoeh, verkebe aamhtesegietedimmie, buerebelaakan meatan årrodh moenedh ¶ jïh vielie faamoe jïh dïedte dejnie biejjieladtjesne dejtie ektievoetide. ¶ Doh reereldh åvtehkedåehkieh leah Staabe jïh Åvtehkedåehkie. Staabesne leah ¶ raerieålman sæjjasadtje, åårganisasjovnen-jïh barkiji åvtehke, tjïelten øøkonomijen ¶ åvtehke/beetnehreerije jïh golme raeriestæjjah daej faagesuerkiej sisnjeli; ¶ byjjenimmie, starne jïh jieleme. Staabe tjåanghkoem åtna måantan aereden, fïerhten ¶ våhkoen. ¶ Åvtehkedåehkesne leah staabe jïh gaajhkh ektievoeten åvtehkh. Akte ektievoeten ¶ åvtehke mij diedtem åtna fïereguhten ektievoetese. Åvtehkedåehkie tjåanghkoem åtna ¶ fïerhten asken. ¶ Sist oppdatert 04/16/2009 ¶ Politihke ¶ Tjïelten ståvroe dïhte bijjemes politihkeles åårgane aktene tjïeltesne. Doh tjirkijh tjïelten ståvrosne veeljesuvvieh tjïelten årrojijstie, jih 4 jaepieh stuvrieh. Doh tjirkijh leah daamtahsommes politihkeles krirriej åvteste, bene sïejhme gujht aaj voenges voenelæstoejgujmie jïh dåaresthpolitihkeles læstoejgujmie. ¶ Vaenemes 5 dejstie tjïelten ståvroen vihties tjirkijijstie veeljesuvvieh tjahkasjidh tjïelten åejvieladtjeraeresne. Tjïelten åejvieladtjeraerie aamhtesh tjïelten ståvrose soejkesje, jïh faamoem åtna unnebe aamhtesinie sjæjsjalidh, jallh sjïere fuehpieaamhtesinie. Tjïelten ståvroe veeljie aktem dejstie tjirkijijstie tjïelten åejvieladjeraeresne, tjïelten åejvine sjïdtedh. Tjïelten åejvie lea dïhte bijjemes tjirkijebarkoe aktene tjïeltesne, jïh dïhte lea dïhte mij tjåanghkojde jåhta tjïelten ståvrosne jïh åejvieladtjeraeresne. ¶ Sist oppdatert 04/03/2009 ¶ Snåase - aktivyøki eatnaminie ¶ Dïhte mij Snåasem buerkeste lea dïhte tjaebpies eatneme orkidejigujmie, Snåasenjaevrie, kultuvreeatneme, vuemieh jïh doh stoerre vaerieh. ¶ Låarhte-Skæhkeren åålmegelaante akte stoerre bielie tjïelteste, jïh tjïelte maahta jijtjemse mierhkevaaroenommine Åålmegelaantetjïelte nammoehtidh. ¶ Almetji gaskem jiehtieh mijjen akte kvaadratekilomeetere jïh akte gøølemejaevrie fïere-guhte, jïh dïhte gujht aaj saatnan. ¶ Snåase aaj akte saemien jarnge aktine jïjtsinie maanaskuvline jïh internatine åarjelsaemien maanide, dïhte åarjelsaemien museume jïh kultuvrejarnge Saemien ¶ Sïjte jienebh saemien institusjovnigujmie. Snåase dïhte aajnehke tjïelte åarjelsaemien dajvesne mij lea meatan saemien gïelen reereme-dajvesne. ¶ Snåasen tjïelte golme njealjehts Stientjeste jïh nov gujht aktem tæjmoem Namsovseste. Dovne E6 jïh ruevtieraajroe Snåasen tjïrrh juhtieh. Snåasenjaevrien ¶ mehkesne dïhte båeries reeremejarnge Viosen, jïh ånnetji guhkiebasse bæjjese lea daan-beajjetje jarnge. Dam sertiesti gosse ruevtieraajroe diekie bøøti 1926. ¶ Snåase akte sïejhme dajvetjïelte. Jïjnjh altese jieliemassem jåarhteste jïh skåajjeste veedtjieh, mah lea voenen vihkelommes jielemh. Dej minngemes jaepiej ¶ tjïelte jiene-jienebh barkoesijjieh industrijesne åådtjeme. Snåase akte åajvoeh sijjie årrodh, dovne dejtie mah voenesne berkieh jïh dejtie mah Stientjese ¶ jïh jeatjah tjïeltine byjreskisnie minnieh. ¶ Smaavemaanafuelhkese Snåasen tjïelte akte buerie sijjie baajedidh maanide byjjenidh. Maanagiertesijjieh leah dejtie mah dam ohtsedieh, tjïelten faaleldahkine jallh dejnie ¶ private. Tjïelten njieljie maanaskuvlh, akte dejstie akte skuvle åarjelsaemien maanide. Dïhte leavloem beaja saemien maanah edtjieh aktem veele øøhpehtimmiem ¶ gïelesne jïh kultuvren bïjre åadtjodh. Åarjel-saemiej skuvlen learohkh Rørosen raejeste åarjene jïh noerhtese Lyjmeden/Raavrevijhken gåajkoe. Saemieskuvlen ¶ lihke aaj akte åarjelsaemien kultuvregåetie gusnie jïjnjh saemien eetath. Saemiedigkie jiene-jienebh barkoeh Snåasese beaja. Akte ïedtjijes evtiedimmie ¶ daennie suerkesne. Dïhte saemien kultuvregåetie, Saemien Sïjte, stoerre stueriedimmiesoejkesjh åtna. Snåasen akte noereskuvle gaajhkide learohkidie. ¶ Jåarhkeskuvlen faaleldahkh lea Kråangkesne, gåabph busse jåhta fïerhten biejjien. ¶ Sjïere sjædtoeh Dïhte mij voenem vïhtesje lea doh sjïere sjædtoeh mah gååvnesieh. Bergsåsesne, eevre jarngen lihke, jïh Finsåsmaarkesne stoerre jïh ræjhkoes gaavnoeh ¶ orkidejijstie. Snåasen tjïelte lea Marisko veeljeme goh altese tjïelten blomma, jïh dïhte aaj dïhte goere tjïelten mïerhkesne. Abpe 17 joekehts orkidejh ¶ tjaalasovveme tjïeltesne. Ij leah ajve gellie aarhth, aaj gellie dejstie. Aktene sijjesne Finsåsmaarkesne gååvnese bijjelen 3600 Marisko. Dïhte faavroes ¶ orkideje lea dïhte støøremes jïh hïervehkommes dejstie aarhtijste. Seamma Finsåsmaarkesne aaj dïhte sveekes Huldreblomen. Daate orkideje joekoen geerve ¶ gaavnedh, bene jis daarjah gåabph edtjh vaedtsedh Finsåsmaarkesne maahtah dam gaavnedh. Aktene sijjesne tjaalasovvi abpe luhkiegøøkte mah rïesin aktene onne ¶ sijjesne. Daate joekoen sjïere Skandinavijesne. Dïhte kaalhkeræjhkoes dajve lea mannasinie gaajhkh orkidejh gaavnoes Snåasesne. ¶ Bergsåsen eatnemereservatesne, mij aalka Snåasen jarngen lïhke, akte eatnemebaalka gusnie bïevnesh sjædtoej bïjre daennie dajvesne. ¶ Vijreme jïh gøøleme. Snåase akte paaradijse disse mij ïedtjh åtna ålkone fealadidh. Daesnie bijjelen 2000 kvaadratekilomeeterh fealadæmman, råhtoej raejeste guevteli raajan. ¶ Bijjelen gøøktestoerretjuetie gøølemejaevrieh gååvnese, jïh ij leah darhkh dovres vijredh jallh gøøledh. Fïerhten jaepien medtie 350 sarvh gehtjieh jïh naa ¶ stoerrre låhkoem rieksegijstie. Veljesne jeatjah vijrijste aaj. Disse mij ïedtjh åtna gøøledh ij leah daerpies vaeresne minnedh. 118 kvaadratekilomeeterh ¶ Snåasenjaevrie dusnie gællan,klitnjedeminie vuertieminie. Daesnie tjaebpies guelieh jïh aaj stoerre guelieh. Snåasenjaevresne dååpmehkh vaalteme mah leah ¶ mahte 12 kilo. Jaevrien akte jïjtse stoerre-dååpmehketjïerte seamma goh Mjøsan. Tjïelten sisnjelds bieline, krïensen vøøste, gaavnebe Låarhte-Skæhkeren ¶ Åålmegelaante, dïhte gåalmede støøremes åålmegelaante laantesne. Snåasesne utnebe aaj naa jïjnjh juvrh goh råate, gierhkieh, duvrieh jïh vaanhterdimmie ¶ snöölhkh. ¶ Kultuvrevoene Snåasen tjïelten akte ræjhkoes jïh vijries kultuvrejieleme. Musihkejieleme lea joekoen hijven jïh daesnie maahtah jïjnjem gïehteldidh. Gellie faaleldahkh, ¶ dovne laavlomen, musihken, teaterem jïh gaarsjelimmien sisjnjeli. Volleyball jïh juelkietjengkere stenkieh, seamma treavkavuetjeme jïh tjoejkeme. Aaj åenehks ¶ geajnoe Bjørganen gåajkoe jïh dejtie alpinedeavide dusnie. Jïjnjh dejstie orre almetjijstie kultuvrejieliemasse lea tjïelten kultuvreskuvlen tjïrrh båateme. ¶ Kultuvreskuvle faaleldahkem vadta gaajhkesidie mah dam sïjhtieh jïh skuvlem vaedtsieh. ¶ Eadtjohke båetije biejjieh ¶ Jaepien 1999 åehpies sjïdti sjïere mineralegaavnoeh lij vueptiestamme vaerine. Akte dajve gusnie ålvoes stoerre veahkah easkoegierkine jïh magnesittine ¶ joekoen hijven vuekine, maahta jijnjem jiehtedh båetije biejjide, jïh stoerre bigkedimmie voenesne buektedh. Daelie barkeminie dejtie gaavnojde ¶ goerehtalledh, guktie voenen årrojh stoerre vuartoeh utnieh maam daate sæjhta båetije biejjien buektedh. ¶ Sïeterevoene Snåase Mænngan åålmegelaante tseegkesovvi, stuerebe fokusem miehtjiesvierhtide, kultuvreeatnamasse jïh sïeterevuekide, dellie Snåasen laanteburriealmetjh vihth ¶ aalkeme sïeterdidh. Gellie sïeterh Snåasesne ohtje-fealadimmiejgujmie giehtelieh mah våaromem utnieh mielhkiedorjesasse sïeterisnie. ¶ Guektienkultuvrelle tjïelte Snåase tseegkeme goh akte vihkeles jarnge dan åarjelsaemien kultuvrese. Åarjel-saemiej skuvle, åarjelsaemien maanagierte, Saemien Sïjte ¶ båatsoeburriejreereminie jïh Saemiedigkine, saemieraadijove, åarjelsaemien hearra jïh Snåasem guektiengïeline tjïeltine tseegkeme, dejnie viehkiehtieh. ¶ Stuerebe fokusen tjïrrh dan åarjelsaemien gïelese jïh evtiedimmiebarkose, tjïelte sæjhta viehkiehtidh dovne åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem nænnoestidh. ¶ Sist oppdatert 03/24/2009 ¶ Snåasen tjïelteståvroe tjåanghkoem åtna Snåasen Tjïeltegåetesne, tjïelten ståvroesavkesne, duarstan gålkoen 29.b. 2012, ts. 19.00. ¶ Aamhtesh gïetedæmman: ¶ 2 almetjh veeljedh mah edtjijægan tjåanghkoegærjam jååhkesjidh. ¶ 82/12 DELEGERADIMMIEAAMHTESH - NÆNNOESTIMMIE TJÏELTEN ÅEJVIELADTJERAERESNE DELEGERADAMME FAAMOEN MIETIE 83/12 REEREMEREVISJOVNE: PROSJEKTEÖÖRNEDIMMIE SNÅASEN TJÏELTESNE 84/12 MAAKSOE STÅVROEBARKOEN ÅVTESTE VAERIESTÅVROSNE - ORRE MAAKSOEH 85/12 DESTINASJOVNELAAVENJOSTOE FEALADASSE 86/12 VUARJASJMMIE UNGT ENTREPRENØRSKAP'STE SNÅASEN TJÏELTESNE 2011 -2012 JÏH EV. GUHKIEDIMMIE PROSJEKTEBOELHKESTE 87/12 SÅALTJESTRATEGIJE - POSISJOVNEVEELJEME, SNÅASEN TJÏELTE 88/12 REEKTEHTSE GUKTIE LEA MAADTHSKUVLIGUJMIE SNÅASESNE SKUVLEJAEPIEN 2011/2012 89/12 MINNGIEÅTNOE TJÏELTEN GÅETIJSTE, VINJE JIH BREIDE 90/12 DÏEDTETJÏELTELATJKOE GASKETJÏELTEN LAAVENJOSTOSE TEKNIHKELES FAAGESUERKIEN SISNJELEN 6 SN-TJÏELTINE 91/12 NÆNNOESTIMMIEH SKUVLEEEJHTALLEMEN ÖÖRNEGASSE SNÅASEN TJÏELTESNE 92/12 ORRESKUVLEN NOMME BOSTAD'SNE 93/12 TJOEJE-JÏH TJOEVKESEDALHKETJH SKÅÅFFEDH ¶ Lijkieaamhtesh Bïevnesh såaltjebarkoen bïjre, TibePR'en baaktoe ¶ Aamhtesetjaatsegh leah vuartasjæmman bïejesovveme hoksehtimmiekontovrese, Tjïelten gåetesne. ¶ Snåase, 23/11- 2012. Vigdis H. Belbo, tjïelten åejvie ¶ TJÏELTEN STÅVROETJÅANGHKOE ¶ LOKALMØNSTRING ¶ Skjema ¶ Postjournal ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ « Eloï, Eloï, lemá sabaktáni?» ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Gosse lååvkesovvih, Jupmele dutnjien “JAAVOE” jeehti. Jupmele jeehti datne leah altese maana. “Laavkome-gearketje” edtja dutnjien måjhtajehtedh datne lååvkesovveme. Gosse laavkome-gearketjem steereminie, ussjedh dov laavkomen bïjre. Mejtie guvvieh dov laavkoemistie åtnah? Maahtah ussjedidh guktie lïj gosse datne lååvkesovvih. Gie akt datnem guedtieji. Seammalaakan Jupmielinie: Jupmele datnem fïerhten biejjien guadta. Mejtie tjoevkesem åadtjoejih? Dïhte vuesehte gosse lååvkesovvih, Jupmele tjoevkesem båaltajehti jïh dïhte edtja jieleden, jaememen jïh ihkuvasse bueledh. Datne Jupmelen maana leah jïh Jupmele datnem iktesth vaarjeleminie. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Gosse lååvkesovvih, Jupmele dutnjien “JAAVOE” jeehti. Jupmele jeehti datne leah altese maana. “Laavkome-gearketje” edtja dutnjien måjhtajehtedh datne lååvkesovveme. Gosse laavkome-gearketjem steereminie, ussjedh dov laavkomen bïjre. Mejtie guvvieh dov laavkoemistie åtnah? Maahtah ussjedidh guktie lïj gosse datne lååvkesovvih. Gie akt datnem guedtieji. Seammalaakan Jupmielinie: Jupmele datnem fïerhten biejjien guadta. Mejtie tjoevkesem åadtjoejih? Dïhte vuesehte gosse lååvkesovvih, Jupmele tjoevkesem båaltajehti jïh dïhte edtja jieleden, jaememen jïh ihkuvasse bueledh. Datne Jupmelen maana leah jïh Jupmele datnem iktesth vaarjeleminie. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Såemies aejkien jielede lea goh saadtestahkesne årrodh. Numhtie lea gosse geerve lïegkedidh jïh buerie sijjiem gaavnedh jïh Jupmelen gïelem govledh, jïh gosse ih daejrieh guktie dåemiedidh. Muvhtene sïjhtebe baalkam vaedtsedh gåabph ij hijven vaedtsedh. Voejkelibie badth staeriedidh dam mij ij hijven leah. Dellie buerebe vuertedh, mejtie Jupmele buerebe geajnoem vuesehte gosse geerve lea. Gosse “saadtestahke-gearketjem” steereminie, maahtah faamoem åadtjodh staaran geajnoem ohtsedidh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Gen. 2:4-7 ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Datne “manne-gearketjem” steereminie jïh dïsse vuartesjeminie. Gæjka seammalaakan goh Jupmele vuajna datne gïjkeminie. Datne leah Jupmelen læjhka-maana. Lïegkedh amma gosse dan bïjre ussjedemine. Daelie maahtah boelhketjem åajaldehtedh eah gaajhkesh iktesth vuejnieh man tjaebpie datne leah. Guktie Jupmele aavoedi gosse vööjni man tjaebpie gaajhke lea maam satne sjugniedi, naemhtie Jupmele datnine aavode. Gaajhkide almetjidie lujjieslaakan vuartesje, man tjaebpie leah, maaje eah dam vuesehth. Mejtie datne maahtah mubpide aaj lujjieslaakan vuartasjidh seammalaakan goh Jupmele vuartesje? ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Såemies aejkien jielede lea goh saadtestahkesne årrodh. Numhtie lea gosse geerve lïegkedidh jïh buerie sijjiem gaavnedh jïh Jupmelen gïelem govledh, jïh gosse ih daejrieh guktie dåemiedidh. Muvhtene sïjhtebe baalkam vaedtsedh gåabph ij hijven vaedtsedh. Voejkelibie badth staeriedidh dam mij ij hijven leah. Dellie buerebe vuertedh, mejtie Jupmele buerebe geajnoem vuesehte gosse geerve lea. Gosse “saadtestahke-gearketjem” steereminie, maahtah faamoem åadtjodh staaran geajnoem ohtsedidh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Gosse “tjuedtjielimmie-gearketjem” steereminie, ussjedh dellie guktie lea gosse buaredh, tjaebpie jïh åajvoeh. Ussjedh dan bïjre mij jieledem aavojne deavhta, gosse daam gearketjem steereminie. Mujhtieh gaajhki bïjre mejtie dutnjien aavoem jïh håhkoem vadteme, jïh rijhth dejtie dov buerie mojhtesh gearketjen sïjse. Tjuedtjielimmie-gearketje dutnjien jieleden tjaebpiesvoetem jïh aavoem måjhtajahta. Jupmele mijjem sjugniedi gaajhke bueriem åadtjodh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Biejjie ¶ Jeesuse jeahta: ”Manne leam veartenen tjoevkese, dïhte gie mannem dåerede ij edtjh jemkielisnie vaedtesedh vallah jieleden tjoevkesem åadtjodh.” (Jåhhan vaentjielisnie 8,12). Gïjrege biejjie soejmelaakan gaajhkem gååske, goh Kristuse mijjese ihkuve jielemem vadtesinie buakta. Guktie amma numhtie? Ihkuve jieleme, mij dïhte? ¶ Jeesuse staellesne Betlehemesne reakasovvi. Dovne Jupmele jïh almetje lïj. Jeesusen aaj eejhtegh goh mijjen leah eejhtegh. Josefe gonneh Maarjah ligan Jeesusen eejhtegh. Nasaretesne byjjeni. Jeesuse aaj lååvkesovvi. Fïelestalli ööhpehti jïh saerniedi. Jupmelen rïjhken bïjre saerniedi, dam maam ij reaktoen mietie, aassjoesti. Åavtoeh darjoeji jïh skïemtje almetjh staarnedehti. Luhkiegöökte learohkh Jeesusinie ektesne lin. Datne dej nommh måjhtijh? Orre testamentesne maahtah Jeesusen bïjre lohkedh. Jeesusen gellie nommh: Jeesuse Idjigan Josefe gonnoeh Maarjah ussjedh maanam Jeesusinie gåhtjodh. Eengkele dïhte Maarjese jeehti, maanan nomme lea Jeesuse. Jeesusen nomme naemhtie jarkoestibie: Jupmele gorrede. Dejpeli dïhte nomme sïejhme Jisrajelesne. Kristuse ¶ Kristuse gångka lea. Jeeusen nomme jarkoestibie: dïhte gie bådtjasovveme lea. Dejpeli gångkan åejjiem bådtjadin gosse gångkine sjï ¶ Gosse jiehtebe Jeesus Kristuse, jiehtebe Jeesuse Messijase lea. Jeesuse dïhte, dïhte gångka gie dååjvehtassi mietie edtja båetedh jïh almetjidie gorredidh. Jupmelen baernie Nomme buerkeste Jeesuse Jupmelen baernie. Jeesuse jeehti satne Jupmelen baernie lea. Åejvie Dïhte nomme dejpeli sïejhme nomme lïj. Jeesuse åajvie sjïdti juktie jaemedem håajhteme. Laampe Dïhte nomme buerkeste maam Jeesuse darjoeji. Bijbelisnie tjaalasovveme laampem sjïeledin. Mijjen sådtoej åvteste Jeesuse sjïeline sjïdti. Almetje-baernie Gosse Jeesuse jïjtse bïjre soptsesti, dellie jeehti satne Almetje-barnie lea. ¶ Bijbelisnie tjaalasovveme Jeesuse lea goh biejjie, jïh Jeesusen ååredæjja lea goh biejjie gosse dïhte faamojne guaka. (Jåhhan volverinie 1, 16) ¶ Dah mah Jeesusasse jaehkieh kristegassjh leah. Mij dïhte, dïhte jaahkoe Jeesus Kristusasse? ¶ Mov baaltegem bööremes eahtsam gosse dam dïenesjem, Assissen Franse jeehti. Ræjhkoes jielemem leehpi. Ledtieh, juvrh, sjædtoeh jïh moerh vïelline jïh åabpine gåhtjoeji. Lohkh Fransen åssjalommesh, jïh guktie Franse dejgujmie soptsesti. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Låavth-gåetie ¶ Bijbele –lea gærja ¶ Bijbele greesken gïeleste båata jïh baakoe lea gærja. Bijbelisnie jienebh gærjah. Bijbele lea juakeme gööktine åejviebieline – Dïhte båeries testamente (39 gærjah) jïh Dïhte orre testamente (27 gærjah). Bijbele aaj gohtjesåvva dïhte Aejlies tjaalege. Dïhte båeries testamente sopsteste maam Jupmele darjoeji aarebi Jeesuse reakasovvi. Dïhte orre testamente soptseste Jupmelen darjoej bïjre mænngan Jeesuse reakasovvi. Bijbelisnie vaajesh, poesije, mievriestimmieh, saalmh, soptsesh, Jeesusen onterdimmieh, prievieh jïh mij edtja båetijen biejjien heannadidh. ¶ Joekehts almetjijstie ¶ Bijbele lea tjaaleme jïjnjh joekehts almetjijstie joekehts boelhkijste, dovne profeeth, vaentjelæjjah jïh apostelh. Vielie goh 1000 jaepieh vaasin eannan abpe bijbele lij tjaalaldihkie. Mah soptsesh Bijbelisnie datne tuhtjh tjaebpies? ¶ Jarkoestamme saemiengïelese ¶ Bijbele lea 341 gïelide jarkoestamme. Dïhte orre testamente voestes aejkien trygkesovvi noerhtesaemien gïelesne 1840. Daajrah mejtie bijbele jarkoestamme noerhtesaemien, julevsaemien jallh åarjelsaemien gïelide? Dïhte voestes saemien hearra, Anders Porsanger jarkoesti bielieh Dehtie orre testamenteste noerhtesaemien gïelese. Daajrah mejtie jeatjah saemieh meatan orreme bijbelem jarkoestidh? ¶ Akte låavthgåetie dovne årromesijjie, byöpmedimssijjie jïh akte sijjie ektievoeten gaavhtan. Akte låavthgåetie suajam vadta jïh vååjnoe goh almetji vaanterdimmie jïh ulmie. ¶ Bijbelisnie lohkebe nomaden almetjetjierti bïjre mah låavhtgåetesne årroejin. Tjåådtje Abrahamen bïjre, mij låavthgåetesne årroeji Isakinie jïh Jakobinie ektine (Hebr. 11.9), jïh Mosesen bïjre mij låavthgåetiem tseegki leejren ålkolen (2. Mos 33,7). ¶ Dah otnerassh aktene låavhtgåetesne maehtieh Aehtjiem, Baerniem jïh Dan Aejlies Voejkenem årrodh. Jïh doh jeatjah deakehkh leah almetjh mah sijjen jieledh dejnie bigkieh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Låavth-gåetie ¶ Låavthgåetiem striengkieslaakan juakeme ¶ Låavthgåetien uvtemes bielie, dïhte sijjie sisnjemes, aernien jïh låavtegen gaskem, desnie dïhte aejlies sijjie båassjoe, gusnie beapmoeh jïh aejlies daeverh tjaavhkoejin. Båassjoe aejlies. Aernien akte stoerre gierkie man nomme båassjoegierkie. Naaken jeahta daate gierkie edtja mijjem måjhtajehtedh man gåhkese mijjieh maehtebe silledh eannan dam aejlies sijjiem narrahtibie. Dej beeli saemien religijovnesne Joeks-aahka båassjoem vaarjeli. Joeksaahka lij vijremen nyjsenen jupmele, mij vijrijidie vijremelæhkoem vedti. Dïhte aaj vijrijidie dåeriedi bååstede båassjoen gåajkoe, gusnie saalehtem geehti. Maadteraahkan golme niejth: Saraahka, Joeksaahka jïh Oksaahka, jieleden bijjelen reerin årromesijjesne jïh årromesijjien lïhke. Daate vuesehte guktie ”eatnemen jupmelh” lin ektiedamme låavthgåatan jïh aarkebeajjan. ¶ Aejlies sijjie ¶ Guktie låavthgåetiem juakame lea dannasinie dah jupmelh lin vihkeles saemiej aarkebiejjesne, dah byöpmedin jïh åeriejin aktene aejlies sijjesne. Apostelen dahkojne soptsesåvva guktie dah voestes kristegassjh eelkin gaavnesjidh. Ij lij naan gærhkoegåetie. Dah gaavnesjin teempelen sjaljosne jïh jïjtsinie gåetine. ¶ Tjuetiejaepiemolsemen åvtelen dah voestes læstadijanen gaavnesjimmieh Divtasvuotnesne lin smaave derhviegåetine. ¶ Maam datne tuhtjh gærhkoen bïjre daan biejjien? Domth goh gåetesne jallh goh guessie jupmelen gåetesne? ¶ Akte låavthgåetie dovne årromesijjie, byöpmedimssijjie jïh akte sijjie ektievoeten gaavhtan. Akte låavthgåetie suajam vadta jïh vååjnoe goh almetji vaanterdimmie jïh ulmie. ¶ Bijbelisnie lohkebe nomaden almetjetjierti bïjre mah låavhtgåetesne årroejin. Tjåådtje Abrahamen bïjre, mij låavthgåetesne årroeji Isakinie jïh Jakobinie ektine (Hebr. 11.9), jïh Mosesen bïjre mij låavthgåetiem tseegki leejren ålkolen (2. Mos 33,7). ¶ Dah otnerassh aktene låavhtgåetesne maehtieh Aehtjiem, Baerniem jïh Dan Aejlies Voejkenem årrodh. Jïh doh jeatjah deakehkh leah almetjh mah sijjen jieledh dejnie bigkieh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Låavth-gåetie ¶ Dïhte golmenektievoeten Jupmele ¶ Jupmele lea akte, bene seamma tijjen golme almetjh. Jupmelinie ektine, lea Baernie jïh Dïhte Aejlies Voejkene mij lea dïhte gåalmede almetje golmenektievoetesne. Gosse Jeesuse kristesovvi, Dïhte Aejlies Voejkene dan aatsolen bööti. Dïhte bijbelen lahtese ”voejkene” sæjhta jiehtedh biegke mij svæhtja. Dan ulmie maahta årrodh dovne voejkene, biegke jallh tjuvjie. Ibie biegkem vuejnieh, ibie daejrieh gubpede båetieh, jïh ibie daejrieh gåabph vuelkieh. ¶ Ibie maehtieh darhkh Dam Aejlies Voejkenem vuejnedh. ¶ Jupmelen syjhtede ¶ Jupmele mijjen lïhke dan Aejlien Voejken tjïrrh. Dïhte Aejlies Voejkene lea gaajhkem lehkiem. Kristegassjine årrodh lea baajedh dam Aejlies Voejkenem datnem stuvredh . Gosse bijbelem lohkh, dïhte Aejlies Voejkene datnem viehkehte guarkedh maam lohkh. Gosse Jupmelem dïenesjh, dellie dïhte Aejlies Voejkene dutnjien garhkh jïh gieriesvoetem vadta, datnem mavvas dorje jïh datnem leara maam daarpesjh. ¶ Biegke ¶ Ibie biegkem vuejnieh, bene govlebe biegke sjåvva jïh vuejnebe moerh svihtjieh gosse beagka. Bovtse lea eatnamistie naemhtie dorjeme, dïhte iktegisth vualka biegken vööste, ij goh dannasinie dïhte neahkoe biegken vööste, bene dannasinie dïhte vihkeles bïevnesh biegkeste åådtje. Biegke hapsenassh juvrijste buakta mah håvhtadieh, jallh hijven gåatomi bïjre såårne. Dïhte Aejlies Voejkene lea goh biegke – dïhte ov-våajnoes, dïhte geajnoem vuesehte, jïh Jupmele mijjem birrie disse goltelidh. ¶ Dålle ¶ Pænstabiejjien dïhte Aejlies Voejkene vååjnesasse bööti goh dållen-skomtjelh mah learoehkide tjïhkedin. Dïhte Aejlies Voejkene dan sisnie orre mij Jupmelem jaahka, guktie mijjieh buelebe Jeesusasse. ¶ Duvvege ¶ Gosse Jeesuse kristesovvi, dïhte Aejlies Voejkene sov aatsolen bööti goh akte duvvege. Duvvege akte raeffievæhta. Dïhte Aejlies Voejkene mijjese raeffiem vadta jïh mijjen jaahkoem, håhkoem jïh gieriesvoetem bæjjese bigkie. ¶ Geerve veele daejredh guktie dïhte Aejlies Voejkene lea. Ibie maehtieh dam vuejnedh. Soptsesovveme Dïhte Aejlies Voejkene dorje mijjieh lastoem åadtjobe rohkelidh. Mijjieh lastoem åadtjobe maam akt njaelkies darjodh jeatjabidie. Mijjieh sïjhtebe tråjjadimmiem sjugniedidh mijjen bïjre. Mijjieh sïjhtebe gieriesvoetem jïh håksoem vuesiehtidh jeatjabidie. Mij lea dïhte Aejlien Voejkene dutnjien? ¶ Akte låavthgåetie dovne årromesijjie, byöpmedimssijjie jïh akte sijjie ektievoeten gaavhtan. Akte låavthgåetie suajam vadta jïh vååjnoe goh almetji vaanterdimmie jïh ulmie. ¶ Bijbelisnie lohkebe nomaden almetjetjierti bïjre mah låavhtgåetesne årroejin. Tjåådtje Abrahamen bïjre, mij låavthgåetesne årroeji Isakinie jïh Jakobinie ektine (Hebr. 11.9), jïh Mosesen bïjre mij låavthgåetiem tseegki leejren ålkolen (2. Mos 33,7). ¶ Dah otnerassh aktene låavhtgåetesne maehtieh Aehtjiem, Baerniem jïh Dan Aejlies Voejkenem årrodh. Jïh doh jeatjah deakehkh leah almetjh mah sijjen jieledh dejnie bigkieh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Låavth-gåetie ¶ Bijbelisnie rohkelassen bïjre tjåådtje. Tjåådtje Jupmele sæjhta mijjieh edtjebe rohkelidh, jïh tjåådtje dïhte mijjen rohkelassh gåvla. ¶ Datne maahtah rohkelidh jalhts datne ih maam utnieh jiehtedh. Dïhte mij lea vihkeles lea Jupmele dåajvoehtamme mijjen lïhke båetedh gosse rohkelibie. ¶ Datne maahtah reegkes gïeline jallh sjeavohts rohkelidh ¶ Datne maahtah tjåarvodh jïh klååkedh ¶ Datne maahtah gijhtedh ¶ Datne maahta håatjedh ¶ Datne maahtah jiehtedh dam maam ih guarkah ¶ Datne maahtah viehkien mietie gihtjedh ¶ Datne maahtah båehtjierdimmien bïjre rohkelidh ¶ Datne maahtah soelkedimmien bïjre rohkelidh ¶ Datne maahtah soelkehtassen bïjre rohkelidh ¶ Datne maahtah ajve soptsestidh ¶ Datne maahtah oktegh jallh jeatjabigujmie rohkelidh ¶ Datne maahtah bijbelem nuhtjedh gosse rohkelh – goh Saalmh Dennie båeries testamentesne ¶ Datne maahtah Aehtjie mijjen rohkelidh ¶ Datne maahtah dov Jeesuse-rohkelassem rohkelidh gosse voejngem sigkh jïh luajhtah: Hearra, Jeesuse Kristuse vedtieh munnjien åårmegem, akte sådtere ¶ Datne maahtah jeatjah almetji åvteste rohkelidh ¶ Datne maahta Jupmelem birredh datnem vuesiehtidh maam edtjh darjodh ¶ Datne maahtah raeffien bïjre rohkelidh ¶ Datne maahtah abpe dam læstoem hiejhtedh jïh ajve jiehtedh: ”Jupmele” jïh dle jieledh jïh iehtsedh. Goh akte Jupmelen maana. ¶ Goltelh jïh lohkh Ann Mari Andersen laavlomem. ¶ Mij lea joekehtse rohkelassen jïh laavlomen gaskem? Maahta laavlodh akte vuekie årrodh rohkelidh? Guktie kristegassjh abpe veartenisnie håhkoem steeredh jïh aktem hijven Jupmelem jaehkedh, gosse dan jïjnje isvelihke veartenisnie? ¶ Akte låavthgåetie dovne årromesijjie, byöpmedimssijjie jïh akte sijjie ektievoeten gaavhtan. Akte låavthgåetie suajam vadta jïh vååjnoe goh almetji vaanterdimmie jïh ulmie. ¶ Bijbelisnie lohkebe nomaden almetjetjierti bïjre mah låavhtgåetesne årroejin. Tjåådtje Abrahamen bïjre, mij låavthgåetesne årroeji Isakinie jïh Jakobinie ektine (Hebr. 11.9), jïh Mosesen bïjre mij låavthgåetiem tseegki leejren ålkolen (2. Mos 33,7). ¶ Dah otnerassh aktene låavhtgåetesne maehtieh Aehtjiem, Baerniem jïh Dan Aejlies Voejkenem årrodh. Jïh doh jeatjah deakehkh leah almetjh mah sijjen jieledh dejnie bigkieh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Låavth-gåetie ¶ Aehtjie mijjen guhte leah Elmie-rijhkesne. Baajh dov nommem aejliestovvedh. Baajh dov rijhkem båetedh. Baajh dov syjhtedem eatnamisnie ¶ sjidtedh guktie Elmie-rijhkesne. Vedtieh mijjese daan biejjien mijjen ¶ fierhten-beajjetje laejpiem. Luejhtieh mijjeste maam mijjieh meadteme guktie mijjieh luejhtebe dejstie guhth mijjese meadteme. Aellieh luejhtieh mijjem giehtjelimmij sijse, ¶ valla vaarjelh mijjem bahheste. Juktie rijhke lea dov, faamoe jih earoe ihkuven aajkan. Aamen. ¶ Jeesuse Aehtjie mijjen mijjem lieri. Dan lea tjïjhtje rohkelassh, jïh dah tjïjhtje rohkelassh voebnesjieh gaajhkem maam mijjieh daarpejibie rohkelassese. ¶ Akte låavthgåetie dovne årromesijjie, byöpmedimssijjie jïh akte sijjie ektievoeten gaavhtan. Akte låavthgåetie suajam vadta jïh vååjnoe goh almetji vaanterdimmie jïh ulmie. ¶ Bijbelisnie lohkebe nomaden almetjetjierti bïjre mah låavhtgåetesne årroejin. Tjåådtje Abrahamen bïjre, mij låavthgåetesne årroeji Isakinie jïh Jakobinie ektine (Hebr. 11.9), jïh Mosesen bïjre mij låavthgåetiem tseegki leejren ålkolen (2. Mos 33,7). ¶ Dah otnerassh aktene låavhtgåetesne maehtieh Aehtjiem, Baerniem jïh Dan Aejlies Voejkenem årrodh. Jïh doh jeatjah deakehkh leah almetjh mah sijjen jieledh dejnie bigkieh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Låavth-gåetie ¶ Mijjieh vienhtebe Jupmelen Aehtjie lea mijjen Elmien aehtjie, mij mijjem sjugniedamme jïh mijjem damteme aarebi mijjieh reakasovvimh. Dïhte gaajhkem mijjen bïjre daajra, ij leah gåessieh gænnah guhkede mijjeste, jïh dïhte mijjem eahtsa. Gaajhke maahta aejlies årrodh, jallh ajve sjïere aath? Elmien aehtjien nomme aejlies, jïh edtja stoerre jïh aejlies mijjen luvnie årrodh. Mijjieh edtjebe Jupmelen nommem earoehtidh, mij edtja abpe earoem jïh gyjhtelassh utnedh. Dïhte faamohke, jïh gaajhkem maam utnebe satne mijjese vadteme. Varki heannede mijjieh almetjh Jupmelen nommem båajhtoelaakan nåhtadibie – dam jiehtebe bielelen ussjedidh maam jiehtebe jïh mannasinie. Jupmelen nomme edtja aejlies årrodh. Edtjem Jupmelen nommem nåhtadidh, bene ajve jiehtedh ”Jupmele” jallh ”Jeesuse” gosse soptsestem Jupmielinie, gosse rohkelem. ¶ Saemien vuekien mietie lea nommem vedtedh vihkeles. Betnesne veanhta dïhte nomme sjïere jïjtsevoeth guadta. Akte vuekie orreme maana nommem åådtje maadtoeladtjijstie, dejnie vaajtelinie maadtjoeladtjen jïjtsevoete maanese båata. Maahtah gaavnehtidh mejtie naaken dov fuelhkesne nommem åådtjeme aktede maadtoeladtjeste, jïh mejtie dan jïjtsevoeth vihkeles orreme gosse nomme veeljesovvi? ¶ Åtna neebnetjh leah aktene rituelle ektiedimmesne. Nomme akte væhta dan ov-våajnoes baantese sjædta dej gaskem. ¶ LUTHEREN BUERKIESTIMMIE: ¶ Jupmelen nomme lea aejlies jïjtsinie, bene mijjieh birrebe daennie rohkelassesne dïhte aaj tjuara mijjen luvnie aejliestovvedh. ¶ Guktie naemhtie sjugniehtåvva? ¶ Naemhtie sjugniehtåvva gosse Jupmelen baakoem tjïelke leara, jih mijjieh aaj dan mietie jielebe goh Jupmelen maanah. Viehkehth mijjem dejnie, gieries elmien Aehtjie. Dïhte guhte ij Jupmelen baakoen mietie jielieh jïh lierh, dïhte Jupmelen baakoem mïedtele. Vaarjelh mijjem destie, elmien Aehtjie. ¶ Akte låavthgåetie dovne årromesijjie, byöpmedimssijjie jïh akte sijjie ektievoeten gaavhtan. Akte låavthgåetie suajam vadta jïh vååjnoe goh almetji vaanterdimmie jïh ulmie. ¶ Bijbelisnie lohkebe nomaden almetjetjierti bïjre mah låavhtgåetesne årroejin. Tjåådtje Abrahamen bïjre, mij låavthgåetesne årroeji Isakinie jïh Jakobinie ektine (Hebr. 11.9), jïh Mosesen bïjre mij låavthgåetiem tseegki leejren ålkolen (2. Mos 33,7). ¶ Dah otnerassh aktene låavhtgåetesne maehtieh Aehtjiem, Baerniem jïh Dan Aejlies Voejkenem årrodh. Jïh doh jeatjah deakehkh leah almetjh mah sijjen jieledh dejnie bigkieh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Låavth-gåetie ¶ Mijjieh rohkelibie Jupmelen rïjhke edtja mijjese båetedh, daennie eatnamisnie, jïh dïhte gaajhkide almetjidie veartenisnie båata. Uvtemes Jeesuse dïhte, mij mijjem vuesehte man plieresne Jupmelen rïjhke. Gosse Bijbelisnie lohkebe maehtebe Jeesusinie åahpanidh. Maam darjoeji? Maam jeehti? Mij almetjigujmie dan bïjre heannadi? Maam sæjhta raaktan jiehtedh Jupmelen rïjhke eatnamasse båata? Sæjhta jiehtedh mijjieh aktem åajvoeh veartenen åadtjobe, gusnie gaajhkesh giemhpes sinsætnan, jallh maahta mij akt jeatjah årrodh? Jupmele sæjhta mijjieh edtjebe dan gåajkoe båetedh, jïh dïhte mijjese tjåarvoeminie jïh sov gaarvanamme maanah ohtsedemine, dan Aejlies Voejkenen lïhke. Dle Dïhte Aejlies Voejkene mijjem leara jïh viehkehte Jupmelem iehtsedh, og mijjese buerkeste mij lea tjaalasovveme- guktie mijjieh åadtjobe Jupmelen elmien faamoem damtedh daennie eatnamisnie. ¶ LUTHEREN BUERKIESTIMMIE: ¶ Jupmelen rïjhke jïjtsistie båata bielelen mijjieh dan bïjre rohkelibie, bene daennie rohkelassesne rohkelibie dïhte aaj tjuara mijjese båetedh. ¶ Guktie naemhtie sjugniehtåvva? ¶ Naemhtie sjugniehtåvva gosse elmien Aehtjie sov aarmoste sov Aejlies Voejkenem vadta, juktie mijjieh jaehkebe dan baakoeh, jïh goh kristegassjh jielebe, daelie jïh ihkuven aajkan. ¶ Akte låavthgåetie dovne årromesijjie, byöpmedimssijjie jïh akte sijjie ektievoeten gaavhtan. Akte låavthgåetie suajam vadta jïh vååjnoe goh almetji vaanterdimmie jïh ulmie. ¶ Bijbelisnie lohkebe nomaden almetjetjierti bïjre mah låavhtgåetesne årroejin. Tjåådtje Abrahamen bïjre, mij låavthgåetesne årroeji Isakinie jïh Jakobinie ektine (Hebr. 11.9), jïh Mosesen bïjre mij låavthgåetiem tseegki leejren ålkolen (2. Mos 33,7). ¶ Dah otnerassh aktene låavhtgåetesne maehtieh Aehtjiem, Baerniem jïh Dan Aejlies Voejkenem årrodh. Jïh doh jeatjah deakehkh leah almetjh mah sijjen jieledh dejnie bigkieh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Låavth-gåetie ¶ Daennie rohkelassesne rohkelibie Jupmelen syjhtede edtja gaajhkine aatine jïh almetjinie sjugniehtovvedh. Jupmelen reeremisnie gaajhke, bene doen’ajmoeh maehtieh faamoem vaeltedh almetji bijjelen. Mijjieh rohkelibie Jupmelen syjhtede edtja sjugniehtovvedh, jïh mijjieh rohkelibie mijjieh sïjhtebe Jupmelen syjhtede mijjem stuvrie, mijjen jielemh, mijjen fuelhkie jïh maadtoe, åålmege, mijjen gærhkoe, hearrah jïh mijjen åvtehkh voenine, staarine, laantine. Jupmelem leajhtedem? Aehtjebem jïh tjidtjebem leajhtedem? Daamtaj sïjhtem maam akt darjodh misse mov eejhtegh ”ijje” jiehtieh. Mænngan vuajnam dah buerebelaakan deejrin, jïh manne byöreme dejtie goltelidh! Jïh Jupmele – dïhte daajra mij lea hijven munnjien. Dle sïjhtem badth jiehtedh – baajh dov syjhtede sjugniehtovvedh. Vïenhth aelhkie jallh geerve darjodh maam Jupmele sæjhta, sijjeste maam datne jïjtje sïjhth. Daamtaj im rikti daejrieh mij lea Jupmelen syjhtede. Orre testamenten vaentjelh soptsestieh maam akt Jupmelen soejkesjen bïjre almetjidie, jïh ööhpehtimmeste gærhkosne. Dellie sïjhtem badth vielie daejredh mij lea Dan syjhtede. Jïjnje heannede, maam kanne Jupmele ij sïjhth edtja heannadidh. Dåaroe jïh neavroe leah nåake heannadimmieh. Dle badth mijjieh almetjh mah muenieh mejtie mijjieh sïjhtebe dejtie hijven aatide darjodh, jallh mejtie mijjem baajebe nåake aath aaj darjodh. Gaajhkine mij sjugniehtåvva, lea akte geajnoe Jupmielasse. ¶ LUTHEREN BUERKIESTIMMIE: ¶ Jupmelen hijven syjhtede sjugniehtåvva bielelen mijjieh dan bïjre rohkelibie, bene daennie rohkelassesne rohkelibie dïhte aaj tjuara mijjem sjugniehtovvedh. ¶ Guktie naemhtie sjugniehtåvva? ¶ Naemhtie sjugniehtåvva gosse Jupmele gaajhkh nåake soejkesjh jïh abpe nåake syjhtedem bahhesne tsööpkie, veartenisnie jïh mijjesne, mah sïjhtieh heerredidh Jupmelen nomme aejlieståvva jïh dan rïjhke edtja båetedh. Naemhtie sjugniehtåvva gosse Jupmele mijjem faamoem vadta sov baakojne, jïh mijjem jaahkosne vaarjele mijjen minngemes tijjese. Daate lea dan aarmogs syjhtede. ¶ Akte låavthgåetie dovne årromesijjie, byöpmedimssijjie jïh akte sijjie ektievoeten gaavhtan. Akte låavthgåetie suajam vadta jïh vååjnoe goh almetji vaanterdimmie jïh ulmie. ¶ Bijbelisnie lohkebe nomaden almetjetjierti bïjre mah låavhtgåetesne årroejin. Tjåådtje Abrahamen bïjre, mij låavthgåetesne årroeji Isakinie jïh Jakobinie ektine (Hebr. 11.9), jïh Mosesen bïjre mij låavthgåetiem tseegki leejren ålkolen (2. Mos 33,7). ¶ Dah otnerassh aktene låavhtgåetesne maehtieh Aehtjiem, Baerniem jïh Dan Aejlies Voejkenem årrodh. Jïh doh jeatjah deakehkh leah almetjh mah sijjen jieledh dejnie bigkieh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Låavth-gåetie ¶ Misse datne ussjedh gosse dam dïejvesem govlh”mijjen fïerhten beajjetje laejpiem” - ij leah sån ajve voejelaejpiej bïjre aeredsbeapmose? Laejpie lea beapmoen væhta. Ij leah ajve dïhte laejpie maam byöpmedibie niestiesbeapmojne, aaj dïhte laejpie maam dennie aejlies maalestahkesne åadtjobe. ¶ Mijjieh rohkelibie Jupmele edtja mijjese vedtedh maam daarpesjibie fïerhten biejjien, jïh mijjieh lïerebe gijhtedh gaajhki buerien åvteste, maam Jupmele mijjese vadteme. Laejpie lea akte væhta disse maam daarpesjibie jis edtjebe jieledh, goh beapmoe, jovkemes, vaarjoeh, gåetie jïh hiejme, ientje jïh kreekh, beetnegh jïh jeeluve, paarrebielie jïh maanah, barkijh jïh barkoevedtijh, hijven jïh murreds vearolde, raeffie, healsoe, hijven nomme jïh hijven voelph jïh barkoeguejmieh jïh kraannah. Jupmelen syjhtede lea edtja hijven datnine gåaradidh, bene datne tjoerh gijhteles årrodh jïh doestedh Jupmelem leajhtadidh. Mijjieh edtjebe gijhtedh gaajhki åvteste maam Jupmele mijjese vadteme, jïh væjsehkevoeten bïjre rohkelidh dam gorredidh, guktie satne vaajtelamme. ¶ Jeenjesh dennie saemien siebriedahkesne sov båeries almetjijstie lïereme mijjieh edtjebe gaajhkh beapmoeh gorredidh. Daate lea vielie goh nuktehtjevoete. Beapmoe gohtjesovvi ”eatnemen vadtesh” jallh ”Jupmelen vadtesh”. Edtja vadtesidie gijhtelesvoetine dåastodh jïh ij dejtie daajesjidh. Almetjh leah jearohks eatnamistie, jïh gaajhke mij sjïdtede jïh desnie jeala. Eatneme nuekies åtna destie maam gaajhkesh daarpesjieh, bene ij nuekies jis gaajhkesh gaahtsehke. Maam dïhte sæjhta jiehtedh? ¶ LUTHEREN BUERKIESTIMMIE: ¶ Jupmele mijjese fïerhten beajjetje laejpiem vadta bielelen mijjieh dan bïjre rohkelibie, aaj bahhas almetjidie. Bene daennie rohkelassesne rohkelibie Jupmele tjuara baajedh mijjem daam guarkedh, juktie mijjieh dam fierhten beajjetje laejpiem gyjhtelassine dåastobe. ¶ Akte låavthgåetie dovne årromesijjie, byöpmedimssijjie jïh akte sijjie ektievoeten gaavhtan. Akte låavthgåetie suajam vadta jïh vååjnoe goh almetji vaanterdimmie jïh ulmie. ¶ Bijbelisnie lohkebe nomaden almetjetjierti bïjre mah låavhtgåetesne årroejin. Tjåådtje Abrahamen bïjre, mij låavthgåetesne årroeji Isakinie jïh Jakobinie ektine (Hebr. 11.9), jïh Mosesen bïjre mij låavthgåetiem tseegki leejren ålkolen (2. Mos 33,7). ¶ Dah otnerassh aktene låavhtgåetesne maehtieh Aehtjiem, Baerniem jïh Dan Aejlies Voejkenem årrodh. Jïh doh jeatjah deakehkh leah almetjh mah sijjen jieledh dejnie bigkieh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Låavth-gåetie ¶ Gosse maam akt båajhtode darjoem, dle hojnesne sjïdtem mænngan, jïh soelkedimmien bïjre rohkelem. Maam sæjhta raaktan jiehtedh soelkedidh? Guktie maehtebe daejredh naaken mijjem soelkedamme? Guktie maehtebe daejredh gosse mijjieh jïjtje naakenem soelkedamme? Daennie rohkelassesne rohkelibie Jupmele mijjem soelkede dan åvteste maam mijjieh dorjeme, mij ij leah Jupmelen vaajtelen mietie. Jïh Jupmele mijjem soelkede gosse dan bïjre rohkelibie, ihke Jupmelem jaehkebe mijjem vaajmosne. Mijjieh iktegisth maam akt båajhtode darjobe fïerhten biejjien, man åvteste mijjieh tjoerebe gaatelassjedh Jupmielasse. ¶ Akte låavthgåetie dovne årromesijjie, byöpmedimssijjie jïh akte sijjie ektievoeten gaavhtan. Akte låavthgåetie suajam vadta jïh vååjnoe goh almetji vaanterdimmie jïh ulmie. ¶ Bijbelisnie lohkebe nomaden almetjetjierti bïjre mah låavhtgåetesne årroejin. Tjåådtje Abrahamen bïjre, mij låavthgåetesne årroeji Isakinie jïh Jakobinie ektine (Hebr. 11.9), jïh Mosesen bïjre mij låavthgåetiem tseegki leejren ålkolen (2. Mos 33,7). ¶ Dah otnerassh aktene låavhtgåetesne maehtieh Aehtjiem, Baerniem jïh Dan Aejlies Voejkenem årrodh. Jïh doh jeatjah deakehkh leah almetjh mah sijjen jieledh dejnie bigkieh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Låavth-gåetie ¶ Datne naan aejkien giehtjelovveme? Giestie jallh mestie? Darjodh jallh ij maam darjodh? Datne naan aejkien jeatjah almetjh giehtjelamme? ¶ Daennie rohkelassesne rohkelibie viehkien mietie Jupmielistie, ihke ijje giehtjelimmide jiehtedh. Jïjnjh giehtjelimmieh- åeredh dan guhkiem olles skuvlem hinnh, jïjnjem sjokovladeste byöpmedidh jalhts dïhte lea nåake baenide, daatam spealadidh sijjeste leaksoeh darjodh, jijjedimmieguessine minnedh hieljen jïh gærhkoem åajaldidh, filmh vuartasjidh mejtie im raaktan åadtjoeh gosse tjidtjebe ij leah gåetesne, orre vaarjoeh vaajtelidh jalhts mov leah jïjnjh vaarjoeh aarebistie. Ij leah aelhkie ijje jiehtedh gaajhkide. Giehtjelimmieh aaj ajve jïjtjemem vuejnedh. Manne akte guejmie disse, guhte mov viehkiem daarpesje? ¶ Akte låavthgåetie dovne årromesijjie, byöpmedimssijjie jïh akte sijjie ektievoeten gaavhtan. Akte låavthgåetie suajam vadta jïh vååjnoe goh almetji vaanterdimmie jïh ulmie. ¶ Bijbelisnie lohkebe nomaden almetjetjierti bïjre mah låavhtgåetesne årroejin. Tjåådtje Abrahamen bïjre, mij låavthgåetesne årroeji Isakinie jïh Jakobinie ektine (Hebr. 11.9), jïh Mosesen bïjre mij låavthgåetiem tseegki leejren ålkolen (2. Mos 33,7). ¶ Dah otnerassh aktene låavhtgåetesne maehtieh Aehtjiem, Baerniem jïh Dan Aejlies Voejkenem årrodh. Jïh doh jeatjah deakehkh leah almetjh mah sijjen jieledh dejnie bigkieh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Låavth-gåetie ¶ Daajrah mij lea bahhas? Almetji dahkoeh jallh åssjaldahkh dah, mah leah bahhas? Nagke naemhtie, akte bahhas almetje lea bahhas abpe jieleden – jallh gåarede ånnetji bahhas årrodh naan aejkien, bene jeatjah gaavhtan gïemhpes jïh vietseles årrodh? Daesnie rohkelibie Mijjen elmien aehtjie mijjem dehtie bahheste vaarjelidh. Mijjieh rohkelibie Jupmele mijjese faamoem vadta bahhan vööste gæmhpodh, dïhte mijjem reenskie juktie mijjen åssjaldahkh, baakoeh jïh dahkoeh eah edtjh mijjem jallh jeatjabidie baektjiedidh. Dïhte bahha lea mij akt mij mijjen sisnie årroeminie, man vööste mijjieh tjoerebe gæmhpodh. Jis mijjieh damtebe bahha mijjem håvhtede, dellie aktem viehkiedirregem utnebe juktie mijjem vaarjelidh. Jeesuse Kristuse. Dïhte mijjen lïhke sov nommen tjïrrh, jïh kroessevæhta, Aehtjie mijjen jïh Jupmelen baakoe. Maam sæjhta jiehtedh bahheste lutniestovvedh? Sæjhta jiehtedh ij gåessie gænnah maam akt båajhtode dorje? ¶ Akte låavthgåetie dovne årromesijjie, byöpmedimssijjie jïh akte sijjie ektievoeten gaavhtan. Akte låavthgåetie suajam vadta jïh vååjnoe goh almetji vaanterdimmie jïh ulmie. ¶ Bijbelisnie lohkebe nomaden almetjetjierti bïjre mah låavhtgåetesne årroejin. Tjåådtje Abrahamen bïjre, mij låavthgåetesne årroeji Isakinie jïh Jakobinie ektine (Hebr. 11.9), jïh Mosesen bïjre mij låavthgåetiem tseegki leejren ålkolen (2. Mos 33,7). ¶ Dah otnerassh aktene låavhtgåetesne maehtieh Aehtjiem, Baerniem jïh Dan Aejlies Voejkenem årrodh. Jïh doh jeatjah deakehkh leah almetjh mah sijjen jieledh dejnie bigkieh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Låavth-gåetie ¶ 300 jaepieh vaasin aarebi dah voestes kristegassjh jïjtsh gærhkoeh åadtjoejin. Daan raajan daamtajommes gyrhkesjimmide altese jïjtsh gåetine hööltestin. ¶ Mijjieh maehtebe aarvadalledh gyrhkesjimmie lij akten jorpe buertien bïjre, gusnie ektievote våajnoes sjïdti gosse gaajhkesh maam akt vedti, muvhth beapmoem jurjiehtin, muvhth laavlomh meatan utnin, muvhth tjaalegh lohkin, muvhth böötin mievriestimmiejgujmie jnv. ¶ Gosse gærhkoeh bigkesovvin, dellie våarome lij akte rovmeren gåetieguntie mij akten guhkiesbuertien bïjre gaavnesji. Iemedeålmaj buertien bijjiebielesne tjahkasji. Låavthgåetie aaj akte sijjie ”gyrhkesjæmman” orreme. Båassjoe lij dïhte sijjieh gusnie aejlies daeverh jïh beapmoeh lin. Båassjoem åtneme goh dïhte vaarjelamme sijjieh låavhtgåetesne, man bijjelen ij guhte edtjh trööredh jallh njulhtjedh. Edtjebe dam aejlies maalestahkem heevehtidh låavthgåetesne, dle iemie aejlies maalestahken daeverh båassjose biejedh. Vuesiehtimmien gaavhtan lea reaktoe Bijbelen båassjose biejedh. Bijbele lea ojhte dovne ”laejpie elmeste” jïh akte aejlies daevere. Vuekien mietie dle fuelhkien almetjh aaj vihties sijjieh åtneme låavthgåetesne. Aehtjie tjidtjie båassjoen lïhkemes, bene ovmessie vuekieh mennie sijjesne aerneste. Gosse edtja gyrhkesjimmieh låavthgåetesne utnedh dellie iemie hearra dam sijjiem båassjoen lïhkemes åådtje. ¶ Aernie lea jieledegaaltijen væhta. Mijjese dle mielem vadta aerniem nåhtadidh goh Kristusen væhta. Dïhte lea veartenen tjoevkese. Mijjieh geasalgovvebe aernien tjoevkesistie jïh baahkeste. Aernie lea dïhte iemie gaavnesjimmiesijjie. ¶ Akte låavthgåetie dovne årromesijjie, byöpmedimssijjie jïh akte sijjie ektievoeten gaavhtan. Akte låavthgåetie suajam vadta jïh vååjnoe goh almetji vaanterdimmie jïh ulmie. ¶ Bijbelisnie lohkebe nomaden almetjetjierti bïjre mah låavhtgåetesne årroejin. Tjåådtje Abrahamen bïjre, mij låavthgåetesne årroeji Isakinie jïh Jakobinie ektine (Hebr. 11.9), jïh Mosesen bïjre mij låavthgåetiem tseegki leejren ålkolen (2. Mos 33,7). ¶ Dah otnerassh aktene låavhtgåetesne maehtieh Aehtjiem, Baerniem jïh Dan Aejlies Voejkenem årrodh. Jïh doh jeatjah deakehkh leah almetjh mah sijjen jieledh dejnie bigkieh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Biejjie ¶ Mov Åejvie, datnem heevehtem ¶ gaajhkine ektesne maam datne sjugniehtamme, ¶ eeremes Biejjine mijjen vïelline ¶ mij aeredslååjjedem mijjese buakta, ¶ jïh numhtie datne tjoevkesem mijjese vadtah. ¶ Mov Åejvie, datnem heevehtem, ¶ vïelle Bïegken åvteste ¶ voejngenassen jïh balvi, ¶ dovne elmien jïh ovmessie vearoldi åvteste, ¶ juktie dejgujmie datne gaajhkem ¶ maam sjugniehtamme, jielemem vadtah. ¶ Mov Åejvie, datnem heevehtem ¶ mijjen Åabpa Eatnemen åvteste ¶ mij mijjem bïpmehte jïh vaarjele ¶ muerjieh, kraesieh jïh sjædtoeh ¶ ovmessie klaerine buakta. ¶ Assissijen Franse jaepien 1182 Umbrijisnie, Italijisnie reakasovvi. Franse ræjhkoes ålman baernie, dïhte gaajhkem eekem jeatjabidie vedtieji. Dan mænngan sïjhti rohkelidh jïh giefies almetjidie vïehkiehtidh jïh Jupmelen sjugniehtimmiem heevehtidh. Guktie Franse ussjedi, tjaebpies tjïhteginie jïh prïevine tjeeli. ¶ Lohkh vielie Fransen bïjre deasnie ¶ Bijbelisnie tjaalasovveme Jeesuse lea goh biejjie, jïh Jeesusen ååredæjja lea goh biejjie gosse dïhte faamojne guaka. (Jåhhan volverinie 1, 16) ¶ Dah mah Jeesusasse jaehkieh kristegassjh leah. Mij dïhte, dïhte jaahkoe Jeesus Kristusasse? ¶ Mov baaltegem bööremes eahtsam gosse dam dïenesjem, Assissen Franse jeehti. Ræjhkoes jielemem leehpi. Ledtieh, juvrh, sjædtoeh jïh moerh vïelline jïh åabpine gåhtjoeji. Lohkh Fransen åssjalommesh, jïh guktie Franse dejgujmie soptsesti. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Tjaetsie ¶ Gosse lååvkesovvebe gærhkoe-åålmegen lihtsegh sjïdtebe. Gosse maana lååvkesåvva, dan eejhtegh jïh kristh-eejhtegh maanan åvteste ”jaavoe” jietieh. Gosse noere sjidtieh, dellie dah jis jïjtjh jiehtieh mejtie sijhtieh skylledh. Skælloe lea vihtiestimmie. Gosse skyllebe dellie Jupmele sov laakome-dååjvehtassem vihteste. ¶ Gosse skælloe-maana leah, nuepiem åadtjoeh dov jaakoen bïjre vielie daejredh, Bijbelem buerebe lïeredh, kristeles jaahkoen bïjre soptsestidh, gærhkojne åahpenidh, orre åssjalommesh jieleden bïjre jïh dov voenen jïh veartenen gærhkojne eadtjaldovvedh. ¶ Mij lea dov eeremes åssjalommesh guktie sïjhth skylledh? Maam datne vaajtelh gosse skælloe-maana leah? ¶ Lohkh vielie skælloen bïjre daesnie. ¶ Tjaetsie dovne jaahkoe-ööhpehtæmman jïh beajjetje jieliemasse vihkele. ¶ Tjaetsie lea faamoen gaaltije jïh jieledem vadta. Tjaetsie gaaltijisnie. Aerebi goh eatneme sjugniehtovvi, tjaetsie desnie. Såårnesovveme tjaetsie jïh Jupmelen Voejkene desnie ligan aerebi goh gaajhke sjugniehtovvi. ¶ Laavkoemisnie tjaetsie. Lutheren gærhkosne sïejhme maanide laavkodh. Daelie sïejhme dovne noere jïh geerve almetjh laavkodh. Gosse maanah lååvkesuvvieh, dellie dïhte gie dejtie lååvke tjaetsiem golmen aejkien dej åejjiej nille gååjve jïh Aehtjien, Baernien jïh Aejlies Vojkenen nommesne dejtie lååvke. Jis Jupmelen baakoeh eah govlh gosse laavkoeminie, dellie tjaetsine aajve tjaetsie lea. Laavkomen tjaetsie aejlies sjædta Jupmelen baakoej tjïrrh. Gosse maanah gåetesne lååvkesovveme, dellie tjaetsie laavkomen mænngan olkene leejhkie gåetien luvlielasse jallh mubpien sæjjan gusnie ij gie vaedtsieh. ¶ Gærkoen voestes biejjieh dallah skyllin laavkomen mænngan. Buerebe laavkomem skællojste juekedh. Jïh dellie skælloe sjïere sijjiem åadtjoeji jïh dan mænngan sakramentine sjïdti goh laavkome. Fïerhten jaepien mahte 40 000 noere almetjh Nöörjen gærhkosne skylloeh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Tjaetsie ¶ Ussjedh voestegh daan bïjre: ¶ · Guktie vïenhth lea eejhteginie sjïdtedh gosse ennje noere lea? ¶ · Mij lea stööremes dåeriesmoere gosse eejhteginie sjædta gosse ennje noere lea? ¶ · Guktie vïenhth lea nåajsan sjïdtedh gosse ij naan mïelehke desnie? ¶ Lohkh Maarjan bïjre Lukasen vaentjielisnie: Lukas 1, 26-38. ¶ · Man bïjre daate teekste såårne? ¶ · Guktie daan teeksten aamhtese? ¶ · Maam tuhtjh dennie teekstesne viehkielommes? ¶ · Giejtie daennie teekstesne gaavnedibie? ¶ · Maam åadtjobe Maarjan bïjre daejredh? Maam åadtjobe eengkele Gabrielen bïjre daejredh? ¶ · Guktie Maarjine gosse eengkele dan gåajkoe båata? · Maam eengkele Maarjese jeahta? ¶ · Mestie Maarja tjoeperde gosse eengkele soptsestamme? ¶ · Maam eengkele jeahta Jupmelen bïjre? ¶ · Gïeh daelie dååjrehtieh maam Josefe gonnoeh Maarjah dååjrehtigan? ¶ · Maam daaletje noere nïejth dååjrehtieh gosse nåajsan sjidtieh? ¶ · Maam datne ussjedh daan bïjre: noere nïejtide eevtjieh maanam boerne-gåetesne jamhkelidh? ¶ · Maam datne tuhtjh, guktie edtjebe dåemiedidh gosse noerh eejhtegh sjïdteminie? ¶ Lohkh saerniem ikth vielie jïh ussjedh daan bïjre: ¶ · Guktie maehtebe noere almetjidie viehkiehtidh gïeh eejhtegh sjidtieh? ¶ · Guktie edtjieh noere eejhtegh damtedh Jupmele dej luvnie lea, seammalaakan goh Josefe gonnoeh Maarjah? ¶ Tjaetsie dovne jaahkoe-ööhpehtæmman jïh beajjetje jieliemasse vihkele. ¶ Tjaetsie lea faamoen gaaltije jïh jieledem vadta. Tjaetsie gaaltijisnie. Aerebi goh eatneme sjugniehtovvi, tjaetsie desnie. Såårnesovveme tjaetsie jïh Jupmelen Voejkene desnie ligan aerebi goh gaajhke sjugniehtovvi. ¶ Laavkoemisnie tjaetsie. Lutheren gærhkosne sïejhme maanide laavkodh. Daelie sïejhme dovne noere jïh geerve almetjh laavkodh. Gosse maanah lååvkesuvvieh, dellie dïhte gie dejtie lååvke tjaetsiem golmen aejkien dej åejjiej nille gååjve jïh Aehtjien, Baernien jïh Aejlies Vojkenen nommesne dejtie lååvke. Jis Jupmelen baakoeh eah govlh gosse laavkoeminie, dellie tjaetsine aajve tjaetsie lea. Laavkomen tjaetsie aejlies sjædta Jupmelen baakoej tjïrrh. Gosse maanah gåetesne lååvkesovveme, dellie tjaetsie laavkomen mænngan olkene leejhkie gåetien luvlielasse jallh mubpien sæjjan gusnie ij gie vaedtsieh. ¶ Gærkoen voestes biejjieh dallah skyllin laavkomen mænngan. Buerebe laavkomem skællojste juekedh. Jïh dellie skælloe sjïere sijjiem åadtjoeji jïh dan mænngan sakramentine sjïdti goh laavkome. Fïerhten jaepien mahte 40 000 noere almetjh Nöörjen gærhkosne skylloeh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Biejjie ¶ Gieriesvoete syöjmehke lea, ij sohtehth, ij skrïehpesth, ij tjievledh. Ij leah slassoeh, ij gåessie gænnah jïjtjemdh ussjedh, ij måarahtovvh, ij bahhasvoetem guedtieh: ¶ Nïmhtie dah golmesh tjåadtjoeh: jaahkoe, håhkoe jïh gieriesvoete. Gieriesvoete jis dïhte stööremes. Pöövlen 1. prïevie Korinten ålmegasse 13, 4 – 5 jïh 13, 13 ¶ Greeken gïelesne gieriesvoeten leah golme baakoeh: Eros, filos jïh agape. ¶ Eros lea ålman jïh nyjsenæjjan gieriesvoete. ¶ Filos lea baaltege-gieriesvoete almetji gaskemsh. ¶ Agape lea jupmeles gieriesvoete, Jupmelen gieriesvoete. Dam gieriesvoetem libie vaajmose åådtjeme Aejlies Voejkenen tjïrrh. ¶ Bijbelisnie tjaalasovveme Jeesuse lea goh biejjie, jïh Jeesusen ååredæjja lea goh biejjie gosse dïhte faamojne guaka. (Jåhhan volverinie 1, 16) ¶ Dah mah Jeesusasse jaehkieh kristegassjh leah. Mij dïhte, dïhte jaahkoe Jeesus Kristusasse? ¶ Mov baaltegem bööremes eahtsam gosse dam dïenesjem, Assissen Franse jeehti. Ræjhkoes jielemem leehpi. Ledtieh, juvrh, sjædtoeh jïh moerh vïelline jïh åabpine gåhtjoeji. Lohkh Fransen åssjalommesh, jïh guktie Franse dejgujmie soptsesti. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Eatneme ¶ Eatnemem almetjidie vadteme aavoen jïh åtnoen gaavhtan daennie veartenisnie. Almetje lea jåarteste sjugniedamme jïh aktem vihties laavenjassem åtna jåartan muhteste. ¶ Mijjieh edtjebe eatnemem gorredidh jih dam reeredh guktie gaajhkesh maehtieh destie jieledh. Almetje sijjiem åtna aktene dajvesne jïh ij båastode. Saemieh lin åvtesne øørnedamme sïjtine. Vihties sïjth reaktoem utnin gåatodh, vïjredh jïh lidtedh dej dajven sisnjelen. Jis gieriesvoetem eatnamasse åådtje, dellie aaj aktem diedtem åtna dam vaarjelidh. Daan biejjien sïjtedïejvesem åajvahkommes båatsosne nåhtede. ¶ Åvtesne almetjh lin tjarki gårredamme eatnamasse, bene guktie lea daan biejjien? Guktie almetjh eatnemem nåhtedieh daan biejjien? Krøøhkestibie eatnemem, jïh vietselesvoetem jih gieriesvoetem eatnamasse vuesehtibie? Guktie? ¶ Aktem Jupmelem jaehkedh, mij ij leah våajnoes, lea gaajh geerve. Bijbele jeahta Jupmele eatnemem sjugniedi. Jupmele almetjem jåarteste sjugniedi. Jupmele almetjasse aktem sjïere laavenjassem vadteme, dej jeatjah sjugniedimmiej muhteste. Jupmele aarvadalleme almetjh edtjieh reerijinie, barkijinie jih dienesjæjjine årrodh. Ibie edtjh trumhpiestidh jïh jieledem jïh eatnemem daajesjidh. Jaemiedisnie almetjh edtjieh vihth jåartese sjïdtedh, jïh vihth jåarteste tjuedtjielidh dan minngemes biejjien. Eatneme lea akte bielie sjugniedimmeste. Eatneme sjædtoeh, beapmoeh, tjaetsiem jïh gaajhkem vadta, mejtie daarpesjibie. Almetjh leah iktegisth bearkadamme destie maam eatneme vadta. Saemien vuekien mietie lea vihkeles eatnemen gïelem goltelidh. Maam dïhte sæjhta jiehtedh? Mijjieh edtjebe vååregelaakan eatnamisnie fealadidh jïh ibie vielie eatnamistie vaeltedh goh eatneme tøøllie. Mijjieh edtjebe bueriesjugniedidh dam mij jeala. Mijjieh edtjebe gæjhtelesvoetesne Sjugniedæjjese jieledh, eatnemen vadtesi åvteste. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Gærhkoe ¶ Åanghkere-njeeruven gærhkoe. Vååjnoe saemieh desnie årroeminie. Desnie jïjnjh saemien gåetieh. Numhtie guhkiem orreme; saemieh gåetide jïh buvride gærhkoen akten bealan tseegkin jïh laedtieh hæhtjojde mubpien bealan. Dah göökte kultuvh desnie lægan. Gaelmie-gaertienisnie jïjnjh saemieh juvlelgamme. ¶ Jïjnjh almetji leah buerie mojhtesh saemien gærhkoe-sjeltiej bïjre. Buerie mojhtesh båeries jïh noere almetjidie ektiedieh jïh mojhtesh jis ektievoetem nænnoestieh. ¶ Jovnesåhkoen stoere gærhkoe-sjeltie Åanghkerisnie. Gosse gyrhkesjeminie, dellie gærhkoe-gaagkijh saemien vaarjoejgujmie. Saemien gïele gærhkosne govloe gosse Bijbelistie lohkeminie jïh saalmh laavloeminie. Saemien liturgijem aaj utnieh. Numhtie dejnie gïeline naan jaepiej jïh muvhtene jeatjhlaakan. ¶ Gærhkosne åatjobe ektievoetem nænnoestidh. Gosse Jeesus Kristusasse jaehkebe, dellie ektievoetem Jupmielinie jïh sinsitnine åadtjobe. Ij Jupmele sïjhth mijjieh kristegassjh edtjebe oktegh årrodh. Gyrhkesjimmesne ektievoete vååjnoe gosse ektesne jiehtebe guktie mijjen jaahkoe lea, gosse ektesne aejlies maalestahkem byöpmedibie jïh ektesne rohkelibie jïh laavlobe. Jeesuse jïjtje rohkelassem Mijjen Aehtjie mijjese ööhpeht ¶ Gyrhkesjimmesne bijbelteeksth, prïeke, rohkelassh, saalmh jïh aejlies maalestahke. Fïerhten aejlegen akte aamhtese, guktie bijbelteeksth, prïeke jïh saalmh leah dan aamhtesen mietie. Laavkomen, skælloen, juvlemen jïh hïejen leah aaj liturgijh. ¶ Saemieh gujht aavoedieh gosse saemien gïele gærhkosne govloe jïh saemien klaerieh, symbovlh, tjaalehtjimmieh, saalmh jïh musigkh saemien vuekiej mietie leah. Hijven gosse saemieh eah damth dah goh guessieh gosse gærhkosne leah. Gærhkoen åålmege jïh åålmegen raerie sijhtieh gaajhkesh edtjieh ussjedidh gærhkoe dej lea. ¶ Guktie aajhtsebe gyrkesjimmie saemien gyrhkesjimmie lea? Gosse saemien gïele govloe? Gosse saemien gærhkoe-rïeseldahkh vååjnoeh? Gosse prïeke, rohkelassh, musigke jïh liturgije jeatjhlaakan leah? Gosse saemieh gærhkosne leah? ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Gærhkoe ¶ Snåasesne akte gærhkoe. Snåase lea vihkeles sijjie saemien kultuvrese. Voestes saemien vætnoe Snåasen gærhkose sjïdti gosse Martha Jåma jïh altese mænnja Marja Leena aalteren boelvestahkem skåerrine skåårreme. ¶ Gosse Snåasen gærhkose tjaangh, dellie “eatnemem” vuajnijh, “eatneme” lea tjoevkesidie, jïh bijjiegietjesne saemien kroesse. Dïhte vadtese gærhkose. Gaarmanæjja Snåaseste dam ruvhteste dorjeme. ¶ Snåasen gærhkosne rööpses teekstilh saemien duedtine, juktie eadtjohke nyjsenæjjah Martha Jåma jïh Maja Dunfjellh dejgujmie barkigan; messehagele, golme antependijh (aalhteren uvte, lohkemesijjien uvte jïh prïjhkestovlen uvte). Martha Jåma dejtie ditnine rïeseldamme. Marta Jåma Snåasen gærhkose aaj hearran lilla stolam saemien vuekiej mietie ditnine gååreme. ¶ Dennie gærhkosne gellien aejkien fïerhten jaepien Bijbelistie saemien gïelesne luhkieh. Saemien saalmh aaj laavloeh. Gosse sjïere saemien gyrhkesjimmie, saemien liturgijem utnieh. ¶ Gaelmie-gaertienisnie jïjnjh saemien gaelmieh. Naan gierkesne saemien gïelesne tjaalasovveme jïh aaj saemien vuekiej mietie tjaalehtjamme. ¶ Gærhkosne åatjobe ektievoetem nænnoestidh. Gosse Jeesus Kristusasse jaehkebe, dellie ektievoetem Jupmielinie jïh sinsitnine åadtjobe. Ij Jupmele sïjhth mijjieh kristegassjh edtjebe oktegh årrodh. Gyrhkesjimmesne ektievoete vååjnoe gosse ektesne jiehtebe guktie mijjen jaahkoe lea, gosse ektesne aejlies maalestahkem byöpmedibie jïh ektesne rohkelibie jïh laavlobe. Jeesuse jïjtje rohkelassem Mijjen Aehtjie mijjese ööhpeht ¶ Gyrhkesjimmesne bijbelteeksth, prïeke, rohkelassh, saalmh jïh aejlies maalestahke. Fïerhten aejlegen akte aamhtese, guktie bijbelteeksth, prïeke jïh saalmh leah dan aamhtesen mietie. Laavkomen, skælloen, juvlemen jïh hïejen leah aaj liturgijh. ¶ Saemieh gujht aavoedieh gosse saemien gïele gærhkosne govloe jïh saemien klaerieh, symbovlh, tjaalehtjimmieh, saalmh jïh musigkh saemien vuekiej mietie leah. Hijven gosse saemieh eah damth dah goh guessieh gosse gærhkosne leah. Gærhkoen åålmege jïh åålmegen raerie sijhtieh gaajhkesh edtjieh ussjedidh gærhkoe dej lea. ¶ Guktie aajhtsebe gyrkesjimmie saemien gyrhkesjimmie lea? Gosse saemien gïele govloe? Gosse saemien gærhkoe-rïeseldahkh vååjnoeh? Gosse prïeke, rohkelassh, musigke jïh liturgije jeatjhlaakan leah? Gosse saemieh gærhkosne leah? ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Gærhkoe ¶ Dejpeli jïh daelie jïjnjh saalmh saemien gïelesne. Jïjnjh dejstie noerhtesaemien saalmh, jïh aaj luvlesaemien saalmh. Dej leah saalme-gærjah jïh desnie jïjnjh saalmh mah daaroen jallh såevmien gïelijste jarkoestamme, jïh saalmh mah mubpijste laantijste båetieh. Daaletje saemien saalmh jeenjemasth mubpijste gïelijste jarkoestamme, vaenie saalmh leah saemien kultuvresne sjïdteme. Vaenie saemien saalmh saarnoeh guktie saemieh sijjen jieleden jïh jaahkoen bïjre ussjedieh. Gaagkestimmesne vihkele saemide saalmh saemien ¶ Guktie saemieh saalmh laavloeh? Noerhtesaemieh soejmelaakan laavloeh. Goh vueline govloe. Gosse orgelem pruvhkieh, dellie sjïere saemien laavlomen vuekie nåhka. Orgele edtji saalme-laavlomem eevtjedh jïh åålmegem viehkiehtidh hijvenlaakan laavlodh. Buerebe sjïdti jis orgele laavloemasse sjïehti. Ij noerhtesaemien laavlomen vuekie orgelasse sjïehth, jïh dellie orgele saemien laavlomem jemhkele. ¶ Joejkeme vihkeles saemien musigke. Såemesh gærhkoen musigkem mubpien musigkeste juekieh. Tuhtjieh joejkeme ij amma gærhkosne sjïehth. Daan dïehre ij joejkeme gaajkene gærhkojne leah. Vuelieh gellien jaepien åarjelsaemien gyrhkesjimmine orreme. ¶ Åarjelsaemiej luvnie sijhtieh liturgijem jïh gaagkestimmien musigkem saemien vuekien mietie utnedh juktie vuelieh desnie saemien musigke lea. Joejkeme saemien identitetem eevtjie. Jïjnjesh tuhtjieh gosse saemien musigkem utnieh gosse gyrhkesjimmieh, dellie saemien kultuvre jïh jaahkoe ektievoetem gærhkosne eevtjijægan. Åarjelsaemien gïele tjaaleld gïeline jaepien 1978 sjïdti. Aerebi åarjelsaemien gïelem aajve soptsestin. Orre åarjelsaemien saalmi leah melodijh saemien vuekien mietie. Jeatjah saalmh jarkesovveme leah jïh båeries melodijh utnieh. ¶ Gærhkosne åatjobe ektievoetem nænnoestidh. Gosse Jeesus Kristusasse jaehkebe, dellie ektievoetem Jupmielinie jïh sinsitnine åadtjobe. Ij Jupmele sïjhth mijjieh kristegassjh edtjebe oktegh årrodh. Gyrhkesjimmesne ektievoete vååjnoe gosse ektesne jiehtebe guktie mijjen jaahkoe lea, gosse ektesne aejlies maalestahkem byöpmedibie jïh ektesne rohkelibie jïh laavlobe. Jeesuse jïjtje rohkelassem Mijjen Aehtjie mijjese ööhpeht ¶ Gyrhkesjimmesne bijbelteeksth, prïeke, rohkelassh, saalmh jïh aejlies maalestahke. Fïerhten aejlegen akte aamhtese, guktie bijbelteeksth, prïeke jïh saalmh leah dan aamhtesen mietie. Laavkomen, skælloen, juvlemen jïh hïejen leah aaj liturgijh. ¶ Saemieh gujht aavoedieh gosse saemien gïele gærhkosne govloe jïh saemien klaerieh, symbovlh, tjaalehtjimmieh, saalmh jïh musigkh saemien vuekiej mietie leah. Hijven gosse saemieh eah damth dah goh guessieh gosse gærhkosne leah. Gærhkoen åålmege jïh åålmegen raerie sijhtieh gaajhkesh edtjieh ussjedidh gærhkoe dej lea. ¶ Guktie aajhtsebe gyrkesjimmie saemien gyrhkesjimmie lea? Gosse saemien gïele govloe? Gosse saemien gærhkoe-rïeseldahkh vååjnoeh? Gosse prïeke, rohkelassh, musigke jïh liturgije jeatjhlaakan leah? Gosse saemieh gærhkosne leah? ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Gærhkoe ¶ Lars Jacobsen Hætta (1834-1896) Guovdageaidnusne byjjeni gosse geerve jaepieh. Jaepieh 1840 almetjh Guovdageaidnusne orre kristeles ïedtjh åadtjoejin gosse Læstadijuse saerniedi. Hætta akte dejstie lïj. Hearrah jïh åajvaladtjh dam orre ïedtjem voejhkelin jamhkelidh. Gålkoen 8. biejjien stujmie sjïdti jïh Hætta akte dejstie stujmien åejvijste lïj. Lientjie jïh åesies-ålma buvvesovvigan. Hætta 18 jaepien båeries dellie. Juktie dan noere lïj, idtji dööpmesovvh jaemedh badth abpe jielemem faangkegåetesne årrodh. ¶ Jens Andreas Friis galki orrestehtedh dam noerhtesaemien Bijbelem maam Stockflete lïj jarkoestamme. Dellie faangkegåatan Lars Jacobsen Hættan gåajkoe bööti viehkiem ohtsedidh noerhtesaemien Bijbelem jarkoestidh. Friis Hættam viehkiehti faangkegåetiem laehpedh guktie meehti Bijbelem jarkoestidh. Gosse Hætta Guovdageaidnuse vihth bööti, ööhpehtæjjine jïh gærhkoe-toelhkine eelki. Hætta naan saalmh noerhtesaemien gïelese jarkoesti. Hætta saalmem “ Du bassi sánát fámo divte ” tjeeli. Daaroen saalmegærjesne hïeje-saalmem “ Å Gud, velsigna desse to ” gaavnebe. Hætta dïhte dam tjeeli jïh daelie aaj daaroen gïelese jarkoestamme. ¶ Gærhkosne åatjobe ektievoetem nænnoestidh. Gosse Jeesus Kristusasse jaehkebe, dellie ektievoetem Jupmielinie jïh sinsitnine åadtjobe. Ij Jupmele sïjhth mijjieh kristegassjh edtjebe oktegh årrodh. Gyrhkesjimmesne ektievoete vååjnoe gosse ektesne jiehtebe guktie mijjen jaahkoe lea, gosse ektesne aejlies maalestahkem byöpmedibie jïh ektesne rohkelibie jïh laavlobe. Jeesuse jïjtje rohkelassem Mijjen Aehtjie mijjese ööhpeht ¶ Gyrhkesjimmesne bijbelteeksth, prïeke, rohkelassh, saalmh jïh aejlies maalestahke. Fïerhten aejlegen akte aamhtese, guktie bijbelteeksth, prïeke jïh saalmh leah dan aamhtesen mietie. Laavkomen, skælloen, juvlemen jïh hïejen leah aaj liturgijh. ¶ Saemieh gujht aavoedieh gosse saemien gïele gærhkosne govloe jïh saemien klaerieh, symbovlh, tjaalehtjimmieh, saalmh jïh musigkh saemien vuekiej mietie leah. Hijven gosse saemieh eah damth dah goh guessieh gosse gærhkosne leah. Gærhkoen åålmege jïh åålmegen raerie sijhtieh gaajhkesh edtjieh ussjedidh gærhkoe dej lea. ¶ Guktie aajhtsebe gyrkesjimmie saemien gyrhkesjimmie lea? Gosse saemien gïele govloe? Gosse saemien gærhkoe-rïeseldahkh vååjnoeh? Gosse prïeke, rohkelassh, musigke jïh liturgije jeatjhlaakan leah? Gosse saemieh gærhkosne leah? ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Eatneme ¶ Aajja soptseste dellie gosse maadteraajjebe edtji pruvresne minnedh. Guhkie lij vaedtsedh jïh idtji dohkoe ryøhkh aktene biejjesne. Tjoeri liegkedidh naan belniej lïhke aktene jaevrie-bealesne. Mubpien aereden gosse fahkesti, dle vueptiesti satne gellie gaelmiej gaskesne gællasjamme. Bene idtji billijh. Lij govleme man geerve lij dejtie åemiehkidie foeresjidh vaereste dåvvese, gusnie gærhkoe lij dan aejkien goh ij lij naan geajnoe dohkoe. Dannasinie dïhte lihkemes fuelhkie dejtie åemiehkidie eatnamisnie juvli. Dan aejkien ij lij naan bihkedassh dan bïjre. Dah mah sealadin edtjin dan lïhke gællasjidh gusnie deejrin almetjh baalte bøøtin, dellie idtji sïjhth dan oktegh årrodh elleme gællasjin vuertiejin tjuedtjielimmiem. Dennie mieresne meehtin govledh gosse almetjh baalte vøølkin bovtsine. Dah meehtin tjoejeste dejstie smaave miesijste murriedidh mah råavkeminie. Dan guhkiem dah jielije idtji dejtie åemiehkidie sturrin, dellie raeffesne gællasjin. ¶ Daate soptsese jaemeden bïjre. Bijbele jeahta mijjieh ”nahkestibie” gosse sealede ( 1 kor 15, 18 ). Ikth båetijen aejkien Jeesuse edtja bååstede båetedh goh veartenen gånka. Dïhte edtja sov rïjhkem bigkedh gusnie ij leah vielie naan bååktjege. ¶ Guktie dov åssjaldahkh jaemeden jïh juvlemen bïjre? ¶ Aktem Jupmelem jaehkedh, mij ij leah våajnoes, lea gaajh geerve. Bijbele jeahta Jupmele eatnemem sjugniedi. Jupmele almetjem jåarteste sjugniedi. Jupmele almetjasse aktem sjïere laavenjassem vadteme, dej jeatjah sjugniedimmiej muhteste. Jupmele aarvadalleme almetjh edtjieh reerijinie, barkijinie jih dienesjæjjine årrodh. Ibie edtjh trumhpiestidh jïh jieledem jïh eatnemem daajesjidh. Jaemiedisnie almetjh edtjieh vihth jåartese sjïdtedh, jïh vihth jåarteste tjuedtjielidh dan minngemes biejjien. Eatneme lea akte bielie sjugniedimmeste. Eatneme sjædtoeh, beapmoeh, tjaetsiem jïh gaajhkem vadta, mejtie daarpesjibie. Almetjh leah iktegisth bearkadamme destie maam eatneme vadta. Saemien vuekien mietie lea vihkeles eatnemen gïelem goltelidh. Maam dïhte sæjhta jiehtedh? Mijjieh edtjebe vååregelaakan eatnamisnie fealadidh jïh ibie vielie eatnamistie vaeltedh goh eatneme tøøllie. Mijjieh edtjebe bueriesjugniedidh dam mij jeala. Mijjieh edtjebe gæjhtelesvoetesne Sjugniedæjjese jieledh, eatnemen vadtesi åvteste. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Låavth-gåetie ¶ Akte låavthgåetie dovne årromesijjie, byöpmedimssijjie jïh akte sijjie ektievoeten gaavhtan. Akte låavthgåetie suajam vadta jïh vååjnoe goh almetji vaanterdimmie jïh ulmie. ¶ Bijbelisnie lohkebe nomaden almetjetjierti bïjre mah låavhtgåetesne årroejin. Tjåådtje Abrahamen bïjre, mij låavthgåetesne årroeji Isakinie jïh Jakobinie ektine (Hebr. 11.9), jïh Mosesen bïjre mij låavthgåetiem tseegki leejren ålkolen (2. Mos 33,7). ¶ Dah otnerassh aktene låavhtgåetesne maehtieh Aehtjiem, Baerniem jïh Dan Aejlies Voejkenem årrodh. Jïh doh jeatjah deakehkh leah almetjh mah sijjen jieledh dejnie bigkieh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Låavth-gåetie ¶ Akte låavthgåetie dovne årromesijjie, byöpmedimssijjie jïh akte sijjie ektievoeten gaavhtan. Akte låavthgåetie suajam vadta jïh vååjnoe goh almetji vaanterdimmie jïh ulmie. ¶ Bijbelisnie lohkebe nomaden almetjetjierti bïjre mah låavhtgåetesne årroejin. Tjåådtje Abrahamen bïjre, mij låavthgåetesne årroeji Isakinie jïh Jakobinie ektine (Hebr. 11.9), jïh Mosesen bïjre mij låavthgåetiem tseegki leejren ålkolen (2. Mos 33,7). ¶ Dah otnerassh aktene låavhtgåetesne maehtieh Aehtjiem, Baerniem jïh Dan Aejlies Voejkenem årrodh. Jïh doh jeatjah deakehkh leah almetjh mah sijjen jieledh dejnie bigkieh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Biejjie ¶ Dah voestes mah Jeesusasse jeehkin kristegassjine gåhtjoejin, juktie Jeesusem Kristusinie gåhtjoejin. ¶ Gosse Jupmielasse jaehkebe, dellie Jupmielasse tjarkadibie jïh jearsoes libie. Dïhte vaajmoste båata. Ibie dam maehtieh baakoejgujmie buerkiestidh, ibie dam maehtieh vuesiehtidh jallh Universitetine goerehtalledh. Læjhkan maehtebe jaahkoen bïjre jïermestalledh jïh ussjedidh. ¶ Såemies almetjidie geerve jaehkedh Jeesuse Jupmelen baernie. Ibie Jeesusem vuejnieh, daejrebe gujht guktie Jeesusen jielede lïj, dan bïjre Bijbelisnie tjaalasovveme. ¶ Mestie datne Jeesusasse jaahkah? Såemies aejkien geerve Jeesusasse jaehkedh, guktie dam buerkiestidh? ¶ Bijbelisnie tjaalasovveme Jeesuse lea goh biejjie, jïh Jeesusen ååredæjja lea goh biejjie gosse dïhte faamojne guaka. (Jåhhan volverinie 1, 16) ¶ Dah mah Jeesusasse jaehkieh kristegassjh leah. Mij dïhte, dïhte jaahkoe Jeesus Kristusasse? ¶ Mov baaltegem bööremes eahtsam gosse dam dïenesjem, Assissen Franse jeehti. Ræjhkoes jielemem leehpi. Ledtieh, juvrh, sjædtoeh jïh moerh vïelline jïh åabpine gåhtjoeji. Lohkh Fransen åssjalommesh, jïh guktie Franse dejgujmie soptsesti. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Gærhkoe ¶ 300 jaepieh vaesiejin goske kristegassjh gærhkoeh utnin. Aerebi sijjen gåetide gyrhkesjin. Desnie ektesne byöpmedin dam maam fïereguhte dahkoe buakteme. ¶ Gosse gærhkoeh tseegkin, sïjhtin gærhkoeh edtjieh seammalaakan årrodh goh romeri gåetieh gusnie guhkies buertien bïjre tjahkasjin. Fuelhkien åejvie buertien bijjie-gietjesne tjahkasji. Daaletje gærhkojne seammalaakan: hearra gærhkoen bijjie-gietjesne lea. ¶ Gærhkoe aejlies sijjie. Båeries teestamentesne tjaalasovveme almetjh jïh Jupmele sjïehtesjin jïh dellie desnie aejlies sijjieh lin. Sinajen vaeresne, gusnie Movse dah luhkie båvrah åadtjoeji, aejlies sijjie sjïdti. Joekoen hijven olkene gyrhkesjidh. Jïjnjh almetjh lyjhkoeh pijlgrimminie mïnnedh. Mejtie olkene, Jupmelen sjugniehtimmien lihke, gyrhkesjidh jïh ij aajve gærhkosne? Dellie gyrhkesjimmieh gusnie maadtoeh orreme. ¶ Gærhkosne åatjobe ektievoetem nænnoestidh. Gosse Jeesus Kristusasse jaehkebe, dellie ektievoetem Jupmielinie jïh sinsitnine åadtjobe. Ij Jupmele sïjhth mijjieh kristegassjh edtjebe oktegh årrodh. Gyrhkesjimmesne ektievoete vååjnoe gosse ektesne jiehtebe guktie mijjen jaahkoe lea, gosse ektesne aejlies maalestahkem byöpmedibie jïh ektesne rohkelibie jïh laavlobe. Jeesuse jïjtje rohkelassem Mijjen Aehtjie mijjese ööhpeht ¶ Gyrhkesjimmesne bijbelteeksth, prïeke, rohkelassh, saalmh jïh aejlies maalestahke. Fïerhten aejlegen akte aamhtese, guktie bijbelteeksth, prïeke jïh saalmh leah dan aamhtesen mietie. Laavkomen, skælloen, juvlemen jïh hïejen leah aaj liturgijh. ¶ Saemieh gujht aavoedieh gosse saemien gïele gærhkosne govloe jïh saemien klaerieh, symbovlh, tjaalehtjimmieh, saalmh jïh musigkh saemien vuekiej mietie leah. Hijven gosse saemieh eah damth dah goh guessieh gosse gærhkosne leah. Gærhkoen åålmege jïh åålmegen raerie sijhtieh gaajhkesh edtjieh ussjedidh gærhkoe dej lea. ¶ Guktie aajhtsebe gyrkesjimmie saemien gyrhkesjimmie lea? Gosse saemien gïele govloe? Gosse saemien gærhkoe-rïeseldahkh vååjnoeh? Gosse prïeke, rohkelassh, musigke jïh liturgije jeatjhlaakan leah? Gosse saemieh gærhkosne leah? ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Dålle ¶ Jupmele dejtie luhkie båvride Mosesasse vedti Sinai-vaeresne. Dah båvrah lin tjaalasovveme göökte gierkietaavline. Dah båvrah lin njoelkedassh guktie Jupmelen almetjh, israjelidth, edtjin jieledh. Jupmele almetjidie aktem laakem vadta ihke satne sæjhta gïemhpes årrodh dejgujmie. Maahta jiehtedh hijven mierieh jieliedasse, dïhte akte gieriesvoeten bæjhkoehtimmie Jupmielistie. Almetjh laakh daarpesjieh jis edtja öörnege jïh raeffie årrodh. Dah voestes golme båvrah leah almetji jïh Jupmelen gaskem. Dah tjïjhtje minngebe leah guktie lea almetji gaskemsh. Dah båvrah tjöönghkeldihkie dennie göökten-gïerth gieriesvoetebåvresne: Datne edtjh Jupmelem gaajhki bijjelen iehtsedh, jïh dov mubpie almetjh goh jïjtjemdh. ¶ Datne naaken dejstie båvrijste tsööpkeme dan minngemes tijjen? Mij båvride geervemes steeredh? ¶ Dålle baahkem, tjoevkesem jïh lïhkesvoetem vadta. Dålle praedteste, dïhte jeala. Tjuara jïjnjem haarjanidh jis edtja buektiehtidh dålle buala gaajhkene lehkesne jïh gaajhke-såarhts vearoldisnie. Saemiengïelesne ovmessieh baakoeh dållesne utnebe, gosse ålkone. Man stoerre dålle lea, mah båeltemsmoerh, dajve gusnie dållem beaja jïh jïjnje jeatjah ovmessie nommh dållese vedtieh. Dållen bïjre daamtajommes gierkieh bïejebe, mah edtjieh viehkiehtidh dållem steeredh. Jupmele sov almetjidie gierkieh dej 10 båvrajgujmie vadteme. ¶ Mij tjåådtje dejnie 10 båvrine? Jupmele Mosesasse båvride vedti juktie israjelen almetjidie viehkiehtidh hijvenlaakan ektesne jieledh. ¶ Dålle baahkem vadta jïh lea akte iemie gaavnesjimmiesijjie mijjese. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Dålle ¶ Mijjieh edtjebe Jupmelem gaajhki bijjelen earoehtidh jïh iehtsedh, jïh dam jaehkedh. ¶ Voestes båvra soptseste ajve akte Jupmele gååvnese, jïh dïhte aehtjine gaajhkesidie. Mijjieh daamtaj Jupmelem”åajaldibie”, jïh jeatjah aath jallh almetjh iehtsebe gosse fer guhkiem, jïh fer jïjnje gaarkh jïh beetnegh dagkarinie nuhtjebe. ¶ Gaavnehth guktie datne maahtah Jupmelem dov gieriesvoetem vuesiehtidh. ¶ Dålle baahkem, tjoevkesem jïh lïhkesvoetem vadta. Dålle praedteste, dïhte jeala. Tjuara jïjnjem haarjanidh jis edtja buektiehtidh dålle buala gaajhkene lehkesne jïh gaajhke-såarhts vearoldisnie. Saemiengïelesne ovmessieh baakoeh dållesne utnebe, gosse ålkone. Man stoerre dålle lea, mah båeltemsmoerh, dajve gusnie dållem beaja jïh jïjnje jeatjah ovmessie nommh dållese vedtieh. Dållen bïjre daamtajommes gierkieh bïejebe, mah edtjieh viehkiehtidh dållem steeredh. Jupmele sov almetjidie gierkieh dej 10 båvrajgujmie vadteme. ¶ Mij tjåådtje dejnie 10 båvrine? Jupmele Mosesasse båvride vedti juktie israjelen almetjidie viehkiehtidh hijvenlaakan ektesne jieledh. ¶ Dålle baahkem vadta jïh lea akte iemie gaavnesjimmiesijjie mijjese. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Dålle ¶ Mijjieh edtjebe Jupmelem vaetiestidh jïh iehtsedh, ollebe dan nommem nåhtedh gærrodh jïh bïeredh, slognestidh jïh treekeldidh, bene Jupmelem gåhtjodh neavrosne, rohkelibie, heevehtibie jïh gijhtebe. ¶ Gaajhkesh nommem utnieh. Mijjieh Jupmelen nommem nuhtjebe gosse Dejnie soptsestibie rohkelassesne, gyrhkesjimmesne jïh gosse Disse laavlobe. Bene fer jïjnjh almetjh- dovne noerh jïh geervh – Jupmelen nommem nuhtjieh gosse haarmese sjïdtieh naakenidie. ¶ Gosse gærroeh, dle bahhese tjåarvoeh. Dan bïjre ussjedamme? Gaavnehth aktem jeatjah dïejvesem maam maahtah nåhtadidh jis tjoerh. ¶ Dålle baahkem, tjoevkesem jïh lïhkesvoetem vadta. Dålle praedteste, dïhte jeala. Tjuara jïjnjem haarjanidh jis edtja buektiehtidh dålle buala gaajhkene lehkesne jïh gaajhke-såarhts vearoldisnie. Saemiengïelesne ovmessieh baakoeh dållesne utnebe, gosse ålkone. Man stoerre dålle lea, mah båeltemsmoerh, dajve gusnie dållem beaja jïh jïjnje jeatjah ovmessie nommh dållese vedtieh. Dållen bïjre daamtajommes gierkieh bïejebe, mah edtjieh viehkiehtidh dållem steeredh. Jupmele sov almetjidie gierkieh dej 10 båvrajgujmie vadteme. ¶ Mij tjåådtje dejnie 10 båvrine? Jupmele Mosesasse båvride vedti juktie israjelen almetjidie viehkiehtidh hijvenlaakan ektesne jieledh. ¶ Dålle baahkem vadta jïh lea akte iemie gaavnesjimmiesijjie mijjese. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Dålle ¶ Mijjieh edtjebe Jupmelem vaetiestidh jïh iehtsedh, ollebe mijjieh gaavnesjimmiem Jupmelen baakoej bïjre ålkesth, bene baakoem aejlies utnebe, govlebe jïh dam lïerebe aavojne. ¶ Jupmele elmiem jïh eatnemem sjugniedi govhte biejjine, jïh tjïjhtjeden biejjien liegkedi. Jupmele vööjni almetjh aejlegsbiejjiem daarpesji ihke aarkebiejjien raesseste jïh dieredimmeste gåhkalidh. Aejlegsbiejjiem aejlies utnedh sæjhta jiehtedh mijjieh edtjebe dam biejjiem Jupmielasse vedtedh. Datne maahtah gyrhkesjæmman vaedtsedh. Jallh datne maahtah eejhtegigujmie, voelpigujmie jallh jeatjabigujmie ektine rohkelidh, Bijbelisnie lohkedh jïh aamhtesi bïjre Bijbelistie soptsestalledh. Mijjieh earoehtibie jïh gaerhtebe Jupmelem gosse gyrhkesjæmman vaedtsebe, bijbelisnie lohkebe jïh rohkelibie. ¶ Guktie dijjieh aejlegem heevehtidie? ¶ Dålle baahkem, tjoevkesem jïh lïhkesvoetem vadta. Dålle praedteste, dïhte jeala. Tjuara jïjnjem haarjanidh jis edtja buektiehtidh dålle buala gaajhkene lehkesne jïh gaajhke-såarhts vearoldisnie. Saemiengïelesne ovmessieh baakoeh dållesne utnebe, gosse ålkone. Man stoerre dålle lea, mah båeltemsmoerh, dajve gusnie dållem beaja jïh jïjnje jeatjah ovmessie nommh dållese vedtieh. Dållen bïjre daamtajommes gierkieh bïejebe, mah edtjieh viehkiehtidh dållem steeredh. Jupmele sov almetjidie gierkieh dej 10 båvrajgujmie vadteme. ¶ Mij tjåådtje dejnie 10 båvrine? Jupmele Mosesasse båvride vedti juktie israjelen almetjidie viehkiehtidh hijvenlaakan ektesne jieledh. ¶ Dålle baahkem vadta jïh lea akte iemie gaavnesjimmiesijjie mijjese. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Dålle ¶ Mijjieh edtjebe vaetiestidh jïh iehtsedh Jupmelem ollebe ålkesth jallh saejredh mijjen eejhtegh jïh jeatjebh, mejtie Jupmele mijjen bijjelen biejeme, bene dejtie dïenesjidh jïh goltelidh, iehtsedh jïh earoehtidh. ¶ Naakenem earoehtidh lea dïhte seamma goh goltelidh, iehtsedh, dïenesjidh jïh viehkiehtidh. Earoehtimmie raeffiem jïh sïemesvoetem sjugnede, dovne siebriedahkesne jïh hïejmine. Gosse eejhtegidie earohth dellie datne dejtie krööhkh. Ih daarpesjh iktegisth dejgujmie sïemes årrodh, jïh dejtie dåarjodh saaht maam dah darjoeh. ¶ Jis mijjieh naakenem iehtsebe dellie lyjhkebe dejtie, sïjhtebe dejtie viehkiehtidh jïh dejtie geerjehtidh. Maam datne maahtah darjodh jis dov eejhtegh edtjieh geerjene sjïdtedh? ¶ Dålle baahkem, tjoevkesem jïh lïhkesvoetem vadta. Dålle praedteste, dïhte jeala. Tjuara jïjnjem haarjanidh jis edtja buektiehtidh dålle buala gaajhkene lehkesne jïh gaajhke-såarhts vearoldisnie. Saemiengïelesne ovmessieh baakoeh dållesne utnebe, gosse ålkone. Man stoerre dålle lea, mah båeltemsmoerh, dajve gusnie dållem beaja jïh jïjnje jeatjah ovmessie nommh dållese vedtieh. Dållen bïjre daamtajommes gierkieh bïejebe, mah edtjieh viehkiehtidh dållem steeredh. Jupmele sov almetjidie gierkieh dej 10 båvrajgujmie vadteme. ¶ Mij tjåådtje dejnie 10 båvrine? Jupmele Mosesasse båvride vedti juktie israjelen almetjidie viehkiehtidh hijvenlaakan ektesne jieledh. ¶ Dålle baahkem vadta jïh lea akte iemie gaavnesjimmiesijjie mijjese. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Dålle ¶ Mijjieh edtjebe Jupmelem vaetiestidh jïh iehtsedh, ollebe mijjieh mijjen mubpiem leerhkh jallh dam saejrebe, bene satnem neavrosne jïh vahresne dåarjobe. ¶ Jupmele dïhte, mij mijjese jieledem vadteme. Jïh dïhte mijjen jieleden bïjre reerie. Ibie mijjieh leerhkh! Ibie leah gan mijjieh mah mijjen jieleden bïjre muenieh. ¶ Vïjhtede båvra lea aaj irhkemen, sierrestallemen jïh assjoen bïjre. Mijjieh maehtebe nåake baakoeh jiehtedh mah jeatjabidie saejriedieh. Naemhtie datne jieleden sjijlem mubpien luvnie jamhkele. Akte baakoe jallh væssjojes tjelmieh maehtieh jamhkelidh. ¶ Guktie datne maahtah noerh viehkiehtidh mah irhkesuvvieh jallh sierrestallemem dååjresieh? ¶ Dålle baahkem, tjoevkesem jïh lïhkesvoetem vadta. Dålle praedteste, dïhte jeala. Tjuara jïjnjem haarjanidh jis edtja buektiehtidh dålle buala gaajhkene lehkesne jïh gaajhke-såarhts vearoldisnie. Saemiengïelesne ovmessieh baakoeh dållesne utnebe, gosse ålkone. Man stoerre dålle lea, mah båeltemsmoerh, dajve gusnie dållem beaja jïh jïjnje jeatjah ovmessie nommh dållese vedtieh. Dållen bïjre daamtajommes gierkieh bïejebe, mah edtjieh viehkiehtidh dållem steeredh. Jupmele sov almetjidie gierkieh dej 10 båvrajgujmie vadteme. ¶ Mij tjåådtje dejnie 10 båvrine? Jupmele Mosesasse båvride vedti juktie israjelen almetjidie viehkiehtidh hijvenlaakan ektesne jieledh. ¶ Dålle baahkem vadta jïh lea akte iemie gaavnesjimmiesijjie mijjese. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Dålle ¶ Mijjieh edtjebe Jupmelem vaetiestidh jïh iehtsedh, juktie mijjieh tjïelke jïh eensi jielebe åssjaldahkine, baakojne jïh daahkojne. Paarrebielieh edtjieh sinsitniem iehtsedh jïh earoehtidh. ¶ Jupmele gieriesvoetem jïh seksualtitetem sjugniedamme; ektiejielede kaarri jïh nyjsenæjjaj gaskem. Gaajhkesh edtjieh paarrebieliem krööhkedh, jïh ektiejieledem vaarjelidh. Dah mah sinsitniem iehtsieh leah eerlege sinsitnine, guktie dah guaktah eerlegevoetem ektiejieliedisnie utnieh. ¶ Maam sæjhta jiehtedh ”Paarrebieliej gaskese tjihtedh?” Dïhte gosse paarrebielieh juakasuvvieh? Göökte mah ektesne jielieh juakasuvvieh? Jallh mij akt vielie? ¶ Dålle baahkem, tjoevkesem jïh lïhkesvoetem vadta. Dålle praedteste, dïhte jeala. Tjuara jïjnjem haarjanidh jis edtja buektiehtidh dålle buala gaajhkene lehkesne jïh gaajhke-såarhts vearoldisnie. Saemiengïelesne ovmessieh baakoeh dållesne utnebe, gosse ålkone. Man stoerre dålle lea, mah båeltemsmoerh, dajve gusnie dållem beaja jïh jïjnje jeatjah ovmessie nommh dållese vedtieh. Dållen bïjre daamtajommes gierkieh bïejebe, mah edtjieh viehkiehtidh dållem steeredh. Jupmele sov almetjidie gierkieh dej 10 båvrajgujmie vadteme. ¶ Mij tjåådtje dejnie 10 båvrine? Jupmele Mosesasse båvride vedti juktie israjelen almetjidie viehkiehtidh hijvenlaakan ektesne jieledh. ¶ Dålle baahkem vadta jïh lea akte iemie gaavnesjimmiesijjie mijjese. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Dålle ¶ Mijjieh edtjebe Jupmelem vaetiestidh jïh iehtsedh, ollebe mijjieh naakedem mijjen mubpeste vaeltieh jallh neerrh, bene satnem viehkiehtidh vaarjelidh maam eekie, jïh dam raeffesne utnedh. ¶ Sualadidh lea maam akt jeatjabistie vaeltedh mij ij leah dov. Sualadidh maahta jïjnjem årrodh – beetnegh baanghkeste sualadidh jallh daatamaasjinam aktede kontovristie vaeltedh jallh skubpegem ”löönedh” bielelen aajhtere dam daajra, jïh ”åajaldidh” dam bååstede vedtedh. Maahta aaj årrodh maam akt jeatjabistie nollelidh jïh aarvoeh vaeltedh mejtie ibie jïjtje eekh. Bijbele aaj jeahta, ibie edtjh mubpede boelveste sualadidh. Guktie gåarede mubpede boelveste sualadidh? ¶ Dålle baahkem, tjoevkesem jïh lïhkesvoetem vadta. Dålle praedteste, dïhte jeala. Tjuara jïjnjem haarjanidh jis edtja buektiehtidh dålle buala gaajhkene lehkesne jïh gaajhke-såarhts vearoldisnie. Saemiengïelesne ovmessieh baakoeh dållesne utnebe, gosse ålkone. Man stoerre dålle lea, mah båeltemsmoerh, dajve gusnie dållem beaja jïh jïjnje jeatjah ovmessie nommh dållese vedtieh. Dållen bïjre daamtajommes gierkieh bïejebe, mah edtjieh viehkiehtidh dållem steeredh. Jupmele sov almetjidie gierkieh dej 10 båvrajgujmie vadteme. ¶ Mij tjåådtje dejnie 10 båvrine? Jupmele Mosesasse båvride vedti juktie israjelen almetjidie viehkiehtidh hijvenlaakan ektesne jieledh. ¶ Dålle baahkem vadta jïh lea akte iemie gaavnesjimmiesijjie mijjese. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Dålle ¶ Mijjieh edtjebe Jupmelem vaetiestidh jïh iehtsedh, ollebe mijjien mubpien biehtieh jallh faelskieslaakan dan bïjre soptsesth, bene disse aanteges vedtebe, dan bïjre hijvenlaakan soptsestibie jïh gaajhkem dam bööremes mielesne vaeltebe. ¶ Dïhte sæjhta jiehtedh, ibie edtjh slognestidh jeatjabi bïjre jallh såaltjh soptsestidh. Akte såaltje maahta saejredh dam mij dam dååjrehte. Såaltjh dah gujht sïjhtieh sjïdtedidh, jïh geerve dejtie tjöödtjestidh. Dannasinie- aellede nåake-laakam jeatjabi bïjre soptsesth. Jis datne sïjhth daejredh mij lea saatnan akten almetjen bïjre, gihtjh amma almetjem. Naemhtie vaane-sovmh åarkesth. ¶ Datne naan aejkien saetniesvoetem dov sisnie steereme gosse byöreme dam soptsestamme? Mannasinie numhtie sjïdti? Billih bielhkehtassem åadtjodh? ¶ Dålle baahkem, tjoevkesem jïh lïhkesvoetem vadta. Dålle praedteste, dïhte jeala. Tjuara jïjnjem haarjanidh jis edtja buektiehtidh dålle buala gaajhkene lehkesne jïh gaajhke-såarhts vearoldisnie. Saemiengïelesne ovmessieh baakoeh dållesne utnebe, gosse ålkone. Man stoerre dålle lea, mah båeltemsmoerh, dajve gusnie dållem beaja jïh jïjnje jeatjah ovmessie nommh dållese vedtieh. Dållen bïjre daamtajommes gierkieh bïejebe, mah edtjieh viehkiehtidh dållem steeredh. Jupmele sov almetjidie gierkieh dej 10 båvrajgujmie vadteme. ¶ Mij tjåådtje dejnie 10 båvrine? Jupmele Mosesasse båvride vedti juktie israjelen almetjidie viehkiehtidh hijvenlaakan ektesne jieledh. ¶ Dålle baahkem vadta jïh lea akte iemie gaavnesjimmiesijjie mijjese. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Dålle ¶ Mijjieh edtjebe Jupmelem vaetiestidh jïh iehtsedh, ollebe mijjieh fryöstoeh jallh håvhtedh naaken mijjen mubpien luvnie destie vaedtsedh, bene dejtie madtjeldehtedh eerlege årrodh. ¶ Dålle baahkem, tjoevkesem jïh lïhkesvoetem vadta. Dålle praedteste, dïhte jeala. Tjuara jïjnjem haarjanidh jis edtja buektiehtidh dålle buala gaajhkene lehkesne jïh gaajhke-såarhts vearoldisnie. Saemiengïelesne ovmessieh baakoeh dållesne utnebe, gosse ålkone. Man stoerre dålle lea, mah båeltemsmoerh, dajve gusnie dållem beaja jïh jïjnje jeatjah ovmessie nommh dållese vedtieh. Dållen bïjre daamtajommes gierkieh bïejebe, mah edtjieh viehkiehtidh dållem steeredh. Jupmele sov almetjidie gierkieh dej 10 båvrajgujmie vadteme. ¶ Mij tjåådtje dejnie 10 båvrine? Jupmele Mosesasse båvride vedti juktie israjelen almetjidie viehkiehtidh hijvenlaakan ektesne jieledh. ¶ Dålle baahkem vadta jïh lea akte iemie gaavnesjimmiesijjie mijjese. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Dålle ¶ Mijjieh edtjebe Jupmelem vaetiestidh jïh iehtsedh, ollebe mijjieh pryövh mijjen mubpien aerpiem jallh gåetiem mijjese nollelidh, bene dam viehkiehtidh sov aath raeffesne utnedh. ¶ Ij leah aelhkie jååhkesjdih jeatjebh vielie utnieh goh jïjtje åtna. Njaahtjodh lea seamma goh sååjresjidh. ¶ Guktie lea gosse vaatneske? ¶ Dålle baahkem, tjoevkesem jïh lïhkesvoetem vadta. Dålle praedteste, dïhte jeala. Tjuara jïjnjem haarjanidh jis edtja buektiehtidh dålle buala gaajhkene lehkesne jïh gaajhke-såarhts vearoldisnie. Saemiengïelesne ovmessieh baakoeh dållesne utnebe, gosse ålkone. Man stoerre dålle lea, mah båeltemsmoerh, dajve gusnie dållem beaja jïh jïjnje jeatjah ovmessie nommh dållese vedtieh. Dållen bïjre daamtajommes gierkieh bïejebe, mah edtjieh viehkiehtidh dållem steeredh. Jupmele sov almetjidie gierkieh dej 10 båvrajgujmie vadteme. ¶ Mij tjåådtje dejnie 10 båvrine? Jupmele Mosesasse båvride vedti juktie israjelen almetjidie viehkiehtidh hijvenlaakan ektesne jieledh. ¶ Dålle baahkem vadta jïh lea akte iemie gaavnesjimmiesijjie mijjese. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Tjaetsie ¶ Laavkome sakramente lea. Sakramente dïhte vuesehte Jupmele maam joem mijjine vuj mijjese dorje, jïh dam ibie tjelmiejgujmie vuejnieh. ¶ Orre testamentesne tjaalasovveme Jesus Kristuse stilleme edtjebe laavkodh. Mahte gaajhkesh mah kristeles leah, abpe eatnamisnie, jiehtieh “Aehtjien, Baernien jïh Aejlies Voejkenen nommesne” gosse laavkoemisnie tjaetsiem gåajvoestieh. Jaehkebe mijjieh Aejlies Voejkenem åadtjobe gosse lååvkesovvebe. Jaehkebe Jupmele maam joem mijjine dorje gosse lååvkesovvebe. ¶ Kristh-eeghtegi dïedte lea vïhnesjidh maana lååvkesovveme lea jïh maanam viehkiehtidh gosse byjjene. Kristh-eejhtegh gelkieh 15 jaepien båeries årrodh jïh Nöörjen gærhkoen jaahkoe laavkomen bïjre nænnoestidh. Noen ønsker å døpe barnet like etter fødselen. De ønsker at barnets forhold til Gud er i orden i tilfelle noe skulle skje barnet. ¶ Såemesh sijhtieh maanide dallah baersieldimmien mænngan laavkodh. Dah sijhtieh maanah edtjieh Jupmelen maanine årrodh mejtie sån mij akt nåake maanese sjædta. ¶ Gosse maana lååvkesåvva dellie Jupmelen maanine sjædta jïh Jupmielinie ektiedamme – jïh kristh-eejhtegigujmie. Dam ektievoetem sijhtieh sijjen gåetesne damtedh. ¶ Maanide gåetesne laavkoeh juktie numhtie vuekie muvhtene lehkesne vuj gosse maana skïemtje lea jïh eejhtegh maanine bïllijægan. ¶ Guktie lea kristh-eejhtegi dïedte? ¶ Tjaetsie dovne jaahkoe-ööhpehtæmman jïh beajjetje jieliemasse vihkele. ¶ Tjaetsie lea faamoen gaaltije jïh jieledem vadta. Tjaetsie gaaltijisnie. Aerebi goh eatneme sjugniehtovvi, tjaetsie desnie. Såårnesovveme tjaetsie jïh Jupmelen Voejkene desnie ligan aerebi goh gaajhke sjugniehtovvi. ¶ Laavkoemisnie tjaetsie. Lutheren gærhkosne sïejhme maanide laavkodh. Daelie sïejhme dovne noere jïh geerve almetjh laavkodh. Gosse maanah lååvkesuvvieh, dellie dïhte gie dejtie lååvke tjaetsiem golmen aejkien dej åejjiej nille gååjve jïh Aehtjien, Baernien jïh Aejlies Vojkenen nommesne dejtie lååvke. Jis Jupmelen baakoeh eah govlh gosse laavkoeminie, dellie tjaetsine aajve tjaetsie lea. Laavkomen tjaetsie aejlies sjædta Jupmelen baakoej tjïrrh. Gosse maanah gåetesne lååvkesovveme, dellie tjaetsie laavkomen mænngan olkene leejhkie gåetien luvlielasse jallh mubpien sæjjan gusnie ij gie vaedtsieh. ¶ Gærkoen voestes biejjieh dallah skyllin laavkomen mænngan. Buerebe laavkomem skællojste juekedh. Jïh dellie skælloe sjïere sijjiem åadtjoeji jïh dan mænngan sakramentine sjïdti goh laavkome. Fïerhten jaepien mahte 40 000 noere almetjh Nöörjen gærhkosne skylloeh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dov åssjalommesh ¶ Saemiej aeljlies sijjiej gåajkoe lyhkem vaarredh. Desnie raeffie lea. Destie maahtam gåhkese vuejnedh. Jïh dejtie sijjide aelhkie vueptiestidh juktie jeatjhlaakan vååjnoeh. Måjhtijem mijjen maadtojde gïeh dej sijjiej gåajkoe vaarrin. Aerkies lin ammes biejjiej uvte, gosse skïemtjelassijste jïh jaemiedistie bïllin jïh viehkien mietie rohkelin. ¶ Manne vïenhtem aaj dah mijjen maadtoeh böötin gosse gijhteles lin, jïh gosse geerjene lin såangoen mænngan, gosse maanah raekasovveme, skïemtjelassh luajhteme jïh gosse beajjetje åesieh åådtjeme. ¶ Daajram dah lyjjes lin gosse dagkeridie sijjide böötin. ¶ Åarjelsaemien hearra Bierna Leine Bientie ¶ Leah dijjen naan aejlies sijjieh, jïh guktie dah leah? ¶ Naan aejlies sijjie dijjen gåetien lïhke? ¶ Maahtah daan bïjre tjaeledh, jïh mijjese aaj guvviem seedtedh? ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dov åssjalommesh ¶ Skælloen buerie vuj ij dan hijven vuekieh. Såemesh ussjedieh hijven skylledh juktie dellie åadtjoeh abpe jaepiem Jupmelen, jaahkoen jïh gærhkoen bïjre jïermestalledh. Mubpieh jis ussjedieh dan dovrehke skylledh. Eah dah dan jïjnjem ussjedh mij dïhte skælloe lea. ¶ Mejtie datne sïjhth dijjen skælloe-vuekiej bïre ussjedidh? ¶ Sïjhth mijjese tjaeledh, saarnodh mij hijven jïh ij dan hijven dej vuekiejgujmie? ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dov åssjalommesh ¶ Manne dam darjoem ihke lea akte tjaebpies vuekie. Gaptam åadtjoem. Jïh jïjnjh fuelhkieh skyllemasse båetieh. ¶ Kar i anne 14 jaepien båeries ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dov åssjalommesh ¶ Akte dejstie ulmijste gærhkoetjeahpojne lea Vaantjelem våajnoes darjodh jïh måjhtajehtedh man bïjre kristelesvoete. Gærhkoe edtja aaj faerhmeles jïh damtijes årrodh dejtie mah gærhkoem jïh dan dïjrem ohtsede. Væhtah jïh jeatjah vuekieh gærhkosne maehtieh darjodh guktie domtoe goh sijjiem åtna gærhosne. Jiene jienebh åålmegh aalkeme saemien vuekieh jïh væhtah gyrhkesjimmesne utnedh. Daate dannasinie mijjieh saemieh edtjieh gærhkosne damtestidh. Gyrhkesjimmie gelliesåarhts vuekieh åtna goh gïele, musihke, liturgijen gïelevæhta jïh kråahpen væhta. Voenges daepieh daamtaj muenieh guktie gærhkoeh jïh jeatjah religijøse sijjieh vååjnoeh, mah iebnh, haamoe jïh tjeahpoeh. jïh gusnie daeveridie bijeme mejtie edtja gyrhkesjimmesne nåhtadidh. ¶ Gosse gyrhkesjimmieh ålkone dennie åarjelsaemien dajvesne dellie sïejhme båassjoe aernien lïhke, gærhkoebåassjoe / aalhteren sijjie sjædta gyrhkesjimmesne. Dïhte åarjelsaemien hearra aaj aalkeme saemien duedtiem jïh maallem nåhtadidh liturgijen gaarvojne. ¶ Guktie datne sïjhth gærhkoe edtja årrodh jis edtjh gærhkosne damtestidh? Daelie datne nuepiem åtnah ussjedidh guktie datne sïjhth dov jïjtse gyrhkesjimmiem jallh gærhkoem evtiedidh saemien vuekiejgujmie. Maam sïjhth meatan utnedh gyrhkesjimmien joekehts bieline? ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Saemien gærhkoeraerine ¶ Darjoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Heelsegh ¶ luvhtie Olav Skjevesland ¶ Lïerh: ¶ Nöörjen Gærhkoe, Saemien Gærhkoeraerine Postboks 799, Sentrum, N-0106 oslo, Tellefovne 23081200 e-påaste. osku@kirken.no Diedteles redaktööre: Saemien Gærhkoeraerien generaletjaelije. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Darjoe ¶ Saemien gærhkoeraerine ¶ Darjoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Saemien gærhkoeraerie Dennie nøørjen gærhkosne lea Gærhkoetjåanghkoen åårgane, jïh edtja saemien gærhkoejielemem Dennie nøørjen gærhkosne evtiedidh, vaarjelidh jïh iktedidh. Saemien gærhkoeraerien barkoesuerkie lea gaajhkh aamhtesh mah raerien mielen mietie saemien gærhkoejielemem doehtedieh. ¶ Saemien gærhkoejieleme materijellh jaahkoeøøhpehtæmman evtede, jealajahta saemien salmelaavlomem, saemien liturgijem evtede. ¶ Saemien gærhkoeraerie sæjhta saemien noerh dåårrehtidh gyrhkeles dienesjasse. ¶ Saemien gærhkoeraerie sæjhta saemien gærhkoejielemem raasti rastah nænnoestidh, dejnie noerhtelaantine jïh Russlaantesne. ¶ Saemien gærhkoeraerie aalkoealmetjigujmie abpe veartenisnie laavenjostoe, Gærhkoen vearteneraerien tjïrrh. ¶ Lïerh: ¶ Nöörjen Gærhkoe, Saemien Gærhkoeraerine Postboks 799, Sentrum, N-0106 oslo, Tellefovne 23081200 e-påaste. osku@kirken.no Diedteles redaktööre: Saemien Gærhkoeraerien generaletjaelije. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Såekie ¶ Mov tjidtjien nomme ¶ dïhte reakasovvi ¶ Mov fuelhkie-nomme : ¶ Mov tjidtjh-aahka gonnoeh tjidtjh-aajjan nommh: ¶ Manne daam daajram tjidtjh-aahka gonnoeh tjidtjh-aajjan bïjre: ¶ Mov aehtjien nomme: ¶ dïhte reakasovvi: ¶ Mov aehtjh-aahka gonnoeh aehtjh-aajjan nommh: ¶ Manne daam daajram aehtjh-aahka gonnoeh aehtjh-aajjan bïjre ¶ Dov tjidtjie gonnoeh aehtjieh ligan ¶ jaepien båeries gosse (gusnie:) ¶ gaavnedigan. ¶ Jaepien ¶ pruvrigan, jïh (gusnie:) ¶ orrijigan. ¶ Bijbele dovne jielede- jïh daajroe-moeren bïjre soptseste. Daajroe-moeren lea daajroe buerievoete jïh nåakevoeten bïjre. Bijbelisnie jïjnjh jortesh, sijhtieh buerkiestidh doen jïh daan bïjre. Jeesuse åehpies aamhtsi bïjre soptsesti gosse buerkeste gie satne lea. Akten aejkien såårne satne goh vïjne-moere lea, jïh almetjh goh dan åeksieh. ¶ Såekieh gaajhkene lehkine mijjen dajvesne. Såekien leah roehtse, åeksieh jïh lasth. Dïhte rïektes jïh jolle gosse suajesne sjædta, jïh gåangkan gosse beagkoes sijjesne. Såekiem garre-duadtan utnebe. Dam utnebe aaj moerine jïh faasojne. Såekie lea goh almetjen jielede, dïhte vijries sjædta, badth akte moere lea. Såekien leah roehtsh, jïh dellie stynkehke lea. Seammalaakan almetjinie, maadtoeh leah mijjen roehtsh. ¶ Jeesuse kroessese noeresovvi. Kroesse moereste lea, jïh gosse Jeesuse jaemiedistie tjuedtjieli kroesse vitneme-væhtine sjïdti. Gosse Jeesuse kroesse-moerese jeemi, dellie gaajhkh almetjidie gorredi. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Såekie ¶ Mov tjidtjien nomme ¶ dïhte reakasovvi ¶ (gusnie:) ¶ Mov tjidtjh-aahka gonnoeh tjidtjh-aajjan nommh: ¶ Manne daam daajram tjidtjh-aahka gonnoeh tjidtjh-aajjan bïjre ¶ Mov aehtjien nomme ¶ dïhte reakasovvi ¶ (gusnie:) ¶ Mov aehtjh-aahka gannoeh aehtjh-aajjan nommh: ________________________________________________________________________________. Manne daam daajram aehtjh-aahka gonnoeh aehtjh-aajjan bïjre : _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ Dov aajja gonnoeh aahkah ligan _____________ jaepien båeries gosse ______________________________. Månnoeh jaepien _____________, pruvrimen, jïh _________________________________ juhtjiejimen . Månnoeh ________________ maanah åadtjoejimen, jïh dej nommh leah: ________________________________________. ¶ Bijbele dovne jielede- jïh daajroe-moeren bïjre soptseste. Daajroe-moeren lea daajroe buerievoete jïh nåakevoeten bïjre. Bijbelisnie jïjnjh jortesh, sijhtieh buerkiestidh doen jïh daan bïjre. Jeesuse åehpies aamhtsi bïjre soptsesti gosse buerkeste gie satne lea. Akten aejkien såårne satne goh vïjne-moere lea, jïh almetjh goh dan åeksieh. ¶ Såekieh gaajhkene lehkine mijjen dajvesne. Såekien leah roehtse, åeksieh jïh lasth. Dïhte rïektes jïh jolle gosse suajesne sjædta, jïh gåangkan gosse beagkoes sijjesne. Såekiem garre-duadtan utnebe. Dam utnebe aaj moerine jïh faasojne. Såekie lea goh almetjen jielede, dïhte vijries sjædta, badth akte moere lea. Såekien leah roehtsh, jïh dellie stynkehke lea. Seammalaakan almetjinie, maadtoeh leah mijjen roehtsh. ¶ Jeesuse kroessese noeresovvi. Kroesse moereste lea, jïh gosse Jeesuse jaemiedistie tjuedtjieli kroesse vitneme-væhtine sjïdti. Gosse Jeesuse kroesse-moerese jeemi, dellie gaajhkh almetjidie gorredi. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Såekie ¶ Jupmele sæjhta orre boelvh edtjieh båetedh. Jeesusen aaj maadtoeh jïh slïekte. Bijbelisnie lohkebe Jeesusen maadtoej bïjre Abrahamen raejeste. ¶ Daesnie såemies Jeesusen maadtojste Daviden raejeste: ¶ Davide lïj gånka, Jisrajelen stööremes gånka. Judan boelveste lïj. Altese maadter-aajja lïj Bohas jïh maadter-aahka Rute. Aehtjh-aajja lïj Obed . Daviden aehtjie lïj , I saje , gie Betlehemeste lïj. Dan lin 8 baernieh. Davide lïj nööremes dejstie vïellijste. Daviden mænngan Salomo gånkine sjïdti. Dïhte lïj Daviden jïh Batseba . aajjuvh aahkuvh åadtjoejigan. Akte dejstie lïj Rehabeam , gie gånkine sjïdti altese aehtjie Salomon mænngan. Rehabehamen mænngan altese eelkie Abijame gånkine sjïdti. Abijame lïj Daviden maadter-aajjuve jïh Batseban maadter-aahkuve. Daviden boelvi bïjre Jeesusen raajan maehtebe Bijbelisnie lohkedh. ¶ Bijbele dovne jielede- jïh daajroe-moeren bïjre soptseste. Daajroe-moeren lea daajroe buerievoete jïh nåakevoeten bïjre. Bijbelisnie jïjnjh jortesh, sijhtieh buerkiestidh doen jïh daan bïjre. Jeesuse åehpies aamhtsi bïjre soptsesti gosse buerkeste gie satne lea. Akten aejkien såårne satne goh vïjne-moere lea, jïh almetjh goh dan åeksieh. ¶ Såekieh gaajhkene lehkine mijjen dajvesne. Såekien leah roehtse, åeksieh jïh lasth. Dïhte rïektes jïh jolle gosse suajesne sjædta, jïh gåangkan gosse beagkoes sijjesne. Såekiem garre-duadtan utnebe. Dam utnebe aaj moerine jïh faasojne. Såekie lea goh almetjen jielede, dïhte vijries sjædta, badth akte moere lea. Såekien leah roehtsh, jïh dellie stynkehke lea. Seammalaakan almetjinie, maadtoeh leah mijjen roehtsh. ¶ Jeesuse kroessese noeresovvi. Kroesse moereste lea, jïh gosse Jeesuse jaemiedistie tjuedtjieli kroesse vitneme-væhtine sjïdti. Gosse Jeesuse kroesse-moerese jeemi, dellie gaajhkh almetjidie gorredi. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Gærhkoe ¶ Maehtebe låavtegisnie gyrhkesjidh? Låavtegisnie dålle, ektievoetem damtebe gosse dållen bïjre tjahkasjibie. Desnie aelhkie saemiestidh. Desnie saemien kultuvre domtoe jïh saemien vuekiej mietie dåemiedibie. ¶ Låavtegisnie dållen baalte tjahkasjibie, dellie ektesne libie. Desnie maanah jïh båeries almetjh, nyjsenæjjah jïh gaarmanæjjah ektesne leah, gaajhkesh seamma vyörtegs. Soeve mij berkeste lea goh mijjen rohkelassh mah bæjjese Jupmielasse juhtieh. Mejtie Aejlies Voejkene lea goh soeve? ¶ Låavtege lea saemien gåetie gusnie hijven årrodh. Daejrebe guktie desnie dåemiedidh. ¶ Naan sijjide lyjhkebe jïh naan sijjide ibie. Gusnie hijven årrodh, dejtie sijjide lyjhkebe. ¶ Dïhte dovne låavtegisnie, gærhkosne jïh olkene domtoe: Jupmele gietskene. Jupmele amma gaajhkene lehkesne. ¶ Guktie hijven lea joekehts sijjide gyrhkesjidh? Guktie numhtie / jïh guktie ij leah numhtie? ¶ Gærhkosne åatjobe ektievoetem nænnoestidh. Gosse Jeesus Kristusasse jaehkebe, dellie ektievoetem Jupmielinie jïh sinsitnine åadtjobe. Ij Jupmele sïjhth mijjieh kristegassjh edtjebe oktegh årrodh. Gyrhkesjimmesne ektievoete vååjnoe gosse ektesne jiehtebe guktie mijjen jaahkoe lea, gosse ektesne aejlies maalestahkem byöpmedibie jïh ektesne rohkelibie jïh laavlobe. Jeesuse jïjtje rohkelassem Mijjen Aehtjie mijjese ööhpeht ¶ Gyrhkesjimmesne bijbelteeksth, prïeke, rohkelassh, saalmh jïh aejlies maalestahke. Fïerhten aejlegen akte aamhtese, guktie bijbelteeksth, prïeke jïh saalmh leah dan aamhtesen mietie. Laavkomen, skælloen, juvlemen jïh hïejen leah aaj liturgijh. ¶ Saemieh gujht aavoedieh gosse saemien gïele gærhkosne govloe jïh saemien klaerieh, symbovlh, tjaalehtjimmieh, saalmh jïh musigkh saemien vuekiej mietie leah. Hijven gosse saemieh eah damth dah goh guessieh gosse gærhkosne leah. Gærhkoen åålmege jïh åålmegen raerie sijhtieh gaajhkesh edtjieh ussjedidh gærhkoe dej lea. ¶ Guktie aajhtsebe gyrkesjimmie saemien gyrhkesjimmie lea? Gosse saemien gïele govloe? Gosse saemien gærhkoe-rïeseldahkh vååjnoeh? Gosse prïeke, rohkelassh, musigke jïh liturgije jeatjhlaakan leah? Gosse saemieh gærhkosne leah? ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Gærhkoe ¶ Muvhtene sijjesne gosse gyrhkesjieh, dellie båeries saalmh laavloeh, muvhtene jis hip-hop jïh muvhtene gåabpatjahkide. Gærhkosne lea jupmele-gaagkestimmie, laavkome, skælloe, pruvreme jïh juvleme. Dellie vuejnebe guktie mijjen jaahkoe lea. Gosse gyrhkesjibie, dellie Jupmelem gaavnedibie gosse Jupmelem heevehtibie jïh Jupmielasse rohkelibie. Jupmele mijjese soptseste prïeken tjïrrh. ¶ Nöörjesne gaagkestimmieh aejlegen tsåahka 11.00, juktie Jeesuse aejlegen jaemiedistie tjuedtjieli. Båantide sjeahta tsåahka 11.00 gyrhkesjidh, juktie dellie galhkeme govside buhtjedh. Naan aejkien iehkeds-biejjien jallh iehkeden gyrhkesjibie. ¶ Maam datne daajrah dov gærhkoe-histovrijen bïjre? ¶ Gærhkosne åatjobe ektievoetem nænnoestidh. Gosse Jeesus Kristusasse jaehkebe, dellie ektievoetem Jupmielinie jïh sinsitnine åadtjobe. Ij Jupmele sïjhth mijjieh kristegassjh edtjebe oktegh årrodh. Gyrhkesjimmesne ektievoete vååjnoe gosse ektesne jiehtebe guktie mijjen jaahkoe lea, gosse ektesne aejlies maalestahkem byöpmedibie jïh ektesne rohkelibie jïh laavlobe. Jeesuse jïjtje rohkelassem Mijjen Aehtjie mijjese ööhpeht ¶ Gyrhkesjimmesne bijbelteeksth, prïeke, rohkelassh, saalmh jïh aejlies maalestahke. Fïerhten aejlegen akte aamhtese, guktie bijbelteeksth, prïeke jïh saalmh leah dan aamhtesen mietie. Laavkomen, skælloen, juvlemen jïh hïejen leah aaj liturgijh. ¶ Saemieh gujht aavoedieh gosse saemien gïele gærhkosne govloe jïh saemien klaerieh, symbovlh, tjaalehtjimmieh, saalmh jïh musigkh saemien vuekiej mietie leah. Hijven gosse saemieh eah damth dah goh guessieh gosse gærhkosne leah. Gærhkoen åålmege jïh åålmegen raerie sijhtieh gaajhkesh edtjieh ussjedidh gærhkoe dej lea. ¶ Guktie aajhtsebe gyrkesjimmie saemien gyrhkesjimmie lea? Gosse saemien gïele govloe? Gosse saemien gærhkoe-rïeseldahkh vååjnoeh? Gosse prïeke, rohkelassh, musigke jïh liturgije jeatjhlaakan leah? Gosse saemieh gærhkosne leah? ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Gærhkoe ¶ Bierna Bientie gonnoeh Anna Jacobsenh ektesne saalmh jarkoestigan. Dej saalme Biejjiem jïh askem åehpiesommes lea. Bierna Leine Bientie lea hearra åarjelsaemide 1980-jaepiej aalkoelistie. Aajhtsi guktie vaenie saalmh åarjelsaemien gïelesne. Dellie jis eelki naan saalmh jarkoestidh. Akte dejstie lea Laudate . ¶ Frode Fjellheim musigkinie barka jïh ovmessie musigkh dorjeme. Frode åarjelsaemien liturgiji melodijh dorjeme. Biejjiem jïh askem lea åarjelsaemien saalme, dan melodijem Frode dorjeme. ¶ Gærhkosne åatjobe ektievoetem nænnoestidh. Gosse Jeesus Kristusasse jaehkebe, dellie ektievoetem Jupmielinie jïh sinsitnine åadtjobe. Ij Jupmele sïjhth mijjieh kristegassjh edtjebe oktegh årrodh. Gyrhkesjimmesne ektievoete vååjnoe gosse ektesne jiehtebe guktie mijjen jaahkoe lea, gosse ektesne aejlies maalestahkem byöpmedibie jïh ektesne rohkelibie jïh laavlobe. Jeesuse jïjtje rohkelassem Mijjen Aehtjie mijjese ööhpeht ¶ Gyrhkesjimmesne bijbelteeksth, prïeke, rohkelassh, saalmh jïh aejlies maalestahke. Fïerhten aejlegen akte aamhtese, guktie bijbelteeksth, prïeke jïh saalmh leah dan aamhtesen mietie. Laavkomen, skælloen, juvlemen jïh hïejen leah aaj liturgijh. ¶ Saemieh gujht aavoedieh gosse saemien gïele gærhkosne govloe jïh saemien klaerieh, symbovlh, tjaalehtjimmieh, saalmh jïh musigkh saemien vuekiej mietie leah. Hijven gosse saemieh eah damth dah goh guessieh gosse gærhkosne leah. Gærhkoen åålmege jïh åålmegen raerie sijhtieh gaajhkesh edtjieh ussjedidh gærhkoe dej lea. ¶ Guktie aajhtsebe gyrkesjimmie saemien gyrhkesjimmie lea? Gosse saemien gïele govloe? Gosse saemien gærhkoe-rïeseldahkh vååjnoeh? Gosse prïeke, rohkelassh, musigke jïh liturgije jeatjhlaakan leah? Gosse saemieh gærhkosne leah? ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Gærhkoe ¶ Sorselen gærhkosne stoere klaase gellie klaeriejgujmie. Desnie saemien nyjsenæjja rööpses åarjelsaemien tjohpine jïh altese faerhmesne onne maana. Dej baalte nyöjtetje noerhtesaemien tjohpine jïh dah mubpide almetjidie vuartesjeminie gïeh Jeesusen bïjre tjåadtjoeh. Dej leah dejpeladtje vaarjoeh mejtie utnin gosse Jeesuse veasoeji. Faatnoe guvvien vuelie-raedtesne vååjnoe. ¶ Gærhkosne åatjobe ektievoetem nænnoestidh. Gosse Jeesus Kristusasse jaehkebe, dellie ektievoetem Jupmielinie jïh sinsitnine åadtjobe. Ij Jupmele sïjhth mijjieh kristegassjh edtjebe oktegh årrodh. Gyrhkesjimmesne ektievoete vååjnoe gosse ektesne jiehtebe guktie mijjen jaahkoe lea, gosse ektesne aejlies maalestahkem byöpmedibie jïh ektesne rohkelibie jïh laavlobe. Jeesuse jïjtje rohkelassem Mijjen Aehtjie mijjese ööhpeht ¶ Gyrhkesjimmesne bijbelteeksth, prïeke, rohkelassh, saalmh jïh aejlies maalestahke. Fïerhten aejlegen akte aamhtese, guktie bijbelteeksth, prïeke jïh saalmh leah dan aamhtesen mietie. Laavkomen, skælloen, juvlemen jïh hïejen leah aaj liturgijh. ¶ Saemieh gujht aavoedieh gosse saemien gïele gærhkosne govloe jïh saemien klaerieh, symbovlh, tjaalehtjimmieh, saalmh jïh musigkh saemien vuekiej mietie leah. Hijven gosse saemieh eah damth dah goh guessieh gosse gærhkosne leah. Gærhkoen åålmege jïh åålmegen raerie sijhtieh gaajhkesh edtjieh ussjedidh gærhkoe dej lea. ¶ Guktie aajhtsebe gyrkesjimmie saemien gyrhkesjimmie lea? Gosse saemien gïele govloe? Gosse saemien gærhkoe-rïeseldahkh vååjnoeh? Gosse prïeke, rohkelassh, musigke jïh liturgije jeatjhlaakan leah? Gosse saemieh gærhkosne leah? ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Saemien gærhkoeraerine ¶ Darjoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Eelki aktine dåehkine eadtjohke almetjijste mah jieleden bïjre onterdin, mij sïjhti aktem ovbyjjres sijjiem utnedh gyhtjelassh jieleden bïjre digkiedidh, aktene saemien ektiedimmesne. Dåehkie lea gååvnesamme dejnie Kristusen gievline, jïh dïhte aaj sæjhta jåarhkedh mænngan. Dåehkie dejtie reaktide åtna dan prosjektese Kristusen gievlie. ¶ Dah mah teeksth dorjeme kristusen geavlan leah: ¶ Anbjørg Holm Varsi ¶ Mijjieh gijhtebe gaajhkesidie mah vuajnoeh, laejhtemh jïh vaastoeh buakteme, joekehtslaakan. Mijjieh gijhtebe tjiehpiedæjja Elisabeth Ohlson-Wallinem ihke velvies sov guvvijste løønedamme. Mijjieh gijhtebe Aslak Mikal Miennam mij lea viehkiehtamme guvviejgujmie prosjektese, jïh guvviebaasem stock.xcng mij aaj guvvieh vadteme. Stoerre gyjhtelassh vïssjeles noeride gaajhki raeriej åvteste, jih Minna Rantasalose jijjelohkemen jïh vaestiedassi åvteste. Akte prosjekten iktedæjja bielelen prosjekte-dåehkie ij leah buektiehtamme jïjnjem darjodh. Mejtie lea almetjeligke mijjieh sinsitniem daarpesjibie. ¶ Lïerh: ¶ Nöörjen Gærhkoe, Saemien Gærhkoeraerine Postboks 799, Sentrum, N-0106 oslo, Tellefovne 23081200 e-påaste. osku@kirken.no Diedteles redaktööre: Saemien Gærhkoeraerien generaletjaelije. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Såekie ¶ Aavrehe dïhte gïe aajja gonnoeh aahkan luvnie åådtje årrodh. Mubpie jis slïekten jallh naan gieries almetji luvnie. Ektievoete vuj saernieh maadtoej bïjre identitetem vadta. Mojhtesh mijjese gearehke jïh vyörtegs. Saernieh dov maadtoej bïjre vyörtegs lea, identitetem vadta, jïh dam maahtah dov maanide vedtedh. ¶ Goeredh dov slïekten bïjre dov aajja gonnoeh aahkine ektesne, jallh naan mubpine ektesne gie dov slïektem daajra. ¶ Bijbele dovne jielede- jïh daajroe-moeren bïjre soptseste. Daajroe-moeren lea daajroe buerievoete jïh nåakevoeten bïjre. Bijbelisnie jïjnjh jortesh, sijhtieh buerkiestidh doen jïh daan bïjre. Jeesuse åehpies aamhtsi bïjre soptsesti gosse buerkeste gie satne lea. Akten aejkien såårne satne goh vïjne-moere lea, jïh almetjh goh dan åeksieh. ¶ Såekieh gaajhkene lehkine mijjen dajvesne. Såekien leah roehtse, åeksieh jïh lasth. Dïhte rïektes jïh jolle gosse suajesne sjædta, jïh gåangkan gosse beagkoes sijjesne. Såekiem garre-duadtan utnebe. Dam utnebe aaj moerine jïh faasojne. Såekie lea goh almetjen jielede, dïhte vijries sjædta, badth akte moere lea. Såekien leah roehtsh, jïh dellie stynkehke lea. Seammalaakan almetjinie, maadtoeh leah mijjen roehtsh. ¶ Jeesuse kroessese noeresovvi. Kroesse moereste lea, jïh gosse Jeesuse jaemiedistie tjuedtjieli kroesse vitneme-væhtine sjïdti. Gosse Jeesuse kroesse-moerese jeemi, dellie gaajhkh almetjidie gorredi. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Biejjie ¶ Manne Jupmele Aahtjan jaahkam, ¶ faamoehkommes, Elmien jïh eatnemen sjugniehtæjjese. ¶ Manne Jeesus Kristusasse jaahkam, ¶ Jupmelen aajnege baarnan, mijjen åajvan ¶ gie Aejlies Voejkenen baaktoe åedtjine sjidti, ¶ Maarja niejteste reakasovvi, ¶ Pontius Pilatusen baelien njåvtasovvi, ¶ kroessese noeresovvi, jeemi jïh kroeptese biejesovvi, ¶ våålese jaemede-rijhkese vöölki, ¶ gåalmeden biejjien jaemedistie tjuedtjeli, ¶ bæjjese Alman vöölki, ¶ Jupmelen, faamoehkommes Aehtjien, ¶ åelkies bielesne tjahkan, ¶ gubpede vihth edtja bååstede båetedh, ¶ jielije jïh åemie almetjidie dööpmedh. ¶ Manne Aejlies Voejkenasse jaahkam, ¶ gærhkoen aejlies ektievoetese, ¶ aejlies almetji tjåanghkenæmman, ¶ sådtoej luejhtiemasse, ¶ åedtjien tjuedtjielæmman jïh ihkuven jieliedasse. ¶ Aamen. ¶ Bijbelisnie tjaalasovveme Jeesuse lea goh biejjie, jïh Jeesusen ååredæjja lea goh biejjie gosse dïhte faamojne guaka. (Jåhhan volverinie 1, 16) ¶ Dah mah Jeesusasse jaehkieh kristegassjh leah. Mij dïhte, dïhte jaahkoe Jeesus Kristusasse? ¶ Mov baaltegem bööremes eahtsam gosse dam dïenesjem, Assissen Franse jeehti. Ræjhkoes jielemem leehpi. Ledtieh, juvrh, sjædtoeh jïh moerh vïelline jïh åabpine gåhtjoeji. Lohkh Fransen åssjalommesh, jïh guktie Franse dejgujmie soptsesti. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Tjaetsie ¶ Gaajhke faamoe munnjien vadtasovveme, ¶ elmierïjhkesne jïh eatnamisnie. ¶ Vaedtsiejidie darjoejidie dellie gaajhkh almetjh learohkinie: ¶ laavkode Aehtjien jïh Baernien jïh Aejlies Voejkenen nommesne ¶ jïh ööhpehtidie gaajhkem maam stilleme. ¶ Jïh manne edtjem dijjem gaajhkide biejjide ihkuve aajkan dåeriedidh." ¶ Tjaetsie dovne jaahkoe-ööhpehtæmman jïh beajjetje jieliemasse vihkele. ¶ Tjaetsie lea faamoen gaaltije jïh jieledem vadta. Tjaetsie gaaltijisnie. Aerebi goh eatneme sjugniehtovvi, tjaetsie desnie. Såårnesovveme tjaetsie jïh Jupmelen Voejkene desnie ligan aerebi goh gaajhke sjugniehtovvi. ¶ Laavkoemisnie tjaetsie. Lutheren gærhkosne sïejhme maanide laavkodh. Daelie sïejhme dovne noere jïh geerve almetjh laavkodh. Gosse maanah lååvkesuvvieh, dellie dïhte gie dejtie lååvke tjaetsiem golmen aejkien dej åejjiej nille gååjve jïh Aehtjien, Baernien jïh Aejlies Vojkenen nommesne dejtie lååvke. Jis Jupmelen baakoeh eah govlh gosse laavkoeminie, dellie tjaetsine aajve tjaetsie lea. Laavkomen tjaetsie aejlies sjædta Jupmelen baakoej tjïrrh. Gosse maanah gåetesne lååvkesovveme, dellie tjaetsie laavkomen mænngan olkene leejhkie gåetien luvlielasse jallh mubpien sæjjan gusnie ij gie vaedtsieh. ¶ Gærkoen voestes biejjieh dallah skyllin laavkomen mænngan. Buerebe laavkomem skællojste juekedh. Jïh dellie skælloe sjïere sijjiem åadtjoeji jïh dan mænngan sakramentine sjïdti goh laavkome. Fïerhten jaepien mahte 40 000 noere almetjh Nöörjen gærhkosne skylloeh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Lïerh: Gærhkoe ¶ Gærhkosne åatjobe ektievoetem nænnoestidh. Gosse Jeesus Kristusasse jaehkebe, dellie ektievoetem Jupmielinie jïh sinsitnine åadtjobe. Ij Jupmele sïjhth mijjieh kristegassjh edtjebe oktegh årrodh. Gyrhkesjimmesne ektievoete vååjnoe gosse ektesne jiehtebe guktie mijjen jaahkoe lea, gosse ektesne aejlies maalestahkem byöpmedibie jïh ektesne rohkelibie jïh laavlobe. Jeesuse jïjtje rohkelassem Mijjen Aehtjie mijjese ööhpeht ¶ Gyrhkesjimmesne bijbelteeksth, prïeke, rohkelassh, saalmh jïh aejlies maalestahke. Fïerhten aejlegen akte aamhtese, guktie bijbelteeksth, prïeke jïh saalmh leah dan aamhtesen mietie. Laavkomen, skælloen, juvlemen jïh hïejen leah aaj liturgijh. ¶ Saemieh gujht aavoedieh gosse saemien gïele gærhkosne govloe jïh saemien klaerieh, symbovlh, tjaalehtjimmieh, saalmh jïh musigkh saemien vuekiej mietie leah. Hijven gosse saemieh eah damth dah goh guessieh gosse gærhkosne leah. Gærhkoen åålmege jïh åålmegen raerie sijhtieh gaajhkesh edtjieh ussjedidh gærhkoe dej lea. ¶ Guktie aajhtsebe gyrkesjimmie saemien gyrhkesjimmie lea? Gosse saemien gïele govloe? Gosse saemien gærhkoe-rïeseldahkh vååjnoeh? Gosse prïeke, rohkelassh, musigke jïh liturgije jeatjhlaakan leah? Gosse saemieh gærhkosne leah? ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Martin Lønnebo, pensjovneradamme bïspe sveerjen gærhkosne, lea kristusen gievliem evtiedamme jïh sjugniedamme. Daennie åssjaldahkesne jïjnjh ovmessie vuekieh guktie kristusen gievliem nåhtadidh. Datne maahtah kristusen gievline rohkelidh, Bijbelem lohkedh viehkine destie, jallh dej gyhtjelassi bïjre ussjedalledh, mah datnem gåaskoeh. Jïjnjh ovmessie soejkesjh jïh gærjah gååvnesieh mah våaromem utnieh kristusen gievlesne. Daate cyberkristusen gievlie, maam datne daelie gaavneme, lea mijjen vadtese. ¶ Fïerhte gierkie aktem aamhtesem dåerede maam aktene jïjtse tjaatsegisnie åehpiedahta. Fïerhten gearkan lea bijbelen baakoeh jïh jeatjah teeksth, jïh aaj laavenjassh mah aamhtesasse sjïehtieh. ¶ Mijjieh vaajtelibie datne, mij edtja dam materjijalem nåhtadidh goh skyllije jallh skyllijen lohkehtæjja, edtjh damtedh datne maahtah lissiehtidh jallh beelhkedh, jeatjahlaakan tjaeledh, jallh laahpehtidh – jallh sïevem nualan bïejedh. Mijjieh gegkestibie dov gïknjelassh båetieh jallh datne båasarosth, jïh vaestiedassh gaavnh mah leah staaran dutnjien. ¶ Mijjieh gegkestibie kristusen gievlie edtja garmerdehtedh akten ræhpas jïh girmes ussjedæmman dej jieledenligke jïh etihken dåeriesmoeri bïjre, aktene kristeles mieresne. Mijjieh sïjhtebe dah aamhtesh, mejtie kristusen gievlie bæjjese vaalta, edtjieh sjyöhtehke domtedh dan jieliedasse datne jielieminie. ¶ Mijjieh libie sïjhteme gulliegernieh juekedh mejtie mijjieh gaavneme: bijbelen tjaaleginie, saemien vijsieslidteratuvresne, histovrijen heannadimmine, guvvine jïh musihkene.Sïjhth vielie daejredh mijjen gaaltiji bïjre? Vuartesjh slipkien nuelesne ”Mijjen bïjre”. Daesnie maahtah raerieh gærjaj bïjre gaavnedh, jis sïjhth vielie lohkedh. ¶ Kristusen gievlien bijre: www.fralsarkransen.se ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Soptsesh ¶ Guktie skyllemetijjem øørnedamme lea joekehts sijjeste sæjjan. Sïejhmemes skyllemeøøhpehtimmie lea dan jaepien gosse åktsadinie klaassesne vaadtsah, jïh gaektsie askh vaesieh . Muvhtene lehkesne øøhpehtimmie våhkoebiejjine, fïerhten våhkoen jallh fïerhten mubpien våhkoen. Muvhtene lehkesne lea tjåanghkoeh hieljine, mearan jeatjebh leejri gåajkoe vuelkieh. Lohkh vielie skyllemen bïjre daesnie. Daesnie tjøønghkeme naan guvvieh skyllemegaavnesjimmijste. Mijjieh haestebe skyllijidie soptsesh tjaledh sijjen øørnegijstie. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Soptsesh ¶ Mijjieh sïjhtebe datne edtjh meatan årrodh soptsesh darjodh dan nedtesæjjan Soptsesh, leejri bïjre, skyllemegaavnesjimmieh, åehpies almetji bïjre, gærja-, musihke jih filmesoptsesh jallh dov åssjaldahkh jieleden smaave jïh stoerre onterdimmiej bïjre. ¶ Seedth mijjese teeksth jih guvvieh jih mijjieh sïjhtebe datnem viehkiehtidh teekstine. Datne maahtah veeljedh mennie gïelesne datne sïjhth tjaeledh. ¶ Dah mah soptsesem mijjese seedtieh maehtieh ierielimmiem åadtjodh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Jeesuse jeehti: MANNE LEAM. Jeehti: MANNE LEAM geajnoe, saetniesvoete jïh jielede. Jeehti: MANNE LEAM jieleden laejpie. Båeries teestamentesne tjaalasovveme Jupmele Movsese buelije tåarnestråamposne jijhtieji. Jupmele jeehti altese nomme lea MANNE LEAM. Jeesuse deejri gie satne lïj, jïh man gaavhtan eatnamasse båateme. Deejri satne Jupmelen iehtseles maana. Gosse Jupmele almetjinie sjïdti, dellie Jupmele mijjen luvnie lea jïh daajra guktie almetjen jielede lea. ¶ Lohkh Jåhhan vaentjielisnie maam Jeesuse sov bïjre jeahta: Jåhha 6, 41-42 jïh Jåhha 12, 49 jïh 50. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Jeesuse lååvkesovvi aaj. Laavkoje Jååha, dïhte Jeesusem laavkoeji. Gosse lååvkesovvi, gïele elmeste govli: Daate lea mov iehtseles Baernie. Numhtie Jupmele almetjidie vuesiehti Jeesuse altese Baernie lea, guktie Jeesuse såårneme. Jïjnjh almetjh daam govlin. Jupmelen Voejkene elmeste goh duvvege Jeesusen aatsolen vualani. Juktie Jupmelen maana lïj, Jeesuse deejri satne Jupmelen åelesne lïj. Deejri gosse rohkele, dellie Jupmele satnem gåvla jïh vaestede. ¶ Jeesusen laavkomen bïjre maahtah lohkedh Lukasen vaentjielisnie: 3, 21-22 jïh mubpine vaentjielinie. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Jeesuse saadtegisnie lïj. Desnie oktegh 40 biejjieh årroeji. Jïh bahha bööti Jeesusem gïehtjelidh faamohks jïh ræjhkoes galka sjïdtedh. Jeesuse jis jeatjhlaakan veelji: Lyjjiesvoetem jïh Gieriesvoetem. ¶ Mænngan aaj goh saadtegisnie lïj, gosse biejjieh geerve sjïdtin, gosse idtji gie satnem guarkah jïh gosse almetji biehtemistie jïh gaahtsehkevoeteste vaejviedi. ¶ Jeesusen jïjnjh dåeriesmoerh. Idtji badth gåajperh. Stynkehke lïj guktie iktesth darjoeji dam maam reaktoe lïj. ¶ Jeesuse saadtegisnie gïehtjelovvi. Dan bïjre maahtah lohkedh Lukasen vaentjielisnie: 4, 1-13. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Jeesuse mijjem ööhpehti gijhteles årrodh jïh aavoedidh gosse voelpigujmie ektesne libie, guktie Jeesuse aavoedi altese voelpigujmie. Bijbelisnie tjaalasovveme Jeesusen jïjnjh voelph. Sïjhti dejgujmie ektesne årrodh. ¶ Jeesuse deejri almetje iktesth tjoeperde. Ij daerpies leah, Jeesuse jeehti. Tjoeperdimmieh maehtieh dan stoerre sjïdtedh guktie buerie jielede jamhka. Buerebe lea aavoem vuejnedh jïh aavoem eevtjedh. Gosse måjhtah gaajhkem mij hijven lea jïh dovne gaajhkem mij datnem gijhteles dorje, dellie jielede hijven sjædta. Jeesuse jeehti ij almetje maehtieh gaajkem reaktoe darjodh. Maehtebe mijjen jieledem Jupmielasse vedtedh guktie Jupmele mijjem vaarjele, goh Jupmele ledtide jïh sjædtojde vaarjele. ¶ Lohkh Lukasen vaentjielisnie: 12, 22-31 maam Jeesuse jeehti aavoedimmien bïjre. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Jeesuse Jupmelen luvnie lïj. Guktie Jupmele gieriesvoete lea, Jeesuse aaj. Bijbelisnie tjaalasovveme Jeesuse Jupmielinie soptsesti, gellien aejkien sïjhti oktegh årrodh juhkoe Jupmielinie gaajhki bïjre sïjhti soptsestidh. Gosse Jeesuse Jupmielinie soptsesti, dellie damti guktie Jupmele satnem iehtsieji. Jupmelen iehtseles Baernie lïj. ¶ Lohkh Jåhhan vaentjielisnie: 14, 5-21 guktie Jeesuse Jupmelen gieriesvoeten bïjre soptseste. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Mijjen bïjre ¶ Saemien gærhkoeraerine ¶ Darjoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Daate nedtesijjieh lea jupmeles jaahkoen jïh saemien kultuvren bïjre. Diedtieh dejtie ovmessie aamhtesidie edtjh vielie goeredh: Låavhtgåetie, såekie, tjaetsie, dålle, eatneme jïh gærhkoe. Nedtesijjien njieljie gïelesåarhth: åarjelsaemien, luvlesaemien, noerhtesaemien jïh daaroen. ¶ Saemien nedtejaahkoeööhpehtimmie lea evtiedamme Saemien Gærhkoeraereste Nöörjen gærhkosne. Saemien maanah jïh noerh edtjieh jïjtjemes årrodh jïjtsh jaahkoeööhpehtimmesne. Dïhte ööhpehtimmie edtja viedteldahkesne årrodh saemien dååjrehtimmesne jïh voenges saemien gærhkoejieliemisnie. Saemien voejkenesvoete edtja viehkine årrodh jielemelearose jïh jielemegoerkesasse. ¶ Saemien nedtejaahkoeööhpehtimmie lea evtiedamme dåarjojne destie Stööremes gaajhkeste- jaahkoeööhpehtimmie Nöörjen gærhkosne. Jaahkoeööhpehtimmie lea akte dejstie Nöörjen gærhkoen åejvieråajvarimmiesuerkijste. Daelie evtiesåvva aktem systemateles jaahkoeööhpehtimmiem gaajhkide mah leah kristesovveme 0-18 jaepiej gaskem, mij edtja sjïehteladtedh guktie maanah jih noerh maehtieh altese ektiedimmiem jaahkose evtiedidh jih dan gærhkose gusnie sijjiem utnieh. ¶ Lïerh: ¶ Nöörjen Gærhkoe, Saemien Gærhkoeraerine Postboks 799, Sentrum, N-0106 oslo, Tellefovne 23081200 e-påaste. osku@kirken.no Diedteles redaktööre: Saemien Gærhkoeraerien generaletjaelije. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Dejpeli gosse Jeesuse eatnamisnie veasoeji, dellie almetjidie gieriesvoetem vedtieji. Juktie almetjidie iehtsieji, Jeesuse sïjhti almetjidie viehkiehtidh. Gihtji: Maam sïjhth edtjem dutnjien darjodh? Almetjh starnedehti. Numhtie almetjidie gieriesvoetem vedtieji jïh gieriesvoeten faamoem almetjidie vedtieji. Gellien aejkien gieriesvoeten bïjre soptsesti jïh guktie sinsitniem iehtsedh. ¶ Daelie sïjhtebe Jeesusen baakoej mietie darjodh, sïjhtebe reaktoem darjodh guktie almetjh maehtieh sinsitniem iehtsieh. Dellie Jupmelen gieriesvoetesne libie. Idtjin gåessie gænnah Jeesusen voelph dan gieriesvoetem åajaldehtieh. ¶ Lohkh Jåhhan vaentjielisnie: 13, 34-35 guktie Jeesuse gieriesvoeten bïjre soptsesti. ¶ Jeesuse almetjh starnedehti, dan bïjre maahtah lohkedh Maarkosen vaentjielisnie: 8, 22-26 jïh Lukasen vaentjielisnie: 7, 15-23 jïh aaj Matteusen vaentjielisnie: 9, 35-38. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Jeesuse jïjjem jïh jaememem deejri. Gaajhkesh giejtie Jeesuse iehtsieji, satnem biehtiejin. Jeesuse ussjedi Jupmele aaj satnem biehtieji. Jeesuse vaejvien jïjjine åahpeni. Almetjh satnem laarhkoejin jïh kroessese geavnastin, stoerre vaejvine dïsse jaemedh. Minngemes jeemi dam jaememem mestie bïllebe. Dan jïjjen vaejvie-aajmosne lïj: baanhtsan jïh oktegh lïj, satnem haeniehtin jïh laavsin. Gieriesvoeten gielhtie idtji gåajperh. Juktie deejri Jupmele mijjese jieliemisnie jïh jaemiemisnie håksa, dellie gaarsjeli. ¶ Lohkh amma Bijbelisnie guktie Jeesuse baenhtsesne Jupmielasse rohkeli gosse Getsemanisnie lïj: Maarhkosen vaentjielisnie 14, 32-37. ¶ Maahtah aaj teekstem Jeesusen vaejvien bïjre lohkedh. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Jeesusen lïj tjuedtjielimmien faamoe. Dïhte faamoe stuerebe gaajhkijste. Ij amma jaememe maehtieh dam faamoem jamhkelidh. Jeesuse jaemiedistie tjuedtjieli. Gïjre lïj gosse aereden tjuedtjieli. Buaredh lïj jïh gaertienisnie tjaebpies sjædtoeh, jïh ledtieh sjollin. Jeesuse kroepteste tjuedtjieli jïh aaj vihth altese voelpide gaavnedi. Mahte idjin jaehkieh Jeesuse tjuedtjielamme! Juktie Jeesuse jaemiedistie tjuedtjieli, jaehkebe Jeesuse jaemiedistie jieleden rïjhkese oksem rïhpeste. Dïhte mijjese håhkoem vadta gosse jaememe mijjen gåajkoe båata. ¶ Lohkh amma Bijbelisnie tjuedtjielimmien bïjre Maarhkosen vaentjielisnie: 16, 1-15 jïh aaj mubpine vaentjielinie. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Bijbele soptseste Jeesuse aalkoevistie Jupmelen luvnie lïj. Gosse Jeesuse mijjen gåajkoe goh almetje bööti, dellie jïjtse sijjiem Jupmelen luvnie leehpi. Almetje hov eatnamisnie sjïdti. Jupmelem aehtjine gåhtjoeji, deejri Jupmielinie ektesne lïj jïh Jupmelen maana lïj. Ij gie dan åehpies Jupmielinie goh Jeesuse. Jeehti Jupmele satnem almetji gåajkoe seedteme. ¶ Lohkh Jåhhan vaentjielisnie, voestes kaapitelistie, gusnie Jeesuse nommem “baakoe” jïh “tjoevke” åadtjoeji. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Jupmele maahta datnem gaavnedidh gosse olkene leah, jïh aaj gosse Bijbelisnie lohkeminie. Jupmele maahta datnem gaavnedidh gosse lyjjesjeminie jïh gosse rohkeleminie. Ussjedh naemhtie: joekoen tjaebpies biejjie lea, vuj naemhtie: joekoen tjabpies dajvesne årroeminie. Mejtie voestes eejehtimmien biejjien? Buaredh lea jïh datne desnie lïegkedeminie. Ussjedh: Jupmele sæjhta datne edtjh desnie lïegkedidh. Ij maam gænnah datnem naskohth. Desnie maahtah goltelidh, maam Jupmele jeahta. Dutnjien soptseste. Jupmele lea gieriesvoete jïh tjaebpiesvoete. Jupmele lea gaajhke dam mij hijven lea. Ussjedh: “im daarpesjh mejnie tjoeperdidh” . Datne gieriesvoetesne lïegkedeminie, seamma gieriesvoetesne mij eatnemem sjugniedi. Gosse “gullie-gearketjem” steereminie, Jupmelen gïemhpesvoetem jïh Jupmelen tjaebpiesvoetem jis måjhtah. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Saemien gærhkoeraerine ¶ Saemien gærhkoeraerine ¶ Darjoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Gærhkoetjåanghkoe Saemien gærhkoeraeriem tseegki jaepien 1992. Raerie edtja saemien gærhkoejielemem Dennie nøørjen gærhkosne evtiedidh, vaarjelidh jïh iktedidh. Saemien gærhkoeraerien barkoesuerkie lea gaajhkh aamhtesh mah raerien mielen mietie saemien gærhkoejielemem doehtedieh ¶ Dah golme stoerre saemien almetjetjierth Nøørjesne, noerhtesaemien, julevsaemien jïh åarjelsaemieh, leah meatan raeresne, gusnie gaektsie lïhtsegh. ¶ Saemien gærhkoeraerien lïhtsegh leah: ¶ åvtehke ¶ julevsaemien tjirkije / Åarjel-Hålogalaanten bispedajve, ¶ Jonhild Joma, ¶ åarjelsaemien tjirkije/ Nidarosen bispedajve, ¶ Kirsten Isaksen, noerhtesaemin tjirkije / Noerhte-Hålogalaanten bispedajv ¶ saemien tjirkije Åarjel-Nøørjeste, ¶ Saemiedigkien tjirkije ¶ Bispetjåanghkoen tjirkije ¶ Lïerh: ¶ Nöörjen Gærhkoe, Saemien Gærhkoeraerine Postboks 799, Sentrum, N-0106 oslo, Tellefovne 23081200 e-påaste. osku@kirken.no Diedteles redaktööre: Saemien Gærhkoeraerien generaletjaelije. ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ Apg. 2:1-4 ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Dah luhkie båvrah ¶ Laavkome ¶ Skælloe ¶ Dïjre Maarjese ¶ Misjovne-stilleme ¶ Tjoevkese ¶ Biejjie laavlome ¶ Gieriesvoete ¶ Kristegassjh ¶ Jaahkoe-byjhkesjimmie ¶ Bijbele ¶ Låavth-gåetie ¶ Aejlies ¶ Rohkelasse ¶ Aehtjie mijjen ¶ Gyrhkesjidh ¶ Musigke ¶ Histovrije ¶ Slïekte ¶ Jeesusen maadtoeh ¶ Akte vadtese ¶ Aajjan soptsese ¶ Åarjei: Jaahkoe ¶ Kristusen gievlie ¶ √ Åarjei: Jaahkoe ¶ Daate nedtesijjieh lea jupmeles jaahkoen jïh saemien kultuvren bïjre. Diedtieh dejtie ovmessie aamhtesidie edtjh vielie goeredh: Låavhtgåetie, såekie, tjaetsie, dålle, eatneme, biejjie jïh gærhkoe. Nedtesijjien njieljie gïelesåarhth: åarjelsaemien, luvlesaemien, noerhtesaemien jïh daaroen. ¶ Saemien nedtejaahkoeööhpehtimmie lea evtiedamme Saemien Gærhkoeraereste Nöörjen gærhkosne. Saemien maanah jïh noerh edtjieh jïjtjemes årrodh jïjtsh jaahkoeööhpehtimmesne. Dïhte ööhpehtimmie edtja viedteldahkesne årrodh saemien dååjrehtimmesne jïh voenges saemien gærhkoejieliemisnie. Saemien voejkenesvoete edtja viehkine årrodh jielemelearose jïh jielemegoerkesasse. ¶ Saemien nedtejaahkoeööhpehtimmie lea evtiedamme dåarjojne destie Stööremes gaajhkeste -jaahkoeööhpehtimmie Nöörjen gærhkosne. Jaahkoeööhpehtimmie lea akte dejstie Nöörjen gærhkoen åejvieråajvarimmiesuerkijste. Daelie evtiesåvva aktem systemateles jaahkoeööhpehtimmiem gaajhkide mah leah kristesovveme 0-18 jaepiej gaskem, mij edtja sjïehteladtedh guktie maanah jih noerh maehtieh altese ektiedimmiem jaahkose evtiedidh jih dan gærhkose gusnie sijjiem utnieh. ¶ Vijrebe maahtah lohkedh gieh dåarjedamme. Lohkh vielie! ¶ Åssjaldahke jïh prosjekten åvtehke : Anbjørg Holm Varsi ¶ Evtiedimmie : ABC-Company E-skuvla.no teknihken evtiedimmiem jïh grafihken haemiem dorjeme. Bendik Kråvik Schøien tyde.no åvtebieliem dorjeme. ¶ Musihke : Saemien gærhkoeraerie daam dïenesjem faalehte. TONO lea luhpiem vadteme musihkem provhkedh. Luhpehts lïenghkem darjodh, vijrebe seedtedh jallh kopijem vaeltedh. ¶ Spiele : Nöörjen Aejlegeskuvlesiebrie spielide evtiedamme. Kommunion as dejtie dorjeme. ¶ Copyright: Nöörjen Gærhkoe, Saemien Gærhkoeraerine Postboks 799, Sentrum, N-0106 oslo, Tellefovne: 23081200 e-påaste. osku@kirken.no Diedteles redaktööre: Saemien Gærhkoeraerien generaletjaelije, Tore Johnsen Saemien gærhkoeraerie lea jïjnjem barkeme edtja dejtie reaktoe copyright-aajhteridie fïerhne saalmese, gåvvan jïh filmese jaksedh. Jis ibie buektiehtamme gaajhkh jaksedh, mijjieh birrebe dïhte copyright-aajhtere mijjem gaskesadta. ¶ Åvtebealan ¶ Tipse ¶ Nuhtjijenomme: ¶ Paassebaakoe: ¶ Tsagkesh Edtjh guhkiebasse båetedh ih daarpesjh tsagkesidh. Daate funksjovne lea sjïere dåehkide. ¶ Gïeleveeljeme Diedtieh gïeleveeljeme jallh domenenomme: osko.no - daaroen osku.no - noerhtesaemien jahkko.no - luvlesaemien jaahkoe.no - åarjelsaemien ¶ Guktie darjodh? Gosse låavhtgåetien, tjaetsiem, såekiem, eatnemem, gærhkoem jallh biejjiem deadtah, dellie aamhtesidie båatah. Edtjh åvtebealan vihth båetedh, dle dam bååstedebåaloem deadtah, garrabielien bijjiebielesne. Sæjroenummere jïh man gellie sæjroeh fïerhne aamhtesisnie vååjnoes sæjroen bijjiebielesne. Edtjh dohkh diekie sæjrojne båetedh, dle deadtah dejtie njoelide låhkoej uvte jallh duekesne. Dej guvviejgujmie garrabielesne vaadtsah vuelieaamhtesi jïh spieli gåajkoe. Saalme Nedtesijjien saalmh mejtie datne maahtah laavlodh jih bæjjese vaeltedh, jïh jïjtjemdh goltelidh. Ij gåaredh laavlomidie våålese leessedh. Edtjh jïjtjedh gïelem bæjjese vaeltedh, diedtieh “laavloeh” båaloem. Edtjh jïjtjedh goltelidh diedtieh ”Goltelh jïjtjedh” båaloem. ¶ Barketje Nedtesijjien jïjnjh ovmessie barketjh. Naan barketjh lea jïjtsestaeriedihks, jeatjah barketjinie åadjtoeh tjaeledh maam sïjhth, jïh barketjidie maahtah olkese tjaeledh jallh nedtelohkehtæjjan gåajkoe seedtedh. Nedtelohketæjja dejtie seedteme barketjidie tjaalasåvva, jïh dijjieh mah gaajhkh barketjidie vaestede aktem baalhkam påastine åadtjoeh. ¶ Soptsestimmie Nedtesijjien jïjnjh soptsestimmiebarketjh. Datne maahtah soptsestidh giejnie sïjhth, dovne geervigujmie jih maanajgujmie. Datne lïerh gosse soptsesth. ¶ Popup-steegkeme Jis datne Win XP service pack 2 åtnah, dle daarpesjh popup-steegkemem jamhkelidh jis edtjh buektiehtidh illedahkh j.n.v. vöörhkedh. Aelkehth Internet Explorer jïh vaedtsieh diekie: Verktøy - Popup-blokkering - Innstillinger for Popupblokkering. ¶ Fiejliebievnesh ActiveX-kontrollen bïjre Jis datne Win XP (service pack 2) åtnah, dellie kanne fiejliebïevnesem åadtjoeh datne tjoerh ActiveC-kontrollem lissiehtidh. Dam lissehth gosse ActiveX-kontrollen diedtieh. ¶ Miijjen bijre ¶ Åvtebealan ¶ Nuhtjijenomme: ¶ Paassebaakoe: ¶ Skylleme-maanah Snåasesne tjåanghkeninDaan tjaktjen skylleme-maanah voestes aejkien Snåasesne gaavnesjin. Golme noere viehkiehtæjjah aaj desnie. Gosse hïelje varki vaasa, dellie badth fuehpie gaajhkem darjodh! ¶ Njieljie skylleme-maanah, golme viehkiehtæjjah jïh golme barkijh Saemien åålmegisnie Snåasesne gaavnesjin. Dellie voestes aejkien gaavnesjin. Mïetsken, dellie edtjieh Plassjesne skylledh. Jupmel-Aehtjien gieriesvoetine Dah skylleme-maannah væjkele jïh aavoedin gosse ektesne barkin. Stoere aamhtesi bïjre soptsestin, guktie Jupmel-Aehtjie fïereguhtem gieriesvoetine sjugniedamme. Fïereguhtem daajra jïh eahtsa. Guktie dellie ussjedidh jïh dåemiedidh gosse ektesne? Maam darjodh gosse geerve biejjieh båetieh? Idtjin buektehth gaajhkide vaestiedasside gaavnedh. Bøla-bovtsem vuartasjin Gosse numhtie barkeminie, dellie hijven ånnetje eejehtalledh. Laavadahken dellie Bølan gåajkoe vöölkin naa båeries bovtsem vuartasjidh. Desnie gie-akt bovtsem spaenjien nille tjaalehtjamme. Gellie guvvieh desnie, Snåasejaevrien jilliebealesne, gaavnin: ledtiem, tjoejkehtæjjam jïh duvriem. Lustestalledh Fïerhten iehkeden dellie lustestallin. Voestes iehkeden åadtjoejin pryövedh goengerinie gaahtjedh, dovne aaksjoem daarhvese hajkedidh. Mubpien iehkeden dellie laavloejin. Govlimh man væjkele dah skylleme-maanah dam "Singstar"em spealadidh! Dah noerh gïeh viehkine, laavanjassh skylleme-maanide dorjeme. Föörhkedin gosse laavanjasside vööjnin, dah edtjin ryöknedh jïh algebrajine barkedh! Destie hov åejjieh sæjloejin. Dellie jis musigkem goltelin gosse guelpesne lïegkestin. Dellie gujht nahkeren sjïdtin. Veedtsin åarajidh. Teekste jïh guvvieh: Meerke Krihke Leine Bientie ¶ Maria Gunilla Påve Wilks murredeminie. ¶ Katja Elise Nilsdatter Utsi eadtjohke laavloeminie. ¶ Sigvart Brendberg jïh Maidi Kristin Kappfjell Åhren ruevtieraajrojne vuelkiejægan. ¶ Skylleme-maanah Snåasesne tjåanghkeninDaan tjaktjen skylleme-maanah voestes aejkien Snåasesne gaavnesjin. Golme noere viehkiehtæjjah aaj desnie. Gosse hïelje varki vaasa, dellie badth fuehpie gaajhkem darjodh! ¶ Anita Dunfjeld Aagård lea åemie Pöövle Vesterfjellen (1921-2000) heamturem ohtsedamme jïh dellie gærja "Dah golme åerpenh" sjïdti gosse Katarina Blind guvvieh darjoeji. ¶ Anita Dunfjeld Aagård lea åemie Pöövle Vesterfjellen (1921-2000) heamturem ohtsedamme jïh dellie gærja "Dah golme åerpenh" sjïdti gosse Katarina Blind guvvieh darjoeji. ¶ Guvviedæjja Katarina Blind jïh Anita Dunfjeld Aagård, gåabpegh Snåasen luvhtie, ligan ektesne barkeme. ¶ Pöövle Vesterfjell eadtjohke jïh væjkeles soptsestæjja lij. Gellie gïeh Nåamesjen dajvesne, mujhtieh guktie Pöövle vaajesti. Saemien gïele daan ietniegïele. ¶ Daate gærja badth hijven gaajhkesidie gïeh sijhtieh saemien njaalmeldh-gïelem evtiedidh. Gærjesne naa jïjnjh jiehtegh jïh aerpie-vuekieh: guktie saemiestidh jïh guktie gïele jåhta. ¶ Daate heamture hijven orre boelvide, edtjieh mujhtedh tjaebpieslaakan ålkene dåemiedidh. Mijjen dïedte eatnemem vaarjelidh. Gærjesne maehtebe lohkedh guktie eatneme lij aerebe dah jaevrieh deepmesovveme. ¶ Maahtah gærjam Saemien Sijtesne jallh Gaaltijisnie åestedh, dovne dej bovrine jallh gaskeviermesne dongkedh. ¶ Teekste jïh guvvie: Meerke Krihke Liene Bientie ¶ Dah golme åaerpenh Teekste: Anita Dunfjeld Aagård Guvvieh: Katarina Blind ISBN: 978-82-992976-7-7 ¶ Skylleme-maanah Snåasesne tjåanghkeninDaan tjaktjen skylleme-maanah voestes aejkien Snåasesne gaavnesjin. Golme noere viehkiehtæjjah aaj desnie. Gosse hïelje varki vaasa, dellie badth fuehpie gaajhkem darjodh! ¶ Anita Dunfjeld Aagård lea åemie Pöövle Vesterfjellen (1921-2000) heamturem ohtsedamme jïh dellie gærja "Dah golme åerpenh" sjïdti gosse Katarina Blind guvvieh darjoeji. ¶ Daan jaepien aaj Saemien åålmegeraerie, SÅR datnem/dijjieh tjåanghkose Tråantesne böörie. ¶ Mijjieh edtjijibie Comfort Hotel Parkesne årrodh mij lea kroessesne Bispegeajnose jïh Prinsegeajnoe. Daesnie mijjen leah 80 sijjieh jïh mijjieh libie aaj åådtjeme konferanse goevtesem leejjedh gusnie edtjijibie mijjen darjomh utnedh. ¶ Daan jaepien aamhtese lea maadthlaaken heevehtimmie jïh bïegkefaamoebigkeme Gaelpesne maam libie tsyögkestalleme. ¶ Gyrhkesjimmie sjædta Ilen gærhkosne laavvardahken rahkan 29:n biejjie ts 17.00. Gyrhkesjimmesne åadtjoejibie aaj fïerhten jaapetje skyllijidie åahpenadtedh. ¶ Skylleme-maanah Snåasesne tjåanghkeninDaan tjaktjen skylleme-maanah voestes aejkien Snåasesne gaavnesjin. Golme noere viehkiehtæjjah aaj desnie. Gosse hïelje varki vaasa, dellie badth fuehpie gaajhkem darjodh! ¶ Anita Dunfjeld Aagård lea åemie Pöövle Vesterfjellen (1921-2000) heamturem ohtsedamme jïh dellie gærja "Dah golme åerpenh" sjïdti gosse Katarina Blind guvvieh darjoeji. ¶ Dïhte nasjovnale jaahkoeøøhpehtimmiesoejkesje, Gud gir – Vi deler, lea gaajhkide kristeme maanide jïh noeride Dennie nøørjen gærhkosne, aaj saemien. Gud gir – Vi deler gellie aejkieh vuesehte dan deadtan juktie dejtie saemien perspektijvide jaahkoeøøhpehtimmesne gorredidh. Soejkesje saemien jaahkoeøøhpehtæmman viehkehte sisvegem lihkebe moenedh, dahte lea dovne akte dïrrege jïh akte lissie ulmietjaatsege. ¶ SOEJKESJE SAEMIEN JAAHKOEØØHPEHTÆMMAN ¶ NORGGA GIRKU VUONA GIRKKO NÖÖRJEN GÆRHKOE DEN NORSKE KIRKE ¶ LJØM ¶ SOEJKESJE SAEMIEN JAAHKOEØØHPEHTÆMMAN ¶ Lissiesoejkesje dan soejkesjasse Gud gir – Vi deler , Soejkesje jaahkoeøøhpehtæmman Dennie nøørjen gærhkosne ¶ Saemien jaahkoeøøhpehtimmien åssjele lea aktem øørnedamme jïh iktemearan jaahkoeøøhpehtimmiem vedtedh mij gååske jïh nænnoste dam kristeles jaahkoem, daajroem vadta Dan golmenektievoeten Jupmelen bïjre, viehkehte saemien maanide jïh noeride jieledem toelhkestidh jïh haalvedh naemhtie dej saemien roehtsh jïh idtentitete gorresuvvieh¸ jïh dejtie haestede eadtjohke årrodh jïh meatan årrodh gærhkosne jïh siebriedahkesne. Daate sjeahta gaajhkide kristeme aalterisnie 0-18 jaepieh, saaht guktie svihtjemevoete lea. ¶ Tegnet av 1-3 klasse ved Åarjel-saemiej skuvle ¶ Åvtebaakoe ¶ Sïejhme bieliesi ¶ 1.1 Dïhte gellielaaketje Saemien eatneme/ Saepmije ¶ 26 1.2 Mij kristelesvoetem buerkeste aktene saemien ektiedimmesne ¶ Sisvegebielie ¶ 2.1 Elliesvoete jïh toelhkestimmie dejstie bijjemes ulmijste ¶ 29 2.2 Lïerehtimmiefokuse jïh sjïere lïerehtimmieulmieh ¶ Prinsihpielle bielie 33 ¶ 3.1 Tsåeptsie nøørjen laakesne jïh gyrhkeles soejkesjinie ¶ 33 3.2 Dïejvesh jïh åtnoe baakojste – akte faarhmeles jaahkoeøøhpehtimmie ¶ 34 3.3 Lïerehtimmie – maanesne sjugnietåvva jïh sosijale ektievoeten mieresne ¶ Soejkesje åtnosne ¶ 4.1 Maahtoelutnjeme ¶ 36 4.2 Dååjrehtimmieh juekedh jïh maahtoem geerjehtidh ¶ 36 4.3 Laavenjostoe hïejmigujmie ¶ 37 4.4 Jïjtjevyljehke barkijh gærhkosne ¶ Voenges soejkesjebarkoe ¶ 5.1 Kontekstuelle ussjedimmie ¶ 38 5.2 Evtiedimmie voenges jaahkoeøøhpehtimmiesoejkesjistie ¶ 38 5.3 Voenges daajroem jïh maahtoem nåhtadidh ¶ 39 5.4 Goerehtalleme ¶ Sisvege ¶ Åvtebaakoe ¶ Jaahkoeøøhpehtimmiereformen mieresne dle saemien jaahkoeøøhpehtimmie stuerebe sijjiem jïh evtiedimmienuepieh åådtjeme Dennie nøørjen gærhkosne. Reforme aktem sjïere nuepiem vadteme aktem jaahkoeøøhpehtimmiem skreejredh mij ussjedadta jïh gorrede dam saemien kristeles aerpiem. Jaahkoeøøhpehtimmiereformen pryøveboelhkesne (2004-2008), dle jienebh åålmegh saemien dajvine dåarjoem jaahkoeøøhpehtimmieprosjektide åadtjoejin, mah leavloem bïejin disse mij lij saemien. Daate nuepieh vadteme dam kristeles jaahkoeøøhpehtimmiem vijriesåbpoe evtiedidh aktene saemien ektiedimmesne. Saemien gærhkoeraerie aaj daejnie barkojne viehkiehtamme. Giehtjedimmie dejstie saemien jaahkoeøøhpehtimmieprosjektijste tjïerteste gïele, identitete jïh kultuvre leah vihkeles vuajnoeh aktene ellies saemien jaahkoeøøhpehtimmesne, jïh dah prosjekth leah orre åssjaldahkh barkoevuekiej jïh sisvegen bïjre buakteme saemien jaahkoeøøhpehtimmesne. Soejkesje saemien jaahkoeøøhpehtæmma n dam krøøhkeste. Dïhte nasjovnale jaahkoeøøhpehtimmiesoejkesje, Gud gir – Vi deler , lea gaajhkide kristeme maanide jïh noeride Dennie nøørjen gærhkosne, aaj saemien. Gud gir – Vi deler gellie aejkieh vuesehte dan deadtan juktie dejtie saemien perspektijvide jaahkoeøøhpehtimmesne gorredidh. Soejkesje saemien jaahkoeøøhpehtæmman viehkehte sisvegem lihkebe moenedh. Naemhtie jaahkoeøøhpehtimmiereforme maahta viehkiehtidh daajroem lissiehtidh laanten aalkoealmetji bïjre, gaajhkide kristeme maanide jïh noeride Dennie nøørjen gærhkosne. Soejkesje saemien jaahkoeøøhpehtæmman lea jeatjah baakoejgujmie akte lissiesoejkesje dan soejkesjasse Gud gir – Vi deler , jïh edtja soejkesjidie ektesne vuejnedh. Edtja lissiesoejkesjem nåhtadidh dejnie åålmeginie gusnie saemien maanah jïh noerh, juktie tjïrkedh dïhte saemien perspektijve gorresåvva mierietsiehkiej jïh sisvegen tjïrrh mejtie daate soejkesje vuesehte. Saemien gærhkoejielede jïh gærhkoehistovrije lea joekehts dejnie ovmessie bieline laantesne. Gosse dam voenges jaahkoeøøhpehtimmiesoejkesjem evtede, dle åålmege tjuara saemien tsiehkieh dajvesne krøøhkedh, jïh sijjiem vedtedh voenges aerpievuekide jïh jeerehtsidie. Ulmie tjuara akte jaahkoeøøhpehtimmie årrodh gusnie dïhte saemien gïele gåvloes, jïh akte iemie bielie sjædta Dehtie nøørjen gærhkoste. Saemien jaahkoeøøhpehtimmie tjuara identitetem nænnoestidh, maanah jïh noerh tjuerieh åadtjodh dååjredh dej saemien maadtoe aarvoem åtna. Voerkesvoete jïh jearsoesvoete jïjtse bïjre maahta vihkeles årrodh jaehkemen gaavhtan, jïh sïjhtieh daamtaj aelhkebe darjodh kristegassjine jieledh sov sjïere maadtojne, akten stuerebe ektievoeten sisnjielisnie. Mijjieh libie sïemes Paulusen stillemen bïjre, gusnie tjåådtje Kristusen jaahkosne libie seammavyørtegs¸ ovjearohks etnisitete, tjoele jallh nasjovnalitete. ¶ Daesnie ij leah jøøde jallh greekere, daesnie ij lea slaave jallh frijje, daesnie ij leah ålma jallh nyjsene. Dijjieh lidie gaajhkesh akte Kristuse Jesusinie (Gal 2,28) ¶ tjåenghkies histovrijese, kultuvrese, gïelese jïh aerpievuekien jielemevuakan. Destie aaj kultuvrelle joekehtsh sjïdtieh dej ovmessie saemien dajvi gaskem. Maahta etnisitetem vuejnedh «våajnoes» væhtaj tjïrrh, vuesiehtimmien gaavhtan vaarjojne, tjeahpoe, saevege, nomme, aerpievuekien musihke jïh gïele. Dah væhtah sïjhtieh læjhkan eah iktegisth etnisitetem vuesiehtidh, juktie jeenjesh eah daejtie nåhtedh aarkebiejjien ovmessie fåantoej gaavhtan. Daan biejjien jïjnjh saemieh staarine jïh søøkes sijjine orrijamme, aerpievuekien saemien årromedajvi ålkoli, joekoen Oslo. Dïhte tsiehkie gaskem man gellie saemieh Saemien dajvesne jïh ålkoelisnie sæjhta jeereldihkie årrodh, juktie vuesiehtimmien gaavhtan jïjnjh almetjh stuerebe staaride staarijste juhtieh øøhpehtimmien jallh barkoen gaavhtan. Saemieh kristelesvoetine gaskesadteme guhkede gietjeste. Saemien religiøsitete lea dovne tsevtsemem åådtjeme dehtie katolihken gærhkoste reformasjovnen åvtelen, jïh dehtie ortodokse gærhkoste Russlaantesne. Aalkoelisnie staatepietismen tijjen 1700-låhkoen, dle misjovnem lissiehti dej saemien årroji luvnie, jïh tjaabri saemide hiejhtedh dam aarebi saemien religiøse jaahkoem. Biehkieh saemien jaahkosne jïh kultuvresne vuajnalgin goh sådteres, jïh goh jeatjah jupmelem jaehkedh. ’Saemien religijovne’ lea akte dïejvese mij sïejhmemes buerkeste dam religijøse aerpievuekiem maam utnin aarebi kristelesvoete raarehke religijovnine sjïdti Saemien eatnamisnie/ Saepmijesne. Kristelesvoete lea akte bielie dehtie saemien religijovnehistovrijeste, dannasinie dle sïejhme dam dïejvesem ’åvtekristeles saemien religijovne’ utnedh, gosse ussjede dam saemien religijovnem, åvtelen dejtie kristeles åssjaldahkide veelti. Saemien religijovne lij akte eatnemereligijovne mij våaromem utni aktene animistihke jieledetoelhkestimmesne, gusnie dovne dïhte almetjeligke jïh ij-almetjeligke lin lïhke gårredamme sinsætnan, ihke abpe jielede vuajnalgi goh dïhte sealoem utni. Akte dagkeres religijøse vuajnoe lea aaj jïjnjh jeatjah aalkoealmetji luvnie. Saemien religijovne aktem sjamanistihke kultushaamoem utni, gusnie nåajte lij goh religijøse åvtehke. Nåajten darjoe lij jealajehteminie ektiedamme, jïh lij gellielaakan akte daajroehegemonisk åejvieladtje mij meehti almetjidie viehkiehtidh aarkebiejjien. Nåajte vuajnalgi goh akte svaalhtese jupmelefaamoej jïh almtjen gaskem. Dan tijjen goh læstadijanisme læssani gaskoeh 1800-låhkoen raejeste, dellie dah saemieh jïjtje kristelesvoetem utnin. Dah læstadijanen åålmegh lin akte voejkenen gaavnedimmiesijjie jïjnjh noerhte- jïh julevsaemide, gusnie gaskem jeatjah saemien gïelem jïh saalme-aerpievuekiem gorredin. Daan biejjien dle jienebh læstadijanen otnjegh Nøørjesne, jïh dah leah annje akte vihkeles faamoe jïh identitetevæhta jïjnjh noerhte- jïh julevsaemien dajvine. Dïhte læstadijanen gåaskoe idtji sijjiem åadtjoeh åarjelsaemien dajvesne, goh noerhte- jïh julevsaemien dajvesne. Åarjelsaemien dajvesne dle sijjeste muvhth baptisth, pænstavoelph jïh adventisth sjïdtin. Jeanatjommes dejstie åarjelsaemijste lea Dennie nøørjen gærhkosne orreme. Finnemisjovne, mænngan Saemiemisjovne, tjåanghkoeh øørnedi, guessine mïnni, jïh skuvlem utni goske staate diedtem skuvlen åvteste veelti. Dïhte nøørjen gærhkoe ij leah fearan1900-låhkoen aktem sjïere fokusem åtneme dejtie åarjelsaemide, dellie hearra åarjelsaemide tseegkesovvi. Nidarosen bispedajveraerie aaj aktem moenehtsem åarjelsaemien gærhkoejieliemasse nammoehti. Mænngan aaj akte diakonebarkoe tseegkesovvi. Dej minngemes luhkiejaepiej dle jïjnje heannadamme juktie åarjelsaemien gærhkoejielemem jïh identitetem bæjjese bigkedh. Dah saemieh eah leah kultuvrelle isolasjovnesne vyøseme, bene abpe tijjen almetjigujmie gaskesadteme, ovmessie kultuvremaadtojne. Desnie gusnie kultuvrh gaavnesjieh, desnie aaj jarkelimmieh sjïdtieh. Saemien maanah jïh noerh leah daelie meatan aktene ahkedh vielie abpeveartenen maana-jïh noerekultuvresne. Dah aktine juelkine tjåadtjoeh aktene aerpievuekien kultuvresne, jïh aktine juelkine aktene daajbaaletje veartenisnie. Dïhte saemien siebriedahke aaj jïjnjem gaskesadta jeatjah aalkoealmetjesiebriedahkigujmie jeatjah laantine jïh veartenebieline. Jaahkoeøøhpehtimmie edtji saemien maanide jïh noeride viehkiehtidh toelhkestidh jïh haalvedh sijjen jieledh gosse dam dåastoeminie. Daate lea akten jaahkoen bïjre mij haestemidie vaalta mijjen tijjeste ietjmieslaakan, jïh mij tsåeptsiem jïjtse kultuvresne jïh aerpievuekesne vuajna goh akte vierhtie. ¶ 1.2 Mij kristelesvoetem buerkeste aktene saemien ektiedimmesne ¶ Jïjnje daajroe religijovnehistovrijen, gærhkoehistovrijen jïh gærhkoejielemen bïjre gååvnese Saemien eatnamisnie / Saepmijesne, bene jïjnje daehtie daajroste eah leah tjøønghkeme jallh våålese tjaaleme. Saemien voejkenevoete jïh ussjedimmievoete lea daamtaj aktene sjeavohts, ¶ 1.0 Sïejhme bielie ¶ 1.1 Dïhte gellielaaketje Saemien eatneme / Saepmije ¶ Saemien eatneme / Saepmije lea dïhte dïejvese dejtie dajvide gusnie saemieh årroeminie, jïh dehtie baakoste saemie båata, mij lea saemiej jïjtse baakoe jïjtsistie. Saemieh staatusem utnieh goh aalkoealmetjh, jïh dah aerpievuekien jielededajvh leah dejnie noerhtege dajvine Nøørjesne, Sveerjesne, ¶ Såevmesne jïh Kolanjaarkesne Russlaantesne. Saemien lea dennie såevmien-ugrihken gïeletjïertesne, jïh dah saemien gïeleraasth leah rïjhkeraasti dåaresth dejnie neebneme laantine. Noerhtesaemien, julevsaemien jïh åarjelsaemien leah dah åejviegïeletjïerth Nøørjesne. (vuartesjh kaarhtem vuelielisnie) ¶ 1. Åarjelsaemien 2. Umesaemien 3. Pijtesaemien 4. Julevsaemien 5. Noerhtesaemien 6. Enaresaemien 7. Skoltesaemien 8. Akkalasaemien 9. Kildinsaemien 10. Tersaemien ¶ Saemieh jïjtjemse vååjnoeh goh akte almetje gïelen jïh nasjovnale raasti dåaresth. Saemieh årroeh jïh veasoeh abpe laantesne, jïh leah akte bielie aktede gellielaaketje saemien kultuvreste jïh aerpievuekeste. Man jïjnjem saemien dah saemieh maehtieh lea joekehts. Jalhts gïelen maahtoe lea joekehts, dle badth læjhkan ellies saemie. Dïhte tjåenghkies saemien identitete lea gårredamme ¶ 2.0 Sisvegebielie ¶ 2.1 Elliesvoete jïh toelhkestimmieh dejstie bijjemes ulmijste ¶ Saemien jaahkoeøøhpehtimmien åssjele lea aktem øørnedamme jïh iktemearan jaahkoeøøhpehtimmiem vedtedh mij gååske jïh nænnoste dam kristeles jaahkoem, daajroem vadta Dan golmeektievoeten Jupmelen bïjre, viehkehte saemien maanide jïh noeride jieledem toelhkestidh jïh haalvedh naemhtie dej saemien roehtsh jïh idtentitete gorresuvvieh¸ jïh dejtie haestede eadtjohke årrodh jïh meatan årrodh gærhkosne jïh siebriedahkesne. Daate sjeahta gaajhkide kristeme aalterisnie 0-18 jaepieh, saaht guktie svihtjemevoete lea. Soejkesje tsiehkestahta Dam nøørjen gærhkoen learoevåaromem goh evangeliske lutheren gærhkoe. Akte ulmie lea soejkesjen sisvege edtja viehkiehtidh vaarjelidh, nænnoestidh jïh kristelesvoetem skreejedh goh jaahkoevåarome saemide. Soejkesje saemien jaahkoeøøhpehtæmman våaroemasse beaja Gud gir – Vi deler goh dïhte bijjemes soejkesje jaahkoeøøhpehtæmman Dennie nøørjen gærhkosne. Dïhte saemien soejkesje otnjegem vuesehte dan voenges soejkesjæmman, sjïehtedamme dejtie voenges tsiehkide, jïh sijjiem vadta ulmieh bïejedh dej bïhkedassi mietie soejkesjisnie Gud gir – Vi deler . Tsiehkestahta ihke tjuara fïereguhten maana-jïh noeredåahkan sjïehtedidh, jïh sjïehteladtedh guktie dan aktegs maanan jallh aktegs noeren tsiehkieh leah. ¶ 2.2 Lïerehtimmiefokuse jïh sjïere lïerehtimmieulmieh ¶ Dïhte nasjovnale soejkesje Gud gir – Vi deler, golme vuajnoeh åtna mah tjåanghkan sisveginie sjïdtieh aktene ellies jaahkoeøøhpehtimmesne. Daah vuajnoeh leah: 1. Jieledetoelhkestimmie jïh jieledehaalveme. 2. Gærhkoen jaahkoe jïh aerpievuekie jïh 3. Kristeles jaahkoevoete (m. Gud gir – Vi deler , kapihtele 3). Juktie dam saemien perspektijvem tjïrkedh jaahkoeøøhpehtimmesne, dle Soejkesje saemien jaahkoeøøhpehtæmman sjïere lïerehtimmiefokush åehpiedahta fïereguhten dejstie golme åejvieaamhtesijstie. Naemhtie åålmegh, gusnie saemien maanah jïh noerh, viehkiem åadtjoeh vuejnedh mah leah vihkeles aamhtesh aktene saemien jaahkoeøøhpehtimmesne, voengesisnie. Soejkesje saemien jaahkoeøøhpehtæmman lea dovne akte dïrrege jïh akte lissie ulmietjaatsege. Vuesiehtimmesne vuelielisnie lea lïerehtimmiefokush saemien bïjre tjaaleme, ektiedamme fïerhten obligatovreles åejvieaamhtesasse dejtie golme vuajnojde soejeksjisnie Gud gir – Vi deler. Dah mierieh mah leah lissine bïejeme fïerhten obligatovreles åejvieaamhtesasse, eah leah sijjeste dejtie ulmide mah tjåadtjoeh soejkesjisnie Gud gir – Vi deler , bene lissine båetieh. Daate mannasinie jïjnjh vihkeles aamhtesh jaahkoeøøhpehtimmesne eah leah vuesiehtamme vuesiehtimmesne vuelielisnie. Tjïerteste dïhte goere vuelielisnie ij aktem ållesth læstoem vedtieh sjyøhtehke lïerehtimmieulmiejgujmie akten saemien jaahkoeøøhpehtæmman. Dah åålmegh byøroeh dannasinie, gosse voenges soejkesjh darjoeh, vuejnedh mejtie gåarede sijjiesjïere biehkieh meatan vaeltedh, dovne gosse krøøhkeste gaajhkide åejvieaamhtesidie, aaj dah mah leah gåaroes (Soelkedimmie, Faastoe jïh hiejhteme jïh Barkijevoete). jallh ij-tjaaleme kultuvremaahtosne. Voejkenevoete mij lea eatnamasse gårredamme lea dannasinie almetjh leah lïhke eatnamasse. Daate akte kultuvrelle aerpie mij lea ånnetji måakoedamme histovrijen tjïrrh, bene læjhkan ij leah åajaldamme. Aalkoealmetji voejkenevoete lea eatnemen aejliesvoetem tjïertestamme, jïh almetji ektiedimmie disse. ¶ Datne edtjh aahtjemdh tjædtjemdh earoehtidh, dle åadtjoeh guhkiem jieledh dennie laantesne maam Hearra dov Jupemele dutnjien vadta (2. Mos, 20,12) ¶ Jïjnjh sjïere vuekieh jïh vuajnoeh leah evtiesovveme daan tijjen gærhkoe Saemien eatnamisnie/ Saepmijesne orreme, jïh saemien kristelesvoetegoerkesem haamoedamme guktie mijjieh dam daan biejjien damtebe. Saemien kristelesvoetegoerkese lea vuajnoes gaskem jeatjah dejnie jaahkoevoetine mah gårrelgieh åålmegidie jïh gyrhkesjimmieektievoetese, gusnie saemieh tjåanghkanamme. Guktie jaahkoem vuesehte maahta årrodh liturgije, musihke jïh saalmh, gelliesåarhts kultuvre jïh tjeahpoeh, saemien gïele, aamhtese, gaavnesjimmiesijjie jïh ektievoetehaamoe. Gærhkoen bissiebiejjieh leah vihkeles dejtie saemide. Dej ovmessie dajvh, gærhkoe, gåetieh jïh læstadijanen åålmegh joekehts aerpievuekieh utnieh bissiebiejjide. Dåape, skylleme, provre jïh krobpesjimmie aaj vihkeles heannadimmieh, gusnie abpe stoerrefuelhkie jïh sliekte leah meatan. Saemien kristelesvoetegoerkese lea aaj våajnoes lïerehtimmien tjïrrh hïejmine, gosse soptsestalla jïh gosse boelvh gaavenesjieh. ¶ Gusnie gøøkte jallh golme leah mov nommesne tjåanghkanamme, desnie manne dej gaskoeh (Matt 18,20). ¶ Dah stoerre gyhtjelassh ¶ Vihkeles bielieh aalmetjejieledisnie ¶ Aehtjie mijjen jïh rohkelasse ¶ «Jeesusen nommesne» jïh kroessevæhtam nåhtede jieleden ovmessie tsiehkine. ¶ Bijbele ¶ Gærhkoejaepien bissiebiejjieh jïh mierhkebiejjieh ¶ Maarjan biejjie. ¶ Gærhkoe ¶ Diakonije ¶ Misjovne jïh økumenihke ¶ Etihke ¶ Åssjele lea sinsitniem krøøhkedh, jïh goerkese maanaj jïh noeri gaskemsh, joekehts maadtojne. ¶ Soelkedimmie ¶ Faastoe jïh hiejhteme ¶ Barkijevoete ¶ Jielede jïh jaahkoehistovrije ¶ Persovneles sjïdtedimmie ¶ Daate sæjhta akte hijven lïerehtimmie årrodh jis faadterinie sjædta mænngan jieledisnie. ¶ 1. jaahkoeartihkele ¶ 2. jaahkoeartihkele ¶ Aejlies Voejkenen råållen bïjre Jupmelen gærhkose goh jienebegïelen jïh jienebeetnihken dehtie Apg 2,1-13. ¶ Rohkelasse ¶ Gyrhkesjimmie ¶ Bijbelelohkeme ¶ Laavlome, musihke jïh kultuvre ¶ 3.0 Prinsihpielle bielie ¶ 3.1 Tsåeptsie nøørjen laakesne jïh gyrhkeles soejkesjinie ¶ Dïhte nøørjen staate lea dajvesne gøøkte almetjidie tseegkesovveme, nøørjen jïh saemien. Dah tsiehkieh mejtie saemieh goh aalkoealmetjh utnieh Nøørjesne, Maadtlaaken § 110 a tjåadtjoeh. Maadthlaakeparagrafe gaskenasjovnale aalkoealmetjekonvensjovnide bigkie, mejtie Nøørje jååhkesjamme. Dah åeliedieh gaajhkh byøgkeles åejvieladtjh Nøørjesne eadtjohkelaakan dåarjedidh, jïh råajvarimmieh sjïehteladtedh mah leah goh positijve joekehtehteme, gosse edtjieh faalenassh vedtedh jïh råajvarimmiejgujmie nierhkedh mah dejtie saemide doehtedieh. Gærhkoe lea seamadamme daejnie prinsihpine, jïh åeliedimmide ietjmieslaakan vaalteme jaahkoeøøhpehtimmiereformesne. Daate tjïelke våajnoes Dennie nøørjen gærhkoen bijjemes jaahkoeøøhpehtimmiesoejkesjisnie, Gud gir – Vi deler . Gud gir –Vi deler saemien gærhkoejielemem åvtese lutnjie goh akte bielie dehtie aerpievuekeste jïh ektievoeteste mejtie Nøørjen gærhkoe tjeekehte. Dannasinie neebnesåvva daajroe saemiej voejkenevoeten bïjre, gærhkoejieleme jïh aerpievuekie goh akte vihkeles aerpievuekien aarvoe mejtie gaajhkh kristeme byøroeh åadtjodh. (m. Gud gir – Vi deler , kapihtele 2). Soejkesje saemien jaahkoeøøhpehtæmman sæjhta vierhtietjaatseginie årrodh gaajhkide åålmegidie mah sïjhtieh saemien perspektijvh meatan vaeltedh jaahkoeøøhpehtimmesne. Bïhkedassh reerenassen saemiepolitihkesne konsekvensh utnieh guktie gærhkoe jaahkoeøøhpehtimmiem øørnede saemide. St. biev. nr 28 (2007-2008) Samepolitikken , tjuvtjede Dan nøørjen gærhkoen sjïere deadtan saemien gærhkoejielemen åvteste. (b. 178). Soejkesje saemien jaahkoeøøhpehtæmman edtja ojhte tjïrkedh saemien jïjtjegoerkese jïh aerpievuekieh reformesne gorresuvvieh. Saemielaaken gïelenjoelkedassh § 1-5 nænnoste saemien jïh nøørjen leah seammavyørtegs gïelh. Tsiengelen 1.b 2011 daah tjïelth leah saemien gïelen reeremedajvesne: Kautokeino, Karasjok, Porsanger, Nesseby, Tana, Kåfjord, Lavangen, Tysfjord jïh Snåase. Noerhte-, julev- jïh åarjelsaemien gïeledajvh leah moenemistie feerhmeme. Dah uktsie reeremedajvetjïelth leah ajve akte unnebe bielie dehtie aerpievuekien saemien årromedajveste. Nøørjesne daate dajve lea Åarjel-Varangeristie Finnmarhken fylhkesne, Engerdalen gåajkoe Hedmarhken fylhkesne åarjene. Dïhte nasjovnale jaahkoeøøhpehtimmiesoejkesje tjïelkeste saemien maanah jïh noerh reaktoem utnieh øøhpehtimmiem jïh tjaalegh jïjtse gïelesne åadtjodh (m. Gud gir – Vi deler , kapihtele 8). Lissine tjuvtjede: (m. Gud gir – Vi deler , Formål og oppbygning) ( «Åålmegh gïelen jïh kultuvren reeremedajven sisnjelen aktem sjïere diedtem utnieh jaahkoeøøhpehtimmiefaalenassh sjïehteladtedh saemien maanide jïh noeride» ). Dannasinie maadta åålmegidie gosse dah sijjen voenges jaahkoeøøhpehtimmiesoejkesjh evtiedieh, ulmieh darjodh mah saemien maanide nuepiem vedtieh tjïrkedh, gorredidh jïh evtiedidh saemien gïelh jïh kultuvrem. ¶ - Guktie dov åålmege maahta kristeles jieledetoelhkestimmiem jïh jieledehaalvemem vedtedh saemien maanide jïh noeride, guktie dej saemien roehtsh jïh identitete gorresuvvieh? - Læstadijanen aerpievuekesne dle Lutheren ’onne katekisme’ aktem vihkeles sijjiem åtna jaahkoeøøhpehtimmesne. Katekisme lea joekoen sjyøhtehke goh vierhtie gårredamme dan aamhtesasse mij lea neebneme daan vuajnoen nuelesne, kristeles jaahkoe jïh aerpievuekie - Guktie maahta dejtie «saemien» nuelieaamhtesidie joekedidh jïh lïhkebe vuartasjidh råajvarimmiej tjïrrh, juktie gaajhkide maanide jïh noeride åålmegisnie jaksa? ¶ Daate sæjhta vihkeles sijjieh årrodh gusnie saemien maanah jïh noerh maehtieh gaavnesjidh, ovmessie gïelen jïh geografeles dajvijste. Saemien jaahkoeøøhpehtimmie byøroe lissine fokusem utnedh sosialiseringese aktene perspektijvesne jienebh boelvigujmie, gusnie sjïehteladta ektesne årrodh jïh daajroem sertedh boelveste boelvese. ¶ 3.2 Diejvesh jïh baakoeåtnoe – akte faarhmeles jaahkoeøøhpehtimmie ¶ Daate soejkesje faarhmestimmiem tsiehkestahta goh akte vihkielommes prinsihpe jaahkoeøøhpehtimmesne saemien maanide jïh noeride. Faarhmestimmie seammavyørtegsvoetese bigkie, jïh ij hedtieidealese. Almetjen reakta joekehts årrodh jïh læjhkan roehtsem utnedh aktene sosijale, kultuvrelle jïh faageles ektievoetesne, lea faarhmestimmieåssjaldahken våarome, juktie aktem almetjen ektievoetem bigkedh. Faarhmestimmie lea dannasinie mij akt jeatjah goh sjïehtedimmie jïh vejtiestimmie. Sjïehtedimmie jïh vejtiestimmie tsiehkestehtieh naaken ålkolen tjåadtjoeh jïh edtjieh ektievoeten sijse vaaltasovvedh juktie dejtie seammaplïeres jienebelåhkojne darjodh. Daate ij leah faarhmestimmie. Akte jaahkoeøøhpehtimmie mij lea faarhmestæmman bigkeme, tsiehkestahta gaajhkesh aalkoelistie lea ektievoeten sisnie, jïh leah meatan desnie dejnie seammavyørtegs, ihkie joekehts premissine. Åvtehkh mah diedtem utnieh tjurieh hoksedh almetje jïjtjemse vååjnoe goh akte bielie dehtie ektievoeteste. Daate aktem eadtjohke stuvremem kreava, maahtojne jïh daajrojne kultuvrelle, faageles jïh sosijale jeerehtsinie almetji gaskemsh. Daate aktem pedagogeles stuvremem tsiehkestahta, bigkeme daejtie prinsihpide: - seammavyørtegsvoete almetji gaskemsh - ektievoete gusnie sijjie gellielaaketjasse - meatanmoeneme ¶ Daah prinsihph bigkieh dan reaktese joekehts årrodh dej sosijale, kultuvrelle jïh faageles ektievoeten mieriej sisnjeli. Daate aktede hedtieideologeles ussjedimmeste joekehtahta, mij stuerebealaakan hedtiem tjïerteste goh akte våarome, jïh joekehts almetji gaskemsh heajjede. Hedtieideolog-ije maahta vejtiestimmiem jallh sierredimmiem sjugnedidh mah eah sjïehth dej faarhmestimmieprinsihpigujmie naemhtie dah leah EN’ almetjereaktine tjaaleme. Faarhmestimmieprinsihpe ij leah ajve daerpies gosse dïhte saemien jïh nøørjen gaavnesjieh, bene aaj dan saemien siebriedahken sisnjelen. Ektievoete lea nænnoes saemien siebriedahkine. Ektievoetesne gaajhkesh edtjieh seammavyørtegs almetjinie årrodh saaht guktie svihtjemevoete lea. Gosse voenges soejkesjh evtede edtja aaj dejtie noeride jïh maanide mujhtedh mah sjïehteladtemem daarpesjieh, aaj meatan vaaltasuvvieh (m. Gud gir – Vi deler , kapihtele 6). Jaahkoeøøhpehtimmie edtja gaajhkide kristeme feerhmedh, jïh aktem ektievoetem sjugniedidh saemiej gaskemsh dejnie njiejlie laantine gusnie årroeminie. Ektievoetebigkeme aktene aalkoealmetjeperspektijvesne tjuara gaajhkem feerhmedh mij lea aalteren, geografijen, kultuvrelle roehtsen jïh gïelen tsiehkien bïjre. Dah faktovrh mah daesnie neebnesuvvieh viehkiehtieh dam ræjhkoes gellielaaketjem vierhtijste jïh daajrojste sjugniedieh, mejtie saemieh goh almetjh utnieh, ij goh unnemes gosse lea eatnemesjïehtedimmien jïh voejkenevoeten bïjre. Ulmie tjuara årrodh gaajhkesh edtjieh damtedh dah leah faarhmestamme dennie jaahkoeektievoetesne mij gærhkoe lea, jïh maam jaahkoeøøhpehtimmie aaj edtja sjugniedidh jïh tjåadtjoehtidh. ¶ 3.3 Lïerehtimmie – sjugniehtåvva maanesne, jïh sosijale ektievoeten mieresne ¶ Maanah jïh noerh bøøremes lïerieh gosse leah eadtjohke meatan, jïh gosse eadtjohkelaakan viehkiehteminie. Daate lea dïejvesen mietie «maanaj viehkiehtimmie» Maanalaakesne. Maanaj viehkiehtimmie sæjhta jiehtedh edtja maanide jïh noeride meatan vaeltedh soejkesjimmesne jïh tjïrrehtimmesne dejstie dajromijstie åålmegisnie, goh eadtjohke almetjh jïh viehkiehtæjjah. Maahta dejtie krøøhkedh jïh diedtem vedtedh, vuesiehtimmien gaavhtan gyrhkesjimmine, diakonale dïenesjinie jïh tjïrkijebarkosne. Dam maahta darjodh vuesiehtimmien gaavhtan saemiendaaroen gyrhkesjimmine, gusnie skyllijh dïenesjh darjoeh goh akte bielie skyllijeøøhpehtimmeste. Jaahkoeøøhpehtimmie edtja aaj viehkiehtidh dejtie mah leah kristesovveme, kristegassjine jieledh, kristeles ektievoeten mieresne. Saemien jaahkoeøøhpehtimmie tjuara dannasinie sosialiseringsijjieh sjïehteladtedh, gusnie maanah jïh noerh åadtjoeh sijjen kristeles identitetem nænnoestidh. Daate aktem daajroesosiologiske vuajnoem åtna, juktie daajroem tjuara juekedh jis edtja saetnies vååjnedh. Byøroe tjåenghkies gaavnesjimmiesijjieh sjïehteladtedh, gusnie maanah jïh noerh ektesne maehtieh aktem kristeles ektievoetem årrodh, goh skyllijetjåanghkoeh, maanajïh noereleejrh, saemien gærhkoebiejjieh, aalkoealmetjefeestivalh jnv. Dah gaavnesjimmieh maehtieh årrodh dovne prostedaltesisnie, bispedajvedaltesisnie jïh nasjovnale daltesisnie. ¶ skissh, maallh j.n.v. sïjhtieh gaavnoes årrodh vierhtiebaanghkine, juktie åålmegh maehtieh dejtie åtnose vaeltedh jïh voenges tsiehkide sjïehtedidh. Saemien jaahkoeøøhpehtimmien nedtesijjie ¶ lea akte hijven dïrrege dovne hïejmide jïh åålmegasse. Akte vierhtiebaanghke joe gååvnese, ¶ , mij vuesehte gellie prosjekth, råajvarimmieh jïh vierhtieh mejtie pryøvin jaahkoeøøhpehtimmiereformen pryøvenasseboelhken. Hamarøy jïh Sagfjorden åålmege, Sisnjelds Finmaarhken prostije jïh Noerhte Raanen åålmege prosjekth tjïrrehtin, mah joekoen fokusem utnin disse mij lea saemien. Gåarede iedtjem jïh learoem veedtjedh daejstie prosjektijste. Saemien gærhkoeraerie aaj fïerhten jaepien faageråårestallemh øørnede Gyrhkeles øøhpehtimmiejarngine ektine noerhtene, gusnie barkijh jïh jïjtjevyljehke jaahkoeøøhpehtimmiebarkijh maehtieh gaavnesjidh, dååjrehtimmieh juekedh jïh vielie maahtoem åadtjodh. ¶ 4.3 Laavenjostoe hïejmigujmie ¶ Åålmege, eejhtegigujmie/dejgujmie mah leah eejhtegi åvteste jïh faadterigujmie ektine, aktem diedtem åtna jaahkoen jieledem jïh vaajesh saarnodh. Gærhkoe sæjhta dan jïjnjh fuelhkieh, maanah jïh noerh jaksedh goh gåarede. Dej voestes jaepiej maanan jieliedistie dle eejhtegh/dah mah eejhtegi åvteste, dam evtemosth gaskesem utnieh. Daennie ektiedimmesne lea vihkeles gærhkoen gaavhtan, hijven ektiedimmieh dejtie sjugniedidh, guktie maanah jïh noerh varke åadtjoeh åahpanidh gærhkoetjiehtjielinie jïh dam jïjtsasse tjiehtjielinie darjodh. Tjuara pryøvedh guktie dovne eejhtegh/ dah mah eejhtegi åveste jïh maanah aktem iemie tsiehkiem gærhkose åadtjoeh, juktie dah jeatjabigujmie ektine maehtieh dan åålmeginie sjïdtedh. Gærhkoe sæjhta ovmessie vuekieh nåhtadidh juktie laavenjostedh eejhtegigujmie/dejgujmie mah leah eejhtegi åvteste, goh eejhtegidie bïhkedidh jïh jaahkoeøøhpehtimmien bïjre bievnedh. Eejhtegh/ dah mah eejhtegi åvteste altese maanah demtieh, jïh daejrieh guktie edtja øøhpehtimmiem bøøremeslaakan sjïehteladtedh. Dah åålmegh dejtie bïevnesidie daarpesjieh mejtie eejhtegh/dah mah eejhtegi åvteste vedtieh, juktie maehtedh gaajhkesh dovnesh faarhmestidh åålmegen darjominie. ¶ 4.4 Jïjtjevyljehke barkijh gærhkosne ¶ Gærhkoen barkoe lea jearohks jïjtjevyljehke barkijijstie. Eejhtegh/dah mah eejhtegi åvteste, faadterh jïh noerh leah akte vihkeles vierhtie. Dïhte væljoe dagkeres barkose lea læjhkan ånnetji viesjiesåbpoe sjïdteme dej minngemes luhkiejaepiej, jïh jiene jienebh darjomh leah jearohks dah mah berkieh aaj maaksoem åadtjoeh. Gærhkoe tjuerieh læjhkan dam aerpievuekiem jïjtjevyljhkevoetine jåarhkedh. Skreerjeme, bïhkedimmie jïh dåarjoe dan barkose leah vihkeles, juktie dah almetjh dah, mah leah åålmeginie. Jïjnjh saemien dajvine dle akte haesteme orreme aajhterevoetem gærhkose sjugniedidh almetji luvnie. Histovreles dle gærhkoe saemien dajvine vuajnalgamme goh akte institusjovne mij lea ålkoelistie båateme, jïh gærhkosne almetjh orreme mah eah leah jïjtsh almetjijstie. Baakoepaarre kristegassje jïh saemie lea naakenidie mij akt gieltegs åtneme. Dannasinie byøroe voenges barkedh gærhkoem nænnoestidh goh akte saemien sijjie. Gærhkoe edtja akte gaahpoeh almetjegærhkoe årrodh mij dam saemiem lyjhkoe, jïh viehkehte sjeavohtsvoetem tsøøpkedh dan nåake histovrijese gærhkoen råållen bïjre, koloniseringen, misjovneringen jïh vejtiestimmien muhteste. Liktese akte vihkeles dïejvese daennie ektiedimmesne, jïh prosjekth joe gååvnesieh gusnie gærhkoe eadtjohke orreme jïh likteseteologijem vihties prosjektide gårredamme. (m. Dialog og livsmestring , Nord-Salten). Fiereguhte åålmege maahta vuekieh gaavnedh mah sjeavohtsvoetem tsøøpkieh jïh eadtjohkevoetem sjugniedieh, guktie enn jienebh demtieh gærhkoe lea boerehks jïh faarhmeles. Gåalmadinie jaahkoeartihkelisnie dle jaahkoe ojhte lihke ektievoetese ektiedamme: «Manne dam Aejlies Voejkenem jaahkam, akte aejlies sïejhme gærhkoe, dej aejliji siebriedahke…» Dïhte Voejkenen ektievoete almetjh tjåanghkan gårrede. Dannasinie ij gåessie gænnah tjoerh åajaldidh, ihke mijjieh, mijjen mubpine mah akte jielije åålmeginie sjïdtieh. Desnie libie gaajhkesh Jupmelen guvvesne sjugniedamme seamma aejlies aarvojne. ¶ 4.1 Maahtoelutnjeme ¶ Dovne barkijh åålmeginie jïh eejhtegh/dah mah eejhtegi åvteste, faadterh jïh slïekth hïejmesne jïh voengesisnie dejnie saemien jaahkoeøøhpehtimmine gïehtelieh. Maahta åålmegi jïh gærhkoen jaahkoeøøhpehtimmiem vååjnedh goh akte ij-byjjes øøhpehtimmie, jïh hïejmi jaahkoeøøhpehtimmie goh akte ovbyjjes jaahkoeøøhpehtimmie. Daate skuvlen byjjes øøhpehtimmeste joekehtahta, mij daan biejjien lea religijovne, jielemelearoe jïh etihke (RJE). Saemien jaahkoeøøhpehtimmie lea åajvahkommes hïejmine jïh åålmeginie orreme, jïh lea åålmegi jaahkoeøøhpehtimmine seammavyørtegs. Vihkeles jaahkoeøøhpehtimmiem ussjedidh laavenjostosne hïejmine jïh åålmeginie, juktie aktem iktemearan jïh øørnegen mietie jaahkoeøøhpehtimmiem åadtjodh voenges tsåeptsine. Dïhte jaahkoeøøhpehtimmie mejnie åålmegh gïehtelieh, byøroe aktem laavenjostoem buektiehtidh maanagïertigujmie, skuvlh jïh skuvleeejehtallemeøørnegh. Maahtoelutnjemen lïerehtimmieplaakatesne tjåådtje skuvle edtja sjïehteladtedh ihke voenges siebriedahkh øøhpehtimmesne meatan sjïdtieh jiermijeslaakan. Daate sæjhta jiehtedh gærhkoe, mij raaktan lea akte vihkeles bielie dehtie voenges siebriedahkeste, maahta skuvlide ræjhkoesåbpoe darjodh. Akte dagkeres laavenjostoe aktem hijven faageles tsåeptsiem kreava, goh systematihke, hijven gaskesadtemevuekieh, jïh akte jååhkesjamme gaahtanimmie, vihtieslaakan tjïrrehtamme. Byøroe dam maahtoem, maam åålmegi jaahkoeøøhpehtimmiebarkijh leah åådtjeme laavenjostoen tjïrrh hïejmine jïh skuvline, vaarjelidh jïh sjyøhtehke darjodh, vuesiehtimmien gaavhtan tjaalegigujmie vierhtiebaanghkine (m. kapihtele 4.2). Daate sjïehteladta maahtoem jienebigujmie juekedh. Dïhte ulmie akten voenges tsåeptsien bïjre jaahkoeøøhpehtimmeste, gusnie dah nasjovnale ulmieh sjyøhtehke dorjesuvvieh voenges daltesisnie, lea akte stoerre faageles haesteme. Maahtoe jienebekultuvrelle pedagogihken sisnjelen jïh kultuvregïehtjedimmie, sæjhta daennie ektiedimmesne sjyøhtehke årrodh. Saemien jaahkoeøøhpehtimmie byøroe pryøvedh byjjes maahtoem skååffedh dej faagesuerkiej sisnjeli goh kultuvremaahtoe, jienebegïelevoete, saemien gïele- jïh kultuvredaajroe jïh digitale learoevierhtieevtiedimmie saemien jïh nøørjen gïelesne. Daate lea dovne voengesgyrhkeles, regijovnegyrhkeles jïh nasjovnalegyrhkeles daltesisnie. ¶ 4.2 Juekeme dååjrehtimmeste jïh maahtoegeerjehtimmie ¶ Saemien gærhkoeraerie barkeminie sijjieh sjugniedidh juktie vierhtie-jïh dååjrehtimmieh juekedh saemien jaahkoeøøhpehtimmien sisnjelen. Akte ulmie lea dan jïjnjh vierhtiematerijell buektiehtidh goh gåarede, dannasinie åssjaldahkh, ¶ 4.0 Soejkesje åtnosne ¶ – Mijjen åålmege vierhtieh evtiedamme jallh dååjrehtimmieh dorjeme mejstie jeatjebh maehtieh aevhkiem utnedh? – Guktie eejhtegh/dah mah eejhtegi åvteste jïh faadterh maehtieh sjyøhtehke saemien tjaalegigujmie åahpanidh mah maehtieh skreejredh jaahkoem juekedh jïh dam gåetesne utnedh? ¶ kultuvreste, histovrijeste jïh aerpievuekijste nåhtadidh, juktie dejtie kristeles jaahkoeriektesidie jarkoestidh. ¶ 5.2 Evtiedimmie aktede voenges jaahkoeøøhpehtimmiesoejkesjistie ¶ Edtja dejtie soejkesjidie Gud gir – Vi deler jïh Soejkesje saemien jaahkoeøøhpehtæmman ektesne vuejnedh, guktie maanah jïh noerh aktem ellies jaahkoeøøhpehtimmiem åadtjoeh. Åålmeginie saemien maanaj- jïh noerigujmie edtja dam krøøhkedh gosse dam voenges jaahkoeøøhpehtimmiesoejkesjem dorje. Veanhtede dah åålmegh dejnie saemien vorngedajvine buektiehtieh lïerehtimmieulmide voebnesjidh. (m. goere kapihtelisnie 2.2) sijjen gamteråajvarimmine. Dejnie åålmeginie gusnie saemien maanah jïh noerh leah unnebelåhkojne, dle maadta pryøvedh lïerehtimmieulmide voebnesjidh dejnie gamte råajvarimmine. Måedtide åålmegidie sæjhta sjyøhtehke årrodh jïjtsh darjomh øørnedidh, gusnie fokusem beaja dejtie saemien lïerehtimmieulmide. Dejnie åålmeginie gusnie saemien maanah jïh noerh leah unnebelåhkojne, akte alternatijve maahta årrodh vaeljehke saemien lïerehtimmieulmieh meatan vaeltedh goh nuelieaamhtesh dejnie obligatovreles åejvieaamhtesisnie, mah tjåadtjoeh dennie soejkesjisnie Gud gir - Vi deler. Jis jïjtsh råajvarimmieh tseegkesuvvieh saemien jallh saemiengïelen maanide, dle vihkeles råajvarimmide dan jeatjah åålmegejieliedasse gårredidh, guktie maanah eah dehtie jeatjah åålmege-ektievoeteste geeresovvh. Gaajhkh maanah jïh noerh mah leah meatan aktene ellies jaahkoeøøhpehtimmesne edtjieh damtedh dah leah faarhmestamme aktene stoerre ektievoetesne, jïh dååjredh dej maadtoe lea akte aarvoe ektievoeten gaavhtan. ¶ Naemhtie kråahpe lea akte, jalhts dan jïjnjh kråahpebielieh, jïh gaajhkh kråahpebielieh akte kråahpe sjædta jalhts dah leah jïjnjh, naemhtie aaj Kristusinie (1.Kor 12,12) ¶ Sæjhta voenges evtiedimmiebarkoe jaahkoeøøhpehtimmesne årrodh aaj mænngan dah åålmegh sijjen voenges soejkesjh dorjeme jïh dejtie nænnoestamme. Dah åålmegh edtjieh sijjen jaahkoeøøhpehtimmiesoejkesjh jaabnan staeriedidh, juktie dam daerpies orrestehtemem jïh evtiedimmiem gorredidh. Dah dååjrehtimmieh mejtie voenges åådtje sæjhta akte hijven vierhtie årrodh daennie barkosne. ¶ 5.3 Åtnoe voenges daajroste jïh maahtoste ¶ Mij saemievoetem muana, jïh mij muana ihke maahta saemine jieledh leah joekehts siebriedahkeste siebriedahkese jïh åålmegistie åålmegasse. Abpe laantesne lea aaj stoerre joekehts åålmegi gaskem gosse lea daajroe saemiej bïjre goh akte almetje, dej voejkenen jielede, histovrije jïh daan beajjetje siebriedahketsiehkieh. Jalhts maahtoe fååtese, ij dïhte læjhkan byørh heaptojne årrodh ihke åålmege aktem faalenassem evtede, mij lea riekteme saemien maanide jïh noeride. Jïjnjh åålmeginie gusnie saemieh årroeh, lea voenges maahtoe jïh dååjrehtimmie. Daate lea vierhtieh mejtie åålmege maahta aevhkine utnedh sov jaahkoeøøhpehtimmesne saemien maanide jïh noeride. Lissine aktegs almetjidie, dle maahta sjyøhtehke årrodh gaskesadtedh saemien siebriejgujmie, gïele-jïh kultuvrejarngh jallh saemien skuvle- jïh maanagïertefaalenassh voengesisnie. Dah åålmegh mah eah vierhtiealmetjh jallh- byjresh gaavnh voengesisnie maehtieh vuesiehtimmien gaavhtan raerien mietie gihtjedh bispedajvekontovrine bispedajvine mah akten sjïere diedtem utnieh gyrhkeles gagkestimmien åvteste saemiengïelesne (Nidaros: åarjelsaemien, ÅarjelHålogalaante: julevsaemien, Noerhte-Hålogalaante: noerhtesaemien), jallh Saemien Gærhkoeraerien luvnie. Byøroe aaj øøhpehtimmiem gaavnesjimmine vuarjasjidh goh akte alternatijve. Akte laavenjostoe åålmegi gaskem jallh prostijedaltesisnie, gusnie leejrh jallh gaavnesjimmieh øørnesuvvieh, mah fokusem utnieh jaahkoeøøhpehtæmman saemien maanide jïh noeride. Tjuara gaavnesjimmieh ¶ 5.1 Kontekstuelle ussjedimmie ¶ Dïhte nøørjen gærhkoe lea byjhkeme dïhte kristedehteme Saemien eatnamistie lij akten vejtiestimmie- jïh koloniseringhistovrijen mieresne, gusnie «kristelesvoete nøørjesne» reeri. Åålmegh saemien dajvine jïh ålkoelisnie leah jaahkoeøøhpehtimmiereformesne stuerebe diedtem åådtjeme, jïh åadtjoeh jïjtje sjïehteladtedh jïh aktem jaahkoeøøhpehtimmiem utnedh gusnie Kristusem dååste, jïh gusnie dïhte kultuvrelle jïh voejkenen aerpievuekie lea goh dïhte gïerhkeme gusnie jaahkoe maahta sjïdtedidh. Bene maam sæjhta jiehtedh kontekstuelt ussjedidh, jïh dïhte kultuvrelle sjïehtedimmie goerpedahta sertiestimmiem vaentjielistie jïh gyrhkeles aerpievuektijste? Dïhte maam kontekstualiseringe gohtje lea akte jïjtse sijjie teologijen sisnjelen. Kristelesvoete tjuara aktede voenges byjresistie evtiesovvedh, juktie dah voenges vuekieh, aerpievuekieh, aarvoevuajnoe jïh jieledetoelhkestimmie lea våajnoes kristelesvoeten vuesiehtimmievuekine. Dellie goh aalkoegærhkoe aktede jøødiske monokultuvrelle dåehkeste jorkesi akten tjïertese gusnie lij almetjh ovmessie etnihken, kultuvrelle jïh religijøse maadtojne, tjoerin mielem utnedh guktie tsiehkie lij vaentjelen jïh kultuvren gaskem. Paulusen areopagos-håaleme hijvenlaakan vuesehte guktie dah voestes kristegassjh aktene greeken ektiedimmesne aaj tjoerin jienebekultuvrelle dåeriesmoerh gïetedidh. Pauluse ¶ Ateneridie dovne gaarmerde jïh laajhta sov håalemisnie. Dennie aktene bielesne dle dejtie gaarmerde ihke dah Jupmelem ohtsede, dennie mubpene bielesne dejtie laajhta ihke dah aktem vihties jupmelesvoetem tjuermieh mij lea aktene teempelisnie. Areopagos-håaleme vuesehte mijjieh kristeles sjugniedimmieteologijen mietie maehtebe nænnoestidh Jupmele lij stieresne mijjen luvnie, aaj aarebi misjovneringe eelki Saemien eatnamisnie. ¶ Aktede almetjistie dïhte gaajhkh almetjetjïerth sjugniedamme. Dïhte baaji dejtie abpe eatnamisnie årrodh, jïh vihties tijjh dejtie bieji jïh raastide sijjen dajvide moeni. Dam darjoeji ihke dah edtjin Jupmelem ohtsedidh, mejtie meehtin ohtsedidh jïh dam gaavnedh. Ij leah badth guhkede mijjeste. (Apg 17,26-27) ¶ Dennie saemien siebriedahkesne jïjnjh ovmessie siebriedahkevuekieh. Staarh jïh voenh, mearoegaedtie jïh sis-laante, saemieh åarjene, noerhtene, luvlene jïh jillene årroeminie. Naaken dagkarinie saemien tjïeltine årroeminie, naaken dejnie sijjine gusnie ajve nøørjen institusjovnh, jïh ståvrosne jïh stuvremisnie daaroestieh. Jaahkoeøøhpehtimmie saemien maanide jïh noeride byøroe våaromem vaeltedh dejnie saemine, guktie dïhte lea våajnoes voengesisnie, seamma aejkien byøroe dam saemien gellielaaketjem vuerkiehtidh. Bene aaj tjuara guvvieh, illustrasjovnh jïh metaforh saemien gïeleste, ¶ 5.0 Voenges soejkesjebarkoe ¶ – Guktie saemien kultuvre maahta vierhtine årrodh jaahkoeøøhpehtimmesne dov åålmeginie? – Mej saemien siebriejgujmie jïh /jallh institusjovnigujmie åålmegh maehtieh laavenjostedh? – Guktie åålmegh maehtieh aevhkiem utnedh saemien siebriej jïh/jallh institusjovni maahtoste? ¶ iktedidh vuesiehtimmien gaavhtan skyllemeøøhpehtimmine, fïerhten skyllijen åålmeginie, juktie skyllemetijjen mieride tjåadtjoehtidh (m. Gud gir – Vi deler , kapihtele 5). Akte dagkeres vuekie maahta sjyøhtehke årrodh unnebe saemien byrjesinie gusnie vaenie jïjtjevyljehke barkijh, vaenie maanah jïh noerh, jallh gusnie dajvh bårrode viesehtimmine. Dah gaavnesjimmieh sïjhtieh tjåanghkoesijjine sjïdtedh maanide jïh noeride, gusnie dïhte saemien perspektijve gorresåvva. Daate sæjhta aaj viehkine årrodh dejtie åålmegidie mah eah daajroem jïh maahtoem utnieh saemien gærhkoejieleden bïjre. ¶ 5.4 Goerehtalleme ¶ Åålmegem jïh voenges byjresem goerehtalledh sæjhta akte vihkeles aalkoebarkoe årrodh gosse edtja voenges soejkesjem darjodh. Dejnie dajvine gusnie saemien kultuvre lea jielije sæjhta iemie årrodh dïhte saemien aaj lea våajnoes dennie voenges jaahkoeøøhpehtimmie-soejkesjisnie. Åålmegh saemien dajvi ålkoli byøroeh bïevnesh veedtjedh maanaj jïh noeri bïjre mah saemien ektiedimmiem utnieh (m. Gud gir – Vi deler , kapihtele 7), juktie maahta råajvarimmieh soejkesjebarkose bïejedh mah åssjelem Soejkesjinie saemien jaahkoeøøhpehtæmman gorrede (m. kapihtele 2.1). Muvhten aejkien maahta akte haesteme årrodh goerehtalledh mejtie lea saemien maanah jïh noerh såaknesne, joekoen dej aerpievuekien saemien årromedajvi ålkoli. Ij leah naan registerh gusnie maahta bïevnesh veedtjedh maanaj jïh noeri bïjre saemien maadtoste. Haasta åålmegidie vuekieh gaavnedh dovne guktie edtja lihtsegh saemien maadtojne goerehtalledh, jïh hijven vuekieh gaavnedh ihke bïevnesh dan bïjre olkese båetieh iedtjeladtjide. ¶ Guhkies strategijh: – goerehtalledh dejnie soptsestallemisnie kristemen åvtelen mejtie eejhtegh/dah mah eejhtegi åvteste leah saemien maadtoste jallh saemien ektiedimmiem utnieh, jïh faalenassem saemien jaahkoeøøhpehtimmien bïjre altese maanese vaajtelieh. – Goerh utnedh, dovne elektrovneles jïh paehpierisnie, juktie eejhtegh/dah mah eejhtegi åvteste maehtieh bieljelidh mejtie aktem jaahkoeøøhpehtimmien sïjhtieh gusnie dïhte saemien perspektijve gorresåvva. ¶ Åenehks strategijh: – Gaskesadtedh saemien siebrieh, maanagïerth, skuvlh, tjïerth jïh åårganisasjovnh, dovne voenges jïh regijovnale. Dah maehtieh daejredh mah fuelhkieh mah leah saemien maadtoste. – Viehkine ålmegeplaerijste, gåetiesæjrojste jïh saernieprievijste gåarede saarnodh åålmege sæjhta dam saemiem vååjnehtidh, jïh haestedh eejhtegidie/dejtie mah leah eejhtegi åvteste ¶ åålmegekontovrine gaskesadtedh jis faalenassem sïjhtieh saemien jaahkoeøøhpehtimmien bïjre. ¶ Mijjen Aehtjie / Fader Vår (sørsamisk) ¶ Mijjen Aehtjie lydfil ¶ Mijjen Aehtjie guhte leah Elmie-rïjhkesne. Baajh dov nommem aejliestovvedh. Baajh dov rïjhkem båetedh. Baajh dov syjhtedem eatnamisnie sjïdtedh guktie Elmie-rïjhkesne. Vedtieh mijjese daan biejjien mijjen fïerhten-beajjetje laejpiem. Luejhtieh mijjeste maam mijjieh meadteme guktie mijjieh luejhtebe dejstie guhth mijjese meadteme. Aellieh luejhtieh mijjem gïehtjelimmiej sïjse, vaallah vaarjelh mijjem bahheste. Juktie rïjhke lea dov, faamoe jïh earoe ihkuven aajkan. Aamen. ¶ Skylleme-maanah Snåasesne tjåanghkeninDaan tjaktjen skylleme-maanah voestes aejkien Snåasesne gaavnesjin. Golme noere viehkiehtæjjah aaj desnie. Gosse hïelje varki vaasa, dellie badth fuehpie gaajhkem darjodh! ¶ Anita Dunfjeld Aagård lea åemie Pöövle Vesterfjellen (1921-2000) heamturem ohtsedamme jïh dellie gærja "Dah golme åerpenh" sjïdti gosse Katarina Blind guvvieh darjoeji. ¶ § 6 Lihtsegelohke jïh tjaatsestimmiereaktoe ¶ Lihtsege Dennie nøørjen gærhkosne aaj lihtsege sjædta saemien åålmegisnie åarjelsaemien gïeledajvesne jis satne tjaalasovveme sjædta dennie åarjelsaemien lihtsegelåhkosne jïh: ¶ a) åtna jïjtjemse goh saemie jallh lea pruvreme, lea ektine jallh orre ektine aktine saemine jïh åarjelsaemien gïeledajvesne orre jallh ¶ b) åtna jïjtjemse goh åarjelsaemie jallh lea pruvreme, lea ektine jallh orre ektine åarjelsaemine jïh åarjelsaemien gïeledajven ålkoelisnie orre jallh ¶ c) eejhtegh åtna mah leah lihtsegh åarjelsaemien åålmegisnie jallh ¶ d) jeatjah ektiedimmiem åtna åarjelsaemien gærhkoejieliemasse, dejstie lihkebe moenemijstie mah åålmegeraerie moeneme. ¶ Nidarosen bispedømmeraerie muana jis jueriedisnie, mejtie akte almetje maahta lihtseginie årrodh. ¶ Lihtsegh mah gyrhkeles tjaatsestimmiereaktoem utnieh, maehtieh åålmegeraerien veeljemisnie tjaatsestidh jïh åålmegetjåanghkosne. ¶ Lihtsegelohke åålmegisnie ij naan gaertjiedimmieh vedtieh dejnie reaktine jïh dïedtine mah doh lihtsegh utnieh dennie såaknesne gusnie årroeminie. ¶ Forskrifter Saemien Åålmege ¶ Skylleme-maanah Snåasesne tjåanghkeninDaan tjaktjen skylleme-maanah voestes aejkien Snåasesne gaavnesjin. Golme noere viehkiehtæjjah aaj desnie. Gosse hïelje varki vaasa, dellie badth fuehpie gaajhkem darjodh! ¶ Anita Dunfjeld Aagård lea åemie Pöövle Vesterfjellen (1921-2000) heamturem ohtsedamme jïh dellie gærja "Dah golme åerpenh" sjïdti gosse Katarina Blind guvvieh darjoeji. ¶ Mijjen Aehtjie (pdf) ¶ Mijjen Aehtjie guhte leah Elmie-rïjhkesne. Baajh dov nommem aejliestovvedh. Baajh dov rïjhkem båetedh. Baajh dov syjhtedem eatnamisnie sjïdtedh guktie Elmie-rïjhkesne. Vedtieh mijjese daan biejjien mijjen fïerhten-beajjetje laejpiem. Luejhtieh mijjeste maam mijjieh meadteme guktie mijjieh luejhtebe dejstie guhth mijjese meadteme. Aellieh luejhtieh mijjem gïehtjelimmiej sïjse, vaallah vaarjelh mijjem bahheste. Juktie rïjhke lea dov, faamoe jïh earoe ihkuven aajkan. Aamen. ¶ Rohkelassh gosse skïemtjes sjïdteme ¶ Skylleme-maanah Snåasesne tjåanghkeninDaan tjaktjen skylleme-maanah voestes aejkien Snåasesne gaavnesjin. Golme noere viehkiehtæjjah aaj desnie. Gosse hïelje varki vaasa, dellie badth fuehpie gaajhkem darjodh! ¶ Anita Dunfjeld Aagård lea åemie Pöövle Vesterfjellen (1921-2000) heamturem ohtsedamme jïh dellie gærja "Dah golme åerpenh" sjïdti gosse Katarina Blind guvvieh darjoeji. ¶ Gärhkoeveeljeme skiereden 18 b:n. Datne dihte mij åadtjoeh veeljedh. ¶ – Sijjine årrodh gusnie goerpe jih ovlahkoe? ¶ – Kristedh, skylledh, pruvredh jih boernedidh? ¶ – Voeres, skiemtjes jih oktegs almetjh gaavnedidh? ¶ – Byjresebarkoe? ¶ – Gärhkoegåetieh urriestidh? – Gyhtjelassine mejtie almetjh jeatja laanteste diekie juhteme? ¶ – Jåvlem, påaskem jih pinsem heevehtidh? ¶ – Riekteslaakan åesistidh? ¶ – Musigkebarkoe maanide jih noere almetjidie? ¶ Gusne edtja Sveerjen gärhkoe stööremes barkoem biejedh? ¶ Sveerjen gärhkosne 7,2 miljonh lihtsegh, jih almetjh meatan mejtie diedtem utnieh gärhkoem öövtiedidh båetije beajjan. Skiereden 18. b:n gaajhkh lihtsegh mah 16 jaepien båeries sjidteme jih Sveerjesne tjaalasovveme nuepiem utnieh skraejriehtidh gieh edtjieh luhpiem utnedh Sveejen gärhkoem stuvredh dah båetije njieljie jaepieh. ¶ Sveerjen gärhkoe sjiere barkoem åtna jih joekoen jijnjnh barkoeh. Gärhkoe säjhta sijjie årrodh gyhtjelasside jih soptsestimmide, sijjie gusnie ektesne årrodh, voejkenem jih Jupmelem gaavnedh. Gärhkoe mij håhkoem vaadta jih barka juktie fi erhtenen almetje edtja hijven vaajmosne utnedh. Gärhkoe mij gaahpene jih dihte barka almetjidie mah nåake utnieh. Gusnie vierhtiemaadtoe kristeldahken mietie jih guktie almetjh hijven ussjedh nemhtie edtja gärhkoe barkedh, daesnie mijjen rijhkesne jih ålkoelaantine, aavosne jih sårkosne, aarkebiejjine jih aejlegsbiejjine. ¶ Gärhkoeveeljeme golme jallh niejljie veeljeme leah ¶ Gärhkoeveeljemisnie golme jallh nieljie veeljemisnie gielem biejh, guktie vååjnoe dov lihkesbijre åårganisasjovnesne dennie gärhkoetjåangkesne gusne datne årroeminie: ¶ 1) gärhkoeståvroe jallh dallegh veeljeme gärhkoeraerie ¶ Daesnie gyhtjelassine barkieh mejtie dov gärhkoetjåangkesne vihkeles leah, vuesehte gaavhtan barkojne mejnie barkoeminie jih magkeres ulmieh gärhkoetjåangkoe edtja jaksedh. ¶ 2) ektine gärhkoeståvrojne ¶ Jijnjh aejkieh gellie gärhkoetjåangkoeh ekonomijen jih administrasjovnine ektesne barkieh. Ektie gärhkoeståvroe nännosti vierhtiej jih gåetiej bijre jih nimhtemes. ¶ 3) stifteståvroe ¶ Sveerjen gärhkoe golmeluhkie stiftine juakeme. Fierhtene stifte bispem åtna. Stiften diedte lea gärhkoetjåangkoeh duedtedh jih barkoem öövtiedidh. ¶ 4) gärhkoetjåahkoe ¶ Gärhkoetjåahkoe lea gärhkoen jillemes nännoestimmie åårgane 251 lihtsegi gujmie. Daesnie ektie gyhtjelssi bijre nänneostieh vuesehte gaavhtan gärhkoen tjaalehluhpieh, jih dovne dah gyhtjelassh kristedh, skylledh, pruvredh jih boernedh. ¶ Magkeres veeljeme datne maahtah darjodh veeljemeleahpesne lohkh. ¶ Gärhkoeveeljemisnie skiereden 18b:n datne veeljh mejnie Sveerjen gärhkoe edtja båetije nieljie jaepine barkedh. Giesse luhpiem vedtieh? ¶ Veeljemebiejjesne gielem biejh veeljemetjiehtjelisnie gusnie dihte lea, daam gieleleahpesne tjaalasovveme jih daam påasten tjirrh åadjoeh minngemes mietsken 31 b:n. Desnie aaj tjaalasovveme jis veeljemebiejjesne sjiere gieledåastoesijjie gååvnesh. Datne aaj maahtah veeljemebiejjien åvtelen gielem vedtedh. ¶ Kraevies skaavhtegh = dah åårganh mejtie mijjieh gärhkoeveeljemasse veeljin. ¶ Deave veelkes jih kraevies skaavhtegh = dah nännoestimmieh åårganh. ¶ Dah krosseskaavtegh = dah barkoe åårganh. ¶ Gärhkoeraerie mejtie dallegh veeljeme dah dovne nännoestimmie jih barkoe åårganh. ¶ NAEMHTIE ¶ Gärhkoeveeljeme golme jallh niejljie veeljeme leah ¶ VE ¶ e tj å a n g ko e m e ata n l e a h ¶ Datne gieh åadtja veeljedh nuepiem åtna golme jallh njieljie veeljeminie gielem biejedh, Gärhkoetjåahkose, stiftedeaveståvrose jih akten jallh göökten lihkesbijre åårganide jih jis gärhkoe-tjåangkose ektesne lea. ¶ VE ¶ VE ¶ VE ¶ VE ¶ VE ¶ Veeljedh ¶ Gielem vedtedh seamma vuekine goh dah siejhme veeljeminie. Datne tjoerh gieleleahpam nuhtjedh jis veeljemebiejjien åvtelen gielem vedttieh jih jis sjiere gieledåastoesijjine gielem vedth. Jis veeljemetjiehtjelisnie gielem vedth dellie aaj tjoerh gieleleahpam meatan vaeltedh. ¶ veeljemebiejjesne skiereden 18 b:n ¶ veeljemetjiehtjelisnie ¶ Gieleleahpesne maahtah lohkedh gusnie veeljemetjiehtjele jih gåessie dihte gaahpene. ¶ sjiere gieledåastoesijjie ¶ Muvhtene aaj sjiere gieledåastoesijjie tsegksovveme. Jis naemhtemes gååvnesh veeljemebiejjesne dellie maahtah gieleleahpesne lohkedh gusnie sijjie jih gåessie gaahpene leah. ¶ veeljemebiejjien åvtelen ¶ ekspedisjovnh abpe rijhkesne ¶ Skiereden 5 b:n jih 14 b:n gaskoeh maahtah gielem åvtelen vedtedh pastors-/ jih gärhkoetjåangkoe-ekspedisjovnine abpe rijhkesne. Vielie saernieh maahtah åadtjodh dov gärhkoetjåangkosne gusnie gielem sijhth vedtedh. ¶ sjiere gieledåastoesijjie ¶ Maehtieh dovne sjiere gieledåastoesijjie utnedh gusnie gielem maahtah vedtedh gieleveeljemebiejjien åvtelen. Bieljelh dov gärhkoetjåangkoem jih govlh magkeres nuepieh åtna. ¶ prievien tjirrh gielem vedtedh ¶ Jeatja vuekiem åtna prievien tjirrh gielem veeljemen åvtelen vedtedh. Dellie ”prieviegielevadtesem” darpesjh utnedh jih daam pastors-/ gärhkoetjåangkoste maahtah dängkodh. Dejnie sisvegisnie gaajhkem gaavnh, dovne gåaroes veeljemeleahpa mejtie jijtje maahtah tjaeledh. Siejmetji maahtah gieleleahpah åadtjodh mejtie joe tjaalassovveme nomineringsdåehkeste. Dov prieviegielem tjoeverin skiereden 14b:n åvtelen utnedh. ¶ dijren tjirrh gielem vedtedh ¶ Dijren tjirrh gielem vedtedh seamma vuekine goh prievien tjirrh, daate voestemes vuekie disse gie gieletjiehtjelisnie edtja gielem vedtedh men ij maehtieh veeljemebiejjesne. ”Pieviegielevadtesen” sisvegisnie gaajhkem gaavnh gosse gielem dijren tjirrh vedtieh. ¶ Giejtie gielem vedtedh? ¶ Gärhkoeveeljemisnie nomineringsdåehkese gielem vedth, seamma goh paartijjh siejhme veeljemisnie. ¶ Datne aaj maahtah gielem aajne almetjasse vedtedh, kroessem biejh kaandidatese nomineringedåehkien lästosne disse giem eermes sijhth veeljedh. ¶ Nomineringedåehkieh jijtje saernieh vedtieh guktie gärhkoe edtja barkedh båetije biejjine, gusnie Sveerjen gärhkoe edtja faamoem biejedh. Giejdie dåehkide gielem vedtedh maahtah siejmetji gärhkoetjåangkoen tjirrh daejredh. Lästoeh aaj daesnie gååvnesh www.svenskakyrkan.se. ¶ Mejtie veeljeme vuesehte ¶ Annjebodts veeljemevuesehte maahtah www.svenskakyrkan.se vuartasjidh dan männgan gosse ryökneme, gåessie veeljemetjiehtjelh gaaptjeme. Minngemes vuesiehtimmie maahtah vuejnedh daesnie www.svenskakyrkan.se gosse stifth vihth gaajhkh gielh ryökneme. ¶ Datne gie gielem åadtjh vedtedh galka minngemes mietsken 31 b.n gieleleahpam gåatan åadtjome. Gieleleahpesne laavenjassh dov bijre tjaaleme jih mejtie veeljemindie åadtjh veeljedh, jih gusnie jih gåessie åadtjh veeljedh. ¶ Jis gieleleahpam dasseme jallh miste sisvege, dellie maahtah Gärhkoeståvrose bieljelidh, Svenskakyrkan 751 70 Uppsala, 018-16 96 00 (Saernie viehkie), jallh orre dängkodh daesnie www.svenskakyrkan.se. Dihte gie ij naan gieleleahpam åadtjome, dihte aaj gärhkoeståvroem bieljele. ¶ Gieleleahpam dov tjaalessäjjan sedtieh. Gieleleahpam maam guelmiehtehteme maehtieh faaksen tjirrh sedtedh gärhkoetjåangkose gusnie gielem vedth jih Sveerjen gärhkoen ålkolaantengärhkoetjåangkose. ¶ Tryjjes ”gïelebiejjie” Plassjesne. ¶ Bielie 11 ¶ Nr 2 2013 ¶ Åarjelsaemien gærhkoeplaerie Sørsamisk kirkeblad Sydsamiskt kyrkoblad ¶ SORG SOM INTE TAR SLUT ¶ Jan Persson. ¶ JOVVA JOMA ¶ Dierie ¶ Guktie ussjedem: Hur jag tänker Åssjalommesh: Tankar, andakt Gie jïh gusnie årroeminie: Vem och var Kultuvre: Kultur ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ URBAN ENGVALL ¶ PRESIDENTEN KNYTTES ¶ DOMMEN ANNULERT ¶ RODERICO DIAS ¶ RODERICO DIAS ¶ Orre saernieh ¶ skreejrehtidh. Tsïengelen tjåanghkoe dejtie gïeh maanagïertine barkeminie. Daelie naan gille maanagïerth mah jïermestalleme guktie maehtieh saemien aamhtesigujmie barkedh. Jïjnjemes bååhperostin gosse govlin gaajhkesh dovnesh tjuerieh dejnie barkedh. ¶ SAEMIEN KULTUVRE VADTESE LEA ¶ – Saemien kultuvre goh ”vadtese” lea gaajhkesidie. Daajram maanah lustestalleminie gosse saemien kultuvren bïjre lierieh. Tjoerebe sinsitniem skreejrehtidh, eevtjedh jïh viehkiehtidh!, Liv Ingegerd jeehti. Dah mah tjåanghkose båateme, åadtjoejin båeries vaajesh goltelidh jïh staaloe-vuesiehtimmiem vuartasjidh, jïh filmem aaj: ”Min mors hemlighet”. Filmen mænngan åadtjoejin filmen bïjre soptsestidh. Bovtsen-bearkoem byöpmedin jïh baakoeh åarjelsaemien gïelesne jurjiehtimmien bïjre lïerin. Maanagærjah jïh laavlomh åarjelsaemien gïelesne aaj sjïdti. Tjaebpie badth gosse göökte tjuetie almetjh laavloejin ”Laevie Jaahke”! – Luste gosse barkijh jiehtieh daam tjåanghkoem daarpesjieh. Vaajtelibie fïerhten jaepien daagkeres tjåanghkoe sjædta! Eva Brynhildsvold jeahta. Dïhte Åarjelsaemien maanagïerten viermie-dåehkien lïhtsege jïh Rörosen tjïeltesne barkeminie. ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIEH: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Medtie tjuetie almetjh göökte biejjieh Tråantesne tjåanghkenin. Desnie åadtjoejin digkiedidh, soptsestidh jïh jïjnjem lïeredh. Dan jaepien ¶ eride. Vååksjeme guktie aalkoealmetjh tjomberdeminie. Dellie maa hijven goltelidh gosse soptsesti. Daajra guktie gïelem nænnoestidh. Spolsky saarnoeji guktie maorigïelem gïehtelamme. Dïhte vueptiesti guktie dah tjabreminie. Dïhte jeahta jeenemes seammalaakan gaajhki aalkoealmetji gïeligujmie. – Nov amma seamma dåeriesmoerh gaajhkene leekesne. Dan åvteste mijjieh tjoerebe vïssjeles årrodh. Manne daajram aalkoealmetjen faamoe, Spolsky eadtjohke soptseste. Dïhte guvvieh vuesiehti, guktie almetjh maehtieh barkedh. Spolsky jeahta hijven jis maahta ”native religionine” barkedh. Gellie aalkoealmetjh daelie kristesovveme. Dellie maehtebe ietnien gïelem soptsestidh gosse juvlehtimmiem, maanide kristeme jallh gyrhkesjimmiem. ¶ ORRE BAAKOEH ¶ Mubpie professore Harald Gaski aaj gïelen bïjre soptsesti. Dïhte soptseste gïeli haestemi bïjre, vuesehte man åvteste tjoerebe orre baakoeh darjodh. Dïhte gellie gærjah tjaaleme. Dïhte vaajesh jïh tjiektsh voejhkelamme jïh goerehtamme båeries soptsesem ”Aanta-vuelie”. Dïhte soptsesti gïele vihkeles guktie sisvege maahta reaktoe sjïdtedh. Dellie maehtebe buerebe guarkedh dejtie baakojde hijven jis maehtebe ”dej duakan” jaksedh, Gaski boejhkeli. ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Tjåanghkosne åadtjoejin vuejnedh maam maehtieh maana-gïertesne utnedh gosse edtjieh saemiej bïjre soptsestidh. ¶ Saemiedigkien lïhtsege Ellinor Marita Jåma (Snåamaanagïerth. ¶ EINAR BONDEVIK ¶ BERTIL JÖNSSON ¶ Skåajjen Voelph ¶ Noere alm ¶ etjh ¶ ”HELLIG JORD! HELLIG ORD” ¶ UNGDOMMENS APPELL ¶ TEKST OG FOTO: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ PÅMELDING: ¶ GAMMAL LÄNGTAN ¶ PIRJO ENGVALL ¶ Guvvie ¶ VILL HA LÅNGSIKTIG DIALOG ¶ URBAN ENGVALL ¶ PIRJO ENGVALL ¶ PIRJO ENGVALL ¶ PIRJO ENGVALL ¶ ELISABETH ANDERSSON ¶ MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ POSITIVE RINGVIRKNINGER ¶ Plassjen jarngesne gualijes jaavretje man nomme ”Doktortjønna”. Desnie båeries sïetere gusnie Plassjen laedtieh dej beeli buvviem gåatoehtin. Giesege jïjnjh kreekh desnie. Daelie maanajgujmie båetieh dejtie gïehtjedidh jïh lustestalleminie. Desnie aaj tryjjes prïhtjhgåetie. Gosse saemieh gaavnesjieh, dellie sijhtieh dållem bïejedh prïhtjegem voessjedh! Tjaebpies biejjie lij, låedtjie jïh biejjie guaka. Dagke numhtie almetjh aavodeminie? Joekoen hijven buaredh. Ojhte maanah, noere jïh båeries almetjh böötin. Gaajhkesh saemiestin, såemies dulhtjestin jïh såemies eensi soptsestallin. ¶ NOV AMMA PRIHTJEGE! ¶ Maanah gïerestalleminie, dah båarasåbpoe unnemes viehkiehtin. Ij dan aelhkie gosse edtjieh löövles gierehtsh bæjjese gïesedh. Nyjsenæjjah beapmoevoessesne röödtseminie. Dellie njaelkies goervh jïh bearkoeh bïssin. Hijven dellie stoerre prïhtjhgiebniem utnedh. ¶ GÏELEM NÆNNOESTIDH ¶ – Saemien gïele jielieminie. Luste gosse almetjh guhkede båetieh. Dellie guarkebe joekoen vihkeles mijjen gïelem nænnoestidh, Toini Elisabeth Bergstrøm jeahta. Dïhte Aajegen åejvie. Desnie gellie nyjsenæjjah barkeminie. Dah aaj dahkoe båateme jïh dïsse latjkah, dovne Aino Danielsen, Marit Fjellheim jïh Ida Marie Bransfjell. Gaajhkesh tuhtjieh joekoen vihkeles gaavnesjidh jïh saemiestidh. – Hijven gujht gosse maehtebe naemhtie vïehkesadtedh. Manne jïjnjem lïerim, göötide vualkam mojjehtem. Sïjhtem mubpien aejkien aaj diekie båetedh, Rita Vestfjell jeahta. ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ daan bijre ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: ¶ Tryjjes ”gïelebiejjie” Plassjesne ¶ Rita Vestfjell Tråanteste bööti jïh Gunnveig Sandnes Glåmosen luvhtie bööti. ¶ Goevten dellie Aajege gaajhkesiaavoedin. ¶ ANNEN INNPAKNING ¶ TEKST OG FOTO: ANNE-GRETHE LEINE BIENTIE ¶ Guktie ussjedem ¶ MARIANNE PERSSON ¶ ANNE-GRETHE LEINE BIENTIE ¶ ØKT INTERESSE ¶ PÅ TIMEPLANEN ¶ TEKST OG FOTO: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ LINA SOLVOR JØNSSON ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ TEKST OG FOTO: ANNE-GRETHE LEINE BIENTIE ¶ TEXT OCH FOTO: ANNICA HED ¶ Orre saernieh ¶ LETT TILGJENGELIG ¶ /reintrøa, med miesieh/reinkalver som grynter, med beallohke ¶ TEKST OG FOTO: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ KVINNAN STARK POSITION ¶ DET SYDSAMISKA SYNLIGT ¶ URBAN ENGVALL ¶ Daerpies Dierie ¶ Sydsamisk kirkeblad • Sydsamiskt kyrkoblad ¶ Bierna Leine Bientie Heggvollan, 7760 Snåsa, telef. 74 15 11 55, mobil 950 54 490, e-post: prest@samiskmenighet.no ¶ Gie jïh gusnie årroeminie ¶ KÄLLA: SAMEFOLKET ¶ www.svenskakyrkan.se ¶ Åssjalommesh ¶ Evangeliet Midsommardagen enligt Matteus kapitel 6, vers 25-30 25 Jeahtam: ”Aellede tjoeperdh ¶ maam byöpmedidh, jovkedh jallh gåårvedidh. Ij leah hïegke vihkielåbpoe beapmojste jïh redtie vaarjojste? 26 Vuartasjidie ledtide, eah dah gernieh seejh, eah sleejh jïh eah laarojde tjöönghkh. Elmierïjhken Aehtjie dejtie bïepmehte. Idie leah dejstie vihkielåbpoe? 27 Guhte dijjeste maahta tjoeperdimmigujmie jïjtse jielemem staehkojne guhkiehtidh? 28 Jïh mannasinie vaarjojne tjoeperdidie? Vuartasjidie rïesegidie guktie såafosne sjïdteminie. Eah dah barkh jallh butnieh. 29 Manne govlh jeahtam: Ij amma Salomove gïltehtahkesne goh rïesegh. 30 Jupmele gie kraeside gåårvehtasta, dejtie mah daan biejjien sjïdteminie jïh jirreden vuebnesne buelieh, ij edtjh Jupmele dellie dijjem gåårvehtistedh? Dijjen dan vaenie jaahkoe! ¶ NÖÖRJEN GÆRHKOE ¶ Heggvollan, 7760 Snåsa ¶ Daan daelvien nejpie-kuvsje Plassjesne. Gellie sïjhtin lïelïerehtin. ¶ Luhkietjïjhtje learohkh Plassjese böötin, sïjhtin lïeredh guktie nejpiem åarjelsaemien hammosne darjodh. Nejpien nïrre jïh dahpe ånnetje kråavvan. Dah tjuerieh tjaalehtjimmieh båeries vuekine sjïehtesjidh. Hijven lohkehtæjjah naa guhkiem vytnesjamme gosse dah edtjin jeatjabidie ööhpehtidh. Dah lohkehtæjjah lïn Nils Ove Gustavson (Snåase), Mikael Andersson (Eajra), jïh Morten Brandfjell (Tydal). ¶ FIJFERE JALLH BAARVE ¶ Såemies learohkh gellie nejpieh aerebe dorjeme. Dah sïjhtin maam akt orre lïeredh. Såemies eah gåessie maam vytnesjamme. Dellie meehtin aalkovistie lïeredh. Lohkehtæjjah soptsestin mij nïrrese. Dellie learohkh jïjtje veeljin: tjåervie, ovmese måarah, fijfere jallh baarve. Dan mænngan meehtin lïhtsegidie laavkedidh. Dellie hijven biessiem jallh skåerriem dej gaskesne njimkehtidh. Barkoes hov nejpiem darjodh, guktie eensi sjidtieh. Learohkh tjuerieh guhkiem sååkesjidh voeledidh, fæjloedidh jïh bïgnesjidh. Daerpies buerie astoem gosse vytnesjidh. ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Gellie sïjhtin nejpiem darjodh ¶ Lohkehtæjja jïh vytnesjæjja Nils Ove Gustavsson (Snåase) Kræsta Blind Brandsfjellem viehkehte jïh vuesehte guktie nïrrem sjïehtesjidh. ¶ Dov gïele vihkeles! ¶ Aejlegsbiejjien skïereden 15 biejjien 2013 gærhkoeveeljeme jïh datne åadtjoeh veeljedh. Daesnie dïhte dov gïelekåarhte. Gïeh dah datneste edtjieh moenedh daah njieljieh båetije jaepide? Dovne tsavtshvierhkien bïjre åålmegisnie jïh nænnoestimmiej bïjre abpe Svïenske gærhkose. Mïsse dov gærhkoemaaksoe edtja juhtedh? Magkerh tsavtshvierhkieh dov årromesijjie edtjieh årrodh? Guktie gærhkoe edtja nænnoestidh? Årroeh meatan evtedh. Buerie båeteme gïelem gærhkoeveeljemasse vedtieh! ¶ Gïelekåarhte ¶ Daejnie tjaaleginie ektesne aaj dam dov gïelekåarhtem åadtjoeh. Vaeltieh dam meatan gosse gïelem edtjh vedtedh. ¶ Gïem maehtieh veeljedh? ¶ Gærhkoeveeljemisnie dåehkide mejtie nammoehtamme jïh dej kandidath veeljh. Daah dåehkieh seamma goh dah partijh åålmeh veeljemisnie. Dåehkieh jïjtjh soptsestieh mejnie sijhtieh barkedh. Læstoeh gaajhkh daah dåehkide jïh dej kandidath gååvnese www.svenskakyrkan.se/kyrkoval. Aaj maehtieh dov åålmeginie soptsestidh. ¶ Aktegs gïelem vedtieh golme kandidatide. ¶ Maehtieh aktegs gïelem golme kandidatide vedtedh gosse kroessem bïejh veeljemeleahpese. Dah kroessh stuerebe nuepie kandidatese vadta jïh dov åvteste åadtjodh soptsestidh. Jis ij guhte dejstie kandidatijste kroessem åadtjoeh dellie dov gïele dan dåahkan jåhta mejtie nammoehtamme. Ij leah dellie naan aktegs gïelem ryöknoeh. ¶ Gusnie jïh gåessie maehtieh gïelem vedtedh? ¶ Skïereden 2 – 11biejjieh maehtieh gïelem vedtedh dåastoevisnie abpe laantesne gusnie åådtje gïelem åvtelbodti vedtedh. Aaj maehtieh gïelem prievien tjïrrh vedtedh jis vg. ålkoerïjhkese. Muvhtine sjïere dåastovh gååvnesieh gusnie aaj maahta gïelem vedtedh. Veeljemebiejjien skïereden 15 biejjien dov veeljemesijjesne jallh sjïere sijjine maehtieh gïelem vedtedh. Vielie bïevnesh dov gïelekåarhtesne gaavnh. ¶ Gaerviehtamme dam dov gïelekåarhtem? ¶ Jis dam dov gïelekåarhtem gaerviehtamme maehtieh dov åålmegem gihtjedh. Aaj maehtieh orre gïelekåarhtem dongkedh www.svenskakyrkan.se/kyrkoval jallh Svïenske gærhkoen informationsservice, telefovne 018-16 96 00. Gïelekåarhtem dan dov tjaalesæjjan seedtesåvva. Orre gïelekåarhtem aaj Svïenske gærhkoen ålkoerïjhken åålmegidie faxen tjïrrh seedtesåvva. ¶ Guktie veeljemisnie gåaradi? ¶ Sijjesne www.svenskakyrkan.se/kyrkoval dejtie veeljemen annjebodts illeldahkide vuesehte gosse gïelide ryöknoeh mænngan veeljemesijjie gaptjeme. Ij leah dellie naan aktegs gïelh ryöknesovveme. Dam minngemes illeldahkem seamma sijjesne vuesehte gosse gaajhkh gïelide gïehtjedamme. ¶ Gïelem vedtedh ¶ Gærhkoeveeljemisnie maehtieh gïelem golme veeljemisnie vedtedh; Gærhkoeståvrose, stifteståvrose jïh gærhkoetjåanghkose. Dïhte gie Göteborgen gærhkoen ektiedimmesne aaj gïelem vadta akten ektiedæmman, goh njieljieh veeljemidie. Dov gïele raereste guktie Svïenske gærhkoe stuvresåvva gærhkoevoenesne, dajvesne jïh nationellt. ¶ VEELJEME GÆRHKOESTÅVROSE – DOV GÆRHKOEVOENEN VEELJEME ¶ Datne gærhkoeståvroe dov gærhkoevoenesne veeljh jallh, jis dov gærhkoevoene jeatjah gærhkoeståvroej ektine berkieh, gærhkoeståvrose dov pastoratesne. Gærhkoeståvroe nænnoste guktie tsavtshvierhkieh dov lïhkesdajvesne edtja årrodh. Vuesiehtimmien gaavhtan magkerh tsavtshvierhkieh maanide jïh noeride åålmegisnie edtjieh årrodh, jallh guktie laavlomedåehkiej- jïh konserti tsavtshvierhkieh edtjieh juhtedh. Veelkes veeljemeleahpah. ¶ VEELJEME STIFTESE - DAJVESNE ¶ Svïenske gærhkoe 13 stiftide juakasovveme. Stifteståvroe stiften jollemes raerie nænnoestidh. Stiften uvtemes barkoe lea gærhkoevoenide dej tsavtshvierhkiej gujmie dåarjodh jïh maehteles viehkine gellie dajvine reeredh. Vuesiehtimmien gaavhtan gosse gærhkoem orrestehtedh. Tjoevkerööpses veeljemeleahpah. ¶ VEELJEME GÆRHKOETJÅANGHKOSE - NATIONELLT ¶ Gærhkoetjåanghkoe Svïenske gærhkoen jollemes raerie nænnoestidh 251 lïhtsegigujmie. Dah gærhkoen ektiedimmes jïh bijjemes gyhtjelassi bïjre nænnoste. Vuesiehtimmien gaavhtan gærhkoetjåanghkoe klimagyhtjelassi bïjre nænnoste jïh magkerh salmh salmegærjesne edtjieh gååvnesidh. Viskes veeljemeleahpah. ¶ VEELJEME ÅÅLMEGASSE JÏH EKTIEDÆMMAN - GÖTEBORGESNE ¶ Göteborgen gærhkoen ektiedimmesne dïedtem juekieh guktie daagkoe bijjege vuesiehtamme. Veeljeme gærhkoeståvrose – dov lïhkesdajve veeljeme gærhkoeståvroen jïh Göteborgen gærhkoen ektiedimmien gaskem jïh gærhkoeståvroe dah åålmegisnie mah ektiedimmesne meatan. Göteborgen gærhkoen ektiedimmie ekonomijen- jïh fastigheti gyhtjelassi bïjre nænnoste. Datne gie Göteborgesne årroeh daan jaepien veeljemisnie maehtieh njieljieh veeljeminie veeljedh. Kruana veeljemeleahpah åålmegen gærhkoeståvrose jïh veelkes veeljemeleahpah gærhkoeståvrose ektiedimmesne (jis sïjhth prievien tjïrrh gïelem vedtedh maehtieh kruana veeljemeleahpam åadtjodh jïh kuverte lissine dovne dehtie Göteborgen stifteste). ¶ Sïjhth vielie daejredh? ¶ Sijjesne www.svenskakyrkan.se/kyrkoval bïevnesh gååvnesieh aelhkie svïenskegïelesne, såevmien, saemien, romaani, meänkieli, englaanten, franske, tyske, arabiske, spanske gïeline jïh væhtagïelesne. Jis tjoejefijlem buektedh dellie seamma bïevnesidie maehtieh goltelidh jallh maehtieh cd dongkedh sijjeste Svïenske gærhkoen informationsservice, telefovne 018-16 96 00 jallh e-påasten tjïrrh info@svenskakyrkan.se. Aaj maehtieh dov åålmegem gihtjedh jallh sijjesne www.svenskakyrkan.se/kyrkoval vielie bïevnesh åadtjodh. ¶ SVÏENSKE GÆRHKOEN LEA SIJJIE GAAJHKESIDIE ¶ Svïenske gærhkoe abpe laantesne gååvnese jïh akte ræhpas almetjegærhkoe gusnie gaajhkesh tjaakanieh. ¶ JIELIE TJIEHTJELH ¶ Bïjre jarkan Sveerjesne mahte 3 400 gærhkoeh gååvnesieh. Dah leah sjïere tseagkaldahkh, vyörtegs kultuvreaerpie jïh jielije sijjieh gyrhkesjæmman, sjeavodhvoetese, lïegkedæmman, ektiedæmman, laavloemasse jïh musihkese. ¶ GÆRHKOE AARKEBEAJJAN ¶ Lïhtseginie åadtjoeh meatan årrodh jïh soptsestidh mejnie Svïenske gærhkoe aarkebiejjesne edtja barkedh vuesiehtimmien gaavhtan laavlomedåehkine, dåarjojne dejtie giejtie viehkiem daarpesjieh, skïemtjegåetiegærhkojne raerine fuelhkide jïh tsavtshvierhkine maanide jïh noeride. ¶ JIELEME ¶ Gærhkosne aaj gaavnedibie gosse mijjese mij vihkeles, gosse laavkodh, skylledh, pruvredh jïh juvledh. ¶ JAAHKOE JÏH JUERIE ¶ Svïenske gærhkoe ektiedimmiem faala gusnie maehtebe gaavnedidh, jaahkoem jïh jueriem juekedh jïh Jupmielasse geatskanidh. ¶ INTERNATIONELLE BARKOE ¶ Svïenske gærhkoe gærhkoej jïh organisasjovni ektine barka rïektesvoeten veartenen gielhtie namhta nielkie, giefiesvoete jïh vaejvie. Ektesne maehtebe jeatjahtehtedh. ¶ SVÏENSKE GÆRHKOE AEHPINE JÏH GOERPINE ¶ Svïenske gærhkoen barkijh meatan dåarjoeh gosse ovlæhkoeh, aehpieh jïh goerph heannadamme. Dovne ålkoerïjhkesne jïh Sveerjesne. ¶ SIJJIEH GUSNIE TJÅANGHKANIDH SVEERJESNE JÏH ÅLKOERÏJHKESNE ¶ Svïenske gærhkoe almetjh dovne Sveerjesne jïh ålkoerïjhkese gaavnede goh giesiegærhkoe, vaeriegærhkoe, skïemtjegåetie-gærhkoe, skuvlegærhkoe, geajnoegærhkoe, ålkoerïjhkegærhkoe jïh tjiehtiesbadth åålmeh gærhkojne gusnie årroeh Daesnie dïhte dov gïelekåarhte Aejlegsbiejjien skïereden 15 biejjien dellie gærhkoeveeljeme Svïenske gærhkose. Dellie dov leah nuepie dejtie dåehkieh jïh almetjh veeljedh gïeh edtjieh meatan årrodh gærhkoen jielemen jïh tsavtshvierhkiej bïjre raeriestidh dah njieljieh båetije jaepide. Gïese datne dam sïjhth luhpiedidh? Buerie båeteme gïelem gærhkoeveeljemasse vedtieh! ¶ Luste skyllememaanide. ¶ Bielie 20 ¶ Nr 3 2013 ¶ Åarjelsaemien gærhkoeplaerie Sørsamisk kirkeblad Sydsamiskt kyrkoblad ¶ BÅDA VINNARE ¶ URBAN ENGVALL ¶ URBAN ENGVALL ¶ URBAN ENGVALL ¶ Dierie ¶ Guktie ussjedem: Hur jag tänker Åssjalommesh: Tankar, andakt Gie jïh gusnie årroeminie: Vem och var Kultuvre: Kultur ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ URBAN ENGVALL ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ NATUREN VITTNAR ¶ SLÅ UT VIN ¶ URBAN ENGVALL ¶ KÄLLA: SVENSKA KYRKAN ¶ Bierna Leine Bientie i avslutningsgudstjänsten. ¶ URBAN ENGVALL ¶ Orre saernieh ¶ KÄLLA:SVENSKA KYRKAN ¶ FYRA SPRÅK ¶ GABRIELLE JACOBSSON ¶ GABRIELLE JACOBSSON ¶ BRITT-MARIE FRISELL ¶ PETTER FRISELL ¶ Noere alm ¶ etjh ¶ Sjïere tjåanghkoe maanide gosse Saemien gærhkoebiejjieh. Maanah murriedin, stååkedin, jårrin jïh laavloejin. ¶ Maanah nieljie laantijste tjåanghkenin: Sveerjeste, Nöörjeste, Såevmeste jïh Russlaanteste. Idtjin maanah pryjjh gænnah gosse ovmese gïelh. Maanah gujht sinsitniem ”guarkoeh” gosse ektesne stååkedin jïh aavoedin! Gellie gïelh govloeh: saemien jïh daaroen gïele, såevmien jïh englaanten. Luste badth stååkedidh, klaeriedidh jallh svihtjedh. ¶ ORRE BAAKOEH ¶ Gosse maanah böötin maana-tjåanghkose, dellie gellie geerve almetjh aaj desnie. Dej lin aaj ovmese gïelh. Eadtjohke lin, sïjhtin orre baakoeh jïh laavlomh lïeredh. Gosse maanajgujmie soptsestin, dellie jeehtin: gaajhkesh libie Jupmelen maanah. Jupmele gaajhkesidie eahtsa, seamma maam gïelem soptseste! ¶ VYTNESJIDH JALLH KLAERIEDIDH ¶ Maanah hov åadtjoejin veeljedh mejnie sïjhtin gïehtelidh. Dah stööremes maanah sïjhtin ditnine gåarodh. Ojhte hov riejries sjïdtin! Mubpene dåehkesne gusnie åarjelsaemien gïelem soptsestin, desnie laavloejin, stååkedin jïh guvviedin. Gærjam ”Vadtese” aaj vuartasjin. Jeatjene dåehkesne daanhtsoehtin. Dah smaave maanah jårrin jïh roehtin gosse dah stööremes laavloejin. ¶ MURRIEDIN ¶ Gosse boelhketjem fïereguhte dåehkesne, dellie gaajhkesh ektesne vihth. Gærhkoen lïhke stoerre låavthgåetiem tseegkeme. Maanah murriedin gosse dueljesne lïegkestin. Dan mænngan byöpmedin. Dellie maa eejhtegh böötin maanide veedtjedh. Såemies idtjin sïjhth dåeriedidh, gihtjin mejtie åadtjoejin guhkebe baetsedh! ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIEH: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Elena Paulsen jïh altese nïejte Julia (Bodø). Elena akte dejstie mah maanide ööhpehtin vytnesjidh. ¶ Maanah tjåanghkenin gosse Raanesne, saemien gærhkoebiejjide heevehtidh. ¶ TEKST OG FOTO: BERTIL JÖNSSON ¶ Luste åahpenidh ¶ JOURNALISTEN UNDERVISER ¶ LANGVARIG SYKDOM ¶ Guvvie ¶ VELLYKKET DAG ¶ TEKST OG FOTO: ANNE-GRETHE LEINE BIENTIE ¶ TEXT OCH FOTO: URBAN ENGVALL ¶ Sigfred Jåma. ¶ VILL HA RESPONS ¶ URBAN ENGVALL ¶ KÄLLA: DAGENS NYHETER ¶ PIRJO ENGV ¶ ALL ¶ daan bijre ¶ BERTIL JÖNSSON ¶ BERTIL JÖNSSON ¶ URBAN ENGVALL ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ Noerhte-Trööndelagen fylhkentjïelte vierhtieh joekede fïerhten jaepien juktie åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem evtiedidh jïh våajnoes darjodh Noerhte-Trööndelagesne. Vierhtiej åejvieåssjele lea funksjovnelle guektiengïelevoetem utnijidie åarjelsaemien gïeline buektiehtidh gosse byögkelesvoetine govlehtellieh. Dåarjoe aaj prosjektide vaadtasåvva mah åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem hijvenlaakan våajnoes darjoeh aktene gemtebe ektiedimmesne. Eah leah naan vihties ohtsememierieh jallh ohtsemegoerh daan dåarjoeöörnegasse. Lïhkebe bïevnesnh guektiengïelevoetevierhtiej bïjre, govlehtallh: Sigurd Kristiansen, rådgiver Regional Utviklingsavdeling, Nord-Trøndelag fylkeskommune Telefon: 74 11 12 60, e-post: sigurd.kristiansen@ntfk.no ¶ TOSPRÅKLIGHETSMIDLER SØRSAMISK ¶ Guektiengïelevoetevierhtieh åarjelsaemien: ¶ www.sametinget.se www.aajege.no www.gieleaernie.no www.gielemnastedh.no ¶ Gïeleviermie 2013 ¶ Sydsamiskt språknätverk ¶ Guktie ussjedem ¶ ÅPENLYS HOMOFIL? ¶ SMERTE ¶ ANNE-GRETHE LEINE BIENTIE ¶ HOPPAS PÅ VÄRLDSARV ¶ ÄGARNA HAR ANSVAR ¶ TEXT OCH FOTO: ANNICA HED ¶ URBAN ENGVALL ¶ Gosse Saemien gærhkoebiejjieh Raanesne, dellie stoere konserte. Adjagasen Lawra jïh Sara Marielle ligan orre vuelieh dorjeme. ¶ Gosse Lawra jïh Sara Marielle konserten aerebe stoere låavthgåetesne joejkeminie jïh mikrofovnide pryöveminie, dellie golme maanah guhkiem, guhkiem dueljesne tjahkan golteleminie. Idtjigan eejhtegh daejrieh dah dahkoe vualkeme. Sara Marielle tuhtji luste maanah desnie. ¶ FILME ADJAGASEN BÏJRE ¶ Gosse konserte eelki dellie dållem stoere-låavthgåetesne eejseme. Filmen nomme Adjagasen bïjre lea ”Firekeepers” / ”Dah mah dållem geehteminie”. Almetjh gïeh Raanese böötin, åadtjoejin dam filmem vuejnedh. Dennie filmesne Lawra jïh Sara Marielle soptsestigan guktie dej ietniegïeligujmie. Lawran vaajmosne dovne noerhtesaemien jïh åarjelsaemien gïele. Gosse onne lij, dellie ”gïelegoerehtæjja” eejhtegidie stillie barre aktem gïelem utnedh. Gosse Lawra stuerebe sjïdti, dellie rontesti guktie numhtie sjïdti. Ojhte vuelie dan bïjre sjïdti: ”Ih goh”. Vuelie jåhta goh baaroe; tjaebpie jïh soejmetje, dan mænngan stynkehke jïh spaajhtebe. Govloe guktie dïhte vuelie vaajmoste båata. ¶ VUELIE SJÆDTA ¶ Sara Marielle orre vueliem dan giesien dorjeme. Dïhte soptsesti aehtjebe dan væjkele mojhtesh maanabaeleste saarnodh. Sara Marielle muadtam aehtjiebasse gåaroeminie. Dellie vueptiesti guktie aehtjeben mojhtesh aelhkebe gelkieh. Luste gosse Sara Marielle soptsesti guktie dïhte vuelie sutnjien bööti. Dah golme maanah aaj vihth desnie jïh låapoestalleminie mubpiejgujmie ektine. Dah åadtjoejin Adjagasinie ektine joejkedh. Dagke numhtie orre ”naestieh” sjidtieh? ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Adjagas mijjen luvnie ¶ Lawra Westerfjell Somby jïh Sara Marielle Gaup Beaska murredeminie gosse Raanesne joejkedigan. ¶ LINA SOLVOR JØNSSON ¶ BERTIL JÖNSSON ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIEH: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Mojhtesh Gærhkoebiejjijste ¶ Gosse göötide Gærhkoebiejjijste vualkah, maam mojhtesem sïjhth vaajmosne vöörhkedh? ¶ Tanja Nyjordet, Mo i Rana: Manne tuhtjem hijven daesnie årrodh. Manne jïjnjem lïereme, joekoen vihkele munnjien gosse luvliesaemien nyjsenæjja håaloman nåake lij. ¶ Sindre Stabell Kulø, Bud, Romsdasaemieh eatnemem vaarjelieh. ¶ TEKST OG FOTO: BIERNA LEINE BIENTIE ¶ Orre saernieh ¶ Daerpies Dierie ¶ Sydsamisk kirkeblad • Sydsamiskt kyrkoblad ¶ Bierna Leine Bientie Heggvollan, 7760 Snåsa, telef. 74 15 11 55, mobil 950 54 490, e-post: prest@samiskmenighet.no ¶ Gie jïh gusnie årroeminie ¶ www.svenskakyrkan.se ¶ Åssjalommesh ¶ URBAN ENGVALL ¶ NÖÖRJEN GÆRHKOE ¶ Dah skylleme-maanah golmen aejkien gaavnesjin. Voestes aejkien dæjmetje tjaktjen Raanesne. Saemien åålmege sïjhti skylleme-maanah edtjieh abpe åarjel-dajvesne åahpenidh. Dan åvteste noerhtene Raanesne voestegh, dan mænngan Levangerisnie jïh gåalmeden aejkien Snåasesne. Dellie minngemes aejkien aaj vihth noerhtene Helgelaantesne. ¶ NOERE ”MINILEDERE” ¶ Dan jaepien Saemien åålmege sïjhti noere almetjh mah båarasåbpoe skylleme-maanijste, edtjieh skylleme-maanajgujmie ektine årrodh. Dellie numhtie noerh fïerhten aejkien meatan gosse skylleme-maanah tjåanghkenin. Sveerjen gærhkosne gellie jaepieh numhtie dorjeme. – Luste gosse åadtjoejimh noere ”miniledere” ektine årrodh, dah golme nïejth jiehtieh. ¶ VÅHKOEM EKTESNE ¶ Abpe våhkoem skyllemassen aerebi, dellie Bunesesne årroejin. Bunese joekoen tjaebpies sijjie, mearoen lïhke. Akten biejjien vïnhtsine vöölkin ohtje faalam vuartasjidh. Dovne saelhtesne jïh stoerelihtesne laavkoejin, stååkedin jïh murriedin. Fïerhten biejjien skyllemeööhpehtimmesne. Dellie soptsestin guktie Jupmele mijjen eatnemem sjugniedamme jïh guktie saemieh eatnemem vaarjelieh. Dellie badth hijven voessem tsagkedh, bæjjese vaaran mïnnedh. Gaajhkesh aavoedin gosse maaje vööjnin, soptsestallin guktie mijjen eatneme aejlies! ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Luste skylleme-maanide ¶ Ramona Kappfjell Sørfjell (Brønnøysund), Vanja Tørresdal (Prahke/Brekken) jïh Inga Emelie Joma (Stallvika). ¶ Saemien Åålmege daan jaepien aaj skyllemasse byöri. Golme skyllememaanah mearoen lïhke abpe våhkoem orreme jïh dellie skylleme Raanesne. ¶ Luste gåaroejinie ektine årrodh ¶ Bielie 20 ¶ Nr 4 2013 ¶ Åarjelsaemien gærhkoeplaerie Sørsamisk kirkeblad Sydsamiskt kyrkoblad ¶ INTERNATIONELL KRITIK ¶ ÄNDRA MINERALLAGEN! ¶ KOMMANDE GENERATIONER ¶ FORTSATTA SAMTAL ¶ URBAN ENGVALL ¶ Dierie ¶ Guktie ussjedem: Hur jag tänker Åssjalommesh: Tankar, andakt Gie jïh gusnie årroeminie: Vem och var Kultuvre: Kultur ¶ URBAN ENGVALL ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ MISTER VINTERBEITE ¶ SVIKTET ¶ LINA S. JØNSSON ¶ NCG/SHUTTERSTOCK ¶ Orre saernieh ¶ SLÄKTTRÄD PÅ GÅNG ¶ SKA TRYCKA BOK ¶ TEXT OCH FOTO: ELISABETH ANDERSSON ¶ Njieljie skylleme-maanah, golme viehkiehtæjjah jïh golme barkijh Saemien åålmegisnie Snåasesne gaavnesjin. Dellie voestes aejkien gaavnesjin. Mïetsken, dellie edtjieh Plassjesne skylledh. ¶ JUPMEL-AEHTJIEN ¶ GIERIESVOETINE ¶ Dah skylleme-maannah væjkele jïh aavoedin gosse ektesne barkin. Stoere aamhtesi bïjre soptsestin, guktie JupmelAehtjie fïereguhtem gieriesvoetine sjugniedamme. Fïereguhtem daajra jïh eahtsa. Guktie dellie ussjedidh jïh dåemiedidh gosse ektesne? Maam darjodh gosse geerve biejjieh båetieh? Idtjin buektehth gaajhkide vaestiedasside gaavnedh. ¶ BØLA-BOVTSEM VUARTASJIN ¶ Gosse numhtie barkeminie, dellie hijven ånnetje eejehtalledh. Laavadahken dellie Bølan gåajkoe vöölkin naa båeries bovtsem vuartasjidh. Desnie gie-akt bovtsem spaenjien nille tjaalehtjamme. Gellie guvvieh desnie, Snåasejaevrien jilliebealesne, gaavnin: ledtiem, tjoejkehtæjjam jïh duvriem. ¶ Fïerhten iehkeden dellie lustestallin. Voestes iehkeden åadtjoejin pryövedh goengerinie gaahtjedh, dovne aaksjoem daarhvese hajkedidh. Mubpien iehkeden dellie laavloejin. Govlimh man væjkele dah skylleme-maanah dam ”Singstar”em spealadidh! Dah noerh gïeh viehkine, laavanjassh skylleme-maanide dorjeme. Föörhkedin gosse laavanjasside vööjnin, dah edtjin ryöknedh jïh algebrajine barkedh! Destie hov åejjieh sæjloejin. Dellie jis musigkem goltelin gosse guelpesne lïegkestin. Dellie gujht nahkeren sjïdtin. Veedtsin åarajidh. ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIEH: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Skylleme-maanah Snåasesne tjåanghkenin ¶ Daan tjaktjen skylleme-maanah voestes aejkien Snåasesne gaavnesjin. Golme noere viehkiehtæjjah aaj desnie. Gosse hïelje varki vaasa, dellie badth fuehpie gaajhkem darjodh! ¶ Maria Gunilla Påve Wilks (Snåase) murredeminie. ¶ Katja Elise Nilsdatter Utsi (Namsskogan) eadtjohke laavloeminie. ¶ Sigvart Brendberg (Sørburøy) jïh Maidi Kristin Kappfjell Åhren (Namdalseid) ruevtieraajrojne vuelkiejægan. ¶ KONFIRMANTTREFF PÅ SNÅSA ¶ Noere alm ¶ etjh ¶ MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ IKKE MYE NEDSKREVET ¶ Jonhild Joma, jordmor. ¶ LINA S. JØNSSON ¶ PÅGANGSMOT ¶ SPILLE PÅ LAG ¶ NATURLIG OPPGAVE ¶ LINA S. JØNSSON ¶ STÄRKA NÄTVERK ¶ URBAN ENGVALL ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ daan bijre ¶ Sveerjesne jallh Nöörjesne skylledh? ¶ URBAN ENGVALL ¶ Gosse skylleme-maanah daan tjaktjen voestes aejkien Snåajallh Sveerjesne skylledh. ¶ Fïerhten jaepien muvhth skyllememaana Sveerjese vualkeme desnie skylledh. Tuhtjieh lustebe jïjnjesinie ektine årrodh, juktie Sveerjesne medtie golmeluhkie skyllememaanah. Daelie jis muvhth jiehtieh eah daejrieh gosse jeatjhlaakan sjædta Sveerjen raedtesne. ¶ SKYLLEME TJAKTJEGE ¶ Aerebe skylleme gïjrege. Daelie jis skylleme tjaktjege sjædta. Jïh ij åarjelraedtesne naan aejkien juktie tjåanghkoe noerhtene fïerhten jaepien sjædta. Dellie almetjh daebpene åarjene baanhtsan sjidtieh. Gosse Saemien åålmege skyllememaanide tjåanghkose bööri, dellie njieljie maanah böötin. Dïhte vïjhtede idtji maehtieh båetedh daan aejkien juktie dej luvnie bovtsh giedtesne. Båata sån mubpien aejkien. – Mijjen leah gellie tjåanghkoeh, Meerke Krihke såårne. Dïhte Toamma Bientien sijjesne daelie gosse dïhte skïemtjes. – Voestes aejkien Snåasesne. Mubpien aejkien gogk´ -akt noerhtene. Ibie ennje daejrieh gusnie. Jïh skylleme Plassjesne / Röörosesne tjaktjen 2014 sjædta, Meerke jeahta. ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: ¶ NYTT UTDANNINGSTILBUD: ¶ ussjedem ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ ANNE-GRETHE LEINE BIENTIE ¶ Anne-Grethe Leine Bientie ¶ URBAN ENGVALL ¶ LISA KEJONEN ¶ FOLKBILDNING ¶ SVÅRT ATT FÖRSTÅ ¶ URBAN ENGVALL ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ Anita Dunfjeld Aagård lea åemie Pöövle Vesterfjellen (1921-2000) heamturem ohtdarjoeji. ¶ Guvviedæjja Katarina Blind jïh Anita Dunfjeld Aagård, gåabpegh Snåasen luvhtie, ligan ektesne barkeme. Pöövle Vesterfjell eadtjohke jïh væjkeles soptsestæjja lij. Gellie gïeh Nåamesjen dajvesne, mujhtieh guktie Pöövle vaajesti. Saemien gïele daan ietniegïele. Daate gærja badth hijven gaajhkesidie gïeh sijhtieh saemien njaalmeldh-gïelem evtiedidh. ¶ Gærjesne naa jïjnjh jiehtegh jïh aerpie-vuekieh: guktie saemiestidh jïh guktie gïele jåhta. Daate heamture hijven orre boelvide, edtjieh mujhtedh tjaebpieslaakan ålkene dåemiedidh. Mijjen dïedte eatnemem vaarjelidh. Gærjesne maehtebe lohkedh guktie eatneme lij aerebe dah jaevrieh deepmesovveme. Maahtah gærjam Saemien Sijtesne jallh Gaaltijisnie åestedh, dovne dej bovrine jallh gaskeviermesne dongkedh. ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LIENE BIENTIE ¶ Dah golme åaerpenh Teekste: Anita Dunfjeld Aagård Guvvieh: Katarina Blind ¶ Orre gærja: ¶ Dah golme åerpenh ¶ Katarina Blind lea gærjam guvviedamme jïh Anita Dunfjeld Aagård lea teekstem sjïehtesjamme. ¶ Jane Juuso, Varangerbotnen luvhtie, orre gærjam tjaaviehkine båata. ¶ Janne Juuso gie Isak Sabasenterisnie barkeminie, gellien aejkien guessine Staaresne, Saemiedigkien luvnie. Desnie Sylvia Sparrockinie ektine barkeme. Dah guaktah gïelekuvsjem öörneme jïh daelie orre gærja destie sjïdteme. ¶ TJÏELKE SAEMIESTIDH ¶ Jeenjemesh sijhtieh tjïelke saemiestidh. Gosse soptsestieh, dellie geerve sjædta jïh demtieh guktie vaajmoe varkebe tsaapma gosse edtjieh saemiestidh. Dellie maa nåake domtoe. Dåeriesmoerh amma desnie guktie dulhtjestieh jallh daaroestieh. Gærja viehkine dejtie gïeh sijhtieh åarjelsaemien gïelem soptsestidh jïh eah doesth saemiestidh. Jïh gærja gïelekuvsjen tsiehkide buerkeste. Numhtie maehtebe buerebe guarkedh guktie åarjelsaemien gïelem jealajehtedh. ¶ GÏELE-TSAGKESE NÅAKE ¶ Gellie ussjedieh ”im asth saemiestidh”. Jïh dellie slyöhpoeh saemiestidh. Dan nuelesne gellie dåeriesmoerh tjïekedieh: mejtie vaejvie, skaamoe jallh hujnie? Guktie dellie darjodh? Gærja buerkeste guktie dej dåeriesmoerigujmie jallh gïele-tsagkesigujmie. Gïeletsagkese mij akt mij datnem tjöötjeste gosse sïjhth saemiestidh. Dellie ih doesth gænnah. Gærjesne maehtebe lohkedh jïh lïeredh guktie darjodh gosse numhtie ussjedibie. Aelhkebe gosse åssjalommesidie buerebe daejrebe, dellie maehtebe jeatjhlaakan ussjedidh. Vaejtie mubpien aajkan voejhkelibie saemiestidh. Minngemes raajan gaajhkh dah dåeriesmoerh haajpanieh! ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ TAR SPRÅKET TILBAKE ¶ Orre gærja: ¶ ”Manne mov gïelem bååstede vaaltam” ¶ Sylvia Sparrock, ( Järpen, garrabielesne) jïh Jane Juuso (Varangerbotn), ektesne barkeminie. Dah guaktah gïelekuvsjem Staaresne öörneme. ¶ URBAN ENGVALL ¶ URBAN ENGVALL ¶ URBAN ENGVALL ¶ DAVID EDMAN ¶ TEKST OG FOTO: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Gïelebarkijh abpe Saepmeste Staarese böötin. Desnie gïelebarkijh vaestiedin guktie gulliegïelem vaarjelidh! Naa luste govledh guktie dah ussjedin. ¶ Golken Sveerjen jïh Nöörjen Saemiedigkie Gïelevearman Staarese böörin. Gïelebarkijh abpe Saepmeste böötin. Desnie gïelebarkijh ”nïekedin” guktie gulliegïelem vaarjelidh. ¶ NÏEKEDASSH ¶ Medtie tjuetie almetjh göökte biejjieh ektesne barkin. Voestes biejjien dellie gaajhkesh fïereguhte tjïertesne. Åadtjoejin veeljedh mejnie barkedh. Akten tjïertesne edtjin soptsestidh guktie gulliegïelem vaarjelidh. Dah mah dennie tjïertesne, laavanjassem åadtjoejin: ”Soptsesth amma guktie gïelem vaarjelidh. Hævvi dov leah ov jïjnjh beetnegh jïh sagke buerie astoe!” Dellie digkiedin jïh ”nïekedin” guktie darjodh. Mænngan edtjin jeatjabidie saarnodh maam ussjedamme. ¶ GAAHTJEDIDH ¶ Naemhtie dah ussjedin: hijven saemien fuelhkide tjåanghkenidh. Jïh dellie maehtieh gaahtjedh, gie væjkalommes saemiestidh! Fïereguhte fuelhkie edtja guessine jeatjah fuelhkien luvnie årrodh jïh sinsitniem eevtjedh saemiestidh. Maanah maehtieh gïelem buerebe lïeredh jïh dovne geerve almetjh aaj. Dah fuelhkieh mah guessine båetieh edtjieh væjkalåabpoe saemiestidh. ¶ Gaahtjestimmijste maehtieh tv-provgrammem darjodh. Nov badth vihkele saemien vuekide aaj daejredh. Dellie dïhte guessie-fuelhkie åadtjoeh lïeredh niestiem smeejvedh, goelkegaamegh gåarodh, gööledh jïh guktie jurjiehtidh. Dah gïeh gïelem bööremes maehtieh jïh eadtjohke vuekide lïerieh, dïhte fuelhkie gaajhkem vitnie! Dah gïeh dennie tjïertesne, föörhkedin gosse saarnoejin guktie sijjieh nïekedin jïh ektesne barkin. ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Bernt Fridtjof Mølnvik (Snåase), Sanna-Lisa Streuka (Nappsjö) jïh Ulrica Pardal (Kälen) såemies dejstie gïeh tjïertesne Mijjen gïele-nïekedassh. Lustestallin gosse ektesne barkin. ¶ Guktie dov nïekedassh? ¶ Orre saernieh ¶ URBAN ENGVALL ¶ jieh tjoerebe eadtjohkelaakan soptsestidh mejnie jïh man åvteste sïjhtebe numhtie jallh naemhtie barkedh. Gosse barre daaroen plaani mietie, dellie mij akth faatoes. Nov amma vihkele saemien aamhtesidie lissiehtidh gosse daaroen plaanen mietie barkeminie. ¶ DAALETJE GÏELEM SOPTSESTIDH ¶ – Maanah tjuerieh aaj daaletje gïelem lïeredh. Maanah hov gelkieh saemien baakoeh teknigken bïjre lïeredh. Nov amma bovtsen guelmien bïjre aaj. Dan åvteste vihkele dovne daaletje jïh dejpeli aamhtesigujmie barkedh. Mijjieh sïjhtebe maanide buerie jïjtje-domtoem vedtedh, dah guaktah soptsestægan. ¶ Sjïere saemien maanagïerth Snåasesne jïh Dearnesne, Sveerjen raedtesne, gååvnesieh. Dah mubpieh maanah hïejmesijjien maanagïertine leah. Dejtie gïeh hïejmesijjien maanagïertine barkeminie, Saemiedigkie jïh Fylhken ålma böörin saemien gïelen jïh kultuvren bïjre digkiedidh. Dellie maehtieh gåatan vuelkedh jïh maanaj gïelem, kultuvrem jïh identitetem nænnoestidh. ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Carina Sarri ( Jokkmokk) jïh Gudrun Kuhmunen (Gällivare) guhkiem maalïeredh. ¶ BARNEHAGE PÅ SAMISK VIS ¶ ATTENTAT PÅ URFOLKSLEDERE ¶ SLEKTSKAP ¶ URBAN ENGVALL KÄLLA: SVENSKA KYRKAN ¶ Orre saernieh ¶ URBAN ENGVALL ¶ SØRSAMISKE REGISTRERINGER ¶ KILDE: KIFO ¶ KÄLLA LOKALAVISA NORD-SALTEN ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ MARIA EDDEBO PERSSON ¶ Daerpies Dierie ¶ Sydsamisk kirkeblad • Sydsamiskt kyrkoblad ¶ Bierna Leine Bientie Heggvollan, 7760 Snåsa, telef. 74 15 11 55, mobil 950 54 490, e-post: prest@samiskmenighet.no ¶ Toamma Bientie ¶ Margrethe Kristin Leine Bientie Solvang, 7370 Brekkebygd mobil: 412 88 227, e-post: meerke@kirken.no ¶ Gie jïh gusnie årroeminie ¶ KÄLLA: SAMER.SE ¶ www.svenskakyrkan.se ¶ Åssjalommesh ¶ URBAN ENGVALL ¶ Datne ¶ Dïhte åajvemes sjædta jïh dam Jallatjommesen baernine gohtjesåvva. Åejvie Jupmele aehtjeben Daviden åajvemes tjahkes-sijjiem dïsse vadta, ¶ jïh dïhte Jaahken gåetesne ihkuven aajkan reerie, jïh dan faamoe ij gåessie gænnah nåhkh.” ¶ Maarja eengkelasse jeahta: ”Saarnoeh guktie? Im leah gåessie gænnah dååkerdamme.” ¶ Eengkele jis dellie jeahta: ”Aejlies Voejkene dutnjien båata jïh dam Jallatjommesen faamoem dutnjien vadta. Dannasinie maana edtja aejlies jïh Jupmelen baernine gohtjesovvedh. ¶ NÖÖRJEN GÆRHKOE ¶ Astrid Nordfjell tryjjede gosse åådtje gåarodh. Gåesijhtieh soptsestidh. ¶ Astrid Nordfjell Plassjen tjïeltesne barkeminie. Jïh gosse Plassjen tjïelte jïh Aajege sïjhtin almetjem ohtsedidh gie saemien gïelem maahta jïh saemien vuekide daajra, dellie Astrid åadtjoeji dam barkoem. ¶ GÅAROJEN GÅAJKOE BÅETIEH ¶ Daelie Plassjen skïemtjegåetesne barkeminie. Juktie Astrid lyjhkoe vytnesjidh, dellie gaajhkesh tryjjedieh gosse Astridinie ektine vytnesjimmieståaposne. Desnie Astrid prïhtjegem böörie jïh soptseste. Gosse dïhte prïhtjhvoessem gåaroeminie, dellie båeries almetjh dam vuejnieh jïh aelkieh soptsestidh maanabaeleste jïh guktie krievviem ryöjnesjin. ¶ – Akten aejkien gosse båeries saemie dennie skïemtjegåatan jåhteme, dellie dah jeatjah sååjhterh hojjedadtin juktie idtjin maehtieh dam båeries aajjam låjjodh gænnah. Dïhte åajaldahkesne jïh gangkerdalleminie. Dellie guarkajim mij faatoes. Båeries almetje saemiesti jïh sïjhti daejredh guktie daelhkie jïh gåatome. Dellie gihtjedi gåabph bovtsine jåhteme. Gosse manne saarnoejim guktie båatsojne, dellie vööjnim guktie almetje raeffiem gaavni, Astrid såårne. Astrid Nordfjell Plassjesne årroeminie jïh desnie tryjjede. Fïerhten biejjien, dïhte ålkene vaadtsastalla. Naan aejkien dellie kraannaj bïenjide vaedtsehte. Muvhtene voelpigujmie prïhtjhgåetesne gaavnesje. Svarkeldeminie jïh soptsestalleminie. Astrid iktegisth dan geerjene, aelhkie föörhkedidh gosse dejnie ektine. ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Luste gåaroejinie ektine årrodh ¶ Astrid Nordfjell eadtjohke gåaroje, dovne gurrieminie gosse soptsestalla. Dejnie aelhkie soptsestidh. ¶ Maanah stoere gærhkosne. ¶ Bielie 24 ¶ Nr 1 2014 ¶ Åarjelsaemien gærhkoeplaerie Sørsamisk kirkeblad Sydsamiskt kyrkoblad ¶ SPRÅKOPPLÆRING ¶ VEIEN FRAMOVER ¶ LINA S. JØNSSON ¶ BERTIL JÖNSSON ¶ Dierie ¶ Guktie ussjedem: Hur jag tänker Åssjalommesh: Tankar, andakt Gie jïh gusnie årroeminie: Vem och var Kultuvre: Kultur ¶ Anne-Grethe Leine Bientie ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ URBAN ENGVALL ¶ ANNE-GRETHE LEINE BIENTIE ¶ Dah gïeh saemien åålmegevuelieh åadtjoejin govledh. ¶ Saemien åålmege Tråanten stoeregærhkose almetjh byöri gyrhkesjidh. Stovlh lin ”aernien” bïjre. Jïh dueljieh ”båassjosne” lööbpeme. – Hijven naemhtie tjahkasjidh, bïspe Tor Singsaas jeehti gosse gyrhkesjimmie eelki. ¶ VUELIEH JÏH LAAVLOMH ¶ Aalkovistie Jovna Zakarias Dunfjeld pianoem spealadi jïh joejkesti. Göökte laavlomekovrh Tråanteste laavloejin liturgijem maam Frode Fjellheim dorjeme. Randi Lundemo laavlome-kovren åejvie, dïhte aaj joejkesti. Charlotta Kappfjell aaj joijkesti. Altese nïejte Elsa-Maarja Kappfjell jïh Maidi Kappfjell Åhren laavloejin, ”Vaejtie mov baalka”. Saemien åålmegebiejjien heevehtimmie Sverresborgen museumisnie eelki. Desnie gellie almetjh håaloejin. Gaskebiejjiebeapmoem byöpmedimh, prïhtjegem jovhkimh jïh murriedimh. ¶ MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Vuelieh Tråanten stoeregærhkosne ¶ ANNE-GRETHE LEINE BIENTIE ¶ Bïspe Tor Singsaas åelkies bielesne tjahkan, desnie aaj hearra Torstein Amundsen jïh åarjelsaemien hearra Bierna Leine Bientie. ¶ MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Orre saernieh ¶ BERTIL JÖNSSON ¶ HELEN JÖNSSON ¶ Bienjedaelesne ajve dah voeres almetjh gïeh aavoedieh Saemien åålmegebiejjien daan jaepien. Hierjedaelien saemien reeremetjïelte dïhte gie bööri dej voeres almetjidie byöpmedidh ektesne. Luhkietjïjhtje gïeh gaavnedin voeresalmetjegåetesne Bienjedaelesne. Eah gaajhkesh Bienjedaelesne årroeh gænnah. Anna-Greta Fjellgren lij deavhteme bïjlem jïjtsh mænnjajgujmie Margareta Fjellgren jïh Laila Fjellgren, jïh bööti vuejien Mihteste Bienjedaalan. – Luste tjåanghkenadtedh. Jïh lustebe orreme jis åådtjeme noere almetjigujmie aaj gaavnedidh, Ture Rensberg jeehti. ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIEH: INGA MARJA STEINFJELL ¶ Bienjedaelesne voeres almetjh aavoedieh ¶ Hierjedaelien tjïelten saemien ektiedæjja Karin Rensberg Ripa jïjtse stoerrevïelligujmie, garrabielesne Veikko jïh åelkiesbielesne Ture Rensberg. ¶ URBAN ENGVALL ¶ Tjaebpies klaeriejgujmie sorhpestieh ¶ Maanah åadtjoeh klaeriejgumien gïelem nænnoestægan. ¶ Aajegen lohkehtæjjah, Ida Ljungberg, Bïenjedaelie/Plasssje jïh Aino Danielsen, Svahken sïjte/Plassje, murriedægan gosse maanajgujmie reejreminie. Maanah föörhkedieh gosse Ida jïh Aino rovnegs vaarjoeh gåårvedægan jïh vaajestægan guktie snöölhke jïh snurke sinsitniem neerrieh. ¶ Maanah tuhtjieh luste klaeriejgujmie stååkedidh. Hijven jïh aelhkie gïetigujmie mööledh. Jïh åadtjoeh klaeriejgujmie sorhpestidh guktie sijhtieh. Muvhtene gaajhkesh seamma guvvesne klaeredeminie. Dah unnemes maanah gïeh akten jallh göökten jaepien båeries, åadtjoeh barkedh guktie dah sijhtieh. Gosse ektesne ”barkeme”, tjuerieh svarkeldidh jïh ånnetje lïegkestidh juktie dan fuehpesne jïh eadtjohke barkeme. Hijven eejhtegidie aaj soptsestidh jïh prïhtjegem jovkedh. Gaajhkesh dan madtjeles gosse guessine Aajegen luvnie. ¶ TEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Aajegen lohkehtæjjah Ida Ljungberg, Bïenjedaelie/Plasssje jïh Aino Danielsen, Svahke. ¶ Emmi Danielsen, Svahken sïjteste, akte saemiedigkien 24 ambasadörijste. Dan jaepien edtja gïelem gåhtsajehtedh, guvvide saemien tekstine gaskeviermesne vuesiehtidh. Golme tjåanghkoeh åtneme, gusnie prosjektem vuesiehtamme jïh evtiedamme. Laavlomem dorjeme, gaajhkine saemien gïeligujmie. Båaloeh, gïetebaanth jïh baakoegærjetjh aaj dorjeme, mah maahta namhtah saemiedigkien gaskeviermie-sæjroste dangkodh. Abpe jaepien edtja gïele-ambasadörem årrodh. Tuhtjie luste almetjidie rååkedh jïh gïelem aarkebiejjien provhkedh. ¶ AINO DANIELSEN ¶ Emmi ambasadöre ¶ Ellen Sara Sparrok, garrabielesne jïh Emmi Danielsen. ¶ Ambasadør Emmi ¶ Noere alm ¶ etjh ¶ MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ MARIA SYNNØVE KRÅIK STENFJELL ¶ MARIA SYNNØVE KRÅIK STENFJELL ¶ ELISABETH ANDERSSON ¶ TEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Saemien åålmege göökte låavthgåadejtie gååreme. ¶ INGET VET ¶ MITTÅDALEN SPECIELLT ¶ Guvvie ¶ HISTORIEN MINDRE TYST ¶ SAMEBYARNAS INITIATIV ¶ TEXT OCH FOTO: URBAN ENGVALL ¶ KÄLLA: UMEÅ UNIVERSITET ¶ KÄLLA: OP.SE ¶ URBAN ENGVALL ¶ SERGEY KRASNOSHCHOKOV/SHUTTERSTOCK ¶ daan bijre ¶ URBAN ENGVALL ¶ URBAN ENGVALL ¶ URBAN ENGVALL KÄLLA: KYRKANS TIDNING ¶ UMEÅ UNIVERSITET ¶ VIKTIGT MINNAS ¶ UNDERVISNING ¶ HJÅ SOKNEPRESTEN ¶ HUSMANNSPLASS ¶ SAMEMANNTALET ¶ ÅRSTIDENS RÖST ¶ URBAN ENGVALL KÄLLA: WWW.SAMISKAVECKAN.SE ¶ BRITA IREN THOMASSON ¶ URBAN ENGVALL ¶ URBAN ENGVALL KÄLLA: KOLONIERNA.SE ¶ PRIVAT ¶ Guktie ussjedem ¶ Gaebpien Eli Maajehjaevreste jïh göökte aahkah Australieste jïh Mexikoste. Dah leah aalkoe-almetjh. Dah soptsestieh guktie dah jielieminie. Filmesne åadtjobe ”dåeriedidh” vuejnedh dah barkeminie. Åadtjobe daejredh guktie dah aahkah jis ussjedeminie. Fïereguhte jïjtse kultuvrem jïh vuekide vaarjeleminie Dah gujht gaajhkem daejrieh, gaajhkem darjoeh! Numhtie dah jis båetije boelvide dååjrehtsh guedtieminie. Gosse aahkovh aahkeben ektine, numhtie dah jis lïereminie. ¶ AERPIEVUEKIDE VAARJELE ¶ Elin govhte maanah jïh naa gellie aahkovh. Eli soptseste guktie båatsojne, guktie hijven biejjieh jïh gosse geerve leah. Eli eadtjohke vytnesjidh jïh beapmoeh jurjiehtidh. Jïjnjem daajra jïh sæjhta saemien aerpievuekide vaarjelidh. Eadtjohke saemeste jïh jïjtse gïelen åvteste gæmhpoeminie. Eli soptseste aaj dåeriesmoeri bïjre. Dïhte aaj soptseste guktie garmerdeminie jïh aavodeminie maadtoej åvteste. ¶ TEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Garrabieleste Gaebpien Eli , Maajehjaevrie, akte dejstie aahkijste filmesne. John E. Utsi, Jokkmokkste jïh Dan Jåma, Valsjöbyn, lægan filmem dorjeme. ¶ Aahka Eli filmesne soptseste ¶ TORNEDALICA ¶ REFLEKTERA ÖVER HISTORIEN ¶ URBAN ENGVALL ¶ Gaebpien Eli soptseste jïjtse kultuvren jïh gïelen bïjre stogovledh. ¶ SVENSKE SALMER ¶ Under ”Lovsang, takk og tilbedelse” finner man Im maehtieh gaajhkh vadtesh gan ryöknedh ¶ NYE SALMER ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ SVÄNGIGA JOJKAR ¶ URBAN ENGVALL ¶ KVEN VAR JAKOB JOMAFJELL? ¶ Mov barkoe lij goerehtalledh maam Sveerjen gærhkoe dorje saemien maanide jïh noeride. Edtjim aaj goerehtalledh maam dah saemien eejhtegh tuhtjieh dej maanah jïh noerh daarpesjieh gærhkosne. Deejrim hov ij naan jïjnjem darjoeh, bene håhkesjim buerie vaestiedassh mov gyhtjelasside gaavnedh. Eah leah gellie gærhkoen siebriedahkijste mah utnieh maam sjïerem saemien maanide jïh noeride. Dellie tjoerim goerehtalledh mannasinie dah eah maam saemide darjoeh, jeenebe goh naan jupmeleheevehtimmiem jaepesne. Jeenemes aejkien gosse saemien åålmegebiejjien. ¶ BILLIEH SAEMIEN ¶ Manne mahte bïllejem gosse govlim guktie dah hearrah vaestiedieh. Gujht dellie gosse dah jeehtin ij leah aelhkie saemien aamhtesigujmie barkedh dannasinie goh sijjen dajvesne jallh voenesne dah daatjh eah tuhtjieh vihkele, eah sijhtieh, jallh dah dåeriesmoerh utnieh saemiejgujmie – dannasinie dah eah saemien aamhtesigujmie barkh. Gååvnese såemies sijjieh gusnie eah naan dåeriesmoerh utnieh jïh buerie ektiebarkoem saemiejgujmie utnieh, bene dah sijjieh eah leah gellie Saepmesne, Sveerjen bielesne. Jïjnjh hearrah aaj jeehtin dah tuhtjin geerve, gosse deejrin gærhkoe saemide baektjiedamme, jïh öövre veele deejrin gærhkoe jïh saemieh sinsitnien eah gåessie soptsestamme. Akte hearra jeehti ”Geerve jiehtedh: ’gïerth mijjem’, gosse ibie daejrieh maam gærhkoe dejpeli dorjeme”. Numhtie lea, geerve aantegesem gihtjedh jis ij daejrieh man åvteste. ¶ VIEHKIEM DAARPESJIEH ¶ Saemien eejhtegijstie gihtjim maam dah daarpesjieh jïh sijhtieh. 150 saemien eejhtegh Svöörjen bielesne vaestiedin. Dah viehkiem daarpesjieh. Eah ajve gïeline, bene dah aaj sijhtieh viehkiem maanide ööhpehtidh aerpievierhtien maahtoem, gosse jeenjesh gïeh tuhtjieh dah eah maehtieh jïh buektehth daam oktegh darjodh. Gellie dejstie tuhtjieh maam gærhkoe vaalteme – gïelem jïh maahtoem – daam tjuara bååstide vedtedh. Saemien eejhtegh tuhtjieh gærhkoe buerie sijjie maanide jïh noeride gaavnedidh. Seamma aejkien dah tuhtjieh gærhkoe edtja våårege årrodh maanide misjoneeredh. Dah tuhtjieh maanah gelkieh jïjtje veeljedh mïsse jaehkieh. Jis maana edtja buektiehtidh veeljedh, dellie maahtoem daarpesje. ¶ SAEJRIEH GUEDTIEH ¶ Saemieh gellielaakan saejrieh guedtieh. Naaken orrijamme vertedh, såemies naan aejkien baektjede jïh jeatjah eevre nåakelaakan domtoeh. Mov mïelese baatseme man vihkele mijjieh saemieh doestebe jiehtedh guktie lea, jïh seamma aejkien eah daarpesjh skaamasjidh daan åvteste mij båajhtode jallh nåake mijjen siebriedahkesne. ¶ BEETNEGH DAERPIES? ¶ Saemien siebriedahkesne eah gellie båantas almetjh. Jeenemes mijjeste tjuerieh jïjnjem barkedh dïenesjidh nuekies juktie maehtebe buerie jielemem utnedh mijjen mïelen mietie. Im daarpesjh skaamasjidh daam jiehtedh. Jïjnjh almetjh beetnegapth barkeme gærhkoen åvteste, bene im vïenhth ajve beetnegapthbarkojne buektiehtibie jeatjahtohtedh gærhkojde guktie dah maehtieh vedtedh maam saemien eejtegh ohtselieh. ¶ TJOEREBE PRYÖVEDH ¶ Soptsestim daan jeenje hearrajgujmie mah sïjhteme jeenebem darjodh jïh eah daejrieh guktie. Tjïelke sjïdteme munnjien vihkele mijjieh jiehtebe maam sïjhtebe, daarpesjibie jïh guktie maehtieh darjodh. Ibie gaajhkem åvtelistie daejrieh åvtelen pryöveme. Tjuara luhpiem åadtjodh pryövedh guktie bööremes. Vihkielommes lea aelkedh soptsestidh, aaj dan bïjre mij barkoes lea. ¶ INGA MARJA STEINFJELL ¶ Eejhtegh viehkien mietie gihtjieh ¶ Inga Marja Steinfjell goerehtalleme maam eejhtegh gærhkoen bïjre jiehtieh. ¶ Guktie ussjedem ¶ lea Sveerjen gærhkoen åvteste goerehtalleme maam saemien eejhtegh ohtselieh jïh gærhkoste daarpesjieh. Daarpesjieh gaajhkem, aaj viehkiem maanide saemien aerpievierhtide lïeredh. ¶ Orre saernieh ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ ETNISKT UPPVAKNANDE ¶ TEXT OCH FOTO: ROLAND ASPLUND ¶ Gïele aelhkie guedtedh är ¶ TEXT OCH FOTO: ROLAND ASPLUND ¶ Patricia Fjellgren. ¶ Sørsamisk bokbuss/Åarjelsaemien gærjabusse ¶ Velkommen! / Buerie båeteme! ¶ TÄVLING OCH RAJD ¶ ELISABETH ANDERSSON ¶ Orre saernieh ¶ Lopme Naestie 2014. ¶ Daerpies Dierie ¶ Sydsamisk kirkeblad • Sydsamiskt kyrkoblad ¶ Bierna Leine Bientie Heggvollan, 7760 Snåsa, telef. 74 15 11 55, mobil 950 54 490, e-post: prest@samiskmenighet.no ¶ Toamma Bientie ¶ Margrethe Kristin Leine Bientie Solvang, 7370 Brekkebygd mobil: 412 88 227, e-post: meerke@kirken.no ¶ Gie jïh gusnie årroeminie ¶ www.svenskakyrkan.se ¶ Åssjalommesh ¶ ”Ijje, im sïjhth Jupmelem gïehtjelidh.” ¶ 13 Dellie Jesaja jeahta: ”Goltelidie, ¶ Daviden boelvh! Ij leah nuekies almet’Jupmele mijjine’. ¶ JESAJAN GÆRJA / JESAJAS 7, 10-14 ¶ NÖÖRJEN GÆRHKOE ¶ Jåvleasken voestes hïeljen Saemien åålmege lïhtsegimaanide jïh noeride. ¶ Noere jïh båeries almetjh noerhtede jïh åarjede Tråantese böötin. Aavoedin gosse gaavnesjin. Såemies lïhtsegh gellie jaepieh fuelhkietjåanghkosne orreme. Såemies voestes aejkien desnie. Maanah gujht varki åahpenin. Dallah stååkedin jïh lustestallin. Gosse eejhtegh jïh aahkah aajjah prïhtjegem jovhkin, dellie maanah ektesne jåvlh-glïjreldahkh jïh jåvlh-kåerhth darjoejin. Nov hævvi pepper-gaahkohtjh byöpmedin jïh gløggem jovkin. ¶ DÅAHKAH SOPTSESTIEH ¶ Laavadahken maanah åadtjoejin aejlies gærjeste govledh. Eadtjohke tjahkasjin goltelin. Gosse edtjimh soptsestidh guktie dej beeli, dellie dåahkah utnimh. Dah saemien gaptajgujmie gåårveldahkesne. Numhtie aelhkebe maanide guarkedh jïh mujhtedh dam maam Bijpielisnie lohkebe. Maanah öövre sjaevehth tjahkasjin goltelin maam dah dåahkah ”soptsestin”. Numhtie åadtjoejin govledh guktie don aejkien gosse Jeesuse sïjhti maanah edtjin sov gåajkoe båetedh. Jeesuse måarahtovvi gosse geerve almetjh pryövin maanide nyöjhkedh. ”Baajede maanide mov gåajkoe båetedh!” Jeesuse jeehti. Dan mænngan laavloejimh, jïh gaajhkesh gærjetjh vadtesinie åadtjoejin. Dellie badth aavoedin. ¶ GÆJHTOE JUPMELE! ¶ Aejlegen dellie Tråanten stoere gærhkosne. Dellie maanah aaj desnie gyrhkesjeminie. Dah stööremes maanah viehkiehtin, bijpelem jïh laavkome-tjaetsiem guedtedh jïh dovne vïjnem jïh laejpiem. Medtie luhkievïjhte maanah tjaebpieslaakan laavloejin: ”Gæjhtoe, gæjhtoe, Jupmele dan biejjien åvteste.” Ella Holm Bull dam laavlomem dorjeme. Maanah badth ”Mov voestes bijpele” vadtesinie åadtjoejin. Desnie bijpeleteksth saemiengïelesne. Dan mænngan prïhtjegem jovkin, ektesne stååkedin jïh murriedin. ¶ TEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Maanah stååkedieh ¶ Lukas Westerfjell, 7 jaepien båeries. Dïhte akte dejtie maanide Saemien åålmegen fuelhkietjåanghkosne. Lukas murredeminie gosse bïgkedeminie. ¶ Ditniekuvsje Plassjesne. ¶ Bielie 20 ¶ Nr 2 2014 ¶ Åarjelsaemien gærhkoeplaerie Sørsamisk kirkeblad Sydsamiskt kyrkoblad ¶ Bierna leine Bientie ¶ Prestebytte ¶ GaelPie ¶ JohkeGaske ¶ MOnica Kappfjell ¶ Gudstjeneste i Gaelpie. ¶ Dierie ¶ Åssjalommesh: Tankar, andakt Gie jïh gusnie årroeminie: Vem och var Kultuvre: Kultur ¶ Bierna leine Bientie ¶ Nr 4 2012 ¶ Åarjelsaemien gærhkoeplaerie Sørsamisk kirkeblad Sydsamiskt kyrkoblad ¶ Juvva saemeste. ¶ Bielie 6 ¶ Nr 2 2010 ¶ Åarjelsaemien gærhkoeplaerie Sørsamisk kirkeblad Sydsamiskt kyrkoblad ¶ Nr 3 2012 ¶ Åarjelsaemien gærhkoeplaerie Sørsamisk kirkeblad Sydsamiskt kyrkoblad ¶ Luste gåaroejinie ¶ ektine årrodh ¶ Bielie 20 ¶ Nr 4 2013 ¶ Åarjelsaemien gærhkoeplaerie Sørsamisk kirkeblad Sydsamiskt kyrkoblad ¶ anne-Grethe Leine Bientie ¶ Daelie Sverresborg Museeume byöreme gaajhkide skuvlide Tråantesne seedteme. Dah sijhtieh skuvlemaanah edtjieh sijjen museeumisnie gaavnesjidh. Dah mah guessine båetieh, åadtjoeh abpe biejjiem desnie årrodh. ¶ Voestegh dah skuvlemaanah guessine derhviegåetesne. Dah nyjsenæjjah mah museeumisnie barkeminie, soptsestieh guktie derhviegåetesne dåemiedieh. Båeries vaajesh aaj saarnoeh. Dan mænngan dah nyjsenæjjah maanide gihtjieh maam dah daejrieh saemiej bïjre. Gellien aejkien guessiemaanah soptsestieh maam dah skuvlesne lïereme. ¶ lUste vytnesJidh ¶ Muvhtene maanah laavlomem lierieh. – Hijven laavlodh. Dellie maanah aelhkebe lierieh. Nov amma mijjieh geerve aaj lustestallebe gosse maanajgujmie ektine. Naan aejkien guessiemaanah åadtjoeh tsåelhkielaejpieh bååhkesjidh. Maanah murriedieh jïh tuhtjieh luste, Ingrid Galadriel Aune Nilsen jeahta. – Gosse mijjen buerie astoe, dellie vytnesjibie! Mijjieh provhkebe gåårtenjh jïh garhtsh darjodh. Manne vuajnam maanah dan madtjeles sjidtieh gosse dejtie jïjtse dorjeme! Mijjieh tuhtjebe hijven gosse maanah maehtieh jïjnjem kultuvren bïjre lïeredh, Ingrid jeahta. ¶ teKste jïh gUvvie: MeerKe KrihKe leine Bientie ¶ Sverresborg saemien kultuvrem eevtjie ¶ Malin Halbakken, Ingrid Galadriel Aune Nilsen jih Marte S. Tveit Sverresborgen Museeumisnie Tråantesne barkeminie. Daah edtjieh maanide eevtjedh, saemien kultuvren jïh gïelen bïjre. ¶ Daan jaepien jïjnjh skuvlemaanah guessine Sverresborgen museeumisnie. Dah åadtjoeh lïeredh åarjelsaemien kultuvren jïh gïelen bïjre. ¶ Orre saernieh ¶ Maidi Kappfjell ¶ Noere alm ¶ etjh ¶ Guvvie ¶ daan bijre ¶ Orre hearra åarjelsaemien dajåålmegeraerie dam dongkeme. ¶ Saemien åålmegeraerie (SÅR) fuehpedeminie gosse orre hearra edtja aelkedh barkedh gosse Bierna Leine Bientie edtja orrijidh. SÅR sæjhta dïhte orre hearra, Einar Bondevik, edtja orre stolam utnedh. Dan åvteste SÅR golme nyjsenæjjide viehkine gihtjeme. Dah golmesh leah Maja Dunfjeld (Harran), Aina Daneborg Stenfjell (Gaale) jïh Anna Nilsine Jåma Granefjell (Plassje). Bierna Leine Bientie lea aaj dejgujmie ektine dennie moenehtsisnie. Dah lin gaavnesjamme jïh digkiedamme guktie stola edtja årrodh. Maja lea paehpierasse tjaaleme guktie dïhte stola edtja sjïdtedh jïh Anna lea dåajvoehtamme dam gåarodh. ¶ lUhPiem åadtJodh ¶ Gosse SÅRen tjïjhtje lïhtsegh daan gïjren Tråantesne tjåanghkenin, dellie latjkajin luhpien mietie gihtjedh Nidarosen bïspe-raerien luvhtie orre stolam utnedh. SÅRen lïhtsegh leah: åejvie Sigfred Jåma (Raarvihke), Oddvin ¶ Leine Bientie (Plassje), May Bente Jönsson (Sunndalsøra), Nils Tony Bransfjell (Praahke) jïh hearra Bierna Leine Bientie (Snåase). ¶ teKste jïh gUvvie: MeerKe KrihKe leine Bientie ¶ Bierna Leine Bientien stola lea krustola plaave sjædta. ¶ Monica Kappfjell, daglig leder SÅ, tlf. 99 34 94 77, e-post: samiskmenighet@kirken.no Meerke Krihke Leine Bientie, tlf 41 28 82 27, e-post: meerke@kirken.no ¶ Guktie ussjedem ¶ Gïele Bïenjedaelien gærhkosne govloe ¶ Bo Lundmark: Såvitt jag minns Ord & visor, 2014 ISBN 978-91-86621-59-9 ¶ Bierna leine Bientie ¶ Gosse ”Lopmenaestie” Bïenjedaelesne, dellie gyrhkesjieh. Daan daelvien jïjnjh orre salmh laavloejin. ¶ Gööktesi gööktesi böötin joejken gærhkoen sïjse: ”Båetieh mov gaavalohke”. Bealloeh aaj govloeh. Dah mah båetieh, tjoevkesh, aejlies gærjam jïh kroessem guedtieh. Laavlome-kööre saemien gïelesne laavloejin: ”Biejjiem jïh askem”, ”Gaaltije mij gaalka”, ”Jupmelen laampe”, ”Vaajt dov baalka” jïh ”Iehtseles Jupmele” laavloejin. Meehtin aaj vueliem noerhteste: ”Hieggan völlie”. Dïhte vuelie Dearneste. Laavlome-kööre dan væjkele saemiengïelesne laavlodh. ¶ Gieriesvoete daerPies ¶ Hearra soptsesti guktie gieries- voete hov daerpies almetjidie. Dellie maa hijven gosse almetjh maehtieh Jupmelen gieries- voetem damtedh. Gosse Jupmelen tjovke mijjen uvte, dellie gaajhki gïelh, kultuvrh jïh vuekieh seamma ”plïeresne”. ¶ Jupmele sæjhta mijjieh edtjebe sinsitniem åahpenidh jïh iehtsedh. Dellie maa sjïehteles dam govledh gosse Lopmenaestie ¶ Bïenjedaelesne. Dah ligan göökte hearrah, akte gie saemiesti jïh mubpie gie daaroesti. Numhtie gåabpatjahkide gïelide govlimh. ¶ teKste jïh gUvvie: MeerKe KrihKe leine Bientie ¶ Jens Rehnfeldt jïh Brita Fjellgren lægan skylleme-maanah Bïenjedaelesne gærhkosne. ¶ Daajroe byGGer bro ¶ Fra venstre: Malin Ripa (Älvdalen tjïelte), Sanna-Lisa Streuka (Kraahpohken tjïelte), Anna Kråik (Staaren tjïelte), Annica Löfgren (Ååren tjïelte), Vaino Klemensson (Krokomen tjïelte), Karin Rensberg Ripa (HärjedaLabba (Vilhelminan tjïelte) var ikke tilstede da bildet ble tatt. ¶ Bierna leine Bientie ¶ anne-Grethe Leine Bientie ¶ Orre saernieh ¶ Daerpies Dierie ¶ Sydsamisk kirkeblad • Sydsamiskt kyrkoblad ¶ Bierna Leine Bientie Heggvollan, 7760 Snåsa, telef. 74 15 11 55, mobil 950 54 490, e-post: prest@samiskmenighet.no ¶ Toamma Bientie ¶ Margrethe Kristin Leine Bientie Solvang, 7370 Brekkebygd mobil: 412 88 227, e-post: meerke@kirken.no ¶ Gie jïh gusnie årroeminie ¶ Åssjalommesh ¶ Gihtjh vijride, dah maehtieh datnem bïhkedidh, ledtieh datnem vaestiedidh. ¶ Gihtjh dejtie mah goegkerdeminie, dah maehtieh datnem leeredh, guelieh maehtieh datnem boejhkelidh. ¶ Dagke gååvnesieh naakenh mah eah daejrieh gaajhke lea Jupmelen sjugniedimmie? 10 Gaajhkh jielijh dan gïeten sisnie, almetjen hïegke aaj. ¶ 11 Baakojste govlebe, mij båajhtode ¶ jallh reaktoe lea, seamma guktie njoektjeme maajsta mij njaelkie jallh dielies. 12 Gosse båarasåbpoe, væjsehkåbpoe sjïdtebe jïh dellie jienebem guarkajahtjebe. ¶ Jupmelen lea vijsiesvoete jïh faamoe jïh dïhte hijvenlaakan rååresje. ¶ NÖÖRJEN GÆRHKOE ¶ Ditniekuvsje Plassjesne ¶ Dan gïjren gellie nyjsenæjjah Plassjesne gaavnesjamme gosse Aajege ditniekuvsjem utni jïh Inez Rensberg lohkehtæjjine lij. ¶ Gellie nyjsenæjjah sijhtieh lïeredh ditnine gåarodh gosse Aajege kuvsjem Plassjesne utni. Tjaebpies vætnoe: veaskoeh jïh boengeskuvmieh gåaroeh. Soptsesteminie, prïhtjegem jovkeminie gosse Inezem vuertieminie. Gaajhkesh sijhtieh gihtjedh guktie gåarodh. Inez vïssjele viehkehte jïh vuesehte. Dïhte barre mojjehte gosse fuehpesne. – Daate hijven kuvsje, luste gosse åadtjoem gåarojigujmie åahpenadtedh, Julia Rensberg jeahta. Dïhte akte dejstie gïeh sijhtieh lïeredh ditnine gåarodh. ¶ Jokkmokkeste vUaJa ¶ Inez Rensberg guhkede, Jokkmokkeste bööti vuejien gosse kuvsje Plassjesne. Inez daelie göökte jaepieh Jokkmokkesne orreme, saemien skuvlesne barkeminie. – Im manne pryjjh bïjlem vuejedh. Gellien aejkien gåatan Bienjedaalan vuajam, Inez soptseste. Tuhtjie luste lohkehtæjjine barkedh. ¶ teKste jïh gUvvieh: MeerKe KrihKe leine Bientie ¶ Julia Rensberg (Mora) tuhtjie luste lïeredh ditnine gåarodh. ¶ Jenny Fjellheim (Glåmos), Anna-Linnea Fjellheim Varsi (Glåmos) jïh Inez Rensberg (Bïenjedaelie/Jokkmokk) lustestalleminie gosse vytnesjeminie. ¶ Nejla båatsoeburrie-jielemem guvvede. ¶ Bielie 24 ¶ Nr 3 2014 ¶ Åarjelsaemien gærhkoeplaerie Sørsamisk kirkeblad Sydsamiskt kyrkoblad ¶ gudstjeneste ¶ Maidi Kristin Kappfjell-Åhren ¶ Dierie ¶ Åssjalommesh: Tankar, andakt Gie jïh gusnie årroeminie: Vem och var Kultuvre: Kultur ¶ Bierna leine Bientie ¶ Orre saernieh ¶ Noere almetjh åadtjoeh ektesne årrodh, tråjjadidh, föörhkedidh jïh laavlodh. Musihke-skivem edtjieh aaj darjodh. ¶ Govleme ”Vaajmoe-riepiej” bïjre? Ijje? Gååvnesieh abpe Saepmesne, jïh maehtebe dejtie vuejnedh gosse ektesne laavloeminie jïh föörhkedeminie. ”Vaajmoe” 2010 jaepien eelki jïh gellien aejkien ovmese sijjesne Saepmesne lååvleme. ¶ stoere prosjekte ¶ Daan jaepien stoere prosjekte mij edtja noere saemide nuepiem vedtedh sijjen gïelide nænnoestidh, orre voelpigujmie åahpenidh jïh tråjjadidh. Daan jaepien dah orre slaajes almetjh, ”Vaajmoe-riepieh”, åadtjoejin Petter Stoor´em, ¶ SANKS´este goltelidh jïh dellie sinsitnine geerve aamhtesi bïjre soptsestidh. Cajsa Tengblad jïh Sven Henriksen, raeriestin guktie maehtieh ussjedidh jïh buerebe jieledh. Åarjel saemien teatere aaj meatan. Ektine tråjjadin jïh jïjnjem föörhkedin. Orre laavlomh darjoejin. Jeatjah artisth aaj åadtjoejin govledh. Ubmejen gærhkosne laavloejin. Dah mah dennie soejkesjimmie-dåehkesne, dan aavosne juktie prosjekte hijven sjïdti. Domtoe goh Vaajmoe iktegisth gååvnesamme. Sijhtieh vielie daejnie barkedh. Soejkesjieh musihkeskivem darjodh Luspen Folkhögskola’ine ektine daan tjaktjen. Gaajhkesh mah Vaajmojne aerebi lååvleme, åadtjoeh meatan årrodh. ¶ ”Vaajmoe-riepieh” båetieh ¶ maanaj-tv åarjelsaemien gïelesne ¶ Projektledare: Jannie Staffansson. Körledare: Elin Herlitz. Samordnare: Evelina Olofsson och Katarina Poggats Sarri. Deltagare: Julia Omma, EllenSara Sparrock, Lene Cecilia ¶ Vaajmoe engasjerer ungdom ¶ Daan jaepien, goevten raaLæjsine åahpenamme. ¶ Laara, tjidtjebe jïh onne åabpebe Tronesen gåajkoe jåhteme. Laaran bööremes voelpe, gaajhtse Mia, aaj dåeriedi. Laaran tjidtjie tuhtjie gaajhtsh eah edtjh gåetien sisnie årrodh. Dïhte nænnoestamme Mia edtja Familieparkese juhtedh. Laara ij sïjhth dan bööremes voelpem åavhtodh, jïh jis Mia ij fihkh gåetien sisnie årrodh dellie Laara ij sïjhth gænnah. Ålkene Laara jïh gaajhtse Mia Læjsam råakedieh, jïh Læjsa viehkehte Miam våårhkedh. ¶ Nimhtie Laara orre voelpem fihkie. ¶ sïejpem geehteminie ¶ Læjsan aehtjie Familieparken sisnie barka. Læjsan aehtjie Laarese barkoem kreekegeehtijinie faala jïh nimhtie Laara maahta Mian luvnie guessine mïnnedh gåessie sæjhta. Aktene Læjsine jïjnjh gieltegh deahpadieh, mohte Laara ånnetji skabroeh jïh jeenjemesijste bælla. Mijjieh vuejnebe Laara jïh Læjsa sïejpegeehtijinie, guktie gåarede gåessie minnieh håagkodh, jïh aaj guktie gåarede dejnie ammes bovtjine ”Nihko”. ¶ vielie maanaj-tv ¶ ”Laara & Læjsa” hijven maanide sjeahta, bene aaj luste vuarjasjidh daakte-almetjidie. Daelie dah mubpine ”sesongine” berkieh, jïh daan aejkien mijjieh edtjieh vuarjasjidh mah deahpadieh Laarine jïh Læjsine Åarjel-saemiej skuvlesne, Snåasesne. Mejtie ih datne annje ”Laara & Læjsa” vuarjasjamme? Dellie datne maahtah dam vuarjasjidh gaskeviermesne: http://tv.nrk. no/serie/laara-og-leisa ¶ Piere Åhren (Jorm) lea Laara jïh Hilma Dunfjeld Mølnvik (Snåsa) lea Læjsa. ¶ Vaajmoe ¶ Noere alm ¶ etjh ¶ Noere alm ¶ etjh ¶ Meerke krihke Leine Bientie ¶ Guvvie ¶ Guvvie ¶ Bierna Leine Bientie, Tor Singsaas og Mari Boine i samtale om joik. ¶ Ruvhten sijte ¶ Bierna leine Bientie ¶ Saepmie Welcomes jïh CONIFA World Football Cup ¶ Suehpeden 31-n biejjien jïjnjh almetjh lin Staaren tåarjesne tjåanghkenamme gosse Saepmie Welcomes, saemien kultuvredeahpadimmie, jïh CONIFA World Football cup edtji rïhpestidh. Ovmessie artisth laavloejin, dåehkie Kurdistaneste daanhtsoeji jïh gaajhkh dah tjïektjedåehkieh åehpiedehtin. Elina Israelsson jïh Jörgen Stenberg ”United in the game” laavloejigan, akte dejstie CONIFA- laavloejistie, jïh minngemes dle Saepmien stoere talange Jon Henrik Fjällgren laavloeji. ¶ CONIFA World Football Cup lea VM almetjidie jïh nasjovnide mah eah åadtjoeh FIFA’sne tjïektjedh. Daan jaepien CONIFA Staaresne lij. Minngebe dåehkieh lin meatan: Saepmie, Countea de Nissa (Abkhazien, Kurdistan), Ellan Vannin (Nagorno Karabakh), Padania (South Ossetia), Armeans Suruyoye, Darfur United, Tamil Eelam jïh Associacion Occitania De Fotbol. ¶ MeerKe leine Bientie ¶ Bierna leine Bientie ¶ Doen jıh daan bijre ¶ Vaino Persson ¶ daan bijre ¶ Guktie ussjedem ¶ Tjaktje ¶ Daerpies Dierie ¶ Sydsamisk kirkeblad • Sydsamiskt kyrkoblad ¶ Toamma Bientie ¶ Margrethe Kristin Leine Bientie Solvang, 7370 Brekkebygd mobil: 412 88 227, e-post: meerke@kirken.no ¶ Gie jïh gusnie årroeminie ¶ Orre saernieh ¶ Åssjalommesh ¶ NÖÖRJEN GÆRHKOE ¶ Nejla Sparrock Jonasson daan giesien guvvieh ”Saepmie Welcomes”-feesluvnie lea. ¶ Gaaltije feestivaalem ”Saepmie Welcomes” snjaltjen asken Staaresne öörni. Dïhte lea åarjelsaemien kultuvre – jïh sïebriedahkefeestivaale jïjnjh konseertigujmie jïh vuesiehtimmiejgujmie. Nejla Sparrock Jonasson lij akte dejstie vuesiehtæjjijste. Båatsoeburrie Tåssåsen Saemien Sïjtesne, 24 jaepien båeries jïh Vallboste, Jiemteste båata. Dïhte guvvieh sov båatsoeburrie-jielemen luvhtie vuesiehti. Dejtie minngemes jaepien guvviedamme. – Manne pryövem abpe jaepiem guvviedidh, ovmessie jaepien boelhkeste jïh klaerijste, bene jïjnjemes krievveste, Nejla jeahta. ¶ gogka Bovtsh leah ¶ Dïhte Jiemten jillielistie, åarjielistie jïh Herjedaelesne guvviedidh. Dovne vaeresne jïh skåejjesne jïh gaajhkene lehkesne gogka sov bovtsh leah. Dïhte eelki barre akten jaepien juassah. – Aerebi manne barre naan guvvieh vaalteme gosse nuepie bööti jïh gosse tjaebpies lij, bene daelie manne dam sijjem jïh hillem ohtsedem. Manne jïjnje viehkie mov aehtjien gåmmeste åådtjeme, mij lea guvviedæjja, man bïjre edtjem måjhtalidh gosse ålkone guvvedem, Nejla soptseste. ¶ muBpigujmie soptseste ¶ Daate festivaale lij orre dååjrehtse dïsse, voestes aejkien vuesiehtæjjine. Dïhte jïjnjh lïereme jïh tuhtji luste lij. –Hijven mubpieh vuesiehtæjjajgujmie soptsestidh jïh raeriestidh. Maam edtjem båeteme aejkien darjodh guktie buerebe sjædta, Nejla jeahta. Lïereme maam edtjem guvviej bïjre saarnodh jïh mij lea vihkelommes. Gosse Nejla jåarhkeskuvl- esne orrijamme dle eelki bovtsigujmie barkedh. Badth mubpie barkoem daarpesje. Daelie gujht dam gaavneme. – Manne eejnegen ussjedamme mij mov mubpie tjïrkesbaalhka edtja årrodh. Guvvide åadtjoem doekedh. Almetjh Jiemtesne sïjhtieh guvvieh sov vaereste jïh byjresistie utnedh, Nejla jeahta. ¶ teKste jïh gUvvie: tone staffansson ¶ Nejla båatsoeburrie- jielemem guvvede ¶ Nejla lea aavone gosse guvvieh sov jielemen bïjre åådtje vuesiehtidh. ¶ Sylvia jïh Sagka Sparrock aejlegsbiejjien vaentjeleteekstem åarjelsaemien gïelesne lohkijægan. Foto: Maria Eddebo Persson. ¶ Åålmegegåetie dïeves sjïdti dan laavadahken gosse almetjh båateme juktie saemien åålmegebiejjiem heevehtidh jïh Hïngsedaelien Ejvam goltelidh, guhte lea arkeologe Gaaltijisnie – Saemien kulvuvre- jïh bïevnesejarnge, guhte saemien kultuvredajven bïjre lohkehti. ¶ Satne soptsesti dan sov barkoe saemien kultuvremojhtsh goerehtalledh Jïemhtesne jïh Härjedaelesne. Daan raajan 10 000 mojhtsh goerehtamme. Dïhte mij satnem stuvrie barkedh lea gaajhkh ovreaktah mejtie saemiej vuestie dorjeme. ¶ - Mannasinie akten dåehkien histovrije vihkelåbpoe mubpeste? Vïhkeles saemien histovrijem lutnjedh dååhkasjehtedh jïh ij amma histovrijem njyöjkedh. ¶ Jïjnje gïeltegh gaavnemh ¶ Ewa Ljungdal lea 20 jaepine saemien arkeologijine barkeme. Men ij goh akte gännah mij bööremes sov gaavnemisnie. ¶ - Gïeltemes mov mïelesne man jijnjh tjåenieh jïh sijjieh leah, ij naan sjïere, jïh luste dah gujht aaj dan båeries. ¶ Biejjesne dovne itjmie jïh luste. BispeTuulikki Koivunen Bylund soptsesti sov bïjre, tïjjen bïjre goh bispene barkeme jïh gukie ij goh eensi laakan haarjanamme bispekroessem jïh bispeklaahkam guedtedh. ¶ - Jirreden hov edtjede vuejnedh man væjkele manne sjïdteme klaahkine vaedtsedh, bispe Tuulikki jeahta jïh gaajhkesh föörhkestieh. ¶ Gærhkoe saemien klaeriejgujmie ¶ Alexandra Björklund jïh Tove Eriksson faepieldigan gosse iehkedisnie laavloejigan jïh gitarrem jïh fijolem spealadigan. Dah guaktah gujht båeries poplaavlomh goh Beatles Yesterdah jïjtse vuekien mietie dorjeme jïh novh gujht gaertieldihkie dah laavlomh. ¶ Aejlegen lij aaj heevehtimmie. Dellie lij voestemes gyrhkesjimmie Hotagen gærhkosne. Gærhkoen tjaebpies rïeseldahkesne saemien klaeriejgujmie. Vaentjeleteekstem åarjelsaemien gïelesne lohki jïh gaajhkh saalmh saemien gïelesne laavloejin. ¶ Virdi Kruehkien Ååsa, religovnehistovrijedaejrije, lij minngemes dan hïeljen daehpadimmesne jïh satne ovmese saemien vuekiej bïjre soptsesti. ¶ Maria Eddebo Persson ¶ Gærhkoen eeremes barkoe Svïenske gærhkoen eeremes barkoeh leah gyrhkesjidh, ööhpehtidh jïh dovne dijakonije jïh missjovne barkojne gïehtelidh. Åålmegen dan dïedte dejnie gïehtelidh gaajhkesidie mah desnie årroeh jïh gïeh åålmegisnie guessine. Desnie nuepiem laavkodh, skylledh, pruvredh jïh juvledh. ¶ Gyrhkesjimmieh Gyrhkesjimmesne nuepiem Jupmielinie gaavnedidh jeatjebigujmie ektesne åålmegisnie. Faamoem åadtjoejibie gosse rohkelibie, aejlies maalestahkem åadtjoejibie jïh gosse åadtjoejibie laavlodh. Gaajhkesh dovnesh leah buerie båeteme sijjen jaahkojne jïh jïejkeminie. Gærhkoen vuekiem domtedh gyrhkesjimmien ovmessie bielide maehtebe vuejnedh, musihkesne govledh jïh gærhkoen rïeseldahkeste vuejnedh. Aaj åadtjoejibie orrestimmiem lohkemisnie, laavloemisnie jïh rohkelimmesne gaavnedidh. Ööhpehtimmie Jesuse abpe sov jieliemisnie almetjidie ööhpehti. Vierteds soptsesti jïh almetjigujmie soptsestalli mejtie gaavnedi, sïjhti Jupmelen gieriesvoetem vuesiehtidh. Dejtie learoehkidie stilli båvroem juhtiehtidh jïh nemhtie mijjen biejjine aaj. Gosse daan biejjien ööhpehtimmiem ussjedibie eeremes dejtie skyllijemaanide ussjedibie. Badth gosse naemhtie almetjigujmie gaavnedibie mij akt orre, sinsitniem jïh jïjtsen bïjre lïerebe. Nemhtie maehtebe goerkesidh mij dïhte almetjinie årrodh. ¶ Dijakonije Dijakonije lea gærhkoen sosijale barkoe. Desnie meatan årrodh, earoem vuesiehtidh jïh dåajmijeslaakan sinsitnide årrodh gosse almetjh gaavnede mah mådtanlaaketje jielemetsiehkine. Daan maadtoe lea Jupmelen gieriesvoete, mij mijjide almetjinie Jesus Kristusinie gaavnebe. ¶ Missjovne Missjovnem guarkebe goh ”seedteme” jïh båvroem buerkeste maam learohkh åadtjoejin gosse sijjen jaahkoem jeatjabidie vïhnesjidh. Daan biejjien gærhkoe meatan dennie seedtemisnie gosse almetjigujmie gaavnede dovne lïhkesbyjreskisnie jïh mijjen laanten raasti ålkolen. Dan åvtese missjovne åålmegen bïjre jïh maam desnie dorje jïh guktie jeatjah gærhkojde bïjre jarkan veartanisne dåarjohte dej barkojne Jesusen bïjre vihnesjidh. Dam dorje gosse beetnegh vedtieh jïh gosse barkijh stïllieh, v.g lohkehtæjjah, dåakterh, ekonomh jallh hearrah. ¶ Svïenske gærhkoe ålkoerijhkesne Ålkoerijhkegærhkoe gaajhkh ålkoerijhkeåålmegidie jïh jeatjah ålkoerijhkestillemidie feerhmie. Moenehtse Svïenske gærhkose ålkoerijhkesne nænnoeste mij ålkoerijhkeåålmegh Svïenske gærhkoen nuelesne edtjieh årrodh. 45 ålkoerijhkeåålmegh gååvnesieh jïh dovne medtie gaektsieluhkie gyrhkesjimmiesijjieh gusnie daan baelien pruvhkieh tjåanghkenidh. ¶ Lohkh vielie Svïenske gærhkoen saemien barkoen bïjre daesnie . ¶ Ummese barkoeh Svïenske gærhkosne Svïenske gærhkosne gellie ummese barkoeh gååvnesieh. Hearrah, gærhkoemusihkerh, gåetiegeehtijh, dijakonh jïh åålmegepedagogh gærhkosne sïejhme. Daej lissine gellie jeatjah barkijh, dovne ekonovmh, kanslijebarkijh, bievnehtæjjah jïh juristh. ¶ Dijakonh Dijakonine åålmegisnie barkh, muvhth gærhkoen institusjovnesne jallh internasjonale barkosne. Daennie barkosne maahtah staaresne jïjjen vaanterdidh jïh viehkine dejtie noeride årrodh, båeries almetjh jïh skeamtjohkh vååksjedidh, dåehkine barkedh maanide giej eejhtegh dåeriesmoerh daalhkesigujmie utnieh, dåehkieveasomesijjine demenseskeamtjohkidie barkedh, jopstetjöövkeste ööhpehtæmman. ¶ Ööhpehtimmie dijakonese gellie boelhkine jåhta, dovne Svïenske gærhkoen maadthkuvsje, golmen asken lïerehtimmie bïhkedæjjine ektine jïh kuvsjebiejjieh sjïdtije åålmegepedagogi, gærhkoemusihkeri jïh hearraj ektine. Datne aaj jåarhkeskuvlen mænngan faageööhpehtimmiem daarpesjh, kanne goh sosionome, psykologe jallh skïemtjesåjhtere. Dïhte minngemes boelhke lea aktejaapetje ööhpehtimmie maam gåhtjoe karitatijve profijleööhpehtimmie. ¶ Åålmegepedagoge Åålmegepedagogine barkedh dellie sijjieh sjïehteladtedh gusnie almetjh maehtieh kristeles jaahkose evtiedidh jïh sjïdtedh. Datne noerigujmie jïh geervigujmie barkh, maahtah skyllijelohkehtæjjine årrodh, rohkelassh steeredh, geervepedagogeles barkoem juhtiehtidh jallh åvtehkeööhpehtimmiem evtiedidh dejtie mejtie jïjtsh syjhtedistie meatan. ¶ Ööhpehtimmie åålmegepedagogese gellie boelhkine jåhta, dovne Svïenske gærhkoen maadthkuvsje, golmen asken lïerehtimmie bïhkedæjjine ektine jïh kuvsjebiejjieh sjïdtije åålmegepedagogi, gærhkoemusihkeri jïh hearraj ektine. Datne aaj jåarhkeskuvlen mænngan faageööhpehtimmiem daarpesjh, kanne muvhth lohkehtæjjaööhpehtimmie. Dïhte minngemes boelhke lea aktejaapetje ööhpehtimmie man Svïenske gærhkoen dïedte. ¶ Gærhkoemusihkere Barkoe gærhkoemusihkerinie lea måedtielaaketje jïh dutnjien nuepiem vadta musihkerinie barkedh, seamman aejkien åadtjoeh jeatjabidie eevtjedh sijjen musihkinie. Åadtjoeh musihkerinie, kööreåvtehkinie jïh pedagogine barkedh. Åadtjoeh konserth öörnedh jïh musihkem sjïehteladtedh jielemen vihkeles aejkine, laavkoemisnie, provresne jïh gosse juvledh. ¶ Kantovre Kantovre maahtah sjïdtedh gööktejaapetje ööhpehtimmesne almetjejolleskuvlesne, jolleskuvlesne jallh musihkejolleskuvlesne. Lissine daase Svïenske gærhkoen maadthkuvsje, lïerehtimmie jïh kuvsjebiejjieh sjïdtije åålmegepedagogi, gærhkoemusihkeri jïh hearraj ektine. Jis dåhkasjamme kantovrinie barkedh dellie göökte jïh bielie jaepieh golme jaepide lohkh. ¶ Organiste Organiste sjïdth gosse tjeahpoeladtje kandidatexamenem gærhkoemusihkesne åådtjeme (golmejaapetje ööhpehtimmie) naan dejstie Sveerjen musihkejolleskuvlijste. Dan mænngan minngemes ööhpehtimmiejaepie Svïenske gærhkose dïenesjidh. ¶ Hearra Hearrine årrodh dellie almetjh viehkiehtidh sijjen jieliemisnie Jupmelem vueptsiestidh, almetjidie jaahkose eevtjedh. Datne almetjh dej ovmessie jielemen baelesne rååkh. Laavkomh jïh provrh ektesne skyllemedåehkieh jïh noeretjåanghkoeh. Aaj maahtah sjeavodsvoetedïedten nuelesne almetjigujmie soptsestalledh jaahkoe- jïh jielemegyhtjelassi bïjre. ¶ Hearraööhpehtimmie gellie boelhkine jåhta. Datne edtjh 300 jolleskuvlelåhkoe teologijesne universitetesne jallh jolleskuvlesne lohkedh, lïerehtimmesne meatan årrodh jïh dan mænngan minngietermijnem lohkedh Svïenske gærhkoen pastoralinstitutesne Uppsalesne jallh Lundesne. ¶ Gellie jaepine joe gärhkoen barkosne vihkeles öövtiedidh guktie saemien gïeliejgujmie barkedh jïh guktie saemien vuekiem gärhkoen jaahkose jïh jieliemasse ektiedidh. ¶ Saemiej leah sjïere jïh vihkeles dååjrehtsh mah maehtieh joekedidh gärhkoen barkose jïh teologijese, jïh dovne siebredahkese. Saemien gïelh hov akte dehtie gärhkoen gïelijste, läjhkan daerpies saemien gïeli åtnoe öövtiedidh gyrhkesjimmien gaavhtan jïh aaj jeatja darjoemasse. ¶ Mij lea orreme saemiej jïh Sveerjen gärhkoen gaskem lea guhkies soptstsese - dan båeries jaahkoste dan jaahkose mij lea Jupmielasse, dïedtehtimmie mij lij siebredahkeste jïh gärhkoste dan raajan goh gärhkoe mij daenbien säjhta saemide laavenjostedh. Gärhkoe säjhta saemieh, saemien kultuvrem jïh saemien gïelide bäjjoehtidh ¶ Saemien gyrhkesjimmiem earoehtidh Sveerjen gärhkosne saemieh gyrhkesjieh sijjen gïelesne jïh joekedehtieh sijjen dååjrehtsh guktie lea unnebelåhkojne jïh aalkoealmetjinie årrodh. Gyrhkesjimmide, darjomesojkesjämman jïh nännoestämman saemieh jijtse kultuvren jïh jïelemedååjrehtsi bijre joekedieh mah leah vihkeles. Naemhtie aaj saemieh meatan gärhkoem tseegkedh mij soptseste mij lea reakta jïh rïektesvoete. ¶ Gärhkoen barkoe sjïere åårganisasjovne guktie saemiej gujmie jïh saemien gïeligujmie barkedh . Saemien gärhkoeraerie tseegkesovvi 1996 dïhte lea driekte Gärhkoeståvroen nuelesne. Raerien åejvie-ulmie lea saemien maadtoem jïh kultuvrem dåarjedidh. Ulmie lea aaj saemieh edtjieh meatan årrodh gärhkoesne jïh siebredahkesne. Raerie naasjovne daltesen nelnie barka. ¶ Jarkoestimmieh leah vihkeles saemien barkosne Saemien gïele, smaaregigujmie, maadtoem jïh kultuvrem guadta. Dannasinie bijbelen tjaalegh saemiengïelese jarkoestidh vihkeles barkoe saemien gärhkoeraaran, seamma goh saalmh, gyrhkeles gärjah jarkoestidh j.j.v. Daelie lea Sveerjen-Nöörjen ektiebarkoe gïehteleminie bijbeletjaalegh åarjelsaemien gïelese jarkoestidh. Dah tjaalegh mah jïjnje åtnasåvva gyrhkesjimmine. Dovne jarkoesteminie jïh vuartasjiminie guktie noerhtesaemien saalmegärjam buektiehtidh. ¶ Jeatjah vihkeles laavenjassh raaran lea maahtoem stueriedidh saemiej jïh Sápmien bïjre jïh barkedh saemieh åadtjoeh meatan årrodh gärhkoenåårganine, naasjovne daltesne, stiftine jïh gärhkoe-åålmeginie. ¶ Barkoedåehkie stiftine Luvleån , Härnösanden jïh Stuehkien stiftine leah barkoedåehkieh gärhkoen saemien barkose. Aaj Västeråsen jïh Göteborgen stiftine leah saemien gärhkoejieleme biejjie-öörnegisnie. Stifth jïh gärhkoe-åålmegh maehtieh saemien barkoen bïjre bieljielidh. ¶ Skyllemejerkie saemide Fïerhten jaepien Svïenske gærhkoe saemien skyllemejerkiem öörnede, dam dorje Saemien raerien, Svïenske gærhkosne, Saemien referensedåehkien Härnösanden jïh Julevu/Luleå gærhkoevoeni jïh Sáminuorran ektine. ¶ Vielie bïevnesh dan jerkien bïjre jaepien 2012 govlehtallh Birgitta Simma Julevu/Luleå stift: 0920-49 24 58. ¶ Jïjnjemes aejkien skïemtjegåetie, servicegåetie jallh jis faaradamme polise bollem gorrede. Vuartasjieh juktie bolle bïltegåatan båata, juktie ij ennje daarpesjh ussjedidh gæstoem åestedh. Dellie maahta raeffesne ussjedidh guktie juvledh. Vihkeles gåvnahtidh, sjïere gosse minngiegeatjesne – jaememe. Dellie voeth jïh vuekieh gosse juvledh soelkedasse maahta årrodh jïh dåarjedidh gosse sårkosne. ¶ Voestes maam darjodh Åvtesne dallegh hearran gåajkoe mïnnin goss guhte sealadamme. Daan biejjien dan byjreske skaehtie-åajvohkasse bievnede. Maahta hijven årrodh dejnie aelkedh gosse processem juhtiehtidh. Desnie vihtiesti juktie luhpiem åtna åemie-almetjem juvledh jallh jis båeltedh. Skaehtie-åajvohkistie aaj jeatjah tjaatsegh åadtjoeh goh daaroen registerutdrag (daerpies gosse baanghkine soptsestidh), vïhtesjimmie guhte sealadamme jïh gieh dan fuelhkieh (daerpies aerpie-juakose). ¶ Govlehtidh åålmeginie Bööremes jis fuelhkie jïjtse åålmeginie govlehtieh jïh dejnie giem sæjhta hearrine edtja årrodh gosse juvledh. Dellie aaj maahta ektesne raeriestidh mij biejjide juvleme-gyrhkesjimmiem utnedh jïh fuelhkie åvtelh-bodti daejrieh hearram åadtjoeh maam sijhtieh. Ij daarpesjh hearram jïh biejjiem juvleme-gyrhkesjæmman juvleme-byråen tjïrrh dongkedh. ¶ Hearrine jallh diakonine soptsestalledh Gosse guhte sealadamme dellie iemie jaemiedistie bïlledh jïh båasarostedh. Gosse sårkosne jïh jaememe mijjem jaksa dellie dovne bolle jïh sealoe vaajveminie. Muvhtine sårkoe domtoe löövles oktegimsie guedtedh. Hearrah jïh diakonh leah vaane almetjh råakedh nemhtems staelpine jïh dej leah dïedte sjeavohth årrodh. Soptsesth dejnie dov byjreske åålmeginie. Ij vuekie gååvnese guktie sårkodh – gaajhkesh dam darjoeh jïjtjene vuekien mietie, jïh ij akte vuekie buerebe mubpeste. Mijjieh daarpesjibie guarkedh jïh daejredh sårkojne ovmessie vuekiej mietie barkebe. Muvhth gåavvarostoeh jïh vaejviedieh dan åvteste ij leah gåessie gænnah jeehti jallh darjoeji dam maam sijhtieh jiehtedh jallh darjodh, muvhth aaj måeresne oktegh sjïdteme. Aaj maehtebe geahpanidh, jis dïhte gie sealadamme guhkiem skïemtjeles orreme jïh jaememe skeamtjohkem dellie lutnjeste. ¶ Dutnjien eejhteginie laavkome maahta gyjhtelassh årrodh, datne eejhteginie dan onne almetjasse sjïdteme. ¶ Dåajvoe Laavkoemisnie lea dåajvoe Jupmele gaajhke jielemen biejjine datnem dåerede, seamma saaht mij heannede. Abpe gærhkoen histovrijisne dïhte laavkome fïerhten almetjen ektiedimmie Jupmelinie nænnoestamme. ¶ Laavkome-gyrhkesjimmie lea aavoen jïh jielemen hïeje. Dïhte giem lååvke Jupmelen uvte lokngesåvva, dïhte gie mijjese jielemem vadta jïh gie sæjhta mijjen ektine aavoedidh. Jupmele sæjhta mijjen lïhke, mijjen jieliemisne årrodh, mijjem gaajhkeste sæjhta luejhtedh jïh mijjen jielemenuepide orrestidh. ¶ Laavkome noeride Jïjnjemes aejkien maanah dah gieh Svïenske gærhkosne gieh lååvkesuvvieh, badth daelie gellebh noerh jïh dovne geerve almetjh aaj sijhtieh lååvkesovvedh. Dam gellien aejkien darjoeh gosse skyllemasse luhkieh, lohkehtimmien mænngan jallh gosse dåehkesne kristelesvoeten bïjre soptsestalleminie. ¶ Laavkome jïh lïhtsegevoete Laavkome maadtoe jis lïhtseginie Svïenske gærhkosne sjïdtedh. Dïhte gie jeatjah kristeles sïebredahkesne lååvkesovveme aaj åådtje lïhtsege Svïenske gærhkose årrodh, jïh ij daarpesjh ikt vielien aejkien laavkodh. Svïenske gærhkoen öörnegen mietie akte kristeles laavkome ihkuvasse lea. ¶ Gosse gærhkosne pruvredh dïhte akte gyrhkesjimmie mij ræjhkoes jïjnjh vuekine. Jupmelen jïh gaajhkh vïhnegi nommesne sinsitniem dåajvoehtibie gieriesvoetem vaarjelidh jïh sinsitnien baalte abpe jielemem tjåadtjodh. Jupmelem gihtjebe mijjen ektievoetem buerie sjugniedidh jïh mijjem gaajhkh dåeriesmoeri tjïrrh viehkiehtidh mah mijjen jieliemisnie båetieh. ¶ Buerie nuepieh gååvnesieh provregyrhkesjimmiem jïjtshligkie darjodh. Muvhth provresalmetjh sijhtieh jïjtjene dåajvoeh tjaeledh, sinsitnide laavlodh jallh mij akt jeatjah jïjsthligkie darjodh. Læjhkan dïhte gyrhkesjimmie dennie maadtosne, gusnie aavoedieh jïh gijhtieh jielemen jïh gieriesvoeten vadtesijstie dovne provresalmetjidie jïh guesside. ¶ Provren bïjre soptsestalledh Gosse gærhkosne pruvredh provren åvtelhbodti soptseatalledh, dellie provresalmetjh jïh hearra raeriestieh guktie provre edtja årrodh. Mij teekstide veeljedh, guktie dåajvoeh edtjieh årrodh, gie dam dorje jïh gåessie? Hearra aaj provhkoe gihtjedh guktie jïh gåessie provresalmetjh sinsitnide gaavnesjigan, maam utniejægan joekoen sinsitnine, maam provhkijægan ektesne darjodh. ¶ Provresalmetjidie mejtie fuehpesne hijven naemhtie ånnetji raaffalgovvedh jïh gaajhkh åssjalommesidie provren bïjre luejhtedh jïh ussjedidh mannasinie sinsitnine pruvrijægan. Hearrese buerie naemhtie provresalmetjigujmie buerebe åahpenidh jïh buerie gosse provrese edtja håalodh. Soptsestallemem maehtieh gærhkosne jallh provresalmetji gåetine utnedh. Gosse gåetine soptsestellieh aaj mænngan gærhkosne tjåanghkenieh soptsestidh guktie provrem desnie juhtiehtidh. ¶ Ovmessie vuekieh Sveerjesne libie jïjnjem amerihkan kultuvreste lööneme gosse pruvredh. Dam vuajnah provresalmetji vaajtelimmeste guktie dïhte provre edtja årrodh. Gallesh gihtjieh mejtie aehtjebe provresem maahta aalhtarasse vaedtsiehtidh. Ij mij Svïenske gærhkosne dam vuekiem nyrhte, læjhkan maahta ussjedidh maam daate sæjhta vuesiehtidh. ¶ Aalkoste daate vuesehte dïedtem nyjsenæjjeste daelie aehtjebistie ålmese vadta jïh lea dej beelijste gosse nyjsenæjjan ij naan reaktah. Muvhth hearrijste dellie maehtieh nïejhkedh aehtjebe provresem aalhtarasse vaedtsehte. Sveerjesne vuekie provresalmetjh ektesne vaedtsiejægan, dïhte vuesehte nyjsenæjja jïjtje altese ålmam veeljeme jïh ålma jïjtje altese nyjsenæjjam veeljeme jïh gåabpatjahkh sinsitniem veeljeme provrese vaedtsedh. ¶ Nr 4 2014 ¶ Åarjelsaemien gærhkoeplaerie Sørsamisk kirkeblad Sydsamiskt kyrkoblad ¶ Skyllememaanah lustestalleminie. ¶ Bielie 5 ¶ Saemien Sijte 50 år. ¶ Saemien Sijte 50 ¶ Birgitta Fossum (Snåsa) og Dan Jåma (Valsjöbyn) , åpnet markeringen av Saemien Sijte sitt 50-årsjubileum. ¶ Grethe Dunfjeld (Snåsa) og Albert Jåma (Høylandet) , nyvalgt nestSaemien Sijte. ¶ Dierie ¶ Åssjalommesh: Tankar, andakt Gie jïh gusnie årroeminie: Vem och var Kultuvre: Kultur ¶ Orre saernieh ¶ desnie baetsieh. Dellie guessine skuvlesne jïh dan mænngan Plassjen museeumisnie. Nov amma gærhkoen bïjre aaj vuartasjieh. ¶ Svahken SïjTe ¶ Dellie badth bussine Svahken sïjtese. Njaelkie hov gaskebiejjien beapmoem åadtjodh. Dellie ryöjredestieh, skuvletæjmoem jaksedh. Ojhte fïereguhte bijpelem åådtje. Nov amma gærjetjem ”Jupmele sjugnede” aaj. Boelhketjem ektesne berkieh, soptsestieh jïh laavloeh. Biejjie gujht varki vaasa, dellie sjuevnjede. Dah golme noerh viehkiehtæjjah sijhtieh olkese stååkedidh. Dan mænngan vaedtsieh åarajidh. ¶ gaavneSjibie vihTh! ¶ Dellie maa göötide. Fuehpie hov sjïdti, idtjin nöörh prïhtjegem jovkedh gyrhkesjimmien mænngan. Dellie gïemhpes nyjsenæjja njae- lkies laajpetjigujmie bööti gosse bussen sïjse njulhtjieh. Gööktesi gööktesi tjahkasjin soptsesteminie föörhkedeminie. – Aavodeminie gosse voelpide båetijen aajkan viht gaavnesjibie! Naa luste orreme! Maajja Krihke Bransfjell jeahta. ¶ TeksTe Jïh gUvvieh: Meerke krihke leine bienTie ¶ Dierie og på Saemien Åålmeges hjem- meside. ¶ TeksT og foTo: Meerke krihke leine bienTie ¶ Jenny Krihke Dragsten Bendiksen (Glåmos), Meele Danielsen (Elgå), ElsaSolberg (Tromsø), Maajja Krihke Bransfjell (Brekken). ¶ Meele Danielsen, Nora-Cathrin Danielsen Sparrok jïh Sigrid Anna Bjørkås tuhtjieh luste åahpenidh. ¶ Sijhtieh daejredh gie dïhte sneehpemes jïh saavrehlesne hajkedin. ¶ Daan aejkien Raasten Rastah, åarjelsaemien kultuvrefestivaale, maam joem orre faali. Daan tjaktjen gosse festivaale, dellie Raasten Rastah Race, jïh mijjieh meehtimh hajkedh. Bearjadahken, skïereden 26. biejjien, workshopi jïh seminari mænngan, dellie maanah jïh daakte almetjh meehtin gaahtjedh. ¶ gaajhkeSh maanah premi-em fihkin ¶ Maanah Storstuggu-en bïjre hajkedin. Gaajhkesh maanah fihkin meatan årrodh. Jis idtjin sïjhth oktegh hajkedh dellie eejhteginie ektine, lohkehtæjjine jallh daakte almetjinie fihkin hajkedh. Gaajhkesh maanah fihkin premie-m gosse våålese jaksin. Abpe 59 maanah maanaj-hajkemem hajkin. ¶ SneehpeS jïh SaavrehkS hajkedæjjah ¶ Dah noerh jïh daakte almetjh 12 jaepien raajeste, meehtin trim-klaassesne jïh aktivklaassesne hajkedh. Dah gïeh trim-klaassesne tjïehtin 4 kilomeeterh juhtedh, hajken jallh vaedtsien, man sneehpes jallh seenhte guktie sïjhtin. Dah aktiv-klaassesne tjïehtin 6,2 kilomeeterh hajkedh. Dah nööremes hajkedæjjah dennie klaassesne lij Mirja jïh Mats Renander (Nerskogen), 13 jïh 14 jaepien båeries. Janicke ¶ Hoel sneehpemes nyjsenæjja. 33:11 minudth utnieji. Sneehpemes gaarmanæjja lij Sindre Valan, gie 25:23 minudth utnieji. Dah hajkigan Storstuggu-este bæjjese ”Vaeriengærkoen” vööste. ¶ luSTe jeaTjebem darjodh ¶ Raasten Rastah Race lij orre faaleme daan kultuvre- festivaalesne. Thomas Ole Anderssen, Anne Lajla Westerfjell Kalstad, John Bjørgård jïh festivalen ståvroe dam öörnin. – Luste maam joem orre jïh jeatjebem faaledh, Thomas Ole jeahta. Gaajhkesh fihkin hajkedh. Jïh dah gïej lin alkemenummerh, meehtin iPad-mini-em vitnedh. Kristian Kvernmo (Meråker), gie maanaj hajkemisnie meatan, lij dïhte læhkaladtje gie læhkadi iPad-mini-em vitnedh. – Guktie saavredh jis sïjhth Raasten Rastah Race meatan årrodh? Pryövh gujht göökten aejkien våhkosne hajkedh. Datne tjïehth uhtjemes akten aejkien sneehpeslaakan vååstehkesne hajkedh, Thomas Ole haasta. ¶ TeksTe Jïh gUvvie: sagka Marie fJellheiM danielsen ¶ Mij akth orre: Raasten Rastah Race ¶ Thomas Ole Andressen (Röörose), John Björgård (Röörose) jïh Anne Lajla Westerfjell Kalstad (Röörose) Raasten Rastah Race öörnin. Anne Lajla gon Jon-en onne-niejte Elle aaj dåeriedi. ¶ Noere alm ¶ etjh ¶ tjahkasjin murredeminie. Gosse noere almetjh gaavnesjieh, dellie badth naa varki åahpenieh jïh gaajhkesh föörhkedieh. – Manne tuhtjem daate biejjie dan hijven! Marja dan væjkele mijjem eevtjedh. Manne aavodem gosse maahtam diekie båetedh, Celina Andersson jeahta. Dïhte lij nööremes joejkije dan biejjien Marjan luvnie. Dïhte lij nööremes joejkije dan biejjien Marjan luvnie. ¶ guSnie mov gïele? ¶ Marja aaj buerkeste jïh soptseste guktie satne ussjede. – Daajram saemieh boelvijste boelvide joejkestamme. Jïh dellie ussjedem: mannasinie eah gallesh mijjen dajvine joejkh? Guktie numhtie sjïdteme? Jïh gusnie mov gïele? Guarkajim manne tjoerim vielie daejredh. Dellie eelkim mijjen båeries vuekide gihtjedidh. Numhtie mov gïele ”tjarkebe” sjïdteme. Manne sïjhtem joejkedh guktie damtem, mov åssjaldahki mietie, Marja soptseste. ¶ vuelieh ohTSedidh ¶ Marja murrede gosse lååvle jïh juajka. Onne nyöjtetje lij gosse voestes aejkien joejki. Gosse stuerebe sjïdti, murriedi gosse piaanovem spealadi. Dellie badth eelki jïjtse laavlomh tjaeledh jïh vuelieh joejkedh. Skuvlesne aaj jïjnjem lïereme, vuesiehtimmien gaavhtan, guktie gïelem sjïehtesjidh gosse laavloe- minie. Jeatjah laavlojgujmie ektine aaj barkeme. Guhkiem hov fealadamme, iktegisth dan eadtjohke jienebem daejredh. Lustestalla gosse båeries vuelieh ohtsedeminie jïh goerehteminie guktie dah vuelieh juhtieh. ¶ Marja aadtjegh noerhtene Ubmeji- snie prosjektine barkeme. Sutnjien luste juktie aehtjh-aahkebe debpene reakadi. Marja gellie joejkijh ektine barki. Orre vuelieh lïereme. Jïh båeries vuelieh goltelamme jïh goerehtamme gubpede dah vuelieh jïh guktie dah numhtie sjïdteme. Gosse gåatan bööti, dellie Marja saarnoeji mejnie gïehtelamme. Dellie aehtjhaahkebe dan geerjene sjïdti. Aahkebe gujhth soptsesti maam satne daajra. Dellie Marja damta satne vuelide buerebe maahta. ¶ TekSTe jïh guvvie: meerke krihke leine bienTie ¶ Guvvie ¶ Daerpies Dierie återkommer med intervju. ¶ Vuelieh i spotlighten på Røros ¶ Marja Helena Fjellheim ¶ Marja Helena Fjellheim Mortensson, Sara Helen Persson, Charlotta Kappfjell og Cecilia Persson i joikekonsert, Raasten Rastah. ¶ Doen jıh daan bijre ¶ TeksT og foTo: Meerke krihke leine bienTie ¶ Vuelieh rastanieh ¶ Svahken sïjte kultuvrehïeljem öörneme. Iehkeden dellie stoere konserte Elgåen gærhkosne. Gellie bïegkeles laavlojh: Tone Hulbækmo altese elkine Alf Hulbækmo, Jon Henrik Fjällgren altese spealadæjjajgujmie jïh Marja Helena Fjellheim Mortensson. Marjan voelpe Carl Fredrik Grønn pianoem spealadi. ¶ joekoen konSerTe ¶ Gosse Marja jïh Tone boelhke- tjem laavlome jïh spealadamme, dellie dah gïeh sïjhtin meehtin ånnetje lïegkestidh. Gosse aaj vihth gærhkosne tjihkedimh, dellie åadtjoejimh daejredh Jon Henriken spealadæjjah aaj gærhkose jakseme. Jon Henriken spealadæjjah girtine böötin. Girtie ånnetje seente bööti. Dellie mijjieh golme jïh bielie tæjmoeh gærhkosne tjahkasjimh, tjaebpies musikke govlimh! ¶ vuelieh gærhkoSne ¶ Dovne Marja jïh Jon Henrik åarjelsaemien gïelesne joejkestigan jïh laavloejigan. Dah guaktah aaj soptsestigan laavlomi jïh vueliej bïjre. Dïhte gåalmede, Tone Hulbækmo, aaj saarnoeji guktie jïh gusnie satne laavloemidie lïereme. Numhtie mijjieh goltelæjjah dovne dej beeli jïh daaletje laavlomh åahpenimh. Gellie vuelieh naa guhkiem boelvijste boelvide jåhteme. Dah vuelieh lin gellien aejkien rastanamme, ovmese gïeligujmie. Numhtie aaj sjædta gosse daate joekoen konserte. Marja såårne guktie gellie vuelieh sveerjen raedtesne lïereme. ¶ luSTe båaraSTehTedh ¶ Dah skyllememaanah gïeh guessine Elgå-esne, sïjhtin Marjam jïh Jon Henrikem båarastehtedh. Konserten mænngan sïjhtin laavloejgujmie soptse- stidh jïh hævvi åadtjoejin guvviedidh. Naa luste gosse Jon Henrik tuhtji dah skyllememaanah dan tjaebpies vaarjoejgujmie gosse konsertesne. Nov amma saemien vaarjojne gåårvedamme. ¶ Skyllememaanah aaj joejkin ¶ Gærhkoen bealloe skarra, dellie bååstede Elgåen tjaebpies gærhkose vihth vuelkebe. ¶ Gærhkoe stoerejaevrien lïhke. Dan biejjien aaj buaredh. Dah skyllememaanah Engerdaeleste aaj böötin. Nov amma Marja Helena aaj desnie. Saemien åålmegen skyllememaanah Marjam ektine juejkieh. Tjaebpies vuelie dïhte ”Miesie”. Dan mænngan njieljie nïejth aejlies gærjeste luhkieh, sijjen ietniengïelesne. ¶ TeksTe Jïh gUvvie: Meerke krihke leine bienTie ¶ Nora-Cathrin Danielsen Sparrok (Snåsa), Meele Danielsen (Elgå) Nils Anders Bendik Utsi Appfjell (Trofors), Marja Helena Fjellheim Mortensson (Elgå), Jon Henrik Fjällgren (Mittådalen), Jenny Krihke Dragsten Bendiksen (Glåmos), Sigrid Anna Bjørkås (Sørli), Elen Anna Solberg (Tromsø). Maajja Krihke Bransfjell (Brekken), Inga Maret Solberg (Tromsø), Mats Emanuel Andersson Renander (Nerskogen), Elsa-Maarja Kappfjell (Majavatn). ¶ Svahken sïjte joekoen konsertem dorjeme Elgåen gærhkosne. Golme væjkeles laavlojh dahkoe byöreme: Tone Hulbækmo Marja Helen Fjellheim Mortensson jïh Jon Henik Fjällgren. Dah gïeh gærhkose böötin, murriedin gosse tjaebpies musikke govlin. ¶ Guktie ussjedem ¶ berTil Jönsson ¶ vihkielommes maanide aaj gåassoehtidh, Emmi jeahta. Maajja Sööfe jïh Emmi gærjetjem ”Skåajjen voelph” lohkigan. Dïhte maanan gærjetje, maam Emmi aerebi tjaaleme. ¶ TeksTe Jïh gUvvie: Meerke krihke leine bienTie ¶ Meerke krihke leine bienTie ¶ orre gærja: ¶ Novhtehkh ¶ novhtehkh dan vihkele goh aerebe. Læjhkan almetjh sijhtieh novhtehkh båetijen biejjien utnedh. – Aerebe hov saemieh tjoerin bïjvedh. Daelie gellie sijhtieh mijjen aerpievuekiem vaarjelidh jïh nænnoe stidh. Manne tuhtjem vihkeles mijjen gaameh-gåaromem eevtjedh, Lena soptseste. ¶ TjaebpieS vaarjoejgujmie ¶ – Gosse almetjh saemien vaarjoeh tsaakeme, dellie amma tjaebpies gaamegh aaj gaamedieh. Numhtie gellie sijhtieh novhtegh utnedh. Luste gosse jijtjh maehtieh novhtehkh gåarodh, Lena jeahta. Lena gellie kuvsjh åtneme. Dïhte vueptiesti ovmessie gåarome-vuekieh gååvnesieh. Fïerhtene dajvesne joekehtsh goerh. Dennie gærjesne Lena ovmessie novhtehkh vuesehte jïh buerkeste mehtie dajveste goere båata. Dïhte aaj tjaaleme giejnie satne soptsestamme. ¶ golme nyjSenæjjah ¶ Lohkije åådtje veeljedh guktie dam gærjam lohkedh, daaroen jallh åarjelsaemien gïelesne. Aajege beetnehviertieh ohtsedamme. Ajlin Jonassen Kråik gærjam jarkoestamme. Numhtie luste dejtie gïeh sijhtieh saemien gïelem nænnoestidh. Anne Rustad lea guvvide jïh tekstide ektiedamme. Hijven vuejnedh guktie dïhte åarjelsaemien tjaalehtjimmide nuhtjeme. ¶ TeksTe Jïh gUvvie: Meerke krihke leine bienTie ¶ deahpadimmieh tjaelije tjaebpies gïeline buerkeste jïh lohkije maahta sov sjisjnjielisnie vuejnedh guktie dajve vååjnoe. Seammasïenten gieltegs vaajesem, ïh lohkije tjuara vielie lohkedh, jïh funterde guktie amma daate sjædta. Jïh guktie Jaahkine gåarede. Gærja aalka raajesinie mij lea dan vihkeles: ” Gijhtien dejtie gïeh vaajesh dejpeli saarnoejin jïh dejtie gïeh daenbien saarnoeh, guktie vaajesh mijjen luvnie jielieh. ” Sïjhtem lissine gijhtedh dejtie gïeh vaajesidie tjaelieh jïh dejtie gïeh gærjine tjaebpies guvviejgujmie olkese vedtieh. Meerke Laimi Thomasson Vekterli dejtie tjaebpies guvvide guvviedi. Dïhte lea noere nyjsenæjja Raavrvihk- este Noerhte-Trööndelagesne. Daate lea sov voestes barkoe maanagærja- guvviedæjjine. Daate gærja åarjelsaemiengïelesne maanide jïh noeride. Daate gærja sjïehteles gaajhkesidie gïeh lyjhkoeh buerie vaajesh lohkedh jïh aaj dejtie gïeh lyjhkoeh vaajesidie goltelidh gosse jeatjah reegkes gïeline dejtie luhkieh. ¶ Anne-Grethe Leine Bientie jïh Meerke Laimi Thomasson Vekteli aavoedægan, dej orre gærja lea bæjhkoehtamme. ¶ Joekoen sjïehteles ryöjbli fortalt. ¶ Mijjieh vadtesi åvteste gijhtebe Saemien Sijten kultuvrefoentese Inger Magdalena Joma, Per Gustav Kråik, Tomas Larsen, Ebba Westerfjeld jïh Leif Arnold Dunfjelden juvlemen sjïekenisnie. ¶ Saemien Sijten kultuvrefoente ¶ Saemien Sijtes kulturfond ¶ Velkommen! / Buerie båeteme! ¶ Daerpies Dierie ¶ Sydsamisk kirkeblad • Sydsamiskt kyrkoblad ¶ Toamma Bientie ¶ Margrethe Kristin Leine Bientie Solvang, 7370 Brekkebygd mobil: 412 88 227, e-post: meerke@kirken.no ¶ Gie jïh gusnie årroeminie ¶ Åssjalommesh ¶ Jeesuse Nasareten synagogesne ¶ Jeesuse Nasaretese bööti gusnie byjjenamme jïh guktie åvtesne sabbaten synagogese veedtsi. Dellie tjuedtjele, ¶ profeeten Jesajan gærjeste låhka. Gosse dam rïhpeste dam sijjiem gaavna gusnie tjaalasovveme: ¶ Åejvien voejkene mannine, juktie mannem bådtjadamme buerie saerniem giefies almelutnjestovvedh ¶ jïh Jupmielistie ¶ aarmoejaepiem åadtjodh. ¶ Gærjam gïebrele jïh deanerasse vadta jïh tjihkede. Gaajhkh almetjh synagogesne Jeesusasse vuartasjieh. ¶ Dellie jeahta: ”Daan biejjien dijjese sjïdteme guktie tjaalasovveme.” ¶ Jeesusem heevehtieh jïh bååhperieh dehtie buerie saerneste. ¶ NÖÖRJEN GÆRHKOE ¶ Sáminuorran noerh tjåanghkenieh ¶ Sáminuorra daajra magkerh dåeriesmoerh saemien noeride. Stuerebe vaejvieh båatsoe- burrie- noeride goh jeatjah noeride siebriedahkesne. Sáminuorra sïjhti lïhkebe sov lïhtsegidie årrodh, goh dåarjege dejtie, dan gaavhtan daate prosjekte eelki. ¶ noerh gaavneSjin ¶ Fïerhte dajve edtji göökte råakedimmieh öörnedh. Sunna Rensberg akte daejstie öörnij- istie Jïemhten/Herjedaelïen jïh Eajran dajvesne. Göökte råakedimmieh lin Staaresne ”Multichallenge”-sne, mij stoerre spïele- jïh stååkedimmie-sijjie. Noerh gïeh 10-13 jaepien båeries, fïerhten aejkien, böötin leejjemebïjline Bienjedaeleste vuejien. Numhtie noerh debpede meehtin aaj båetedh. ¶ ekTeSne STååkedin ¶ Dah byöpmedin jïh stååkedin, ”laserdom”-em spealadin jïh gokart-em vööjin. Minngemes aejkien dellie ”Boda Borg”-em darjoejin, desnie edtjin dåehkine barkedh ovmessie laavenj- asside buektiehtidh. – Stååkedidh, hijven vuekie mijjide. Numhtie maehtebe jeatjah noeride damtesadtedh jïh orre voelph åadtjodh, Sunna Rensberg jeahta. ¶ buerebe murriedidh ¶ Dan tjaktjen dle prosjekte orreje. Daelie Staaren tjïelte dejtie råakedimmide aajhtseme. Anna Kråik Åström saemien unnebelåhkoe-barkije Staaren tjïeltesne. Dïhte håhkesje daagkeres råakedimmieh jåerhkieh. Dellie saemien noerh gïeh Staaresne årroeminie edtjieh buerebe murriedidh. ¶ TeksTe Jïh gUvvie: Tone sTaffanson ¶ Sáminuorran mïelen mietie: vihkeles råakedidh. Don gïjren orre prosjekte eelki: saemien noerh edtjieh jïjnjeben aejkien råakedidh. ¶ Noerh gïeh voestes aejkien gaavnesjin. Garrah-bieleste: Nico Forsberg (Mora), Ida Forsberg (Mora), Johan Bergkvist (Jänsmässholmen), Sunna Rensberg (Sörvattnet), Tone Staffansson (Idre), Julia Esbjörnsdotter (Funäsdalen), Julia Rensberg (Mora), Daana Rensberg (Mora) jïh Andreas Dyrøy (Funäsdalen). ¶ Nr 1 2012 ¶ Åarjelsaemien gærhkoeplaerie Sørsamisk kirkeblad Sydsamiskt kyrkoblad ¶ VÄXANDE ENGAGEMANG ¶ URBAN ENGVALL ¶ Dierie ¶ Gieres almetjh! ¶ Guktie ussjedem: Hur jag tänker Åssjalommesh: Tankar, andakt Gie jïh gusnie årroeminie: Vem och var Kultuvre: Kultur ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ URBAN ENGVALL ¶ var huvudtema för årets Lopme Naestie i Funäsdalen. ¶ LÅNA EN SPRÅKMENTOR ¶ URBAN ENGVALL ¶ TEKST OG FOTO: MARGRETHE KRISTIN LEINE BIENTIE ¶ Fra venstre: Jenny Kristine Dragsten Bendiksen, Glåmos; Laila Haugom Nordfjell, Røros; Aina Haugom Nordfjell, Røros; Anna Nordfjell, Røros; Maijja-Krihke Brandsfjell, Brekken og Vanja Tørresdal, Brekken. ¶ MARGRETHE KRISTIN LEINE BIENTIE ¶ Lopme Naestie, Funäsdalen. ¶ Orre saernieh ¶ TEXT OCH FOTO: CALLE WAHLSTRÖM ¶ ÅRE FÖRSAMLING ¶ Lohkehtæjja Anita Dunfjeld Aagård jïjtse learoehkidie garmerde. Såårne guktie learohkh gærjajgujmie barkeme: – Dah learohkh joekoen eadtjohke jïh væjkele. Dah eensilaakan dejnie prosjektinie barkeme. Voestegh lin ussjedamme jïh tjaaleme man bïjre sïjhtin tjaeledh. Dellie gellie maana-gærjah lohkin. Numhtie dah learohkh lïerin guktie meehtin gærjah maanide tjaeledh. Gærjah maanide tjuerieh aelhkie lohkesovvedh. Dovne lustes jïh tjaebpies guvvieh aaj hijven, Anita jeahta. ¶ TJUERIEH GUARKEDH ¶ Dan mænngan dah learohkh guvviedin. Naakenh dejstie jeatjah maanah guvviedin. ¶ Gosse tjaelieminie, dellie vihkielommes mujhtedh maanah edtjieh sisvegem guarkedh. Ij gïele åadtjoeh geerve årrodh. Manne aervedem fïereguhte gie saemien gïelesne tjaelieminie, daajra ij leah aelhkie staaran tjaeledh. Tjaelijh tjuerieh tjarke gïeline barkedh guktie lohkijh dallah guerkiehtieh, Anita såårne jïh naemhtie galhkoe: – Manne geerjene juktie learohkh joekoen vïssjeles. Dah leah hijvenlaakan barkeme! ¶ MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE, SNÅSNINGEN MIETIE ¶ Lene Sparrok, Anne-Marja Joma jïh Inga Emelie Joma. ¶ ELLE IRMELIN BIENTIE AASVOLD ¶ Ööhpehtæjjah Anita Dunfjeld Aagård jïh Liv Karin Joma, jïh learohke Lene Sparrok. ¶ Alf Roger Sesseng Nordfjell, Tåamma Holm Bull, Anemaren Sesseng Nordfjell jïh Hilje Kristoffer Jåma jïjtsh gærjide vuesiehtieh. ¶ ELLE IRMELIN BIENTIE AASVOLD ¶ Learohkh maanagærjah tjaaleme ¶ Saemien learohkh Snåasen noere-skuvlesne ovmessie maana-gærjah saemiengïelesne tjaaleme. Saemiej Åålmegebiejjien dejtie orre gærjide vuesiehtin. ¶ ANEMAREN SESSENG NORDFJELL ¶ OAHPA Åarjel! ¶ OAHPA Åarjel! ¶ URBAN ENGVALL ¶ Jovna Z. Dunfjell lea gærhkoemusigkere. Tråantesne årromeminie gusnie dovne klassisk laavlomh jïh gærhkoe-musigkem lohkeminie. Desnie aaj åårgelem göökte åålmeginie spealede. Dah göökte leah Ranheim åålmege jïh Chalottenlund. Daelie Saemien gærhkoeraerie lea beetnegh-viertieh noeride vadteme. Saemien gærhkoeraerie noere saemide eevtjie skuvlesne "gærhkoefaagh" lohkedh. Numhtie Jovna jïh golme mubpieh learohkh fïereguhte 20.000 kråvnah åadtjoejin. Dah jeatjah luvlie- jïh noerhte-Saepmeste båetieh. – Aervedem manne leam voestes åarjelsaemie gie beetnegh-viertiem gærhkoste åadtjoem. Ij gåessie aerebe naan åarjelsaemie gie dovne lohkeminie jïh gærkosne barkeminie. Dan åvteste manne joekoen geerjene. Jïh daate vadtese mannem madtjelostoe, Jovna soptseste. ¶ MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Beetnegh åarjelsaemien gærhkoe-musigkerasse ¶ Noere alm ¶ etjh ¶ NYE SPRÅK ¶ PRESTE-STOLAER ¶ NATUREN SOM ¶ INSPIRASJONS-KILDE ¶ TEKST OG FOTO: ANNE-GRETHE LEINE BIENTIE ¶ Guvvie ¶ INGEN SATSNING PÅ ¶ SØRSAMISK SPRÅK ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ HiNT, Noerhte-Trööndelaagen Jolleskuvlen lea sjïere dïedte, åarjelsaemien gïelem nænnoestidh. Daelie HiNT stipendiatem ohtsedeminie. Ohtsedæjja tjuara HiNT sne njieljie jaepieh barkedh. Barkeme-sijjie lea Levangerisnie, NoerhteTrøndelagesne. Daelie gellie lohkehtæjjah HiNT sne saemien aamhtesigujmie barkeminie dovne gïeline, musigkinie jih provsjektine. Ohtsedæjja edtja dej ektine barkedh. Jis sïjhth vielie daejredh, dellie maahtah HiNT em gihtjedh. ¶ KÄLLA: ÖSTERSUNDS-POSTEN ¶ Marianne Persson. ¶ KÄLLA: DALARNAS TIDNINGAR ¶ daan bijre ¶ Ingvald P. Jåma. ¶ TEKST OG FOTO: ANNE-GRETHE LEINE BIENTIE ¶ Guktie ussjedem ¶ HAIKUDIKT OG FOTO: TOVE METTE JÅMA WIGDAHL. ¶ TEKST OG FOTO: BERTIL JÖNSSON ¶ TEXT OCH FOTO: URBAN ENGVALL ¶ KÄLLA: SAMEFOLKET ¶ PÅ LILJEVALCHS IGEN ¶ URBAN ENGVALL ¶ ANNE-GRETHE LEINE BIENTIE ¶ Daerpies Dierie ¶ Sydsamisk kirkeblad * Sydsamiskt kyrkoblad ¶ Plock ¶ Bierna Leine Bientie Heggvollan, 7760 Snåsa, telef. 74 15 11 55, mobil 950 54 490, priv 74 15 16 21, e-post: prest@samiskmenighet.no ¶ Gie jïh gusnie årroeminie ¶ Saemien Gærhkoeraerie ¶ SAMER SJÄLVA ANSVARAR ¶ VILL VISA VILKA SAMERNA VAR ¶ URBAN ENGVALL ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ Åssjalommesh ¶ Mijjen Elsa Laula ¶ Cecilia Persson goh Elsa Laula. ¶ Teatere-stuhtjem Elsa Laulan ¶ bïjre leam vuartasjamme. Gïknjelh tjoerim gellien ¶ aejkien njaamedh gosse govlimh guktie Elsa eadtjo ¶ hke barki jalts jïjnjh dåeriesmoerh lij. ¶ Dellie leam teaterisnie orreme. Gïltehke dïsse vöölkim, paehpierisnie lohkeme joekoen hijven vuesiehtimmie dïhte -stuhtje. Jïjnjh almetjh tjåanghkenamme, dovne voenen almetjh jïh saemieh jeatjah voenijste. Geerjene gosse gaajhkh dejtie almetjidie vööjnim, jïh geerjene gosse desnie stovlem gaavnim. Jemhkelde sjïdti. Teaterestuhtje aalka. Mijjen Elsa Laula (Cecilia Persson) krirreste båata. Mijjen uvte aalka saarnodh saemien ålman bïjre. Gïemhpe dïhte: luhpiem laadtan vedti jïjtse aerpie-laantesne båantine årrodh. Laedtie sïjhti onn ohtje ïentjem desnie utnedh guktie satne jïh sov fuelhkie eah nealkoeh. Voestes jaepiem hijven hov sjïdti. Dellie vïerrebe. Laedtie vielie laantem veelti, sïjhti stuerebe ïentjem utnedh. Jïh dellie bïenjh saemien bovtside aarkadi. Lientjie bööti, sïjti saemiem destie jååkedh. Nåake domtoe. Gosse daam vaajesem govlem, muerie vaajmose båata. Seammalaakan Elsa Laulese, nåake domtoe juktie jielede dan geerve saemide. Dïhte jis sïjhti saemide viehkiehtidh, eevtjedh jïh nænnoestidh. Gånkan gåajkoe vöölki. Gærjam tjeeli. Tjåanghkojde bööri, dovne laedtide jïh saemide håaloeji. Dohkh diekie vaarri, iktesth eadtjohke barkeminie. ¶ CECILIA DAN VÆJKELE ¶ Cecilia Persson mijjese Elsa Laulam tjïelke vuesiehti. Dan jielede geerve. Biejjieh geerve. Saemide geerve. Gellien aejkien tjoerem mov gïknjelh njaamedh. Maahte åajaldahtam teaterisnie leam. Cecilia dan væjkele! Måjhtam guktie Tråanten paehpierisnie (Adresseavisa) lohkeme: Cecilia Persson hijvenlaakan Elsa ¶ Laulan jieledem mijjese vuesiehtamme. Dïhte joekoen væjkele, guktie amma gaajhkem maam sæjhta aaj maahta! ¶ JÏJNJH BARKOEH ¶ Åarjelhsaemien åejvie Ada Einmo Jürgensen lea Elsa Lavlastuhtjine gellien jaepien barkeme. Gærjah lohkeme, guvvieh vuartasjamme jïh almetjigujmie soptsestamme. Jïh daelie mijjese vuesehte maam gaavneme. Hijven hov Ada! Dovne Nordland Teater, NordTrøndelag Teater jïh Cecilia Persson Åarjelh-saemien Teateren ektesne barkeme. Frode Fjellheim musigkem dorjeme. Dan tjaktjen maehtede vuartasjidh gosse noerhte Nordlaantse båata. Vuesiehtimmie aaj saemien stoere tjåanghkojde Saepmesne båata. ¶ ANNE-GRETHE LEINE BIENTIE ¶ ÅARJELSAEMIEN TEATERE ¶ NÖÖRJEN GÆRHKOE ¶ Nr 2 2012 ¶ Åarjelsaemien gærhkoeplaerie Sørsamisk kirkeblad Sydsamiskt kyrkoblad ¶ Saemiedigkien åålmegetjåanghkoe Plassjesne/ Sametingets almannamøte på Røros ¶ Daerpies Dierie? ¶ Saemiedigkien ¶ åålmegetjåanghkoe Plassjesne ¶ Saemiedigkien åejvie Egil Olli jïh nyjsenæjjah njoktjen aske Plassjese ¶ böötin. Dah gujht joekoen væjkele gosse vaestiedin, boejhkestin guktie jïh ¶ mejnie dah barkeminie. ¶ Saemiedigkien raerie bööti sïjhti åarjeldajven haestemidie raeriestidh. Medtie njieljieluhkie almetjh Saemiedigkiem eadtjohke gihtjedin. Åejvie Egil Olli buarastehti, soptsesti Saemiedigkie sæjhta goltelidh guktie dennie dajvesne. Nov amma saemieh gihtjedin. Naakenh sïjhtin daejredh guktie Saemiedigkie maahta båatsoe-burride viehkiehtidh. Saemiedigkie ojhte vaestiedi, lïhtsegh gujht guarkeme jïjnjh vaejsieh daebpene åarjene. Gaajhkesh mah dennie tjåanghkosne, latjkanin tjuerieh båatsoe-jielemem nænnoestidh. Dah njieljie nyjsenæjjah jïjnjem daejrieh jïh dah boejhkestin guktie Saemiedigkie aamhtesigujmie eadtjohkelaakan barka. ¶ PLASSJEN TJÏELTE TJUARA VIEHKIEHTIDH ¶ Gellie sïjhtin govledh guktie tjïelte maahta gïelem evtiedidh. Eejhtegh jïh lohkehtæjjah tjuerieh gæmhpodh guktie ööhpehtimmie buerebe sjædta maanide. Plassjen åejvie, Hans Vintervoll aaj golteli gosse eejhtegh saarnoejin guktie jis tjabredeminie. Dellie Saemiedigkie satnem stilli edtja Saemiedigkiem byöredh, dam aamhtesem digkiedidh. Saemiedigkie aaj mujhtiehti, tjïelten dïedte: ektine gïeline eensi vaarjelidh. ¶ GÅETIESIJJIEM DAARPESJIBIE ¶ Plassjen saemieh leah gellie jaepieh soptsestamme dah sijhtieh gåetiesijjiem utnedh gosse tjåanghkenieh. Dan bïjre eelkin digkiedidh jïh rååresjidh: guktie saemieh maehtieh darjodh gosse gåetiesijjiem daarpesjieh. Daelie Aajege Plassjen jåarhkeskuvlesne sijjiem leejedeminie. Dej luvnie leah vïjhte barkijh. Dah jis seamma tjiehtjielisnie. Gusnie edtjieh dellie gaavnedidh? ¶ SAEMIEN SÏJTE BUEKTIEHTAMME ¶ Snåasesne dellie Saemien Sïjte edtja sagki stuerebe sjïdtedh. Saemiedigkie lea jïjnjh beetnegh dïsse vadteme. Dellie Saemiedigkie tjuara mujhtedh saemieh hov gaajhkene dajvesne årroeminie. Mejtie saemieh maehtieh tjåanghkenidh seamma badth gusnie veasoeminie. Saemiedigkie boejhkesti, voestegh tjuerieh vuesiehtidh guktie daerpies sjïere gåetiesijjiem utnedh. Tjuerieh naan gåetiesijjiem löönedh, dellie jis ektesne kultuvrine, gïeline, duedtine barkedh. Goh numhtie jåarhkeme, dellie hov maehtieh beetnehviertieh ohtsedidh. Eah gaajhkh åarjelatjh dïsse latjkh gænnah. Nov hov saemieh gåetiesijjiem daarpesjieh, dan mænngan maehtieh saemieh ektesne soptsestidh mejnie sijhtieh barkedh. ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIEH: MEERKE KRIHKE LEINE BIENITE ¶ Plassjen Åejvie Hans Vintervoll (garrabielesne) goltele gosse Lars Bransfjell stilli Saemiedigkie edtja viehkiehtidh: Ibie buektehth gænnah tjåanghkenidh, Saemiedigkie tjuara diekie båetedh viehkiehtidh. ¶ Dierie ¶ Gieres almetjh! ¶ SVENSKA OCH NORSKA KONFIRMANDLEDARE ¶ Guktie ussjedem: Hur jag tänker Åssjalommesh: Tankar, andakt Gie jïh gusnie årroeminie: Vem och var Kultuvre: Kultur ¶ URBAN ENGVALL ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ TRÄNA SPRÅKET ¶ TEXT OCH FOTO: ELISABETH ANDERSSON ¶ Gïele-tjåanghkoe, ¶ TEKST OG FOTO: BIERNA LEINE BIENTIE ¶ jïh dam tjoerebe vaarjelidh: Hijven gosse soptsesh boelvijste boelvide juhtieh, Bo Lundmark jeahta. ¶ HEARRA SAEMIENVAARJOJNE ¶ Aanta Fjellner (1795-1876) Härjedaelesne reakadi. Gosse noere lij, tjoeri trïengkestidh jïh bovtsh ryöjnesjidh. Aantan fuelhkie giefies, idtji Aantan naan ealoe gænnah. Gosse Aanta skuvlesne eelki, dellie dohkh diekie vöölki: skuvlese jïh göötide ryöjnesjidh. Skuvlesne eadtjohke learohke lij. Dellie stoere staarese vöölki, sæjhta lohkedh hearrine sjïdtedh. Ij leah aelhkie gosse saemienvaarjojne bööti. Aanta vööjni guktie laedtieh idtjin tjaebpieslaakan dåemedh. Læjhkan Aanta sïjhti laedtieh jïh saemieh edtjieh sïemes årrodh jïh sinsitniem viehkiehtidh jïh raeffesne jieledh. ¶ TJEELI GOSSE VAERIDE ARHTI ¶ Garre biejjieh stoere staaresne badth sjïdti. Aanta amma vaerien gåajkoe arhti. Dellie tjeeli. Naakenh dejstie tjaalegistie åehpies mijjese. – ”Biejjien baernie” jïh ”Aantavuelie” leah mijjen aerpie, Bo Lundmark jeehti. ¶ TEEKSTE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Orre saernieh ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ Aanta Fjellner iktesth saemienvaarjoeh utni. Almetjh hov bååhperostin gosse guarkajin dïhte hearra lij. ¶ UTBILDNING PÅGÅR ¶ KOMPIS OCH FÖREBILD ¶ TEKST OG FOTO: BIERNA LEINE BIENTIE ¶ Noere alm ¶ etjh ¶ URBAN ENGVALL ¶ BRITT-MARIE FRISELL ¶ GLAD ATT FÅ HÅLLA PÅ ¶ INGET ÄR OMÖJLIGT ¶ Guvvie ¶ ÖPPEN FÖR DET ANDLIGA ¶ TEXT OCH FOTO: URBAN ENGVALL ¶ daan bijre ¶ URBAN ENGVALL ¶ ENGLER PÅ BESØK ¶ Saemien nyjsenæjja båeries almetji luvnie barkeminie. Skïemtje-såjhtere dïhte. Dellie akten biejjien ålman gïele skïemtje-gåetesne govloe: – Tjaetsie! Ij gie dejstie gie ålman lïhke, daam guarkah. Tjarkebe gylje: – TJAETSIE! Nyjsenæjja dellie dan båeries ålman gåajkoe skådta, gihtjie: – Edtjem tjaetsiem buektedh? Båeries ålma bååhperostoe, nyjsenæjjese vuartesje, jeahta: – Dagke eengkele daesnie? Datne mov gïelem maahtah! Daate saernie mov vaajmoem aejkeste. Tjaetsie hov åadtjoeji. Hijven tjaetsiem åadtjodh gosse gajhkelovveminie. Joekoen hijven tjaetsiem vedtedh dejtie gïeh gajhkeluvvieh. Aavrehke dïhte båeries ålma gosse gie akth satnem dovne govli jïh guarkaji. Vaenie almetjh dan ietnien gïelem guarkah. Ålman fïerhten biejjien gïele daaroen gïele lij. Nov gujht dan ietnien gïele åarjelsaemien gïele. Gellien jaepien daaroestamme. Ålma båeries jïh skïemtje sjïdteme. Rovnege, doen biejjien ålma saemiesti gosse gïeleburrie nyjsenæjja desnie. Dïhte ålman gïelem govliji jïh aaj guarkaji! Rovnege. Åavtoe dïhte! ¶ EENGKELH GUESSINE BÅETIEH ¶ Dejpeli eengkeli bïjre soptsestin. Daajpeli aaj. Aejlies gærjesne eengkeli bïjre lohkebe. Dah Jupmelen luvhtie dïjrine båetieh. Sijhtieh maam joem mijjese saarnodh jallh vuesiehtidh. Aejlies gærjesne tjaalasovveme: ”Mujhtiejidie gåassehks årrodh, juktie idie daejrieh mejtie eengkelh guessine båetieh.” Hmm... ¶ Manne jïermestallem: gosse ibie daejrieh gie lea guessie jïh gie lea eengkele, dellie eengkelh vååjnoeh goh datne jïh manne. Daerpies amma gaajhkesidie dåajmetjelaakan dåastoehtidh! Ålma gie jeehti: ”Dagke eengkele daesnie! ” aaj deejri eengkelh Jupmelen luvhtie båetieh. Deejri eengkelh gieriesvoetine båetieh. Gosse båeries ålma jïjtse gïelem govli, gieriesvoetem dååjrehti. Almetje dïhte satnem gieriesvoetine gaavnedi. Almetje Jupmelen luvhtie. Gieries voelpe: Mujhtieh gåassehks årrodh! Mejtie eengkele dutnjien gieriesvoetine båata. Mujhtieh aaj guessine vaedtsedh, mejtie eengkelinie båatah! ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: ANNE-GRETHE LEINE BIENTIE ¶ Dagke eengkele daesnie? ¶ Saemien eengkele; Linn Ellen Bientie Sivertsen daam dorjeme. ¶ Guktie ussjedem ¶ FOTO OG TEKST: TOVE METTE JÅMA WIGDAHL ¶ NATUREN SOM SPISKAMMERS ¶ FINE SMAKSOPPLEVELSER ¶ TEKST OG FOTO: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Sigrid jïh Elias Danielsen pruvrigan. Hilje trïengkine Svahken sïjtesne. Vïjhte baernieh åadtjoejigan. ¶ OKTEGH BAERSIELDI ¶ Akten aejkien gosse Sigrid edtji baersieldidh, dellie bijjene vaeresne ryöjnesjeminie. Gosse saajregadti, geellebe varki gaertenen gåajkoe sovki. Gosse dahkoe båetiejigan, laedtieh nyöjhkin, idtjin saemieh dej luvnie gåetieluhpiem gænnah åadtjoeh. Bååstide jaevrien rastah tjoerigan. Jïh dellie elmie sjïdti. Geellebe roehti viehkiem veedtjedh. Numhtie dellie Sigrid oktegh sjïdti jïh dellie baersieldi. Idtji Sigrid dïsse tjearoeh gænnah, idtji laedtide måarahtovvh! – Gaajhkesh aahkam iktesth garmerdin, juktie aahka dan boerehke jïh gïemhpe. Idtji tsælloeh, Mattis soptseste. ¶ Gosse Mattis Danielsen aahkeben bïjre saarnoeji, dellie soptseste guktie Sagka jïh altese fuelhkie ålkoelaantide vöölkin. Såemies gaavnehtamme saemieh edtjieh ålkoelaantide vuelkedh jïh vuesiehtidh guktie saemieh jielieminie, guktie dej vaarjoeh, gaevnieh jïh gåetieh leah. Numhtie meehtin beetnegh dïenesjidh. Mattis guvviem vuesehte gusnie altese aahkah aajjah jïh dej maanah dagkeres vuesiehtimmiem dåeredeminie. Sagka gïerhkemem guedtieminie. Raajroe dej duekesne. Låavtegem aaj tseegkeme. Guvvie lea Frankrïjhkeste. Danmarkesne aaj lin. Desnie Mattisen jiekie Samuel kristesovvi. Samuelen krist-aehtjie Danmarken gånka Christian! – Luste aahkan bïjre saarnodh, Mattis jeahta. Garre biejjieh lij gosse aahka jielieminie. Mattis daajra gellie båeries almetjh aahkebem mujhtieh. Hans Melien lea gærjam tjaaleme aahkeben bïjre. Gærjan nomme: ”Viddas mor, Signe Danielsen fra Elgå”, Grøndahl 1975. ¶ TEEKSTE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Mattis Danielsen guvviem vuesehte gusnie aahkebe Sagka. ¶ Sigrid Danielsen. ¶ Daerpies Dierie ¶ Sydsamisk kirkeblad * Sydsamiskt kyrkoblad ¶ Plock ¶ Bierna Leine Bientie Heggvollan, 7760 Snåsa, telef. 74 15 11 55, mobil 950 54 490, priv 74 15 16 21, e-post: prest@samiskmenighet.no ¶ Gie jïh gusnie årroeminie ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ TEKST OG FOTO: MARGRETHE KRISTIN LEINE BIENTIE ¶ TEKST OG FOTO: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ INDIANERLEDER SER ¶ MILJØ-ØDELEGGELSER ¶ GJORDE STERKT INNTRYKK ¶ BEARBEIDING AV PRESSEMELDING FRA SAMISK KIRKERÅD: BIERNA LEINE BIENTIE ¶ Åssjalommesh ¶ TEXT OCH BILD: BO LUNDMARK ¶ NÖÖRJEN GÆRHKOE ¶ Juoiggiid Searvi Plassjese ¶ orreme jïh akte tæjmoem joejkeme. Luhkiegöökte ¶ joekoen madtjeles joejkijh soptsestin aaj dej joejke ¶ men bïjre. Numhtie meehtimh tjaebpies vuelieh gov ¶ ledh jïh maam akth lïeredh. ¶ Juoiggiid Searvi´n lïhtsegh abpe Saepmeste, dovne Nöörjen, Sveerjen, Såevmien jïh Russlaanten raedteste. Eah amma gaajhkesh gïeh sïjhth, åadtjoeh Juoiggiid Searvi´sne årrodh. Lïhtsegh tjuerieh vïjhten aejkien sceenesne joejkeme jallh CD em dorjeme. Numhtie barre dah væjhkelommes joejkijh meatan leah. ¶ VUELIEH VAAJMOSTE ¶ Dah gïeh edtjin joejkestidh, voestegh vuelien bïjre soptsestin, gïen vuelie lij jïh gie dam lïerehtamme. Noere nyjsenæjja saarnoeji guktie tjidtjebe vaakoedi: Dïhte gie joejkeste, dïhte sådtode. Gosse tjidtjebe båarasåbpoe, dellie guarkoe satne båajhtode ussjedamme joejkemen bïjre. Daktere jis daelie boejhkeste vuelie vaajmoste båata. Jïh tjidtjebe daelie vuajna guktie daktere murrede gosse joejkeste jïh tuhtjie hijven maahta joejkedh. Beetnegh aaj dïenesje gosse joejkedeminie. Dellie buerebe tjidtjiebasse domtoe. ¶ MEEHTI SOPTSESTIDH ¶ Mubpie jyönebem joejkesti. Jyönebe iktesth klaasen lihke tjahkasji prihtjegem jovki. Jïh dellie joejkesti. Neapede guelpesne nosseminie. Numhtie dïhte lïeri joejkestidh gosse barre göökte-golme jaepien båeries. Dïhte lïeri joejkedh aerebi goh soptsesti. Gellie soptsestin guktie slïekth joejkestin jïh numhtie dah lïereme. Joejke edtja boelvijeste boelvide juhtedh. Juoiggiid Searvesne edtjieh båeries joejkeme-vuekieh vaarjelidh. Eah dah sïjhth tjoejenassh-aath utnedh. Dah sijhtieh maanide jïh noeride eevtjedh vuelieh jïjtsh dajveste lïeredh. Åarjelsaemien raedtesne edtjieh åarjelsaemien vuelieh lïeredh. – Numhtie dellie ohtsedibie almetjh gïeh maehtieh vuelieh jïjtsh dajveste maanide ööhpehtidh, Ellen A. Sara jeahta. Dïhte lea Juoiggiid Searvi´n åejvie. Soptseste satne byöreme Cecilia Persson edtja ööhpehtæjjine årrodh. – Vaajtelem jïjnjesh edtjieh joejkeme-kuvsjide båetedh gosse dah aelkieh, jeahta. ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Saepmesne joejkedeminie ¶ Ellen A. Oskal, Juoiggiid Searvi´n åejvie geerjene gosse meehti Plassjesne joejkedh. ¶ Joik i Saepmie ¶ Nr 3 2012 ¶ Åarjelsaemien gærhkoeplaerie Sørsamisk kirkeblad Sydsamiskt kyrkoblad ¶ HØYT UNDER HIMMELEN ¶ TEKST OG FOTO: BIERNA LEINE BIENTIE ¶ STÖD FRÅN STIFTSKANSLIET ¶ URBAN ENGVALL ¶ Dierie ¶ Guktie ussjedem: Hur jag tänker Åssjalommesh: Tankar, andakt Gie jïh gusnie årroeminie: Vem och var Kultuvre: Kultur ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ URBAN ENGVALL ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ ÖKA KUNSKAPEN ¶ URFOLKSFRÅGOR UTVECKLAS ¶ Dam programmem maahtah internettesne gaavnedh jïh dov datamaskinese åadtjodh. Aelhkie dïhte. Ohtsedh daam adressem: www.divvun.no. Desnie tjaalasovveme guktie edtjh darjodh gosse edtjh dam programmem åadtjodh jïh utnedh. Gosse edtjh åarjelsaemien gïelesne tjaeledh, dellie tjoerh ”slovakisk” veeljedh. ¶ Aellieh bååhperh gosse tjaalah verbh, voestes klassesne, preteritumesne. Dellie rööpses gïevege vååjnoe gosse tjaalah ”buvviejim” (buvvedh I) vuj ”bijriejim” (bijredh I). Jïh muvhth baakoeh mah Lajla Mattsson Maggan baakoegærjesne, ovnohkens divvun-programmese leah. Programme badth stoerre viehkine! ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ Viehkie staaran tjaeledh ¶ Dataprogramme mij viehkehte staaran tjaeledh, gååvnese. ¶ DISKRIMINERING ¶ Orre saernieh ¶ David Jonasson lea tjaaleme veerbi bïjre: ”Åarjelsaemien ovtjaalegem tjaeledh. ¶ Aalkovisnie David tjaala satne sæjhta ov-agkusatijve veerbi bïjre tjaeledh. Tsoepkenidh, gaahpanidh jïh bæjjanidh leah dagkerh baakoeh. Vaenie tjaalasovveme dagkerh veerbi bïjre. Dah veerbh vuesiehtieh man jïjnjh joekehts baakoeh åarjelsaemien gïelesne gååvnesieh. – Gosse manne eelkim åarjelsaemien gïelem lohkedh, dah seerkemegietjieh mannem ïedtjeldehtin. Maehtebe gietjiem veerbese lissiehtidh jïh dellie orre veerbem åadtjodh, David soptseste. – Ij nuekies goerehtalleme daan gïelen bïjre. Dannasinie jïjnjh åssjalommesh gïelen bïjre eah staaran. Manne sïjhtem daennie barkosne naakenh dejstie ov-saetnies åssjalommesidie murhkedh, David såårne. ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: BIERNA LEINE BIENTIE ¶ Veerbide gïehtedamme ¶ VIKTIGAST PROVA PÅ ¶ SATSA PÅ DET SAMISKA ¶ MARIA EDDEBO PERSSON ¶ BRITT-MARIE FRISELL ¶ Noere alm ¶ etjh ¶ ”Bro bro brille” saemiengïelesne ¶ Orre maana-DVD saemiengïelesne båata. ¶ Prosjekt-åejvieh Elsy Labba jïh Karolina Eriksson gærjam jïh DVDem maanide dorjeme. Dah lægan jarkoestamme jïh sjïehtedamme sveerjen maanalaavlomh noerhte, luvlie- jïh åarjelsaemiengïelese. DVDesne maehtebe govledh jïh vuejnedh guktie edtjebe stååkedidh jïh daanhtsodh. Maanah Johkemaehkien saemienskuvleste dennie DVDesne. – Naan laavlomh libie aaj sjïehtedamme mijjen kultuvrese jïh naan laavlomh libie jarkoestamme. Gosse maanah åadtjoeh ietniegïelesne stååkedidh jïh laavlodh, dellie aavoedieh jïh gïele statusem åådtje. Daam maehtebe utnedh gosse edtjebe gïelem ööhpehtidh, Elsy Labba jeahta. Dah leah jarkoestamme ”Bro bro brille” jïh dïhte sjædta ”Gil gal galla”: Gil gal galla, geadtan vuelkedh, miesieh njulhtjieh, jis ih goh vuelkieh, vuelkieh, åvtelen oksen. ¶ TOVE METTE JÅMA WIGDAHL ¶ REISENDE OMSORGSARBEIDER ¶ Guvvie ¶ VEIVISEREN ¶ ANNE-GRETHE LEINE BIENTIE ¶ aahka = bestemor saemie/saemieh = same/samer aehtjie = far tjidtjie = mor aaukuvh = barnebarn stoere-åabpa = storesøster goelke-gaamegh = skinnsko (med hår) Jupmele = Gud laedtie = mann (som ikke er same) gapta = kofte, samedrakt ¶ KÄLLA: SAMETINGET BEARBETNING: URBAN ENGVALL ¶ KÄLLA: LTZ.SE ¶ TEKST OG FOTO: ANNE-GRETHE LEINE BIENTIE ¶ Prest i sørsamisk område, Bierna Leine Bientie, lyser velsignelsen i et landskap innhyllet i tåke. ¶ daan bijre ¶ NÖJDA MENTORER ¶ KÄLLA: SAMETINGET BEARBETNING: URBAN ENGVALL ¶ PÅMELDING: ¶ KONTAKT: ¶ BJØRNEKJØTT PÅ MENYEN ¶ Prisdryss over Saepmie ¶ Guktie ussjedem ¶ ALGOT JÅMA I SAMTAL MED BIERNA LEINE BIENTIE ¶ NAZISTENES JAKT ¶ MANGE MÅTTE DØ ¶ ANNE-GRETHE LEINE BIENTIE ¶ Anita Dunfjeld Aagård, Anna Liisa Jåma jïh Morten Berg leah gærjam dorjeme Liljan bïjre. Lilja edtja stoerre-åabpine sjïdtedh. Lilja lea Morten gon Anna Liisan nïejte. Lilja lea golmen jaepien båeries jïh stoerreåabpine sjædta. Daate gærja lea hijven gærja dovne maanide jïh eejhtegidie. Maanah tuhtjieh luste guvvide vuartasjidh jïh goltelidh mejnie Lilja gïehteldeminie. Lilja åtna luste tjidtjeben stoerre tjåejjiem damtedh gosse onnemaana dan sisnie tjiektjedeminie. Naa guhkiem vuertedh! Lilja jïh aehtjebe kruanasjædtoeh seehtigan. Lilja miesieh mïerhkesje jïh guessine aahka gon aajjaj luvnie. Tjidtjeben tjåejjie stuerebe sjædta jïh dellie maa onne-åabpa reakede! Lilja dallah skïemtjegåatan vualka altese onne-åabpam båarastehtedh. Onneåabpan gïete dan onne! Gosse onne-åabpine gåatan båetieh, dellie Lilja væjkele viehkiehtidh. Daate lea åehpies gellie åarjelsaemiej fuelhkide. Daennie gærjesne baakoelæstoe. Dellie gærja maahta viehkine årrodh dejtie gïeh sijhtieh åarjelsaemien gïelem altese maanajgujmie soptsestidh jïh orre baakoeh lïeredh. Gïelem nastedh, Snåasesne jïh Saemiedigkie lægan beetneghviertie vadteme. ¶ MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Orre gærja: Lilja stoerre-åabpine sjædta ¶ Ny bok: Lilja stoerre-åabpine sjædta ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ ... jih dihte lij mijjieh Mij aejlegsvaarjoeh gåårvedimh Aahkajgujmie ektine Jieleden deahpadimmie … jih dihte lij mijjieh Gieddegasgalgu Gåetien sjaljoe vaarjeli ¶ TEKST OG FOTO: TOVE METTE JÅMA WIGDAHL ¶ URBAN ENGVALL ¶ Daerpies Dierie ¶ Sydsamisk kirkeblad * Sydsamiskt kyrkoblad ¶ Bierna Leine Bientie Heggvollan, 7760 Snåsa, telef. 74 15 11 55, mobil 950 54 490, priv 74 15 16 21, e-post: prest@samiskmenighet.no ¶ Gie jïh gusnie årroeminie ¶ (VE ¶ +VQNFMF ¶ POETLB TlOHFS ¶ VOJL ¶ IKjSUB ¶ gWWP ¶ GBFSINJF ¶ WjOTLBQ ¶ OjSIFU ¶ NFOJOH ¶ PTLLV ¶ UBOLBS ¶ TPM ¶ LjSMFL ¶ +FTVT ¶ #JCFMO ¶ TPNNBS ¶ (gLUJ ¶ 4,3"55 USVNNB ¶ IJNNFM ¶ LPNQJTBS ¶ LSJTUFO ¶ LPST ¶ TBNF ¶ KVCNFM ¶ NORSKE PENGER INVESTERT ¶ DOMMEN ¶ Åssjalommesh ¶ 16Gånka dellie stilli edtjin Daanem veedtjedh jïh dam leejjone-haavtan ¶ beelhkedh. Gånka Daanese jeahta: ”Vaajt, dov Jupmele, gïem datne iktesth heevehth, datnem gorrede!” 17Haevtie-raejkien stoere gierkine gaptjin jïh dam tsïeglesjin guktie idtji gie maehtieh Daanem viehkiehtidh. 18Gånka dellie jïjtse slåahtese veedtsi jïh idtji maam byöpmedh goske aerede. Idtji sïjhth gie nyjsenæjjide sov gåajkoe båetedh. Idtji nahkesth gænnah. 19Gånka aereds-låvnen tjuedtjele jïh leejjone-haavtan skådta. 20Gosse dahkoe båata, Daanese asvesne tjåårve: ”Daane, jielije Jupmelen gaagkije! Mejtie dov Jupmele gïem iktesth heevehth, datnem leejjonijstie gorredamme?” 21Daane vaestede: ”Gånka datne edtjh ihkuvasse jieledh! 22Mov Jupmele eengkelem seedti jïh leejjoni njaelmide daahpi guktie idtjin mannem haavresth juktie skåltohth leam; jïh dutnjien im leah maam båajhtode dorjeme.” ¶ Daanen gærja 6. kaapitelistie / Daniel 6, 16-22 ¶ Teekste gosse ”Mikaeli / Mikkelsmesse” ¶ Vaino Persson daelie aalkeme åarjelsaemien doelhkine barkedh. ¶ Vaino Persson daelie doelhkine barkeminie. Skuvlesne göökte jaepieh jïh dellie doelhkeste gosse tjåanghkoe. – Manne tuhtjem luste doelhkestidh. Gosse jarkosteminie, dellie daerpies skåajhtehke leam. Tjoerem spaajhte ussjedidh jïh dallah soptsestidh, Vaino såårne. ¶ Jeenjemesh dellie doelhke maahta lohkedh dam maam edtja jarkoestidh, åvtelen tjåanghkose vualka. Dellie maahta raeffesne gåetesne tjahkasjidh jïh ussjedidh guktie edtja jarkoestidh. Muvhtene badth ij naan tjaalegem åadtjoeh. Gosse doelhke barkeminie, dellie bielie-skåehpesne tjahkesje goltele gosse gie-akt hååle jïh dallah jarkoste dam maam gåvla. Barkoes sjædta gosse ij håaloje guktie voestegh tjaaleme. Dellie doelhke tjuara dallah sjïehtesjidh. Dan gïjren Vaino Tråantese bööti. Desnie stoerre tjåanghkoe dejtie gie åarjelsaemien ööhpehtimmesne. Vaino göökte biejjieh jarkoesti. – Idtjim åadtjoeh daejredh maam edtjim doelhkestidh aerebe goh dahkoe böötim. Dellie barkoes lea. Daelie mov åejjieh saejriedieh, Vaino jeahta jïh mojjehte gosse minngemes biejjie nåhkeme. ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ NÖÖRJEN GÆRHKOE ¶ Barkoes doelhkestidh ¶ Doelhke Vaino Persson tuhtjie luste jarkoestidh. Altese baernie Jeremias Persson Fjällman dåerede gosse tjidtjebe tjåanghkose vualka. Numhtie jïjnjem leara. ¶ Nr 4 2012 ¶ Åarjelsaemien gærhkoeplaerie Sørsamisk kirkeblad Sydsamiskt kyrkoblad ¶ Juvva saemeste. ¶ Bielie 6 ¶ KULTURMINNER UTGJØR BEVISGRUNNLAG ¶ Dierie ¶ Guktie ussjedem: Hur jag tänker Åssjalommesh: Tankar, andakt Gie jïh gusnie årroeminie: Vem och var Kultuvre: Kultur ¶ URBAN ENGVALL ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ BETYTT MYCKET FÖR UNGA ¶ RESPEKTERA TRADITION ¶ KÄLLA: SVENSKA KYRKAN. BEARBETNING: URBAN ENGVALL ¶ KILDE: NAMDAL AVISA ¶ TOVE METTE JÅMA WIGDAHL ¶ Orre saernieh ¶ Mihten Siebrie i ¶ MÅNGA SKRATT ¶ INGA MARJA STEINFJELL ¶ ANAMARIA FJELLGREN ¶ Biret Leammuid Ravdna jïh altese voelpe Juvva gærjavaestiedin. ¶ ”Teatere Biret” gærjabussine Plassjese bööti. Veaskoen sïjse lij saemiedåahka Juvvam rijhteme. Juvva amma saemeste! Gosse bussese böötimh, dellie Biret gon Juvvah dueljieh lööptjeme. Maanah tjihkedin. Gaajhkesh feejjene. Faahketji Biret tjïekede, maam akth ohtesedeminie. – Gusnie Juvva? gihtjie. Ij gie doesth vaestiedidh. – Juvva? Juvva! gylje. Baernie mov baalte tjahkan, dellie tjåårve: – Dusnie Juvva! Baarnetje Juvvam vueptiestamme. – Buerie biejjie, manne væjkele! Dellie numhtie aalka soptsestidh. Dan mænngan Juvva gellien aejkien giehtjehtalla. – Datne væjkele! vaestiedibie gosse Juvva måsna. Gosse Juvvam gaarmerdibie, dellie joekoen feejjene. Saemeste gujht. Aaj joekoen væjkele joejkedh. Juvva mijjem lïerehte altese vuelide joejkestidh. ¶ VÆJKELE JOEJKEDH ¶ Juvva geerjene gosse saemien saevegem steeri. Biret gon Juvvah saemien klaeride boejhkestigan. ¶ Biret Juvvam viehkiehti heamturidie saarnodh. Åadtjoejimh voerhtjine, gaelpine, riepine jïh jeatjah juvrigujmie åahpenidh. Juvrh aaj mijjese soptsestin gusnie årroeminie, mejnie gïehtelieh jïh maam sijhtieh bårredh. Naakenh dejstie aaj joejkestin. Maanah eadtjohkelaakan goltelin. Stoerre tjelmiejgujmie vuartasjin gosse Biret dej uvte svihtji, dïhte dan væjkele! ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Juvva saemeste ¶ Leammuid Biret Rávdná dåahka Juvvine ektine gosse heamturh vaajeste. Juvva væjkele maanide eevtjedh, guktie dah aaj saemiestieh. Irje Liljedahl-Ekström jïh Jo Liljedahl (6 jaepien båeries) tuhtjijægan luste. ¶ Noere alm ¶ etjh ¶ TEKST OG FOTO: MARGRETHE KRISTIN LEINE BIENTIE ¶ KJEMPER UTEN VÅPEN ¶ em ¶ RENATE SKARSTAD ¶ FOTOBYLINE: MARIA KORKUNC ¶ LTZ.SE. BEARBETNING AV URBAN ENGVALL ¶ URBAN ENGVALL ¶ URBAN ENGVALL ¶ URBAN ENGVALL ¶ daan bijre ¶ SAMETINGET. BEARBETNING AV URBAN ENGVALL ¶ SAMETINGET. BEARBETNING AV URBAN ENGVALL ¶ TEKST OG FOTO: ANNE-GRETHE LEINE BIENTIE ¶ OP.SE. BEARBETNING: URBAN ENGVALL ¶ URBAN ENGVALL ¶ EN URO I KROPPEN ¶ TEKST OG FOTO: ANNE-GRETHE LEINE BIENTIE ¶ Guktie ussjedem ¶ TJENESTER PÅ SØRSAMISK ¶ EINAR BONDEVIK ¶ TEKST OG FOTO: BIERNA LEINE BIENTIE ¶ GJENTATTE OVERGREP ¶ ERSTATNINGSKRAV ¶ LEVEDYKTIG REINDRIFT ¶ TEKST OG FOTO: MARGRETHE KRISTIN LEINE BIENTIE ¶ Gåebrien sijte – en sameby i Rørostraktene ¶ URBAN ENGVALL ¶ Daate voestes gærja maam Joseph Fjellgren tjaaleme. Dïhte åarjemes smaaregen mietie tjaala. ¶ Dennie gærjesne maehtebe ovmessie tjihtesh / dikth lohkedh. Gærjan nomme vuesehte, lohkije dovne föörhkede jïh tjyöre. Mij gærja daate? Man åvteste tjihtesh tjaaleme? Badth åarjelh-smaaregen mietie aaj! Joseph Åanghkerisnie vaadtsehtji jïh saemiesti gosse nuerebe lij. Muvhth tuhtjin altese smaarege rovnege jïh aaj tjaebpie. Gærjam gellien aejkien lohkeme. Numhtie tjihtesigujmie. Lohkije tjuara astoem utnedh gosse edtja ”tjihtesi sïjse soeredh”. Hijven gosse maahta raeffesne lïegkestidh jïh rontestalledh. Mov mïelen mietie, lustebe mubpien aejkien lohkedh. Dellie åssjalommesh”baajneme”, jïh dellie tjihtesidie buerebe guarkam. Tjaelijem gaarmerem. Dïhte madtjeles. Duasta jïjtsh åssjalommesi bïjre tjaeledh. Madtjele lea gosse mijjine ”juaka”. Naaken tjihtesh luste. Hijven gosse lohkije maahta lustestalledh. Gosse mubpide tjihtesidie låhka, dellie maahta hojnegidh. Numhtie jieliemisnie aaj. Åtnam daate tjihtese-gærjam joekoen hijven! ¶ Gåessie nööreme vuejnijh Jieleden soejvenh Dillie maahta Aelgijh jielijh Dellie aalga guargijh ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Orre gærja: ¶ Föörhkedem tjearoem ¶ URBAN ENGVALL ¶ GODT LÆREMIDDEL ¶ MARGRETHE KRISTIN LEINE BIENTIE ¶ Daerpies Dierie ¶ Sydsamisk kirkeblad * Sydsamiskt kyrkoblad ¶ Postboks 2, 7898 Limingen Monica Kappfjell telef, 0047 99 34 94 77 e-post: monica.kappfjell@kirken.no ¶ Bierna Leine Bientie Heggvollan, 7760 Snåsa, telef. 74 15 11 55, mobil 950 54 490, priv 74 15 16 21, e-post: prest@samiskmenighet.no ¶ Gie jïh gusnie årroeminie ¶ KÄLLA: SVENSKAKYRKAN.SE ¶ ´stellieh, ¶ MEELODIJE: EINSIEDELN MEDTIE 1120/ERFURT 1524 ¶ DAAROEN TEEKSTE: BERNT STØYLEN 1905 ÅARJEL-SAEMIEN GÏELESE JARKOESTAMME: ANNE-GRETHE LEINE BIENTIE 2011 ¶ Åssjalommesh ¶ TVÅ SPÅR ¶ UTBILDAR RIKSDAGEN ¶ WILLIAM STENVALL ZETTERSTRÖM ¶ ANAMARIA FJELLGREN ¶ Projektets mål: ¶ Projektägare: ¶ JOBBER MÅLRETTET ¶ TEKST OG FOTO: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Orre saernieh ¶ NÖÖRJEN GÆRHKOE ¶ Ina-Theres daelie jåarhkeskuvlesne Stïentjesne, dennie ”media og kommunikasjon”- esne. Dïhte åtna luste guvviedidh. – Manne guvvedem seamma gusnie leam. Naan aejkien dellie joekoen tjaebpies guvvieh sjidtieh! Ina-Theres soptseste. ¶ BÅATSOEJIELEME HIJVEN ¶ Göökte guvvieh veeljeme, mejtie sæjhta vuesiehtidh. Voestes guvvie giedteste. Ina-Theres sæjhta vuesiehtidh båatsoe-jieleme hijven. Dennie guvvesne aehtjebe krivviem gïehtjedeminie. Maehtebe vuejnedh guktie murredeminie. Vuejnebe guktie aavoe jïh faamoe ”klitnjedeminie”. Mubpene guvvesne, dellie Ina-Theres nïejten ååredæjjam guvviedamme. Håjnan vååjnoe. Ina-Therese måjhta gosse guvviedi. Nïejte hov bovtsi luvnie. – Båatsojne muvhtene geerve aaj ... Dan aejkien dellie vööjnim guktie gïknjeli, Ina-Theres buerkeste. – Mænngan, gosse guvviem vööjnim, dellie bååhperostim: guvvie badth munnjien ”soptsesti”. Dan åvteste manne sïjhtem guvvide dijjese aaj vuesiehtidh, Ina-Theres jeahta. ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Guvviej tjïrrh soptseste ¶ Ina-Theres Sparrok lustestalla gosse guvvede. Sæjhta guvviej tjïrrh soptsestidh guktie almetjh aavosne jïh dovne håjnan leah. ¶ Guktie maanide guedtedh ¶ Bielie 15 ¶ Nr 1 2013 ¶ Åarjelsaemien gærhkoeplaerie Sørsamisk kirkeblad Sydsamiskt kyrkoblad ¶ TRE ÅRS PLANLEGGING ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ MARIA ROYSDATTER STEINSVIK ¶ Dierie ¶ Orre saernieh: Nyheter Gieries almetjh!: Kära läsare! Noere almetjh: Barn, ungdom Guvvie: Porträtt Doen jïh daan bïjre: Lite av varje ¶ Guktie ussjedem: Hur jag tänker Åssjalommesh: Tankar, andakt Gie jïh gusnie årroeminie: Vem och var Kultuvre: Kultur ¶ Samiska vinjetter i Daerpies Dierie ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ URBAN ENGVALL ¶ ELISABETH ANDERSSON ¶ ANAMARIA FJÄLLGREN ¶ ANAMARIA FJÄLLGREN ¶ Orre saernieh ¶ URBAN ENGVALL ¶ URBAN ENGVALL ¶ URBAN ENGVALL ¶ URBAN ENGVALL ¶ Elin Fjellheim raeriestæjjine (50 %) sjïdteme edtja åerjelsaemien gïeline barkedh dennie Saemien lohkemejarngesne /Senter for samisk i opplæringa. Desnie edtjieh gaajhki saemiej gïeligujmie barkedh jïh gaajhkesidie viehkiehtidh mah sijhtieh saemiej gïelide nænnoestidh jïh vaarjalidh. ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Elin Fjellheim raereste ¶ Orre saernieh ¶ URBAN ENGVALL ¶ KONTAKT VARJE VECKA ¶ FYRA FRÅN STIFTET ¶ MARIA EDDEBO PERSSON ¶ Golme noerh åarjelsaemiej dajveste Muoskaluoktese vöölkin. Desnie Saemien Gærhkoeraerien kuvsje, edtjin lïeredh guktie åvtoehkinie barkedh. ¶ Bearjadahken aereden rahkan 23. 2012 dellie girtine Tråanteste vöölkimh. Edtjimh kuvsjese, gusnie lïeredh guktie åvtoehkinie maehtedh barkedh. Naakenh mijjeste idtjimh daejrieh maam darjodh. Daelie vuajnam kuvsje vihkele. Aarehke bearjadahken aereden limh golme noerh mah gaavnesjimh Værnesen girtiesijjesne. Jåhha Meehte/Johan Martin Steinfjell, Snåaseste, Maja Stina Bientie, dehtie voeneste Sörli, jïh manne, Prahkeste. ¶ MUOSKALUOKTESNE JIENEBH GAAVNESJIN ¶ Girtine Romsese böötimh mahte tsåahka 12, gusnie Marja ¶ Roysdatter Steinsvik mijjem vuertieminie. Mijjen aatide sov bïjlese rijtimh. Dle mijjieh staarese vööjimh, gusnie mov vïelle Maahkem gaavnedimh. Byöpmedimh jïh Maahkem dåeriedimh dan sov gåatan. Tsåahka 5 bussine vihth våålese staarese gusnie Marjan kontovre. Desnie hearra, Marja jïh Lajla Krïhke Danielsen Lifjell, dehtie dajveste Mo vuertieminie. Akte kaarre Romseste, John-Egil Svinsås Magga, dïhte aaj mijjem dåeriedi. Dellie Muoskaluoktan gåajkoe vöölkimh. Marja jïh dïhte hearra vööjigan. Muoskaluoktese joe Anna Malene Jönsson, Johkemehkeste lij båateme. Voestes iehkeden debpene, dellie tjarkebe åahpanadtimh jïh ektesne beapmoeh jurjiehtimh. Mænngan dle soptsestallimh maam hïeljesne darjodh jïh barkoem joekedidh fïere-guhtese. Månnoeh Anna Malenh rååresjimen andakten bïjre laavvadahken aeriedasse. ¶ Dïhte voene Mouskaluokta hijven. Dïhte sijjie gusnie edtjimh årrodh, ij lij seamma hijven. Båeries gåetie gusnie eah naan seangkoeh, juktie tjoerimh guelpesne gællasjidh. Iehkedi limh låavth-gåetesne, buerebh gujht jis abpe kuvsje desnie. ¶ MORALEN JÏH EETIGKEN BÏJRE ¶ Saemien gærhkoeraerie sæjhta saemien noerh edtjieh tjarkebe gærhkoe-jieliemisnie meatan årrodh, dovne barkedh saemien skyllemebarkojne. Laavvardahken dellie aamhtese lij guktie barkedh noere almetjigujmie ektesne. Guktie dåemiedidh, dejgujmie soptsestalledh jïh årrodh (morale jïh eetigke). Åvtoehkinie barkedh, dellie sjïere dïedte. Gaajhkh edtjieh tryjjedidh jïh damtedh maam joem kuvsjeste lïereme. Varki aejlegs aereden dellie bååstide Romsese vihth. Debpene edtjimh gyrhkesjæmman gusnie göökte maanah edtjin lååvkesovvedh, Grönnåsen gærhkosne. Akte dejstie saemien maana. Mijjieh saemien noerh teeksth lohkimh jïh aktem dejstie teekstijste dovne draamatiserimh. Aejlegs iehkeden naa seente vihth gåetide åarjese. Gaske-jïjjen mænngan dellie easkah manne dan mov gåatan böötim. Dïhte kuvsje manne tuhtjem hijven. Kuvsjesne dellie jïjnjem lïerim. Jeenjebh noerh byöroeh saemien gærhkojne åahpenidh, lïeredh guktie saemien gærhkoe barkeminie jïh mejnie. Dan åvteste manne sïjhtem vielie daejredh guktie åvtoehkinie barkedh. Gie daajra; naan biejjien dellie manne aaj åvtoehkinie såemies kuvsjesne jallh jeatjah barkosne. ¶ TÅAMMA BRANSFJELL ¶ Kuvsje noere åvtoehkidie ¶ Garrabieleste: Maja Stina Bientie, Lajla Krïhke Danielsen Lifjell, John-Egil Svinsås Johansen Magga, Johan Martin Stenfjell, Tåamma Bransfjell jïh Anna Malene Jönsson. ¶ MARIA ROYSDATTER STEINVIK ¶ TEKST OG FOTO: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Noere alm ¶ etjh ¶ BIERNA LEINE BIENTIE ¶ TRE GENERASJONER ¶ TEKST OG FOTO: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ URBAN ENGVALL ¶ KRISTENT SYMBOL ¶ daan bijre ¶ URBAN ENGVALL ¶ TRAUMATISKE LIVSHENDELSER ¶ KORTVERSJON ¶ TEKST OG FOTO: ANNE-GRETHE LEINE BIENTIE ¶ Guktie ussjedem ¶ LEIF ELSVATN ¶ FASCINERANDE INFORMATION ¶ ICKERELIGIÖS BEGRAVNING ¶ gårreldahkesne tjimkeldh-råantjojne. Jenny aaj buerkiesti mestie gïerhkeme dorjesovveme jïh guktie saemiej vuekie dej beeli jïh aaj daelie. Ovmese vuekieh gååvnesieh guktie gïerhkemem rïeseldidh jïh guktie dan hammoe. Åarjel smaaregi mietie jeehtin: gïetkeme . ¶ AEJLIES GÆRJA GÏERHKEMISNIE ¶ – Mænngan, goh saemieh kristesovveme, dellie aejlies gærjam gïerhkeme-gåetien sïjse rijtestin. Muvhtene staeliem aaj dïsse bïejin. Jaehkiejin staaletje-stuhtje maahta maanam vaarjelidh. Mijjieh daejrebe saemieh sïlpe-båaloem gïerhkemen goengerasse gævnjastin, numhtie hov båeries gærjine tjaalasovveme. – Im daejrieh mejtie saemieh daennie dajvesne båaloem gïerhkemasse bïejin, menh dam vïenhtem, Jenny eadtjohke soptseste. Tjaebpies båaloem værjojne tsagkeme. – Daejrebe garre biejjieh lin jïh daelvege dellie amma tjåetskeme. Manne lohkeme guktie saemieh meehtin slïedtem båadtsode njaeviegoelki sïjse bïejedh. Jïh dellie hijvenlaakan maanam gïerhkemisnie klåamsoehtin. Aelhkie gosse tjidtjie edtji njammehtidh. Numhtie saemieh maanide boelvijste boelvide sovkehtamme. ¶ MAANIDE EENSI SUVTEHTIEH ¶ Aalkoe-almetjh aeriedistie iehkiedasse ålkene barkeminie, dovne nyjsenæjjah gaarmanæjjah. Dellie nyjsenæjjah tjuerieh maanide guedtedh. Jeenemes maanide rudtjen nille njöömieh. Numhtie maehtieh gïetigujmie barkedh jïh moerh risjnedh, tjaetsiem guedtedh, beapmoeh jurjiehtidh jallh ealoem ryöjnesjidh. Sinsitniem viehkiehtieh. Åerpenh badth aaj guedtieh. Guedteme-aath mijjese “soptsestieh” , guktie almetjh veasoeminie, guktie vearelde jïh guktie eatneme lea – jïh mestie aath vytnesjamme jïh numhtie. ¶ Luste vuejnedh guktie jeatjah almetjh aaj sijhtieh aalkoe-almetjistie lïeredh. Daelie maehtebe bovresne åestedh, seamma gusnie fealadibie! Dïhte stoerre tyjjestuhtjem mejnie maanam njåatsastahta, tjidtjebe maanam jïjtsasse gaarhkehte. Numhtie aelhkebe maanide suvhtedh, maanah aaj tryjjedieh gosse åadtjoeh tjidtjeben lïhke årrodh! ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIEH: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Aahka Aasta Joma Granefjell, Sanna Granefjell, tjidtjie Lisa Marit Granefjell Pentha onnebaahtjine Isaac Granefjell jïh maadteraahka Anna Joma Granefjell. Dah båeries gïerhkemem vuartesjeminie. ¶ Eejhtegh Thomas Kvistad gon Lisa Anna Mortenssonh onnenïejtine, man nomme Mirja Krihke. ¶ INTRESSANT BASMATERIAL ¶ URBAN ENGVALL ¶ – Gaajhkene lehkesne noere saemieh tjabreminie jïh vaejvedeminie. Gosse ektesne libie, maehtebe sinsitniem viehkiehtidh jïh löövlemes maajsojde sigkedh. Jieleme naan aejkien geerve domtoe. Gosse laavlobe jïh joejkebe, dellie maehtebe ånnetji lustestalledh, Marte Kvitfjell (Aarporteste) soptseste, gosse konserte daan tjaktjen Plassjesne eelki. ¶ GEERVE BIEJJIEH ¶ Vaajmoe tseegkesovvi gosse noere åarjelsaemieh Svöörjen raedtesne gaavnedin. Don aejkien stoere sårkoe juktie noere voelpe sealadamme. Idtji sïjhth vielie jieledh. Dellie damtin hijven ektesne årrodh gosse löövles biejjieh. Dah sïjhtin sinsitniem viehkiehtidh jïh nænnoestidh. Daelie gieriesvoeten jïh jieleden bïjre laavloeh. Sofia Jannok åadtjoeji govledh maam Marte Kvitfjell jïh mubpieh saarnoejin dan aejkien bïjre gosse Vaajmoe-kovre tseegkesovvi. Jïh gosse Sofia govli Vaajmoe sov vueliem Liekkas konsertesne lååvleme/joejkeme, dellie gïknjelh garkesin. – Jeenjesh munnjien saarnoeh daate vuelie viehkine sjïdteme. Nyjsenæjja munnjien soptsesti guktie faamoem damti gosse vueliem govli gosse baerseldeminie. Govleme aaj guktie almetjh lutnjestuvvieh gosse biejjieh geerve leah, Sofia såårne. ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Gïknjelh garkesin ¶ Sofia Jannok vaajmoste lååvle. Liekkas lea åehpies noere saemide. ¶ URBAN ENGVALL ¶ BERÄTTANDET VIKTIGT ¶ URBAN ENGVALL ¶ LENA HEDMAN ¶ Daerpies Dierie ¶ Sydsamisk kirkeblad • Sydsamiskt kyrkoblad ¶ Bierna Leine Bientie Heggvollan, 7760 Snåsa, telef. 74 15 11 55, mobil 950 54 490, e-post: prest@samiskmenighet.no ¶ Gie jïh gusnie årroeminie ¶ URBAN ENGVALL ¶ Åssjalommesh ¶ Jupmelen raeffie ! ¶ TEXT OCH FOTO: GABRIELLE JACOBSSON ¶ NÖÖRJEN GÆRHKOE ¶ Vanja Tørresdal gonneh Maajja-Krihke Brandsfjellh (Prahkeste) lustestallijægan gosse ietnien gïelesne laavloejægan. ¶ Goevten dellie Prahken gærhkosne gyrhkesjimmie gosse saemien åålmegebiejjie. Nïejtetje guaktah åarjelsaemien gïelesne laavloejigan Lars-Jonas Johanssonen laavlomem ”Magkeres veasoe”. Nïejth dan eadtjohke jïh væjkele laavlodh. Dah guaktah aerebi aaj gellien aejkien gærhkosne lååvleme. Jåvli åvtelen dellie stoerre konserte Plassjen gærhkosne. ”Stoerre naestieh” dahkoe böötin laavlodh. Dellie nïejth garmarigan gosse Plassjen åålmege sotnem aaj gærhkose bööredi. Destie hov nïejth madtjeldigan, gosse noeri gaahtjeme ”UKM” joe orreme. Dellie nïejth veeljesovveme, åadtjoejægan Fylhken gaahtjemasse vuelkedh. Aavodeminie juktie njoktjen asken edtjijægan dahkoe. Dellie tjoerijægan eensilaakan laavlodh. Daelie sïjhtijægan dam sijjen laavlomem bueriedidh. Ij leah aelhkieh ietnien-gïelesne laavlodh. – Idtjimen månnoeh naan ”note-ark” åarjelsaemien laavloemasse gaavnh. Dan åvteste manne tjoerem pianoen uvte tjahkasjidh, dejtie jïjtje ohtsedidh, Vanja föörhkede. – Dellie maa tæjmoeh dan varki vaesieh, gosse numhtie tjahkan, Vanja jis jeahta. Maajja-Krihke dan væjkele laavloemidie åarjelsaemien gïelesne gaavnedh. Dïhte aaj viehkehte gosse goerehteminie guktie pianosne spealadidh. — Muvhtene dellie dejtie saemiej lohkehtæjjide viehkien mietie gihtjien gosse tjaalegh daarpesjien. Gellien aejkien skuvlen mænngan gaavnedien jïh laavlomigujmie gïehtelien. Nov gujhth dah guaktah gellie jaepieh ektesne lååvleme. Voestes aejkien gosse ektesne, dellie noerhtese Karasjohken gåajkoe vöölkigan. Dej saemien lohkehtæjja Inez Rensberg jïh Vanjan aajkohke Laila Nordfjell aaj dåeredigan. Desnie CDem ”Tjïjhtje tjaebpies” darjoejin. Lustestallin gosse dejnie barkeminie. – Tuhtjem jïjnjem lïerem gosse åarjelsaemien gïelesne laavloem, Vanja soptseste. Numhtie Vanja gon MaajjaKrihkeh latjkajægan: – Sijhtien vielie ektesne laavlodh! ¶ TEEKSTE JÏH GUVVIE: MEERKE KRIHKE LEINE BIENTIE ¶ Gærhkosne laavloejigan ¶ Aalkoste dah kristegassjh gyrhkesjæmman tjåanghkenin. Eah aalkoste man gallesh lin. Muvhth dajvine dejtie dej jaahkoste dåålvedin. Daarpesjin gaavnedidh jïh dejtie soptsesidie Jesusen bïjre goltelidh, govledh guktie Jesusen jielemem jïh jaememem jïh tjuedtjielimmiem buerkiestin. Dan gyrhkesjimmien hammoem sijjen båeries judaj jaahkoste eerpin. Boelhke tekstelohkeminie synagogeste damtijin. Maalestahke vihkeles Joe aareh kristeles histovrijisnie dïhte maalestahke ektievoetesne vihkeles boelhke sjïdti. Dïhte lij gieriesvoeten maalestahke gosse beapmojste joekedin. Destie dïhte maalestahke vuekine evtiedi gosse learohki minngemes maalestahkem Jesusen ektine ieriedin. Voejhkelin goerkesidh Jesuse jaameme jïh tjuedtjielamme. Dam maalestahkem, aejlies maalestahke, gellien aejkien gaajhki kristegassji gærhkojne annje heevehtieh. Kristeles gyrhkesjimmie Aktem kristeles gyrhkesjimmiem maahta gellie vuekiej mietie juhtiehtidh, badth iktegisth Jupmelem laavlominie heevehte, bijpelistie tekstelohkeme jïh rohkelimmie. Gyrhkesjimmie gaajhkh åålmegisnie Svïenske gærhkoen åålmegisnie sån fïerhten aejlegen gyrhkesjimmiem heevehte. Badth gellien aejkien jeatjah biejjieh våhkosne aaj. Plaerine våhkoen gyrhkesjimmide gaavnh jïh mij gyrhkesjimmide muvhth gærhkojne heevehtieh dov årromesijjesne. Gellien aejkien byjreske-plaerine bievnieh, badth gellie åålmegh aaj webb-bieline gaavnh. Gaajhkesidie gaahpan Gaajhkesh dovnesh åajva guessine gærhkose båetedh: båeries jïh noerh, dah gïeh jaehkieh jïh dah gïeh eah jaehkieh. Gyrhkesjimmesne viehkiem åadtjoejibie mijjen jielemem goerkesidh jïh Jupmelem gaavnedidh. Gyrhkesjimmie aaj akte væhta jïh vïhnestimmie gærhkoen jaahkoen bïjre jïh lïhkesvoete sïebredahkesne. ¶ Dïsse gie ovnohkens maahta ammes domtedh. Gïele maahta klåahkan årrodh jïh jiehtieh jïh darjoeh aath mah eah leah gåvva guarkedh. Aejlegen åejviegyrhkesjimmien öörnegem Psalmegærjan minngiebieline gaavnh . Iktegisth aaj maahtah gihtjedh. Buerie båeteme! ¶ Gosse giefies nyjsenæjjam jaahka åådtje lååjkedidh jïjtse jielemem fualhkan bueriemdidh, dïhte akte bielie gaskenaasjovni/internationelle barkoste. Seamma aaj gosse akte hiv-såatehke jallh aids-skeamtjohke åadtjoejægan hoksem dåastoehtidh sijjeste ålkoestidh. Jallh gosse almetjh soptsestellieh liktedh sijjeste sinsitnide aassjoestidh, jïh gosse tsælloe jorkese jïh kraannah sïemes sjidtieh. ¶ Abpe veartene, Svïenske gærhkoen gaskenaasjovni/internationelle barkoe bijjelen tjuetiejaepie gærhkoejgujmie ektesne Afrikesne jïh Asijesne barkeme. Daan biejjien akten rïektesvoeten veartanasse barka namhtah nealkoe, giefiesvoete jïh deebleme veartenevijries kristeles ektievoetesne. ACT-ektiedimmie abpe veartanisnie gååvnese. Gaajhkem lehkiem almetjh berkieh sijjen jielemem eevtjedh jïh jorkesidh. ¶ Vadtesh aktegs almetjijstie vihkeles Daesnie berkieh tjaetsiem jïh beapmoem gaajhkesidie, voene-evtiedæmman, teologiske ööhpehtæmman, mikrolååjkedæmman jïh njoetjemasse jïh dovne laktemasse jïh religijovne- soptsestallemasse. Aaj rïektesvoetese berkieh, v.g rïektesvoeten åesiestæmman, mïrhtoe-veahkan, almetji reaktide jïh nyjsenæjjaj åvtehkevoetese. Jïjnjemes barkoem maaksa beetnegi åvteste maam Sveerjesne tjöönghkeme. Jïjnjem daehtie barkoste, rïektesvoetem veartanasse dah åålmegh, aktegs vedtijh jïh sïebrh sijjen vadtesigujmie guedtieh. Dejnie mejnie Sida jïh EE dåarjoehtieh aaj akte jeatjah vihkeles dyödtove. Svïenske gærhkoen åålmegh gaskenaasjovni/internationelle dan barkoen maadtosne. Dah bievnieh, ööhpehdehtieh jïh beetnegh tjöönghkieh, v.g kollekti tjirrh, basaarh jïh staaresne måedtie ïedtji tjïrrh. Meadtojde tjuara orrijidh Dyödtove lea vihkeles, jalhts eah buektehth gaajhkh dåeriesmoeride loevenidh. Meadtoeh mah almetjidie heerredieh vyörtegslaakan jieledh tjuara orrijidh. Seamma aejkien gosse gaajhkesh daelie edtjieh jïelehtadtjedh, eatnemen vierhtieh tjuerieh båetije boelvide læjkodh. Abpe veartene, Svïenske gærhkoe byjreski gærhkojde jïh åårganisatjovnide Europesne, Afrikesne, Asijesne, Latinamerikesne jïh Gaske-luvlielaantine dåarjohte gosse dejgujmie ektesne berkieh gaskenaasjovni/internationelle gærhkoen viermiej tjïrrh. Daate akte radtjoes vuekie barkedh gosse sæjhta maam joem jorkesidh guktie tjåadtjohte. Gærhkoekanslijesne Uppsalesne soejkesjeminie guktie viehkieh tjöönghkedh, almetjidie ööhpehtidh jïh guktie barkedh gosse sæjhta maam eevtjedh. Desnie nænnoestieh mij prosjektide bïjre veartenem Abpe veartene, Svïenske gærhkoen gaskenaasjovni/internationelle barkoe edtja beetnegigujmie jallh barkijigujmie dåarjoehtidh. ¶ Muvhtene å ar jelsaeMien gïelesne ¶ SvïenSke gærhkoen gærhkoegïetegærjan raerieStæmman ¶ Muvhtene åarjelsaemien gïelesne Svïenske gærhkoen gærhkoegïetegærjan raeriestæmman ¶ Muvhtene å ar jelsaeMien gïelesne ¶ SvïenSke gærhkoen gærhkoegïetegærjan raerieStæmman ¶ Produktion: Ineko AB Artikelnummer: sk12575 ¶ åvtebaakoe/Förord ¶ gyrhkesjimmie lohkijinie (åejvietjaalegh) ¶ åejviemæssoe/mæssoe/gyrhkesjimmie ¶ gærhkoen sjïere stillemh ¶ Laavkome 41 ¶ Skylleme ¶ Pruvreme ¶ Juvlehtimmie ¶ gyrhkesjimmie lohkijinie gyrhkesjimmien öörnege naemhtie ¶ - Gærhkoen bealloeh ringkieh ¶ - Saalme ¶ - Aalkoebaakoe ¶ - Aanteges mietie rohkelidh, Baakoe aanteges bïjre jallh Dååjvehtassebaakoe, ¶ - Gyjhtelesrohkelasse (maahta Gærhkoen rohkelassen ektine årrodh) ¶ - Daan biejjien rohkelasse ¶ - Båeries testamenten lohkeme jïh/jallh Epistelelohkeme ¶ - Saalme ¶ - Vaentjele ¶ - Ööhpehtimmie/Åssjalommesen ¶ - Jaahkoen byjhkesjimmie ¶ - Saalme ¶ - Gærhkoen rohkelasse ¶ - Mijjen Aehtjie ¶ - Bueriesjugnehtse (Jupmele bueriesjugnehte mijjem...) ¶ - Saalme ¶ - Galhkeme musihke ¶ - Raajemebaakoe ¶ Gosse gyrhkesjimmie lohkijinie dïhte aaj maahta goh åejviegyrhkesjimmie årrodh. ¶ tjåanghkoe ¶ gyrhkesjimmie ¶ tjåanghkoe ¶ gærhkoen bealloeh ringkieh ¶ gyrhkesjimmie aalka gosse gærhkoen bealloeh ringkieh. ¶ saalme ¶ aalkoebaakoe ¶ h/l: (Jupmelen) Aehtjien jïh Baernien jïh Aejlies Voejkenen nommesne. ¶ jallh ¶ h/l: Aajnege Jupmelen nommesne, gïen golme nommh. ¶ jallh ¶ h/l: Bueriesjugnehtse mijjen gyrhkesjæmman. ¶ jallh ¶ h/l: Mijjieh tjåanghkenamme gyrhkesjidh. ¶ jallh ¶ h/l: Aejlies, aejlies, aejlies Åejvie Sebajote. ¶ Abpe eatneme dov hearlohkevoeteste dïeves. ¶ Maahta naan daejstie aalkoebaakoejgujmie lissiehtidh. ¶ tjåanghkoe ¶ aalkoebaakoe 1 ¶ Datne gie veartenem jïh gaajhkem sjugniedamme mejtie desnie, datne gie elmien jïh eatnemen Åejvie, ih tempelisnie årroeh mij almetji gïetijste tseegkesovveme. Ih datne elmide jïh elmiej elmide tjaakenh. Datne daesnie – ih leah guhkene giejstie mijjeste. Datnesne jielebe, juhtebe jïh libie. Mijjen maadtoe jïh ulmie datnesne. Eatnemen gaajhkh almetjigujmie ihkuven datnem gijhtebe jïh heevehtibie: ¶ aalkoebaakoe 3 ¶ Daate Jupmelen biejjie. Daesnie altese gåetesne mijjem bækta jïh tjoevkem vadta. Daate Jupmelen biejjie. Daelie altese baakoeh mijjem eevtjieh jaehkedh. Daate Jupmelen biejjie. Daelie rohkelibie jïh dåastoehtibie dam maam Jupmele vadta. ¶ aalkoebaakoe 8 ¶ Vaeriej jïh guevteli Jupmele, Råhtoej jïh velvien gellielaaketjevoeten Jupmele, Staari jïh jielijen Jupmele dov lïhke jielebe, dov nommesne rohkelibie. ¶ aalkoebaakoe 13 ¶ Mijjen Jupmele buerie jïh mijjem aarmojne dåastohte. Jupmele mijjem ohtsede gosse Jupmielistie dabpanibie. Mijjem tseegkie gosse mijjen jielemem eerjebe. Dellie mijjen sådtoem jïh skåltoem tjïelkestibie jïh Jupmelem dåajmijesvoetine dåastoehtibie gosse altese faamoem jïh aarmoem jaehkebe. ¶ tjåanghkoe ¶ rohkelasse aanteges bïjre ¶ rohkelasse aanteges bïjre 3 ¶ Dov uvte, aejlies Jupmele byjhkesjem, gellien aejkien, ¶ gellielaaketje åssjalommesigujmie, ¶ baakoejgujmie jïh dahkoejgujmie sådtoedamme. ¶ Måjhtelh mannem aarmojne jïh vedtieh aanteges ¶ destie mestie sådtoedamme Jeesus Kristusen gaavhtan. ¶ (Goltelh daelie fïerhten vaajmoen byjhkesjimmiem:) ¶ rohkelasse aanetges bïjre 4 ¶ Jeesus Kristuse, dov gåajkoe aejveren båatam, ¶ jealajidh jïh rïektesem åadtjodh. Vedtieh munnjien ¶ aanteges juktie sjugniedæmman sådtoedamme, ¶ mov lïhkesadtji vuestie jïh jïjtsanne. ¶ Dåastohth mannem dov dååjvehtassen mietie ih gïem ¶ laehpieh gie datnem ohtsede. ¶ rohkelasse aanteges bïjre 7 ¶ Jupmele, datnine maahtam gaajhken bïjre soptsestidh. ¶ Vedtieh aanteges destie båajhtode maam dorjeme, ¶ (jïh maam daelie sjaaven dutnjien jeahtam...). ¶ Jeesusen nommesne. ¶ tjåanghkoe ¶ Baakoe aanteges bïjre ¶ baakoe aanteges bïjre 1 ¶ Dutnjien gie aanteges mietie rohkelh, ¶ Jeesus Kristusen gielhtie jeahtam: ¶ Dutnjien aanteges vadtam ¶ (Jupmelen:) Aehtjien jïh Baernien (+) jïh Aejlies Voejkenen nommesne. å: ¶ Aamen. ¶ baakoe aanteges bïjre 2 ¶ Jupmele (gie stoere gieriesvoetine) datnem ¶ eahtsa, datnem luajhta jïh dutnjien aanteges vadta. ¶ (Jupmelen:) Aehtjien jïh Baernien (+) jïh Aejlies Voejkenen nommesne. å: ¶ Aamen. ¶ Dååjvehtassebaakoe ¶ dååjvehtassebaakoe 1 ¶ h/l: Jupmelen aarmoe ihkuvasse. ¶ Jupmele ååredæjjine mijjese tjuavka ¶ mijjem jealajidh, rïektesem åadtjodh jïh jieledh. å: ¶ Aamen. ¶ dååjvehtassebaakoe 2 ¶ h/l: Jupmele (gie stoere gieriesvoetine) datnem eahtsa, ¶ datnem luajhta jïh dutnjien aanteges vadta. å: ¶ Aamen. ¶ tjåanghkoe ¶ Gujhtelassh ¶ gyjhtelesrohkelasse 1 ¶ Jupmele mijjen Aehtjie, ¶ gijhtebe juktie baalka iktesth ræhpas dutnjien Jeesus Kristusen tjïrrh. ¶ Viehkehth mijjem dov aanteges mietie jieledh. ¶ Nænnosth mijjen jaahkoem, jieniemdehtieh mijjen håhkoem jïh jealajehtieh mijjen gieriesvoetem. Aamen. ¶ rohkelasse aanteges bïjre 2 ¶ Gæjhtoe Jupmele mijjem dov aanteges mietie ¶ dåastohth jïh faamoem mijjese vadtah jieledh. Aamen. ¶ rohkelasse aanteges bïjre 3 ¶ Gækhtoe Jupmele gaajhke dov gieriesvoetesne tjaakene, ¶ juktie ikth vielie jielemem vadtah jïh eevtjh ¶ sjïdtedh jïh baajh dov aarmoem mijjen luvnie årrodh. Aamen. ¶ Rohkelasse aarmoen bïjre ¶ rohkelasse aarmoen bïjre 1 ¶ Åårmegs Jupmele, dov gieriesvoetesne sïjhtem jieledh jïh gieriesvoetem jeatjabidie vedtedh. Baajh mannem viehkiehtæjjine dov raeffesne årrodh. Raajnedh mannem guktie raajnes sjïdtem. ¶ tjåanghkoe ¶ Baajh mannem ållesth sjïdtedh. Tjåarvoeh mannem juktie raeffiem vaajmosne åadtjoem. Aamen. ¶ rohkelasse aarmoen bïjre 2 ¶ Datne munnjien hïegkem vedtiejih jïh mannem dov syjhteden mietie sjugniedih, gaajhkem mannesne damth jïh mannem dåajmijesvoetine faerhmesth, dejtie viejhkies goh dejtie veaksehks, dejtie skïemtjeles goh dejtie tjarres. Dan åvtese dov gåajkoe asvehts jïh åssjalommesi namhtah båatam. Dievhtieh mannem dov buerievoetine, guktie bueriesjugnedem. Dov vijsiesvoetem heevehtem, datne guhte dejtie faamohts jïh irhkijidie tjåarvoeh jïh dov skaehtiem smarres laejriegaeride bïejh. Aamen. ¶ kristusasse tjåarvodh (kyrije) ¶ kristusasse tjåarvodh 1 ¶ h/l: Åejvie, datne mijjen vïelline sjïdtih. ¶ Datne mijjen neavroem damth jïh ¶ dam kroessese guedtiejih. ¶ Gaajedh mijjem. ¶ Åejvie, aarmodh mijjem. ¶ h/l: Kristuse, datne dïhte jielije Åejvie. ¶ Dov dååjvehtassen mietie mijjen luvnie leah. ¶ Vaarjelh mijjem dov luvnie. ¶ Kristuse aarmodh mijjem. ¶ h/l: Åejvie, datne Aehtjien åelkies bielesne tjahkan. ¶ tjåanghkoe ¶ Rohkelh mijjen gaavhtan jïh nænnosth mijjen jaahkoem. ¶ Dov båetije biejjiem vuertieminie. ¶ Åejvie, båetieh. ¶ Åejvie aarmodh mijjem. ¶ kristusasse tjåarvodh 2 ¶ h/l: Ihkuve gïjkehts aereds-gååkse, ¶ vedtieh mijjese heartoeh jïh gieriesvoetem. ¶ Åejvie aarmodh mijjem, (Kyrije elejson) ¶ h/l: Jielije baalka jieliemasse, ¶ vedtieh mijjese jaahkoem jïh vijsiesvoetem. ¶ Kristuse aarmodh mijjem (Kriste elejson). ¶ h/l: Aavrelassjese gaahpoeh okse, ¶ vedtieh mijjese håhkoem jïh læhkoem. ¶ Åejvie aarmodh mijjem (Kyrije elejson). ¶ kristusasse tjåarvodh 4 ¶ Åejvie aarmodh mijjem, ¶ Åejvie aarmodh mijjem, ¶ Åejvie aarmodh mijjem. ¶ tjåanghkoe ¶ heevehtasse (gloria jïh laudamus) ¶ heevehtasse 5 ¶ h/l: Earoe Jupmielasse, jallatjommesisnie jïh raeffie eatnamasse, ¶ almetjidie mejtie eahtsa. ¶ Jupmelen baernie kroessesne ¶ jeemi almetji åvteste. Lea ¶ jielieminie jïh ektesne mijjine. ¶ Jupmelem sïjhtebe vaajmoste gijhtedh. ¶ Gyjhtelassh, Jupmielomh! ¶ Heevehtassh, Jupmielomh! ¶ Dov aejlies nommem laavloejibie! ¶ Voejkene! Aejlies, jielije, læjnoes, ¶ biejjeste beajjan soelkede mijjem. ¶ Guadta övtiebasse. ¶ Jupmelem sïjhtebe vaajmoste Gijhtedh.. ¶ Gyjhtelassh, Jupmielomh! ¶ Heevehtassh, Jupmielomh! ¶ Dov aejlies nommem laavloejibie! ¶ tjåanghkoe ¶ heevehtasse 6 ¶ h/l: Earoe Jupmielasse, jallatjommesisnie jïh raeffie eatnamasse, ¶ almetjidie mejtie eahtsa. ¶ Datnem earoehtibie, datnem heevehtibie, ¶ dov åavtoej åvteste datnem gijhtebe. ¶ h/l: Jupmelem heevehtibie, mijjen Sjugniedæjjam heevehtibie, ¶ laavloeminie datnem heevehtibie! ¶ Datnem earoehtibie, datnem heevehtibie, ¶ dov åavtoej åvteste datnem gijhtebe. ¶ h/l: Jeesusem heevehtibie, mijjen Lutnjestæjjam heevehtibie, ¶ mijjen heevehtimmie dov gåajkoe jaksa! ¶ Datnem earoehtibie, datnem heevehtibie, ¶ dov åavtoej åvteste datnem gijhtebe. ¶ h/l: Voejkenem heevehtibie, mijjen Soelkedæjjam heevehtibie, ¶ mijjieh dov åavtoej åvteste datnem heevehtibie! ¶ Datnem earoehtibie, datnem heevehtibie, ¶ dov åavtoej åvteste datnem gijhtebe, ¶ dov åavtoej åvteste datnem gijhtebe. ¶ Daan biejjien rohkelasse ¶ h/l: Kristuse mijjen gaskesne. å: ¶ Dan nommesne rohkelibie. ¶ baakoe ¶ Baakoe ¶ lohkeme båeries testamenteste ¶ Lohkemem båeries testamenteste goltelibie ... ¶ (ex. voestes, mubpie, gåalmede, njealjede, vïjhtede...) kapitelistie ¶ (ex. luhkievoestes vïerseste dan luhkienjealjede vïersese) ¶ Lohkije maahta daej baakoejgujmie galhkedh: l: ¶ Naemhtie Jupmelen/Åejvien baakoe ¶ Bijpelen baakoe. å: ¶ Jupmele, datnem gijhtebe. ¶ jallh ¶ Jupmele, baajh dov baakoem mijjen luvnie jieledh. ¶ Psaltarsaalme ¶ epistelelohkeme ¶ Lohkeme maahta daej baakoejgujmie aelkedh: ¶ Epistelelohkemem goltelibie ... ¶ (ex. voestes, mubpie, gåalmede, njealjede, vïjhtede...) kapitelistie ¶ (ex. luhkievoestes vïerseste dan luhkienjealjede vïersese) ¶ baakoe ¶ Lohkije maahta daej baakoejgujmie galhkedh: l: ¶ Naemhtie Jupmelen/Åejvien baakoe ¶ Bijpelen baakoe. å: ¶ Jupmele, datnem gijhtebe. ¶ jallh ¶ Jupmele, baajh dov baakoem mijjen luvnie jieledh. ¶ saalme ¶ *vaentjele ¶ Lohkeme maahta daej baakoejgujmie aelkedh: h/l: Lutnjestidie vaajmojde Jupmielasse jïh goltelidie daan biejjien aejlies vaentjelem, Naemhtie ... ¶ (ex. voestes, mubpie, gåalmede, njealjede, vïjhtede … kapitelisnie.) ¶ (ex. luhkievoestes vïerseste dan luhkienjealjede vïersese) tjaalasovveme. ¶ Lohkeme maahta daej baakoejgujmie galhkedh: h/l: Naemhtie dïhte aejlies vaentjele. å: ¶ Kristusem heevehtibie. ¶ baakoe ¶ Ööhpehtimmie ¶ *jaahkoen byjheksjimmie (Credo) ¶ Jaahkoen byjhkesjimmie daej baakoejgujmie maahta aelkedh: h/l: Gærhkoen byjhkesjæmman ektiedibie (væhta mijjen ektievoetese Kristusen veartenevijries gærhkojne): ¶ Mijjieh Jupmele Aahtjan jaehkebe, faamohkommes, Elmien jïh eatnemen sjugniedæjjese. Mijjieh aaj Jeesus Kristusasse jaehkebe, Jupmelen baarnan, mijjen åajvan gie Aejlies Voejkenen baaktoe åedtjine sjïdti, Maarja nïejteste reakadi, Pontius Pilatusen baelien njåvtasovvi, kroessese noeresovvi, jeemi jïh kroeptese bïejesovvi, våålese jaemede-rïjhkese vöölki, gåalmeden biejjien jaemiedistie tjuedtjieli, bæjjese Alman vöölki, Jupmelen, faamohkommes Aehtjien, åelkies bielesne tjahkan, gubpede vihth edtja bååstede båetedh, jielije jïh åemie almetjidie dööpmedh. ¶ baakoe ¶ Mijjieh Aejlies Voejkenasse jaehkebe, gærhkoen aejlies ektievoetese, aejlies almetji tjåanghkenæmman, sådtoej luejhtiemasse, åedtjien tjuedtjielæmman jïh ihkuve jieliemasse. Aamen. ¶ jallh ¶ Aajnehke Jupmielasse jaahkam, faamohkommes Aahtjan, Elmien jïh eatnemen sjugniedæjjese gie gaajhkem sjugniedamme maam vuejnebe jïh maam ibie vuejnieh. ¶ Aajnehke Åajvan, Jeesus Kristusasse, Jupmelen aajnehke Baarnan jaahkam, gie gaajhki aejkiej åvteli Aehtjeste reakadi. Jupmele Jupmielistie, tjoevke tjoevkeste, saetnies Jupmele saetnies Jupmielistie, reakadamme, ij sjugniesovveme jïh goh Jupmele Aehtjie lea. Dan tjïrrh gaajhke sjugniesovveme. Mijjen gielhtie jïh mijjen gorredimmien gielhtie våålese elmeste bööti jïh Aejlies Voejkenen baaktoe Maarja nïejteste sïejhme almetjinie reakadi. Pontius Pilatusen baelien noeresovvi, njåvtasovvi jïh kroeptese bïejesovvi, gåalmeden biejjien tjuedtjieli guktie tjaalasovveme, bæjjese alman vöölki, Jupmele Aehtjien åelkies bielesne tjahkan, gubpede vihth edtja hearlohkevoetesne bååstede båetedh jielije jïh åemie almetjidie dööpmedh. Altese rïjhke ihkuven aajkan lea. ¶ Aejlies Voejkenasse jaahkam, gie Åejvie jïh jielijevedtije lea Aehtjeste jïh Baerneste lea, ¶ baakoe ¶ Aehtjine jïh Baernine ektine heevehtåvva jïh earoehtåvva jïh profeeti tjïrrh soptsestamme. Aajnehke, aejlies, sïejhme jïh apostoliske gærhkose jaahkam. Aajnehke laavkomem sådtoej luejhtiemasse byjhkesjem. Åedtjien tjuedtjielæmman jïh jielemem båetije veartanisnie vuartam. Aamen. ¶ Saalme ¶ Jupmele bueriesjugnehth dejtie vadtesidie mejtie daelie buektebe./ Dåastohth mijjem jïh mijjen vadtesh Jeesusen nommesne. Aamen. ¶ aanteges mietie rohkelidh, Baakoe aanteges bïjre/ Dååjvehtassebaakoe ¶ Maahta daej baakoejgujmie aelkedh jallh seammalaaketje baakoejgujmie: h/l: Dutnjien Jupmele, guhte leah aarmogs jïh mijjen rohkelassem govlh, mijjen byjhkesjimmiem aantegesen bïjre buektebe. ¶ baakoe ¶ gærhkoen rohkelasse ¶ Jupmele, govlh mijjen rohkelassem. ¶ jallh ¶ Gæjhtoe juktie mijjen rohkelassem govlh. Baajh dov rïjhkem båetedh, baajh dov syjhtedem sjïdtedh! ¶ jallh ¶ Govlh mijjen rohkelassem, raajh mijjem, davvoeh dov veartenem mijjen tjïrrh. ¶ Aanteges mietie rohkelidh jïh aanteges-baakoe rohkelassesne: l/å: Dov gåajkoe aejveren reaktoen mietie båetebe. ¶ Vedtieh aanteges juktie mijjieh dov vuestie meadteme, ¶ mijjen lïhkesadtjide jïh mijjese. ¶ Dåastohth mijjem dov dååjvehtassen mietie ih gïem laehpieh gie datnem ohtsede. ¶ Jupmele eahtsa, lutnjeste jïh aanteges vadta. Jupmelen, Aehtjien Baernien jïh Aejlies Voejkenen nommesne. ¶ rohkelasse laavkoeladtji, skyllij jïh pruvresi åvteste jïh gyjhtelasse dej åvteste gïeh sealadamme ¶ Jupmele, rohkelibie dej åvteste gïeh mijjen åålmegisnie lååvkesovveme NN’n åvteste (jïh...) ¶ Baajh altemse jaahkosne sjïdtedh. Bueriesjugnehth jïh vaarjelh altemse (jïh altese fuelhkiem) daelie jïh ihkuven aajkan. ¶ baakoe ¶ Jupmele, rohkelibie dej åvteste gïeh mijjen åålmegisnie skylleme NN-n åvteste (jïh...) Bueriesjugnehth jïh vaarjelh dej jielemem. Jupmele, gæjhtoe gieriesvoeten åvteste jïh ektievoeten åvteste almetji gaskemsh. Daan biejjien rohkelibie NN’n jïh NN’n åvteste gïeh edtjijægan pruvredh/ pruvreme. Vaarjelh dejtie dov aarmojne jïh gieriesvoetine, jïh bueriesjugnehth dej guaktaj jielemem ektesne. Jupmele mijjem jieliemisnie jïh jaemiedisnie guadtah./ Jupmele daan biejjien måjhtajibie jïh gijhtebe/ Måjhtajibie jïh gijhtebe dej åvteste gïeh mijjen åålmegistie sealadamme (jïh dejtie nommehtibie), NN, ...(ex. gaektsieluhkiegöökten (82 år) ...) jaepien båeries Jupmele, rohkelibie gaajhkesi åvteste gïeh sårkosne. Vaajt dov soelkehtasse guadta. Baajh ihkuven tjoevkem jieliejidie jïh jaemiejidie tjoevkedh. ¶ rohkelasse 1 ¶ Jupmele datne gie elmiem jïh eatnemem sjugniedamme, datnem gaajhki åvteste gijhtebe mah eatnamisnie jielieh. Bïhkemdh mijjem dov sjugniedimmiem vaarjelidh jïh veartenem hoksine jïh dïedtine tseegkedh. ¶ Jupmele datne jïh gaajhkide almetjidie eahtsah, datnem gijhtebe raeffien åvteste. Dutnjien faamoen åvteste rohkelibie gaajhkh viesjies almetji åvteste, juktie mijjen sïebredahke ræhpas jïh staeriesvoetine sjædta. ¶ Jupmele, datne gie dov gærhkoem jealajehtieh, mijjieh datnem gijhtebe dej åvteste gïeh mijjen åvtelisnie vaadtseme. Rohkelibie juktie sïjhtebe goltelidh jïh lïeredh jïh faamoen åvteste dov syjhteden mietie jieledh. ¶ Jupmele, datne gie mijjen vaajmosne, datnem gijhtebe aavoen jïh faamoen åvteste jieledh. Viehkien mietie gihtjebe jielemebarkoem gaavnedh ¶ baakoe ¶ jïh faamoem jaahkosne jieledh. Aamen. ¶ rohkelasse 3 ¶ Jupmele datne mijjem damth jïh eahtsah. Daelie gaajhkesi åvteste rohkelibie gïeh eatnamisnie jielieh: Bïhkemdh mijjem sinsitniem vaarjelidh jïh sjædtojde jïh dyjride krööhkestidh. Viehkehth dejtie faamohkommesidie (mijjen eatnamisnie) ussjedidh dejtie gïeh vaenemes nænnoestieh. ( ... ) Soelkehth dejtie gïeh tjearoeminie. Viehkehth dejtie skeamtjohkidie, dejtie gïeh oktegh jïh dejtie gïeh asvedieh. Vaarjelh mijjem, mijjen eejhtegidie, åerpienidie jïh voelpide. ( ... ) Baajh raeffiem jïh staeriesvoetem eatnamisnie sjïdtedh. Baajh gaajhkh stoere jïh onne åadtjodh dam maam daarpehtieh: Beapmoeh, vaarjoeh jïh gåetieluhpiem. ( ... ) Baajh gærhkoem goh Jeesuse årrodh, guktie gaajhkesh seamma åajva-guessine båetieh. Gæjhtoe Jupmele, juktie dov gieriesvoeteste velvie mijjese gaajhkesidie. Aamen. ¶ Mijjen aehtjie ¶ Maahta aelkedh daej baakoejgujmie: Ektesne rohkelibie guktie (mijjen Åejvie) Jeesuse Kristuse mijjem ööhpehtamme: ¶ Mijjen Aehtjie guhte leah Elmierïjhkesne. Baajh dov nommem aejliestovvedh. Baajh dov rïjhkem båetedh. Baajh dov syjhtedem eatnamisnie sjïdtedh ¶ baakoe ¶ guktie Elmierïjhkesne. Vedtieh mijjese daan biejjien mijjen fïerhtenbeajjetje laejpiem. Luejhtieh mijjeste maam mijjieh meadteme guktie mijjieh luejhtebe dejstie guhth mijjese meadteme. Aellieh luejhtieh mijjem gïehtjelimmiej sïjse, vaallah vaarjelh mijjem bahheste. Juktie rïjhke lea dov, faamoe jïh earoe ihkuven aajkan. Aamen. ¶ maalestahke ¶ saalme ¶ * heevehtasse (sursum Corda jïh Prefasjovne) ¶ h/l: Lutnjestidie vaajmojde Jupmielasse. å: ¶ Vaajmojde lutnjestibie. h/l: Gæjhtoe Jupmele mijjen Åejvie. å: ¶ Ajve Jupmele vyörtegs mijjen gyjhtelassem jïh heevehtimmiem åadtjodh. ¶ jallh ¶ h/l: Rïhpestidie vaajmojde Jupmielasse. å: ¶ Vaajmojde rïhpestibie. h/l: Åejviem mijjen Jupmelem gijhtebe. å: ¶ Ajve Jupmele vyörtegs mijjen gyjhtelassem jïh heevehtimmiem åadtjodh. ¶ h/l: Saatnan lea, ¶ datne aajnehke vyörtegs mijjen heevehtimmiem åadtjodh, ¶ faamohks Aehtjie, aejlies Jupmele. ¶ Datnem heevehtibie jïh bueriesjugniedibie ¶ Jeesus Kristusen, mijjen Åejvien tjïrrh. ¶ maalestahke ¶ pængstan mænngan 1 ¶ h/l: Dïhte jielije laejpie ¶ guhte elmierïjhkeste båateme eatnemem jieliehtidh. ¶ Dïhte gie altasasse båata ij gåessie ¶ gænnah tjohkehtovvh jïh dïhte gie altasasse jaahka ij gåessie gænnah gajhkelovvh. ¶ sïejhme 1 ¶ h/l: Datne veartenem dov gïetine steerie ¶ jïh mijjem nommehth. ¶ Fïerhten almetjem dov plïeresne sjugniedamme. ¶ Datne hïegkem mijjese vedtieji datnine ektine årrodh. ¶ Prefasjovne maahta naemhtie galhkedh (ij gosse Sïejhme 4) ¶ h/l: Dan åvteste dov jaahkoeladtjine ektine fïerhten ¶ aejkien jïh abpe elmien åålmeginie dov nommem ¶ heevehtibie jïh laavlobe: ¶ aejlies (sanctus) ¶ aejlies 1 ¶ Aejlies, aejlies, aejlies, Åejvie Jupmele Sebajote. Elmieh jïh eatnemh dov hearlohkevoeteste dïeves. Hosijanna jallatjommesisnie. Bueriesjugnehth dam gie Jupmelen nommesne båata. Hosijanna jallatjommesisnie. ¶ aejlies 2a ¶ Aejlies, aejlies, aejlies, Åejvie faamohks Jupmele. Abpe eatneme dov hearlohkevoeteste dïeves. Earoe Jupmielasse jallatjommesisnie. Aejlies, aejlies, aejlies, Åejvie faamohks Jupmele. Bueriesjugnehts dïsse gie båata. Earoe Jupmielasse jallatjommesisnie. ¶ maalestahke ¶ aejlies 4 ¶ Datne aejlies, datne ållesth. Datne iktesth jïjnjebe goh maehtebe guarkedh, læjhkan datne lïhke. Bueriesjugnehts dutnjien gie daelie båatah, bueriesjugnehts mijjen eatnamasse, laejpie mijjen buertesne sjædta. Datne aejlies, datne ållesth, datne lïhkesvoete, abpe kosmose datnem heevehte! Hosijanna, hosijanna, hosijanna, hosijanna, mijjen Jupmele. ¶ Maalestahke rohkelasse ¶ Åålmege maahta maalestahken rohkelassem naemhtie vaestiedidh: ¶ Kristuse jaameme. Kristuse tjuedtjielamme. Kristuse vihth bååstide båata. ¶ maalestahke rohkelasse 3 ¶ Earoe dutnjien gie universem guadta jïh deavhta. ¶ Earoe dutnjien gie Jeesus Kristusen jieliemisnie, ¶ jaemiedisnie jïh tjuedtjielimmesne ¶ gieriesvoeten gïengielommes tjeakoesvoetem vuesehth. ¶ Dan jïjjen gosse beahtasovvi laejpiem vaeltieji, ¶ gijhtieji, tsööpki jïh learoehkidie vedtieji jïh jeahta: ¶ Vuejnede byöpmedidie. ¶ Daate mov åedtjie mij dijjese vadtasåvva. ¶ Darjode dam mov mojhtelassine. ¶ Gåasem aaj vaeltieji, gijhtieji jïh learoehkidie vedtieji jïh jeahta: ¶ Jovkede daestie gaajhkesh dovnesh. ¶ Daate mov orre sjïehtedimmien vïrre, ¶ mij gallasidie sådtoej åvteste galka. ¶ Gosse daam jovkede mujhtede mannem. ¶ maalestahke ¶ Dov jaememem ööhpehtibie (Åejvie), ¶ dov tjuedtjielimmiem bæjhkoehtibie gossege ¶ bååstide hearlohkevoetesne båatah. ¶ Daesnie jïh daelie, daejnie maalestahkine, ¶ åadtjobe dov Voejkenen tjïrrh meatan årrodh dov tjeakoesvoetesne. ¶ Mijjem jeatjahtehtieh dov Voejkenen tjïrrh juktie åadtjobe mijjen ¶ jieliemisnie dov gieriesvoeten tjeakoesvoetem stinkestehtedh jïh mijjen luvnie ¶ baalkam dov rïjhkese röönjedh. ¶ Dov lea earoe jïh hearlohkevoete daelie jïh ihkuven aajkan. Aamen. ¶ maalestahke rohkelasse 5 ¶ Earoe dutnjien, elmien jïh eatnemen Aehtjie, ¶ gie veartenem eahtseme guktie aajnehke baerniem vedtieji ¶ juktie dah mah dïsse jaehkieh eah galkh jaemedh ¶ vaallah ihkuven jielemem åadtjodh. ¶ Datnem gijhtebe mijjem Jeesus Kristusen tjïrrh lutnjestamme. ¶ Raajh dov Voejkenem mijjen vaajmose guktie ¶ mijjesne jielije jaahkoem vadta. ¶ Bueriesjugnehth daam laejpiem jïh vïjnem dov ¶ Voejkenen tjïrrh, vadtesh eatnemen moeremuerijste, ¶ jïh almetji barkoste mejtie dov uvte guedtebe. ¶ Datnem gijhtebe juktie dej tjïrrh Kristusen åedtjiem jïh vïrrem åådtjeme. ¶ Dan jïjjen gosse beahtasovvi laejpiem vaeltieji, ¶ gijhtieji, tsööpki jïh learoehkidie vedtieji jïh jeahta: ¶ Vuejnede byöpmedidie. ¶ Daate mov åedtjie mij dijjese vadtasovveme. ¶ Darjode dam mov mojhtelassine. ¶ Gåasem aaj vaeltieji, gijhtieji jïh learoehkidie vedtieji jïh jeahta: ¶ Jovkede daestie gaajhkesh dovnesh. ¶ Daate mov orre sjïehtedimmien vïrre mij gallasidie sådtoej åvteste galka. ¶ Gosse daam jovkede mujhtede mannem. ¶ maalestahke ¶ Dov jaememem ööhpehtibie (Åejvie), ¶ dov tjuedtjielimmiem bæjhkoehtibie gossege bååstide ¶ hearlohkevoetesne båatah. ¶ Aejlies Aehtjie, mijjieh dam maalestahkem ¶ mojhtelassine heevehtibie dov Baernien vaejvien jaememen, ¶ tjuedtjielimmien jïh elmierïjhken vualkemem åvteste. ¶ Jielemen laejpeste jïh bueriesjugnehtsen gåaseste ¶ mijjese vadtah byöpmedidh jïh jovkedh ¶ gossege bååstide hearlohkevoetesne båatah. ¶ Dutnjien rohkelibie: ¶ Vuejnede dan ållesth jïh ihkuven sjïelem mejnie lea ¶ veartaninie jïh jïjtsene latjkeme. ¶ Baajebe dov aejlies Voejkenen tjïrrh aktanidh jïh ¶ ållesth sjïdtedh jielije sjïeline Kristusen tjïrrh. ¶ Gaajhke earoe jïh hearlohkevoete mij ihkuvistie ¶ ihkuvasse faamohks Jupmele aehtjien leah Jeesusen tjïrrh, ¶ dejnie ektine jïh dan sisnie dov aejlies Voejkeninie ektine. Aamen. ¶ Mijjen aehtjie ¶ Maahta daej baakoejgujmie aelkedh: Rohkelassem ektesne rohkelibie maam (mijjen Åejvie) Jeesus Kristuse jïjtje mijjese ööhpehtamme: ¶ Mijjen Aehtjie guhte leah Elmierïjhkesne. Baajh dov nommem aejliestovvedh. Baajh dov rïjhkem båetedh. Baajh dov syjhtedem eatnamisnie sjïdtedh guktie Elmierïjhkesne. Vedtieh mijjese daan biejjien mijjen fierhtenbeajjetje laejpiem. Luejhtieh mijjeste maam mijjieh meadteme guktie mijjieh luejhtebe ¶ maalestahke ¶ dejstie guhth mijjese meadteme. Aellieh luejhtieh mijjem gïehtjelimmiej sïjse, vaallah vaarjelh mijjem bahheste. Juktie rïjhke lea dov, faamoe jïh earoe ihkuven aajkan. Aamen. ¶ laejpiem tsööpkedh ¶ Laejpiem mejtie tsööpkebe lea Jeesus Kristusen åedtjien åeseste. å: ¶ Naemhtie libie, jalhts gallesh, akte aajnehke åedtjie, ¶ juktie gaajhkesh daestie dan seamma laejpeste åadtjoejibie. ¶ raeffiebaakoe ¶ Hearra maahta jiehtedh: Aehtjie/Jeesus Kristuse baajh raeffiem dijjem dåeriedidh/ ¶ Raeffie gaajhkesidie. ¶ Jupmelen laampe, gie gaajhkh veartenen sådtojde vaalta, aarmodh mijjem. Jupmelen laampe, gie gaajhkh veartenen sådtojde vaalta, aarmodh mijjem. Jupmelen laampe, gie gaajhkh veartenen sådtojde vaalta, aarmodh mijjem, vedtieh mijjese dov raeffiem. ¶ maalestahke ¶ Hearra maahta jiehtedh: ¶ Båetede gaajhke lea ållesth. ¶ h/l: Kristusen åedtjie, dutnjien vadtasåvva. h/l: Kristusen vïrre, dov åvteste galka. ¶ rohkelasse kommunijovnen mænngan ¶ åålmeh 2 ¶ Kristuse, datnem gijhtebe dov joekoen ræjhkoes vadtesistie. Datne mijjen rohkelassen vaestiedasse sjïdti, Laejpie mijjen nielkese. Viehkehth mijjem daelie dov vaestiedasse dejtie årrodh mah ohtsedieh dam maam mijjesne velvie. Viehkehth mijjem tjåårvehtassem govledh, maam datne govleme, neavroem guarkedh maam datne guarkeme, almetjidie dïenesjidh maam datne dïenesjamme. Aamen. ¶ åålmeh 4 ¶ Datnem Jeesusem gijhtebe, gie mijjese båateme jïh mijjese vadtasovveme. Datnem dåastoehtamme jïh datne mijjem lïhkebe goh mijjen jïjtse vaajmoe. Daelie rohkelibie: Baetsieh mijjesne, juktie iktesth maehtebe datnine ektine årrodh jïh datnine sjïdtedh. Aamen. ¶ raajeme ¶ raajeMe ¶ *saalme/heevehtimmie (Benedicamus) ¶ (h/l: Åejviem/Jupmelem gijhtebe jïh earoehtibie. å: ¶ Åejvie/Jupmele gæjhtoe jïh earoe. Halleluja, halleluja, halleluja). ¶ *Bueriesjugnehtse ¶ Hearra maahta jiehtedh: Dåastoehtidie Jupmelen/Åejvien bueriesjugnehtsem: ¶ Jupmele datnem bueriesjugnehte jïh datnem vaarjele. ¶ Jupmele jïjtse ååredæjjine dutnjien tjuavka jïh dutnjien åårmege lea. ¶ Jupmele jïjtse ååredæjjine dov gåajkoe ¶ jårra jïh dutnjien raeffiem vadta. ¶ (Jupmelen) Aehtjien jïh Baernien (+) jïh Aejlies ¶ Voejkenen nommesne. å: ¶ Aamen. (Aamen., Aamen.). ¶ jallh ¶ Lohkije maahta jiehtedh: ¶ Jupmelen/Åejvien bueriesjugnehtsem dåastoehtibie: ¶ l/å: Jupmele datnem bueriesjugnehte jïh datnem vaarjele. ¶ Jupmele jïjtse ååredæjjine dutnjien tjuavka jïh dutnjien åårmege lea. ¶ Jupmele jïjtse ååredæjjine dov gåajkoe ¶ jårra jïh dutnjien raeffiem vadta. ¶ (Jupmelen) Aehtjien jïh Baernien jïh Aejlies ¶ Voejkenen nommesne. å: ¶ Aamen. ¶ raajeme ¶ Raajemebaakoe ¶ h/l: Raeffesne vaedtsebe, (å:) Jupmelen, Jesus Kristusen nommesne. ¶ sjïere stillemh ¶ laavkome ¶ laavkome ¶ gærhkoen bealloeh ringkieh ¶ Musihke ¶ tjåanghkoebaakoeh ¶ (Jupmelen) Aehtjien jïh Baernien jïh Aejlies Voejkenen nommesne. ¶ jallh ¶ Aajnehke Jupmelen nommesne, gïen golme nommh. h: ¶ Daesnie heevehtæmman jïh aavose tjåanghkenamme. ¶ Laavkomem heevehtibie gosse ¶ Jupmele laavkomen vadtesem vadta ¶ gïsse/dejtie gie/gïeh daan biejjien edtja/edtjieh laavkodh. ¶ Saalme ¶ Bijpelelohkeme ¶ Hearra/lohkije maahta jiehtedh: ¶ Naemhtie dïhte aejlies vaentjele Jeesusen jïh maanaj bïjre/Jeesusen baakoe maanaj bïjre gïeh jaahkoem vuesiehtieh. ¶ h/l: Maanide Jeesusen gåajkoe bööktin ¶ edtji gïetem dej nille bïejedh. ¶ Learohkh jis destie nihtin. ¶ Goh Jeesuse dam vuepteste, måarahtåvva jïh jeahta: ¶ ”Baajede maanide mov gåajkoe båetedh, ¶ laavkome ¶ aellede dejtie nihtieh! ¶ Juktie Jupmelen rïjhke lea dej. ¶ Saatnan lea, dïhte guhte ij Jupmelen rïjhkem dåastoeh ¶ goh onne maana, ¶ ij dïhte galkh Jupmelen rïjhkese båetedh.” ¶ Jïh Jeesuse maanide faarhman vaalta, gïetide nille beaja ¶ jïh bueriesjugnehte. ¶ jallh ¶ Goltelibie Jeesusen baakojde luejhtemen jïh aarmoen bïjre: ¶ h/l: Jeesuse Nasaretese bööti gusnie byjjenamme, ¶ jïh guktie åvtesne saabaten synagogese veedtsi. ¶ Tjuedtjele, edtji profeten Jesajan gærjeste lohkedh, ¶ jïh dïsse profeten Jesajan gærjan vadta. ¶ Gosse dam rïhpeste dam sijjiem gaavna gusnie tjaalasovveme: ¶ Jupmelen voejkene mannine, juktie mannem ¶ bådtjadamme buerie saerniem giefies almetjidie saarnodh. ¶ Mannem stilleme saarnodh dah gïeh geeremegåetesne ¶ edtjieh luajhtasovvedh, dah tjelmehts edtjieh vuejnedh ¶ jïh boelvestallijidie lutnjestidh jïh Jupmielistie ¶ aarmoe-jaepiem buektedh. ¶ rohkelasse ¶ Hearra maahta jiehtedh: ¶ Rohkelibie dej åvteste gïem/giejtie daelie nammoehtibie. h: ¶ Guktie maanan nomme/guktie dov nomme? ¶ laavkome ¶ Eejhtegh vaestiehtægan jallh laavkoje vaestede. ¶ NN. ¶ h/l: Jupmele, (daesnie tjåanghkenamme jielemen bïjre heajhkaldehtedh). ¶ NN, datnem vadtesen åvteste gijhtebe jïh ¶ jearsoesvoeten åvteste maam mijjese vuesehth. ¶ Vedtieh dåajmijesvoetem, stinkesvoetem jïh raeffiem mijjese. ¶ Viehkehth mijjem dov gieriesvoetem vedtedh NN’ n /dan/dej åvteste gïese/giejtie dïedtem åådtjeme. ¶ Jeesusen nommesne. Aamen. ¶ jallh ¶ h/l: Jupmele, datnem NN ‘n åvteste gijhtebe. ¶ juktie altemse dov gieriesvoetesne guadtah. ¶ Gæjhtoe vadtesen jïh jearsoesvoeten åvteste maam ¶ åådtjeme jïh jielemen åvteste jeatjebigujmie. ¶ Jeesusen nommesne. Aamen. ¶ Jupmele datne gie mijjem jemhkielistie luajhteme ¶ gosse meadteme, vaarjelh NN-m dov gieriesvoetesne, ¶ daelie jïh ihkuvasse. ¶ Dåastohth kroessen væhtam ¶ (dov (+) gaallose, dov (+) njaalman jïh dov (+) vaajmose). ¶ Jeesus Kristuse datnem tjåårve altese learoehkinie årrodh. ¶ Saalme/Musihke ¶ laavkome ¶ Buerkiestimmiebaakoe jïh Bijpelelohkeme ¶ Laavkome Jupmelen vadtese, ¶ dååjvehtasse ihkuven jielemen bïjre. ¶ Laavkome aavoen gaaltije, ¶ baalka gærhkoen ektievoetese. ¶ Jeesus Kristuse gie bahhasvoeteste gorrede ¶ jïh Aejlies Voejkene gie faamoem vadta ¶ jïh iktesth dejnie/dejgujmie ektine gie/gïeh lååvkesåvva/lååvkesuvvieh. ¶ Hearra maahta jiehtedh: ¶ Laavkobe juktie Jeesuse jeahta: ¶ h/l: ”Gaajhke faamoe munnjien vadtasovveme, elmierïjhkesne jïh eatnamisnie. ¶ Vaedtsede jïh darjode dellie gaajhkh almetjh learoehkinie: laavkode Aehtjien jïh Baernien jïh Aejlies Voejkenen nommesne jïh ööhpehtidie gaajhkem maam raajeme. Jïh manne edtjem dijjem gaajhkide biejjide ihkuve aajkan dåeriedidh.” ¶ h/l: Goltelibie Bijpelen baakoe … ¶ (ex. voestes, mubpie, gåalmede, njealjede, vïjhtede …) kapitelistie ¶ (ex. luhkievoestes vïerseste dan luhkienjealjeden vïersese) ¶ laavkomehåalome ¶ laavkome ¶ Saalme/Musihke ¶ *jaahkoen byjhkesjimmie ¶ Jaahkoen byjhkesjimmie daej baakoejgujmie maahta aelkedh: h/l: Rohkelibie/Aktanibie gærhkoen byjhkesjæmman ¶ (væhta mijjen ektievoetese Kristusen veartenevijries gærhkojne): ¶ Mijjieh Jupmele Aahtjan jaehkebe, ¶ faamohkommes, Elmien jïh eatnemen sjugniedæjjese. ¶ Mijjieh aaj Jeesus Kristusasse jaehkebe, ¶ Jupmelen aajnege baarnan, mijjen Åajvan ¶ gie Aejlies Voejkenen baaktoe åedtjine sjïdti, ¶ Maarja nïejteste reakasovvi, ¶ Pontius Pilatusen baelien njåvtasovvi, ¶ kroessese noeresovvi, jeemi jïh kroeptese bïejesovvi, ¶ våålese jaemede-rïjhkese vöölki, ¶ gåalmeden biejjien jaemiedistie tjuedtjieli, ¶ bæjjese Alman vöölki, ¶ Jupmelen, faamohkommes Aehtjien, ¶ åelkies bielesne tjahkan, ¶ gubpede vihth edtja bååstede båetedh, ¶ jielije jïh åemie almetjidie dööpmedh. ¶ Mijjieh Aejlies Voejkenasse jaehkebe, ¶ gærhkoen aejlies ektievoetese, ¶ aejlies almetji tjåanghkenæmman, ¶ sådtoej luejhtiemasse, ¶ åedtjien tjuedtjielæmman jïh ihkuve jieliemasse. Aamen. ¶ Hearra maahta jiehtedh naan daejstie baakojste. ¶ Sïjhteden/sïjhtede dåtnoen/dijjen maanam laavkodh/ ¶ Sïjhth lååvkesovvedh/daan jaahkose Kristusen (veartenevijries) gærhkoen ektievoetese? ¶ laavkome ¶ * rohkelasse laavkomasse ¶ Rohkelibie. h: ¶ Jupmele gæjhtoe dååjvehtassen åvteste datnine, ¶ sinsitnine jïh abpe dov sjugniedimmine ¶ jïh laavkomen tjaetsien tjïrrh dov Baernien jieleme, ¶ jaememe jïh tjuedtjielimmie mijjese vadtasåvva. ¶ Gæjhtoe tjoevken jïh håhkoen åvteste mah mijjem eevtjieh jaehkedh. ¶ Båetieh dov Aejlies Voejkeninie ¶ dïsse/dejtie gie/gïeh lååvkesåvva/lååvkesuvvieh. ¶ Aamen. ¶ * laavkome ¶ NN ¶ datnem laavkoem ¶ (Jupmelen) Aehtjien jïh Baernien jïh Aejlies Voejkenen nommesne. ¶ Jielemen Jupmele, ¶ Guedtieh NN-m dov Aejlies Voejkeninie, ¶ Jïh viehkehth altemse ¶ biejjeste beajjan jïjtse laavkoemisnie jieledh. ¶ Buerie båeteme ¶ h/l NN, ¶ datnem/dijjem ¶ Kristusen gærhkose åajvoehguessine böörebe ... åålmegasse mij akte gærhkoe veartanisnie ¶ Datnem/dijjem gieriesvoetine jïh vuertiemisnie dåastoehtibie. ¶ laavkome ¶ laavkomehåalome ¶ rohkelasse ¶ Rohkelibie. ¶ h/l: Jielemen Jupmele, gaajhkh mijjen buerie åssjalommes ¶ tjöönghkebe, gaajhkem mejtie *NN se/sse vaajtelibie jïh rohkelibie: ¶ Baajh altemse jaahkosne jieledh, raeffesne jïh ektievoetesne byjjenidh. Vedtieh ¶ altesasse/altesidie håhkoem jïh faamoem gosse ¶ gåavvarostoe/gåavvarostoeh jïh åålmegen rohkelassine vaarjelh. ¶ Vuesehth, ¶ altemse/altesidie eahtsah ¶ jïh ¶ altemse/altesidie jieliemisnie guadtah. ¶ Vedtieh faamoem altesasse/altesidie , jeatjabidie lutnjestidh jïh aarmoem altemse/altesidie guedtedh. ¶ Jeesusen nommesne. Aamen. ¶ laavkome ¶ Mijjen aehtjie ¶ Hearra maahta jiehtedh: Ektesne rohkelibie guktie (mijjen Åejvie) Jeesuse Kristuse mijjem ööhpehtamme: ¶ Mijjen Aehtjie guhte leah Elmierïjhkesne. ¶ Baajh dov nommem aejliestovvedh. ¶ Baajh dov rïjhkem båetedh. ¶ Baajh dov syjhtedem eatnamisnie sjïdtedh ¶ guktie Elmierïjhkesne. ¶ Vedtieh mijjese daan biejjien ¶ mijjen fierhtenbeajjetje laejpiem. ¶ Luejhtieh mijjeste maam mijjieh meadteme ¶ guktie mijjieh luejhtebe ¶ dejstie guhth mijjese meadteme. ¶ Aellieh luejhtieh mijjem gïehtjelimmiej sïjse, ¶ vaallah vaarjelh mijjem bahheste. ¶ Juktie rïjhke lea dov, ¶ faamoe jïh earoe ihkuven aajkan. Aamen. ¶ * Bueriesjugnehtse ¶ Hearra maahta jiehtedh: Dåastoehtidie Jupmelen/Åejvien bueriesjugnehtsem: ¶ Jupmele datnem bueriesjugnede jïh datnem vaarjele. ¶ Jupmele jïjtse ååredæjjine dutnjien tjuavka jïh dutnjien ¶ åårmege lea. ¶ Jupmele jïjtse ååredæjjine dov gåajkoe ¶ jårra jïh dutnjien raeffiem vadta. ¶ (Jupmelen) Aehtjien jïh Elkien (+) jïh Aejlies ¶ Voejkenen nommesne. ¶ Å: Aamen. (Aamen., Aamen.). ¶ laavkome ¶ saalme ¶ Raajemebaakoe ¶ h/l: Raeffesne vaedtsebe, (å:) Jupmelen, Jeesus Kristusen nommesne. ¶ Musihke ¶ skylleme ¶ skyllememæssoe/-gyrhkesjimmie ¶ TJÅANGHKOE ¶ gærhkoen bealloeh ringkieh ¶ Musihke ¶ tjåanghkoebaakoeh ¶ h/l: Jupmelen jïh Baernien jïh Aejlies Voejkenen nommesne. ¶ jallh ¶ h/l: Aajnehke Jupmelen nommesne, gïen golme nommh. ¶ Daesnie tjåanghkenamme dijjieh skyllijemaanajgujmie ektine, ¶ heevehtæmman jïh aavose (åålmegisnie jïh gåetine). ¶ Sïjhtebe daan biejjien dijjine ektine årrodh jïh ¶ Jupmelen bueriesjugnehtsem dijjese vaajtelidh. ¶ saalme ¶ aalkoebaakoe jïh aalkoerohkelasse ¶ h/l/ skyllijemaanah: Skylleme, Jupmelen dååjvehtassem laavkomisnie mijjem måjhtajahta. Kristeles jaahkoem bæjhkoehtibie jïh Aejlies Voejkenen bïhkedimmien mietie gihtjebe jïh jielebe jïh Jeesus Kristusen learohkh gohtjesuvvieh. ¶ jallh ¶ skylleme ¶ Jielemen Jupmele datne mijjem viehkehth jearsoes jaahkosne sjïdtedh. Datnem daan biejjien åvteste gijhtebe (jïh mijjen skyllemetïjjen åvteste). Gæjhtoe ektievoeteste, soptsestallemistie jielemen jïh jaahkoen bïjre. Låaptjoeh mïeline dåastoehtibie dam maam mijjese vadtah. Båetieh mijjese dov Aejlies Voejkeninie jïh viehkehth mijjem jieledh jïh datnem jaehkedh. Jeesus Kristusen tjïrrh, mijjen Aehtjie. Aamen. ¶ Musihke ¶ (*) Bijpelelohkeme ¶ iktesth edtja Matt 28: 16–20 lohkedh. Mænngan aaj maahta jeatjah bijpelebaakoeh lohkedh. ¶ Gosse Matt 28 lohkesåvva naemhtie maahta aelkedh: ¶ h/l: Jeesusen baakoem raajemen bïjre goltelibie goh guhtseles (jïh guhtseles jielemen bïjre): ¶ Dah luhkieakte learohkh Galileese mïnnin, vaerien gåajkoe gåabph Jeesuse dejtie raajeme. Gosse Jeesusem desnie åadtjoejin vuejnedh boelvestin jïh altesem heevehtin, læjhkan såemies jïejkin. Dellie Jeesuse dej gåajkoe vaadtsa, dejtie soptseste: ”Gaajhke faamoe munnjien vadtasovveme, elmierïjhkesne jïh eatnamisnie. Vaedtsiejidie darjoejidie dellie gaajhkh almetjh learoehkinie: laavkode Aehtjien jïh Baernien jïh Aejlies Voejkenen nommesne jïh ööhpehtidie gaajhkem maam stilleme. Jïh manne edtjem dijjem gaajhkide biejjide ihkuve aajkan dåeriedidh.” ¶ h/l: Bijpelen baakojde goltelibie... ¶ Seamma biejjien gosse nyjsenæjjah Jeesusen kroeptem gåaroes gaavneme göökte learohkh vuelkiejægan staarese man nomme Emma´use. Sinsitnine soptsestægan gaajhkem maam vuajneme jïh govleme. Gosse vaedtsieminie soptsesteminie jïh digkedeminie ¶ skylleme ¶ Jeesuse jïjtje båata jïh dejtie dåerede. Dah learohkh idtjigan buektehth vuejnedh Jeesuse dïhte, idtjigan Jeesusem damth. Jeesuse gihtjie: „Man bïjre dåtnoeh vaedtsieminie soptsestalleminie? “ Dah soptsestigan guktie Jeesusem buvveme jïh guktie nyjsenæjjah kroeptese vaarrigan jïh vööjnigan gåaroes jïh guktie nyjsenæjjah eengkelh rååkeme gïeh jeehtin dïhte jeala jïh guktie naakenh learohkh kroeptese vaadtseme jïh vuajneme gåaroes lij jïh idtjigan Jeesusem gaavnh. Dellie Jeesuse jeahta: ” Dijjieh dan jabjoeh, dijjen dan vaenie jaahkoe dïsse mïsse profeeth såårneme? Idtji Meessijasse edtjh nimhtie vaejvedh jïh hearlohkevoetese tjaangedh?” Jïh dellie aalka Mosen raajeste jïh gaajhkh profeetijste buerkiestidh maam altese bïjre gaajhkine tjaaleginie tjaalasovveme. ¶ Mahte voenese jakseme gåabph edtjin, vååjnoe goh sæjhta guhkiebasse vaedtsedh, dellie steerijægan jïh jiehtiejægan: „Baetsieh månnoen luvnie. Iehkede sjïdteminie jïh biejjie nåhkeminie.“Dellie gåatan dåerede jïh dej luvnie baatsa. Gosse gællan byöpmedeminie, laejpeste tsööpkie jïh dejtie vadta. Dellie maa vuejnigan damtigan Jeesuse dïhte. Dellie gaatoeli. Jïh sinsitnide soptsestægan: „Idtjin månnoen vaajmoeh bæktenh gosse vaedtsieminie jïh dïhte soptsesti jïh tjaalegidie buerkiesti?“ ¶ Dallegh tjuedtjielægan jïh bååstide Jerusalemese vaedtsiejægan, desnie dejtie luhkie aktide jïh gaajhkh jeatjabidie gaavnijægan jïh dah jiehtieh: „Åejvie lea ojhte amma jaemiedistie tjuedtjielamme jïh Simonasse jïjtjemse vuesiehtamme.“Jïjtsh aaj saarnoejægan guktie dejtie jis sååjhteme gosse sotnese vuesiehtamme, guktie Jeesusem damtigan gosse dïhte laejpiem tsööpki. ¶ skylleme ¶ Ööhpehtimmie ¶ håalome skyllijemaanide ¶ Saalme ¶ *jaahkoen byjhkesjimmie ¶ Jaahkoen byjhkesjimmiem naemhtie maahta aelkedh: ¶ Gærhkoen byjhkesjæmman ektiedibie ¶ (væhta mijjen ektievoetese Kristusen veartenevijries gærhkojne): ¶ Mijjieh Jupmele Aahtjan jaehkebe, ¶ faamohkommes, Elmien jïh eatnemen sjugniedæjjese. ¶ Mijjieh aaj Jeesus Kristusasse jaehkebe, ¶ Jupmelen aajnege baarnan, mijjen åajvan ¶ gie Aejlies Voejkenen baaktoe åedtjine sjïdti, ¶ Maarja nïejteste readadi, ¶ Pontius Pilatusen baelien njåvtasovvi, ¶ kroessese noeresovvi, jeemi jïh kroeptese bïejesovvi, ¶ våålese jaemede-rïjhkese vöölki, ¶ gåalmeden biejjien jaemiedistie tjuedtjieli, ¶ bæjjese Alman vöölki, ¶ Jupmelen, faamohkommes Aehtjien, ¶ åelkies bielesne tjahkan, ¶ gubpede vihth edtja bååstede båetedh, ¶ jielije jïh åemie almetjidie dööpmedh. ¶ skylleme ¶ Mijjieh Aejlies Voejkenasse jaehkebe, ¶ gærhkoen aejlies ektievoetese, ¶ aejlies almetji tjåanghkenæmman, ¶ sådtoej luejhtiemasse, ¶ åedtjien tjuedtjielæmman jïh ihkuve jieliemasse. Aamen. ¶ Jaahkoen byjhkesjimmiem maahta naemhtie galkedh: ¶ h/l: Daate dïhte jaahkoe mïsse lååvkeme (Kristusen veartenevijries gærhkosne): Daesnie åadtjobe jieledh jïh jaemedh gossege ihkuven jieliemasse tjuedtjielibie. (Jupmele faamoem dijjese vadta gærhkoen ektievoetese jaahkosne sjïdtedh) jïh gieriesvoetem Jupmielasse jïh dijjen lïhkesadtjide vuesiehtidh.) ¶ saalme ¶ rohkelidh jïh gïetem bïejedh ¶ Rohkelibie. ¶ Gæjhtoe Jupmele, mijjem tjåarvoeh datnem dåeriedidh. ¶ Raajh dov buerie Voejkenem mijjen skyllijemaanide viehkiehtidh. ¶ Vedtieh faamoem dejtie jïh ïedtjem guhtseles almetjinie jieledh. ¶ Vaedtsehth dejtie dov baalkaj mietie jïh årroeh dej lïhke. ¶ Dievhtieh dejtie jearsoesvoetine jïh aavojne. Aamen. ¶ Gïetem bïejedh jïh rohkelidh: ¶ h/l: NN, Jupmelen buerie Voejkene datnine daelie jïh ihkuvasse. Aamen. ¶ skylleme ¶ raajemebaakoe skyllijemaanide ¶ H: Gieries voelph/skyllijemaanah Dijjem raajeme Jeesuse Kristusem dåeriedidh jïh dan syjhtedem veartanasse åehpiedehtedh. Altese gieriesvoete dijjem guadta jïh Jupmelen baakosne, maalestahkesne jïh rohkelassesne faamoem åadtjode. Daehtie gyrhkesjimmeste dijjem raajebe staeriesvoeten jïh liktemen åvteste barkedh, Jupmelen raeffeste feerhmestovvedh. Jielede jïh Jupmelen voejkenem dåastoehtidie, guktie fïerhten biejjien bïhkedimmiem jïh håhkoem dåastoehtidie. (Jupmelen) Aehtjien jïh Baernien (+) jïh Aejlies Voejkenen nommesne. Aamen. ¶ håalome skyllijemaanide. ¶ Saalme/Musihke ¶ rohkelasse ¶ h/l: Jupmele, rohkelibie veartenen gaavhtan maam sjugniedamme. ¶ Rohkelibie guktie fïerhten almetje ektievoetem vuajna, ¶ åssjalommesidie jïh baalkam jïjtse jieliemasse gaavnedh. ¶ Skyllijemaanaj jïh dej båetije biejjiej åvteste rohkelibie. ¶ Hokse jïh rohkelasse edtjieh dijjem guedtedh. ¶ Jupmele datne gie dejtie lååvkemasse dåeriedamme, ¶ skylleme ¶ baajh dejtie dov lïhkesvoetem jïh bueriesjugnehtsem damtedh jïh baajh dejtie staeriesvoetesne jïh raeffesne årrodh. ¶ Viehkehth mijjem dov gieriesvoetem dejtie vedtedh ¶ giejgujmie ektine jielebe jïh dejtie giejgujmie gaavnesjibie ¶ (skuvlesne, barkosne jïh eejehtimmesne). ¶ Bïhkemdh mijjem aktesi vyökesne jïh ektievoetesne ¶ jieledh jïh jielemem abpe eatnamisnie vaarjelidh. ¶ Nænnosth mijjen jaahkoem dov dååjvehtasside ¶ veartenen bïjre raaffan jïh båetije beajjan datnine ektine. Aamen. ¶ Mijjen aehtjie ¶ skyllemegyrhkesjimmesne ( jïjjemaalestahken namhtah) aehtjien rohkelassem daesnie rohkele. Dan mænngan raajeme ¶ Hearra maahta jiehtedh: ¶ Ektesne rohkelibie guktie (mijjen Åejvie) ¶ Jeesuse Kristuse mijjem ööhpehtamme: ¶ Mijjen Aehtjie guhte leah Elmierïjhkesne. ¶ Baajh dov nommem aejliestovvedh. ¶ Baajh dov rïjhkem båetedh. ¶ Baajh dov syjhtedem eatnamisnie sjïdtedh ¶ guktie Elmierïjhkesne. ¶ Vedtieh mijjese daan biejjien ¶ mijjen fierhtenbeajjetje laejpiem. ¶ Luejhtieh mijjeste maam mijjieh meadteme ¶ guktie mijjieh luejhtebe ¶ dejstie guhth mijjese meadteme. ¶ Aellieh luejhtieh mijjem gïehtjelimmiej sïjse, ¶ vaallah vaarjelh mijjem bahheste. ¶ Juktie rïjhke lea dov, ¶ faamoe jïh earoe ihkuven aajkan. Aamen. ¶ skylleme ¶ Maalestahke ¶ raajeMe ¶ Saalme * Bueriesjugnehtse ¶ Hearra maahta jiehtedh: Dåastoehtidie Jupmelen/Aehtjien bueriesjugnehtsem: ¶ Jupmele datnem bueriesjugnehte jïh datnem vaarjele. ¶ Jupmele jïjtse ååredæjjine dutnjien tjuavka jïh dutnjien ¶ åårmege lea. Jupmele jïjtse ååredæjjine dov gåajkoe ¶ jårra jïh dutnjien raeffiem vadta. ¶ (Jupmelen) Aehtjien jïh Baernien (+) jïh Aejlies Voejkenen nommesne. å: ¶ Aamen. ¶ Raajemebaakoe ¶ h/l: Jupmele mijjem raaja laejpiem jïh raeffiem (veartanisnie) juekedh. ¶ Vaedtsebe daehtie gyrhkesjimmeste. ¶ Jupmelen earose jïh almetjidie dïenesjidh. ¶ Saalme/Musihke ¶ pruvreme ¶ PruvreMe ¶ gærhkoen bealloeh ringkieh ¶ Pruvresh båetiejægan gosse bealloe allh musihke govloe ¶ Musihke ¶ aalkoebaakoe ¶ Aehtjien, Baernien jïh Aejlies Voejkenen nommesne. ¶ jallh ¶ Jupmelen uvte tjåanghkenamme / Tjåanghkenamme ¶ gosse dåtnoeh NN jïh NN edtjeden pruvredh. ¶ Rohkelibie Jupmele edtja dotnem bueriesjugniehtidh. ¶ Dotnine ektine aavoedibie. ¶ saalme ¶ Heevehtimmie ¶ hearra naemhtie maahta jiehtedh jallh jeatjah baakoej gujmie. ¶ Gieriesvoeten Jupmele, dov dahkoeh hearlohke. ¶ Hearlohkelaakan mijjem sjugniedamme. ¶ Dov gieriesvoeteste jielebe. ¶ Datnem heevehtibie juktie jielemem iktesth orresth. ¶ aalkoebaakoe ¶ pruvreme ¶ Gaalletjeguaktah edtjijægan ¶ gieriesvoetem mij Jupmelen luvhtie, sinsitnine juekedh. ¶ Gosse pruvrijægan dellie sinsitniem jïh ¶ gieriesvoetem vadtesinie jïh dïedtine dåastoehtægan. ¶ Dåajvoehtægan aaj ektievoetem eevtjedh. ¶ Gaalletjh edtjijægan gaskemsh leajhtadidh ¶ jïh sinsitniem earoehtidh gosse hijven biejjieh ¶ jïh dovne nåake biejjie. ¶ Dah edtjijægan sinsitnine gaerhtelesvoetesne jieledh ¶ jïh sinsætnan jïh hïejmese / jïh maanide hoksem utnedh. ¶ Ektesne jieliejægan dejnie faamojne ¶ maam Jupmele aarmosne vadta. ¶ lohkeme Bijpielistie ¶ Daah teeksth jallh jeatjah maehtieh lohkesovvedh ¶ Hearra maahta jiehtedh: ¶ Bijpielistie govlebe gieriesvoete vadtese jïh dïedte. ¶ pruvreme ¶ pruvreme ¶ håaloe ¶ Pruvreme-håaloe daelie jallh tjirkemen mænngan jallh bueriesjugnehtsen åvtelen jallh mænngan båata. ¶ Saalme /Musihke ¶ * gyhtjelassh ¶ NN, Jupmelen jïh daan åålmegen uvte datnem gihtjem: Sïjhth NN edtja dov paarrebieline årrodh jïh altemse hijven jïh nåake biejjide iehtsedh? ¶ Jaavoe. ¶ NN, Jupmelen jïh daan åålmegen uvte datnem gihtjem: Sïjhth NN edtja dov paarrebieline årrodh jïh altemse hijven jïh nåake biejjieh iehtsedh? ¶ Jaavoe. ¶ rohkelasse ringsien/ringsiej åvteste ¶ hearra ringsiem/ringside åådtje. rohkelassen mænngan ringsiem/ ringside bååstide vadta. ¶ Jielemen Jupmele, ¶ bueriesjugnehth gaalletjeguaktide, NN-m jïh NN-m ¶ Vaajt daate ringsie/dah ringsieh væhtine lea/leah ¶ juktie dah dåajvoehtamme stynkehke årrodh ¶ jïh sinsitniem iehtsedh. ¶ Eevtjh dejtie fïerhtem biejjiem ¶ dan dåajvehtassen mietie jieledh. ¶ Jeesus Kristusen, (mijjen Åejvien) ¶ pruvreme ¶ * Dåajvoehtidh jïh ringsie/ringside vedtedh ¶ Pruvresh edtjijægan sinsitniem dåajvoehtidh stynkehke årrodh jïh sinsitniem iehtsedh hijven jïh nåake biejjide goske jaameme dejtie juaka. Pruvresh maehtiejægan dam dåajvehtassem jïjtjh tjaeledh jïh dam hearrese vuesiehtidh. ¶ Naemhtie hearra maahta jiehtedh: Dah gïeh daesnie, maehtieh dellie govledh guktie dotnen dåajvoehtasse lea. ¶ Manne, NN, datnem, NN-m, mov paarrebieline vaaltam, datnem edtjem iehtsedh, aavoem jïh sårkoem datnine juekedh jïh stynkehke dov luvnie årrodh goske jaememe monnem juaka. (Daate ringsie gieriesvoeten væhta, jïh daam edtjem utnedh/dutnjien vedtedh/ datneste åadtjoem. ¶ Manne, NN, datnem, NN-m, mov paarrebieline vaaltam, datnem edtjem iehtsedh, aavoem jïh sårkoem datnine juekedh jïh stynkehke dov luvnie årrodh goske jaememe monnem juaka. (Daate ringsie gieriesvoeten væhta, jïh daam edtjem utnedh/dutnjien vedtedh/ datneste åadtjoem. ¶ Ringsie vadtasåvva/ringsieh vadtasuvvieh ¶ * tjirkeme ¶ pruvreme ¶ Dåtnoeh daelie Jupmelen ¶ jïh daan åålmegen uvte pruvreme. ¶ Dellie rïektes paarrebieline liden. ¶ Vaajt dotnen dåajvehtasse ¶ stinkesvoeten jïh gieriesvoeten bïjre ¶ dotnem måjhtajahta ¶ Jupmele dotnese hoksem åtna ¶ jïh gieriesvoete vadtese lea. ¶ Jupmele dotnem bueriesjugnehte ¶ jïh dotnem daan biejjeste ¶ jïh ihkuven aajkan vaarjele. Aamen. ¶ håaloe ¶ Pruvre-håaloe daelie jallh Bijpelelohkemen mænngan jallh bueriesjugnehtsen åvtelen jallh mænngan båata. ¶ Saalme/musihke ¶ rohkelasse ¶ Paarrebielieh maehtiejægan boelvestidh. akte daejstie jallh jeatjah rohkelasse govloe. ¶ Hearra/lohkije maahta jiehtedh: ¶ Rohkelibie dotnen åvteste jïh dotnen jielemen åvteste: ¶ h/l: Gieriesvoeten Jupmele, datnem gijhtebe aavoen jïh håhkoen åvteste. Rohkelibie gaalletjeguaktaj åvteste, NN-n jïh NN-n åvteste. Gijhtebe juktie dah sinsitniem iehtsiejægan jïh edtjijægan ektesne jieledh jïh sinsitniem viehkiehtidh. Eevtjh dejtie sinsætnan aanteges vedtedh. Vedtieh fïerhten biejjien ¶ pruvreme ¶ aavoem jïh faamoem. Jeesusen nommesne. Aamen. ¶ Mijjen aehtjie ¶ Hearra maahta jiehtedh: ¶ Rohkelibie ”Mijjen Aehtjie” ¶ Mjjen Aehtjie guhte leah Elmierïjhkesne. Baajh dov nommem aejliestovvedh. Baajh dov rïjhkem båetedh. Baajh dov syjhtedem eatnamisnie sjïdtedh guktie Elmierïjhkesne. Vedtieh mijjese daan biejjien mijjen fierhtenbeajjetje laejpiem. Luejhtieh mijjeste maam mijjieh meadteme guktie mijjieh luejhtebe dejstie guhth mijjese meadteme. Aellieh luejhtieh mijjem gïehtjelimmiej sïjse, vaallah vaarjelh mijjem bahheste. Juktie rïjhke lea dov, faamoe jïh earoe ihkuven aajkan. Aamen. Aamen. ¶ håaloe ¶ håaloe aerebe, daelie jallh bueriesjugnehtsen mænngan båata. ¶ * Bueriesjugnehtse ¶ Hearra maahta jiehtedh: ¶ Dåastoehtidie Jupmelen / Åejvien bueriesjugnehtsem: ¶ Jupmele datnem bueriesjugnede jïh datnem vaarjele. ¶ Jupmele jïjtse ååredæjjine dutnjien tjuavka jïh dutnjien åårmege lea. ¶ pruvreme ¶ Jupmele jïjtse ååredæjjine dov gåajkoe ¶ jårra jïh dutnjien raeffiem vadta. ¶ (Jupmelen) Aehtjien jïh Elkien (+) jïh Aejlies ¶ Voejkenen nommesne. å: Aamen ¶ saalme ¶ Musihke ¶ pruvreme ¶ juvleme ¶ juvlehtiMMie ¶ gærhkoen bealloeh ringkieh ¶ Musihke ¶ aalkoebaakoe ¶ Aehtjien, Baernien jïh Aejlies Voejkenen nommesne. ¶ jallh ¶ Mijjieh diekie båateme NNine gåvnahtidh jïh altemse Jupmelen gïetij sïjse luejhtedh. ¶ saalme ¶ Ööhpehtimmie ¶ Ööhpehtimmie maahta jeatjah vuj aktine daejstie rohkelassinie aelkedh vuj galkedh. gosse ööhpehtimmie, dellie maahta bijpielistie aaj lohkesovvedh. ¶ H: Jupmele, datne jielemen gaaltije. Dov luvnie veasobe, jielebe jïh årrobe. Vaarjelh mijjem jieliemisnie jïh jaemiedisnie dov gieriesvoetesne. Baajh mijjem dov aarmoen gielhtie dov rïjhkese båetedh dov Baernien Jeesus Kristusen, mijjen Åejvien tjïrrh. Aamen. ¶ juvleme ¶ jallh ¶ Jupmele, ibie guarkah guktie jieleme dan hijven jïh aavojne jïh hïehketji jeatjhlaakan jïh nåake sjædta. Dåastohth NNem dov faarhman jïh guedtieh altemse dov vaajmoen lïhke dov gieriesvoetesne. Guedtieh mijjem aaj jïh vedtieh mijjese ïedtjem jieledh. Aamen. ¶ jallh ¶ Jupmele, dov uvte libie sårkosne jïh staelhpesne. Båetebe dejnie maam ibie guarkah jïh dejnie mij daelie jeatjhlaaketje sjïdteme. Datne mijjen gïknjelh vuajnah, guktie staelhpesne jïh måeresne libie. Vuajnah aaj gijhteles libie NNen jïh altese jielemen åvteste. Jupmele, båetieh dov gieriesvoetine jïh biktedh mijjem guktie åajsobe jieledh. Dåastohth NNem dov faarhman dov stoere gieriesvoetine. Aamen. ¶ jupmielasse luejhtedh ¶ Åårmegs Jupmele, NNem dov gietij sïjse laehpebe. h: ¶ Multijste leah. multine aaj vihth sjïdth. (+) Jeesus Kristuse lea tjuedtjielimmie jïh jieleme / Jeesus Kristuse minngemes biejjien datnem lutnjeste. ¶ jallh ¶ juvleme ¶ Datne altesasse jielemem vedtih. Dåastohth altemse dov raeffesne. (+) jïh baajh altemse aavosne tjuedtjielidh Jeesus Kristusen gielhtie. ¶ Åejvie, Jupmele, Elmien aehtjie, Åejvie, Jupmelen Baernie, veartenen lutnjestæjja, Åejvie, Jupmele, Aejlies Voejkene, aarmodh mijjem. (Jaemiedisnie jïh minngemes biejjien viehkehth mijjem, gieries Jupmele.) Aamen. ¶ jallh ¶ Jupmele, elmien jïh eatnemen Sjugniedæjja, veartenen Lutnjestæjja, hïegken Voejkene, vaarjelh mijjem dov rïjhkesne daelie jïh ihkuven aajkan. Aamen. ¶ Bijpele-lohkeme ¶ h/l: Bijpelen baakoe govlbe jearsoesvoeten bïjre Jupmelen luvnie jieliemisnie jïh jaemiedisnie. ¶ Saalme ¶ rohkelasse ¶ h/l: Rohkelibie h/l: Jupmele, datnem gijhtebe jielemen åvteste maam vadtah. ¶ juvleme ¶ Dan jïjnje aavoe jïh sårkoe, barkoe jïh lïegkedimmie. Daelie gijhtebe gosse mujhtebe NNem, guktie dïhte jieliemisnie orreme jïh gaajhki åvteste maam NN vedtieji. Viehkehth mijjem sårkoem guedtedh jïh ööhpehth mijjem jieledh dej åvteste gïeh ennje jielieminie. Gijhtebe dov Baernien Jeesus Kristusen åvteste gie oksem ihkuve jieliemasse rïhpeste. Guedtieh mijjem daam biejjiem jïh fïerhten biejjien. Gosse biejjie båata, baajh mijjem raeffesne sealadidh. Aamen. ¶ Mijjen aehtjie ¶ Rohkelibie „Mijjen Aehtjie“. ¶ Mjjen Aehtjie guhte leah Elmierïjhkesne. ¶ Baajh dov nommem aejliestovvedh. ¶ Baajh dov rïjhkem båetedh. ¶ Baajh dov syjhtedem eatnamisnie sjïdtedh ¶ guktie Elmierïjhkesne. ¶ Vedtieh mijjese daan biejjien ¶ mijjen fierhtenbeajjetje laejpiem. ¶ Luejhtieh mijjeste maam mijjieh meadteme ¶ guktie mijjieh luejhtebe ¶ dejstie guhth mijjese meadteme. ¶ Aellieh luejhtieh mijjem gïehtjelimmiej sïjse, ¶ vaallah vaarjelh mijjem bahheste. ¶ Juktie rïjhke lea dov, ¶ faamoe jïh earoe ihkuven aajkan. Aamen. Aamen. ¶ juvleme ¶ Saalme ¶ gåvnehtimme ¶ Dellie musihke aaj maahta govlesovvedh. gåvnehtimmie maahta aaj Bijpelelohkemen mænngan båetedh (vuj saalmen mænngan) vuj rohkelimmien jïh Mijjen aehtjien åvtelen. ¶ Saalme ¶ orrejimmierohkelasse ¶ hearra maahta naan daejstie rohkelassijste rohkelidh jallh jeatjah rohkelassem. ¶ Hearra gæstoen baalte rohkele. ¶ Jupmele, datne gie tjuedtjielimmie jïh jieleme, vedtieh NNese dov raeffiem jïh baajh dov ihkuven tjoevkem altesasse tjoevkedh. Aamen. ¶ Bueriesjugnehtse ¶ Hearra maahta jiehtedh: ¶ Dåastoehtidie Jupmelen/Åejvien bueriesjugnehtsem: ¶ Jupmele datnem bueriesjugnede jïh datnem vaarjele. ¶ Jupmele jïjtse ååredæjjine dutnjien tjuavka jïh dutnjien åårmege lea. ¶ Jupmele jïjtse ååredæjjine dov gåajkoe ¶ jårra jïh dutnjien raeffiem vadta. ¶ (Jupmelen) Aehtjien jïh Elkien (+) jïh Aejlies ¶ Voejkenen nommesne. å: Aamen ¶ juvleme ¶ saalme Musihke ¶ Raajemebaakoe ¶ Vaedtsebe raeffesne, mijjen Åejvien Jeesus Kristusen nommesne. Aamen. ¶ jallh ¶ Jupmelen raeffie mij stuerebe gaajhkijste jiermijste, dijjen vaajmojde jïh åssjalommesidie vaarjele Kristus Jeesusinie. Aamen. ¶ jallh ¶ Vaajt Aehtjien håksoe, Baernien gieriesvoete jïh Aejlies Voejkenen aanteges vadteme mijjine abpe biejjiem årrodh jïh gosse jïjjedåvva jïh gosse tjuedtjielimmien aerede ravkoe. Aamen. ¶ Mjjen Aehtjie guhte leah Elmierïjhkesne. ¶ Baajh dov nommem aejliestovvedh. ¶ Baajh dov rïjhkem båetedh. ¶ Baajh dov syjhtedem eatnamisnie sjïdtedh ¶ guktie Elmierïjhkesne. ¶ Vedtieh mijjese daan biejjien ¶ mijjen fierhtenbeajjetje laejpiem. ¶ Luejhtieh mijjeste maam mijjieh meadteme ¶ guktie mijjieh luejhtebe ¶ dejstie guhth mijjese meadteme. ¶ Aellieh luejhtieh mijjem gïehtjelimmiej sïjse, ¶ vaallah vaarjelh mijjem bahheste. ¶ Juktie rïjhke lea dov, ¶ faamoe jïh earoe ihkuven aajkan. Aamen. Aamen. ¶ juvleme ¶ gæstoe jallh govnegæstotje kroePtese Biejesåvva ¶ Saalme ¶ lohkeme Bijpelistie ¶ Jupmele Aehtjien, Baernien jïh Aejlies Voejkenen nommesne. ¶ rohkelasse ¶ Mijjen Jupmele jïh Sjugniedæjja, dov luvnie NNem laehpebe. Jaehkebe: datne gie jielemem mijjese vadteme, mijjine leah gosse sealadibie jïh ihkuven aajkan. Daerpies datne mijjen luvnie daelie jïh ihkuven. Gæjhtoe NN jielemen åvteste, gæjhtoe gaajhki åvteste maam åadtjoejimh ektesne utnedh. Viehkehth mijjem jieledh dej åvteste gïeh ennje jielieminie. Aamen. ¶ Jallh jeatjah rohkelasse. ¶ Mijjen aehtjie ¶ Rohkelibie, ”Mijjjen Aehtjie“. ¶ Mjjen Aehtjie guhte leah Elmierïjhkesne. ¶ Baajh dov nommem aejliestovvedh. ¶ Baajh dov rïjhkem båetedh. ¶ Baajh dov syjhtedem eatnamisnie sjïdtedh ¶ guktie Elmierïjhkesne. ¶ Vedtieh mijjese daan biejjien ¶ mijjen fierhtenbeajjetje laejpiem. ¶ juvleme ¶ Luejhtieh mijjeste maam mijjieh meadteme ¶ guktie mijjieh luejhtebe ¶ dejstie guhth mijjese meadteme. ¶ Aellieh luejhtieh mijjem gïehtjelimmiej sïjse, ¶ vaallah vaarjelh mijjem bahheste. ¶ Juktie rïjhke lea dov, ¶ faamoe jïh earoe ihkuven aajkan. Aamen. Aamen. ¶ orrejimmie rohkelasse ¶ gosse gærhkosne aelkieh jih kroepte-bielesne gelkieh, dellie orrejimmierohkelasse maahta Bueriesjugnehtsen mænngan båetedh: ¶ Bueriesjugnehtse gærhkosne jih dellie gaajhkesh kroepten gåajkoe vaedtsieh jih desnie orrejimmierohkelassem rohkelieh. ¶ Jupmele / Åejvie, vedtieh NNem dov raeffiem jïh baajh dov ihkuven tjoevkem (+) altesasse tjoevkedh. Aamen. ¶ jallh ¶ Jupmele, gie tjuedtjielimmie jïh jieleme, vedtieh NNem dov raeffiem jïh dov ihkuven tjoevkem altesasse tjoevkedh. Aamen. ¶ Bueriesjugnehtse ¶ Lohkije maahta jiehtedh: ¶ Rohkelibie Jupmielasse/Åajvan bueriesjugnehtsen mietie. ¶ juvleme ¶ Jupmele datnem bueriesjugnede jïh datnem vaarjele. ¶ Jupmele jïjtse ååredæjjine dutnjien tjuavka jïh dutnjien åårmege lea. ¶ Jupmele jïjtse ååredæjjine dov gåajkoe ¶ jårra jïh dutnjien raeffiem vadta. ¶ (Jupmelen) Aehtjien jïh Elkien (+) jïh Aejlies ¶ Voejkenen nommesne. å: Aamen ¶ Saalme Raajemebaakoe ¶ Vaedtsebe raeffesne, mijjen Åejvien Jeesus Kristusen nommesne. Aamen. ¶ jallh ¶ Jupmelen raeffie mij stuerebe gaajhkijst jiermijste, dijjen vaajmojde jïh åssjalommesidie vaarjele Kristus Jeesusinie. Aamen. ¶ jallh ¶ Vaajt Aehtjien hokse, Baernien gieriesvoete jïh Aejlies Voejkenen aanteges vadteme mijjine abpe biejjiem årrodh jïh gosse jïjjedåvva jïh gosse tjuedtjielimmien aerede ravkoe. Aamen. ¶ Mijjieh maehtebe gieriesvoetem gaavnedh jeatjah almetjigujmie ektesne jïh Jupmielinie. Jupmele mijjen jielemem sæjhta jïh sæjhta fïerhten almetjinie ektine årrodh. Jupmelen tjïrrh åadtjoejibie vielie daejredh maam Jupmele sæjhta jïh gie dïhte Jupmele. Jupmele almetjinie Jesuse sjïere ektesne Jupmielinie, dïhte jïjtje Jupmele almetjinie. Soptsesh Jesusen bïjre dej njieljie vaentjielinie Bijpelisnie gååvnesieh. Bijpele lea gærja gellie boelhkine mah soptsestieh almetji dååjrehtsi bïjre Jupmielinie gaavnedidh. Jesuse eatnamasse båata dan åvteste Jupmele mijjem eahtsa jïh sæjhta ihkuve aejkiem mijjese rïhpestidh, dovne jaememen åvtelen jïh minngelen. Jupmele sæjhta mijjieh edtjebe vielie maahtoem Jupmelen rijhken jïh gieriesvoeten bïjre åadtjodh. Gærhkoen jarnge jïh jielemegaaltije Gærhkoen jarnge jïh jielemegaaltije lea Jesus Kristuse jïh vaentjele dan bïjre. Vaentjele almetjem virtehte ektievoetese Jupmielinie, mij altese maadtoe jïh ulmie. Jupmielisnie velviem vijsiesvoeteste, aarmoste jïh gieriesvoeteste. Gærhkoen jaahkosne Jupmelem jaahka jïh Jupmelen åajvah dahkojste tseegkesovveme, mejtie Bijpielisnie vïhnesjamme jïh almetjidie dej jieliemisnie gaavnede. Rohkelimmie vihkeles Gosse jaahka dellie gegkeste jïh gymhpe. Rohkelimmie jaahkoen sïejhmemes baalka. Jis rohkelidh ij daarpesjh jaehkedh. Vaajmoen reaktoevoete jïh aejvere rohkelæmman vihkeles. Astoem rohkelæmman gaavnedh jïh dam tïjjem jïjtsasse jïh altese rohkelæmman vuekie jïh Jupmielinie aktanidh. Ij dan vihkeles guktie rohkelibie. Dle vaajmoen soptsestalleme Jupmielinie mij vihkeles. Dïhte kristeles byjhkesjimmie Dïhte kristeles gærhkoe byjhkesje aktem aajnege Jupmelem – Aehtjiem , Baerniem jïh Aejlies Voejkenem – mij sjugnehte, lutnjeste jïh jielehte. Svïenske gærhkoe akte bielie dehtie veartenevijries gærhkoste jïh kristeles byjhkesjimmiem jïh earoelaavlomem golmegen Jupmielasse veadtasåvva. Jaahkoem byjhkesjimmien baakoej jïh dahkoej tjïrrh lahteste jïh aerpie dehtie apostoliske aejkeste. Dah golme båarasommes jaahkoebyjhkesjimmieh leah lahtesinie sjïere guktie jaahkoe jïh gærhkoe aejkijste aejkide tjåadtjoehtamme. Lohkh gööktesh dejstie daagkoe åelkies bielesne. Evangeliske-lutherske gærhkoe Svïenske gærhkoe evangeliske-lutherske vuekien mietie dennie augsburgske byjhkesjimmine jaepeste 1530 aktanadteme byjhkesjimmietjaatseginie. Byjhkesjimmietjaalegh reformatjovnetijjese vïhnesjimmien baalkam vuesehte guktie jaahkoem vaestiedassine buerkiestin dan tïjjen gyhtjelasside. ¶ Gærhkoen jaahkoe jïh guktie lohkehtin dan teologiske reflektjovnen tjïrrh soptsestin mij dïhte jaahkoe jïh byjhkesjimmie. Aktegs kristegassjese jïh gærhkose barkoe fïerhten aejkesne ikth vielie jaahkose tjaangedh jïh tjïelkestidh guktie dam guarkedh. Vaallah jaahkoebyjhkesjimmie jallh lohkeme lea ulmie jaahkose. Dah kreajnoehtieh mij gærhkoen jaahkoe jïh jaahkoem buerkiestieh. Gosse soptsestalledh jeatjah vuekiejgujmie, gosse håaloemisnie jïh gyrhkesjimmesne Svïenske gærhkoe sov jaahkoem evtede buerkeste. ¶ Gyhtjelassh lïhtsegevoeten bïjre Sveerjesne aarebi ih daarpesjh syökedh lïhtseginie Svïenske gærhkosne sjïdtedh, dam sjïdti gosse reakadi. Daan biejjien lïhtsege laavkomen tjïrrh sjædta. Dovne maanah, noerh jïh båarasåbpoe maehtieh lååvkesovvedh. Jis ij leah maana lååvkesovveme eejhtegh jallh giej åelesne maana, maehtieh bievnedh dïhte edtja lïhtsege Svïenske gærhkosne årrodh. Maanah gïeh bijjelen 12 jaepien båeries edtjieh jïjtsh dïsse seamanidh. ¶ Jis joe lååvkeme jeatjah kristeles sïebredahkesne maahtah lïhtsege Svïenske gærhkosne sjïdtedh mænngan gosse hearrine soptsestalleme. Datne gïeh Svïenske gærhkoem laahpeme leah lïhtseginie buerie båeteme bååstede. Jis ih daejrieh mejtie lïhtsege jallh jeatjah gyhtjelassh lïhtsegevoeten bïjre åtnah dellie maahtah govlehtalledh dejnie åålmeginie gusnie årroeh. ¶ Lïhtsegemaaksoe Svïenske gærhkoen barkoe Sveerjesne jïh ålkoerijhkesne lïhtsegemaaksojste maaksa, dam aaj gohtje gærhkoemaaksoe. Jïjnjemesh destie dan dov byjreske åålmegasse jåhta. Maaksoe edtja aarke biejjien barkoem maanide noeride jïh båarasåbpojde maeksedh, laavlome-dåehketjidie jïh joptsetjöövkese, skïemtjegåetiegærhkose, fuelhkieraeriestæmman, hearride giejtie iktesth råakh, sijjide gusnie oktegs jïh gåetieluhpehts almetjh maehtieh tjåanghkanidh jïh mejnie gïehtelidh. Gaajhkesh aaj viehkiehtieh voenen gærhkojde jïh kultivrehistovriske vierhtide båetije boelvide vaarjelidh. ¶ Göökte aath mah nænnoestieh man jïjnjem lïhtsegemaaksojne maeksedh: man jïjnjem dïenesjh jïh mennie åålmegisnie datne. Rijhken gaskemieren gærhkoemaaksoe jaepien 2011 leah 0,99 proseenth dehtie dov dïenesjimmeste mestie tjïeltese skaehtiem maaksah. ¶ Juvlememaaksoe Gaajhkesh gieh Sveerjesne tjaalasovveme juvlememaaksoem maeksieh. Rijhken gaskemieren maaksoe jaepien 2011 leah 0,24 proseenth dehtie dov dïenesjimmeste mestie tjïeltese skaehtiem maaksah. Svïenske gærhkoe åajvaladtjine juvlemedïenesjæmman Sveerjesne, namhtah Stuehkien staaresne jïh Tranåsen tjïeltesne. Deklaratjovneleahpesne maahtah lohkedh man stoere dov gærhkoemaaksoe jïh juvlememaaksoe lea. ¶ Svïenske gærhkoem laehpedh Jis nænnoesth Svïenske gærhkoem laehpedh dov byjreske åålmegasse dam bievnieh. Gosse gærhkoem laehpedh maahtah åålmegasse leahpan mietie ringkedh, dahkoe mïnnedh jallh tjaeledh. Aaj maahtah jïjtse nammoehtamme prievesne åålmegasse vaejtedh. Jis ih daejrieh mennie åålmegisnie datne dellie maahtah ohtsedidh svaalhtesisnie dagkoe åelkiesbielesne. ¶ Dennie sosijale barkosne Svïenske gærhkoe gellie siebriedahken institusjovnigujmie ektesne barka, jeatjah gærhkoej- jïh jaahkoesïebredahkigujmie ektesne jallh lååtjedihks åårganisatjovni ektesne. Gellie byjjes barkoesijjieh goh universiteth, åabpemedïenesjh, vaarjelimmiefaamoe, kriminalhokseme jïh polijse hearram utnieh. ¶ Dijakonh jïh hearrah sjeavodhvoetedïedten nuelesne berkieh. Dejtie båarasåbpojde jïh skeamtjohkidie vååksjedien, vaejviedåehkieh öörnieh jïh aktegs almetjigujmie jielemen aavoen jïh vaejvien bïjre soptsestieh. ¶ Dennie sosijale barkosne aaj gaavnedieh dejgujmie giejtie dåeriesmoerh daalhkesigujmie utnieh jïh dej fuelhkiejgujmie dejtie dåarjodh jïh viehkiehtidh. Maahta soptsestallemedåehkieh nyjsenæjjide jïh gaarmanæjjide årrodh giejtie tjarmehtellieh jïh fuelhkide mïrhtoste viehkiehtidh mah eejhtegh jïh maanah deajvaskieh. Muvhten aejkien åålmegh aaj beetnehvierhtiejgujmie maahta viehkiehtidh dejtie giejtie daarpesjieh. ¶ Gellie noere- jïh jåarhkeskuvline skuvlehearrah jïh dijakonh gååvnesieh desnie learoehkidie dåarjodh. Dovne skuvletïjjesne jïh eejehtimmesne learohkh maehtieh dej gåajkoe båetedh desnie gaajhken bïjre soptsestidh lïerehtimmeste identiteetese jïh jaahkose. Lohkh vielie daagkoe vuelege mennie sientine Svïenske gærhkoe datnem maahta dåarjodh. ¶ Vaejviedåehkieh Akte vaejviedåehkie lea dåahketje gusnie vïjhtesh gaaktsesh meatan mah gaavnedieh desnie soptsestidh sijjen åssjalommesi jïh domtoej bïjre gosse gie lïhkemes fuelhkesne sealadamme. Dåahketje naan aejkieh maehtehtje åvtehkinie maahta gaavnedidh jïh maahta jarkelidh disse giese jielemevoelpem, maanam jallh båarasåbpoe eejhtegem dasseme. ¶ Gærhkoen fuelhkieraeriestimmie Svïenske gærhkoen fuelhkieraeriestimmie gaajhkesidie giej leah dåeriesmoerh sijjen lïhkemassigujmie. Maahta jarkelidh dïsse gie provresh jallh ektesne jielieh, dejtie giejtie juakadamme jallh gïeh edtjieh juakadidh, dïsse gïen vaejvie gosse juakadamme jïh dïsse gïen leah dåeriesmoerh sijjen lïhkemassigujmie soptsestalledh. Fuelhkieraeriestimmien barkijh sjeavodhvoetedïedten nuelesne berkieh jïh eah gænnah maam tjaelieh. ¶ Barkoe slïerkevoeten vuestie Svïenske gærhkoe sæjhta maanide, noeride jïh geerve almetjidie dåarjodh giejtie slïerkevoetem gærhkoen byjreskistie asvedamme. Lahtese slïerkevoete leah gaajhke måedtie sexuale slïerkevoeth, rantan noerhkedh negkedh, dovne meadtahtallemh jïh dagkerh gosse moralen vuestie gevsiedieh. Aaj irhkie gosse lahteste, daejrehte jïh dååjrehte sexuale aamhtesi bïjre gïen syjhteden vuestie. Aarebi dagkere slïerkevoetem sïjhtin sjaavoehtidh. Svïenske gærhkoe sæjhta barkedh juktie sjaavoe slïerkevoeten bïjre govloe, doestedh soptsestidh dan bïjre mij maahta heannadidh jïh destie dåemiedidh. ¶ Skïemtjegåetiegærhkoe Dïhte gie vaajvesåvva jïh viehkiem daarpesje maahta rïekte gærhkose skïemtjegåetesne jarkelidh. Gosse tjïehtjelh gusnie rohkelidh jïh barkijh gååvnesieh desnie gærhkoe dovne skeamhtjohkidie, dej fuelhkide jïh barkijidie gïeh sijhtieh oktegimsie giejnie soptsestidh jïh sealoem vaarjelidh, gyrhkesjidh jïh rohkelimmesne meatan årrodh. Hearrah, dijakonh jïh jeatjah gïeh skïemtjegåetiegærhkosne berkieh sjeavodhvoetedïedten nuelesne jïh eah gænnah maam tjaelieh. Eah daarpesjh kristegassjh årrodh jis skïemtjegåetiegærhkoen gåajkoe mïnnedh. Jis guhte skïemtjelassen gielhtie ij maehtieh rohkelimmietjïehtjelasse båetedh hearra maahta skïemtjelassen gåajkoe båetedh. ¶ Dov åålmege vielie maahta soptsestidh Govlehtallh dejnie dov åålmeginie vielie bïevnesh dej sosiale barkoen bïjre åadtjodh. ¶ Välsignelsen Bueriesjugniedasse ¶ Jupmele datnem bueriesjugnehte jïh datnem vaarjele. Jupmele jïjtse ååredäjjine dutnjien tjuavka jïh dutnjien åårmehke orre. Jupmele jïjtse årredäjjine dov gåajkoe jarka jïh dutnjien raeffiem vadta. ¶ Tackbön Jupmele, mijjen Aehtjie, gäjhtoe juktie geajnoe dov gåajkoe iktesth gaahpene lea, Jeesus Kristusen tjirrh. Viehkehth mijjem dov luejtiedimmesne veasodh. Duedth mijjen jaahkoem, lissedh mijjen håahkoem jih hööhkh mijjen eahtsedimmiem. Aamen. ¶ Sändningsord Vaedtsede raeffesne! ¶ Syndabekännelsen Aejlies Jupmele Aehtjie, vuartesjh munnjien aarmoles voetesne. ¶ Manne sådtoedigkie almetje gie datnem nierredahteme jih dov syjhteden vööste ussjedamme jih soptsestamme jih jijnjem båajhtode dorjeme. Jijnje-jijnjebem damtem vaajmosne mij mannem sådtoej sijse geasa. Utnieh gieresvoetem munnjien Jeesus Kristussen gielhtie jih luejhtieh gaajhkh mov sådtoeh jih viehkehth mannem juktie maahtam datnem goltelidh jih iehtsedh. Aamen. ¶ Apostoliska trosbekännelsen på sydsamiska Mijjieh Jupmele Aahtjan jaehkebe, faamoehkommes, elmien jih eatnemen sjugniedæjjese. ¶ Mijjieh Jeesus Kristusasse jaehkebe, Jupmelen aajnege baarnan, mijjen Åajvan, gie Aejlies Voejkenen baaktoe åedtjine sjidti, Maarja niejteste reakasovvi, Pååntijus Pijlatussen baelien njåvtasovvi, kroessese noeresovvi, jeemi jih kroeptese biejesovvi, våålese jaemederijhkese vöölki, gåalmeden biejjien jaemiedistie tjuedtjeli, bæjjese alman vöölki, Jupmelen, faamoehkommes Aehtjien, åelkies bielesne tjahkan, gubpede viht edtja bååstede båetedh, jielije jih åemie almetjidie dööpmedh. ¶ Mijjieh aejlies Voejkenassese jaahkam, gærhkoen aejlies ektievoeteste, aejlies almetji tjåanghkenæmman, sådtoej luejhtiemasse, åedtjien tjuedtjielæmman jih ihkuve jueliemasse. Herrens bön på sydsamiska Mijjen Aehtjie, guhte leah Elmie-rijhkesne. Baajh dov nommem aejliestovvedh. Baajh dov rïjhkem båetedh. Baajh dov syjhtedem, eatnamisnie sjïdtedh guktie Elmie-rïjhkesne. Vedtieh mijjese daan biejjien mijjen fïerhten-beajjetje laejpiem. Luejhtieh mijjeste maam mijjieh meadteme, guktie mijjieh luejhtebe dejstie guhth mijjese meadteme. Aellieh luejhtieh mijjem gïehtjelimmiej sijse, valla vaarjelh mijjem bahheste. Juktie rïjhke lea dov, faamoe jih earoe ihkuven aajkan. Aamen. ¶ Gärhkoeveeljeme skiereden 18 b: n. ¶ Datne dihte mij åadtjoeh veeljedh. ¶ Sveerjen gärhkosne 7,2 miljonh lihtsegh, jih almetjh meatan mejtie diedtem utnieh gärhkoem öövtiedidh båetije beajjan. Skiereden 18.b:n gaajhkh lihtsegh mah 16 jaepien båeries sjidteme ¶ jih Sveerjesne tjaalasovveme nuepiem utnieh skraejriehtidh gieh edtjieh luhpiem utnedh Sveejen gärhkoem stuvredh dah båetije njieljie jaepieh. ¶ Sveerjen gärhkoe sjiere barkoem åtna jih joekoen jijnjnh barkoeh. Gärhkoe säjhta sijjie årrodh gyhtjelasside jih soptsestimmide, sijjie gusnie ektesne årrodh, voejkenem jih Jupmelem gaavnedh. Gärhkoe mij håhkoem vaadta jih barka juktie fierhtenen almetje edtja hijven vaajmosne utnedh. Gärhkoe mij gaahpene jih dihte barka almetjidie mah nåake utnieh. Gusnie vierhtiemaadtoe kristeldahken mietie jih guktie almetjh hijven ussjedh nemhtie edtja gärhkoe barkedh, daesnie mijjen rijhkesne jih ålkoelaantine, aavosne jih sårkosne, aarkebiejjine jih aejlegsbiejjine. ¶ Gusne edtja Sveerjen gärhkoe stööremes barkoem biejedh? ¶ Sijjine årrodh gusnie goerpe jih ovlahkoe? ¶ Kristedh, skylledh, pruvredh jih boernedidh? ¶ Voeres, skiemtjes jih oktegs almetjh gaavnedidh? ¶ Gyhtjelassine mejtie almetjh jeatja laanteste diekie juhteme? ¶ Jåvlem, påaskem jih pinsem heevehtidh? ¶ Byjresebarkoe? ¶ Gärhkoegåetieh urriestidh? ¶ Riekteslaakan åesistidh? ¶ Musigkebarkoe maanide jih noere almetjidie? ¶ Gärhkoeveeljeme skiereden 18 b:n ¶ Gärhkoeveeljemisnie skiereden 18b:n datne veeljh mejnie Sveerjen gärhkoe edtja båetije nieljie jaepine barkedh. Giesse luhpiem vedtieh? Veeljemebiejjesne gielem biejh veeljemetjiehtjelisnie gusnie dihte lea, daam gieleleahpesne tjaalasovveme jih daam påasten tjirrh åadjoeh minngemes mietsken 31 b:n. Desnie aaj tjaalasovveme jis veeljemebiejjesne sjiere gieledåastoesijjie gååvnesh. Datne aaj maahtah veeljemebiejjien åvtelen gielem vedtedh. ¶ Gärhkoeveeljeme golme jallh niejljie veeljeme leah ¶ Gärhkoeveeljemisnie golme jallh nieljie veeljemisnie gielem biejh, guktie vååjnoe dov lihkesbijre åårganisasjovnesne dennie gärhkoetjåangkesne gusne datne årroeminie: ¶ 1) gärhkoeståvroe jallh dallegh veeljeme gärhkoeraerie. ¶ Daesnie gyhtjelassine barkieh mejtie dov gärhkoetjåangkesne vihkeles leah, vuesehte gaavhtan barkojne mejnie barkoeminie jih magkeres ulmieh gärhkoetjåangkoe edtja jaksedh. ¶ 2) ektine gärhkoeståvrojne ¶ Jijnjh aejkieh gellie gärhkoetjåangkoeh ekonomijen jih administrasjovnine ektesne barkieh. Ektie gärhkoeståvroe nännosti vierhtiej jih gåetiej bijre jih nimhtemes. ¶ 3) Stifteståvroe ¶ Sveerjen gärhkoe golmeluhkie stiftine juakeme. Fierhtene stifte bispem åtna. Stiften diedte lea gärhkoetjåangkoeh duedtedh jih barkoem öövtiedidh. ¶ 4) Gärhkoetjåahkoe ¶ Gärhkoetjåahkoe lea gärhkoen jillemes nännoestimmie åårgane 251 lihtsegi gujmie. Daesnie ektie gyhtjelssi bijre nänneostieh vuesehte gaavhtan gärhkoen tjaaleh-luhpieh, jih dovne dah gyhtjelassh kristedh, skylledh, pruvredh jih boernedh. ¶ Magkeres veeljeme datne maahtah darjodh veeljemeleahpesne lohkh. ¶ Dallegh veeljeme ¶ Naasjovne daltese ¶ Gärhkoetjåahkoe ¶ Gärhkoeståvroe ¶ Reegijovne daltese ¶ Stiftedeaveståvroe ¶ Stifteståvroe ¶ Lihkes bijre daltese ¶ Lihkes bijre daltese gosse gärhkoetjåangkoeh eah leah meatan ¶ Lihkes bijre daltese gosse gärhkoetjåangkoe meatan leah ¶ Ektie gärhkoedeaveståvroe ¶ Gärhkoemoenehtse ¶ Gärhkoedeaveståvroe ¶ Gärhkoeraerie ¶ Dalleghveeljeme gärhkoeraerie ¶ Gärhkoetjåahkoe ¶ Naemhtie edtja årrodh ¶ Kraevies skaavhtegh= dah åårganh mejtie mijjieh gärhkoeveeljemasse veeljin. Deave veelkes jih kraevies skaavhtegh= dah nännoestimmieh åårganh. Dah krosseskaavtegh = dah barkoe åårganh. Gärhkoeraerie mejtie dallegh veeljeme dah dovne nännoestimmie jih barkoe åårganh. ¶ Datne gieh åadtja veeljedh nuepiem åtna golme jallh njieljie veeljeminie gielem biejedh, Gärhkoetjåahkose, stiftedeaveståvrose jih akten jallh göökten lihkesbijre åårganide jih jis gärhkoe-tjåangkose ektesne lea. ¶ Veeljedh ¶ Gielem vedtedh seamma vuekine goh dah siejhme veeljeminie. Datne tjoerh gieleleahpam nuhtjedh jis veeljemebiejjien åvtelen gielem vedttieh jih jis sjiere gieledåastoesijjine gielem vedth.. Jis veeljemetjiehtjelisnie gielem vedth dellie aaj tjoerh gieleleahpam meatan vaeltedh. ¶ Veeljemebiejjesne skiereden 18 b:n ¶ Veeljemetjiehtjelisnie ¶ Gieleleahpesne maahtah lohkedh gusnie veeljemetjiehtjele jih gåessie dihte gaahpene. ¶ Sjiere gieledåastoesijjie ¶ Muvhtene aaj sjiere gieledåastoesijjie tsegksovveme. Jis naemhtemes gååvnesh veeljemebiejjesne dellie maahtah gieleleahpesne lohkedh gusnie sijjie jih gåessie gaahpene leah. ¶ Veeljemebiejjien åvtelen ¶ Ekspedisjovnh abpe rijhkesne ¶ Skiereden 5 b:n jih 14 b:n gaskoeh maahtah gielem åvtelen vedtedh pastors-/ jih gärhkoetjåangkoe-ekspedisjovnine abpe rijhkesne. Vielie saernieh maahtah åadtjodh dov gärhkoetjåangkosne gusnie gielem sijhth vedtedh. ¶ Sjiere gieledåastoesijjie ¶ Maehtieh dovne sjiere gieledåastoesijjie utnedh gusnie gielem maahtah vedtedh gieleveeljemebiejjien åvtelen. Bieljelh dov gärhkoetjåangkoem jih govlh magkeres nuepieh åtna. ¶ Prievien tjirrh gielem vedtedh ¶ Jeatja vuekiem åtna prievien tjirrh gielem veeljemen åvtelen vedtedh. Dellie ”prieviegielevadtesem” darpesjh utnedh jih daam pastors-/ gärhkoetjåangkoste maahtah dängkodh. Dejnie sisvegisnie gaajhkem gaavnh, dovne gåaroes veeljemeleahpa mejtie jijtje maahtah tjaeledh. Siejmetji maahtah gieleleahpah åadtjodh mejtie joe tjaalassovveme nomineringsdåehkeste. Dov prieviegielem tjoeverin skiereden 14b:n åvtelen utnedh. ¶ Dijren tjirrh gielem vedtedh ¶ Dijren tjirrh gielem vedtedh seamma vuekine goh prievien tjirrh, daate voestemes vuekie disse gie gieletjiehtjelisnie edtja gielem vedtedh men ij maehtieh veeljemebiejjesne. ”Pieviegielevadtesen” sisvegisnie gaajhkem gaavnh gosse gielem dijren tjirrh vedtieh. ¶ Giejtie gielem vedtedh? ¶ Gärhkoeveeljemisnie nomineringsdåehkese gielem vedth, seamma goh paartijjh siejhme veeljemisnie. Datne aaj maahtah gielem aajne almetjasse vedtedh, kroessem biejh kaandidatese nomineringedåehkien lästosne disse giem eermes sijhth veeljedh. ¶ Nomineringedåehkieh jijtje saernieh vedtieh guktie gärhkoe edtja barkedh båetije biejjine, gusnie Sveerjen gärhkoe edtja faamoem biejedh. Giejdie dåehkide gielem vedtedh maahtah siejmetji gärhkoetjåangkoen tjirrh daejredh. Lästoeh aaj daesnie gååvnesh www.svenskakyrkan.se ¶ Mejtie veeljeme vuesehte ¶ Annjebodts veeljemevuesehte maahtah www.svenskakyrkan.se vuartasjidh dan männgan gosse ryökneme, gåessie veeljemetjiehtjelh gaaptjeme. Minngemes vuesiehtimmie maahtah vuejnedh daesnie www.svenskakyrkan.se gosse stifth vihth gaajhkh gielh ryökneme. ¶ Dov gieleleahpa ¶ Datne gie gielem åadtjh vedtedh galka minngemes mietsken 31 b.n gieleleahpam gåatan åadtjome. Gieleleahpesne laavenjassh dov bijre tjaaleme jih mejtie veeljemindie åadtjh veeljedh, jih gusnie jih gåessie åadtjh veeljedh. ¶ Jis gieleleahpam dasseme jallh miste sisvege, dellie maahtah Gärhkoeståvrose bieljelidh, Svenskakyrkan 751 70 Uppsala, 018-16 96 00 (Saernieviehkie), jallh orre dängkodh daesnie www.svenskakyrkan.se . Dihte gie ij naan gieleleahpam åadtjome, dihte aaj gärhkoeståvroem bieljele. ¶ Gieleleahpam dov tjaalessäjjan sedtieh. Gieleleahpam maam guelmiehtehteme maehtieh faaksen tjirrh sedtedh gärhkoetjåangkose gusnie gielem vedth jih Sveerjen gärhkoen ålkolaantengärhkoetjåangkose. ¶ av Gielem Nastedh ¶ Tïjje: Laavadahken, tsïengelen 25.b. ts. 11.00-14.00 Sijjie: Åarjel-saemiej maanagïerte, Flatbostad, Snåase ¶ * Ts.12.00: Rïhpestimmie ”Gaahpoe biejjie”, håalome, bæjhkoehtimmie maanagïerten orre nommeste jïh nommegaahtjemen vitnijem bæjhkoehtidh. Laavlome maanagïertemaanijste. ¶ * Konserte, Charlotta Kappfjell ¶ * Åarjelsaemien lohkemeboelhke, Jonhild Joma ¶ * Vuasahtalleme maanagïerten prosjekteste: Saemien naestieelmie ¶ * Vuasahtalleme histovreles guvvijste maanagïerten 10 jaepijste. ¶ * Guvvieraajroe aktede jaepeste maanagïertesne. ¶ * Beapmoebualah jïh jovkemes. ¶ * Ålkone: Dålle jïh prïhtjege. Åådtjedimmie ¶ Buerie båeteme! Vielie bïevnesh: Snåasen tjïelten gåetiesæjroe www.snasa.kommune.no ¶ Tid: Lørdag 25. januar 11.00-14.00 Sted: Åarjel-saemiej maanagïerte, Flatbostad, Snåsa ¶ Gielem Nastedh ¶ Beaivváš fealadimmesne åarjelsaemien dajvesne ¶ Beaivváš Sámi Našunálateáhter guessine båata daan tjaktjen dovne noerhte-, julev- ¶ jïh åarjelsaemien dajvese dejnie stööremes teatereklassihkerinie gåess’akt; «Ridn ¶ ´oaivi ja nieguid oaidni” maam Nils Aslak Valkeaää lea tjaaleme. Åarjelsaemien ¶ dajvesne vuasahtalleme lea Måehvesne, Snåasesne, Hamarisnie jïh Oslosne. ¶ Mijjieh vuartasjæjjide buerie båeteme vaajtelibie akten gaajh sjïere jïh tjaebpies ¶ vuasahtallemasse Áillohašen tjaalegigujmie, poesijine, musihkine jïh ¶ Áillohaš Japanen gåajkoe bööresovvi gellien aejkien jïh desnie skraejriem åadtjoeji ¶ dehtie aerpievuekien Noh-teaterevuekeste. Dïhte stuhtjem “Ridn’oaivi ja nieguid ¶ oaidni” tjeeli gusnie vuekiem nuhtji aktene sïejhme Noh-teaterestuhtjesne, jïh dam ¶ dejnie saemien joejkemeaerpievuekine aktani; akte oktegh gålkoelassje akten sjïere ¶ sæjjan eatnamisnie båata, aktem tjeakoesligke almetjem råaka mij lea akte voejkene. ¶ Stuhtje voestes aejkien bæjjese bïejesovvi Sapporosne, Japanisnie jaepien 1995 ¶ Áillohašeste jïh aktede joejkemedåehkeste, jïh scenese dorjesovvi voestes aejkien ¶ Beaivvášistie jaepien 2007. ¶ Gålkoen 26.b. 2001 Nils Aslak Valkeapää aktem påastekåarhtem Japanistie seedti, ¶ Beaivvášen gåajkoe. Kåarhtesne jeehti satne lij ussjedeminie aktem eensi noh ¶ teaterestuhtjem bæjjese bïejedh sov aajnehke teaterevuasahtallemistie “Den ¶ Rimhårede og Drømmeseeren” Beaivvášine ektine. Seamma biejjien goh ¶ påastekåarhte steempeldamme sjïdti, jeemi. Daelie, luhkiegöökte jaepieh dan ¶ mænngan, vuasahtalleme sæjhta bæjjese bïejesovvedh dan ellen voestes aejkien ¶ Japanisnie, gålkoen, mænngan goh aktene guhkies jïh stoerre fealadimmesne ¶ orreme. Daan tjaktjen fealadimmie Helsinkisne eelki skïereden 5.b. – noerhtese jåhta ¶ abpe Såevmien tjïrrh jïh jåarhka noerhte-, julev- jïh åarjelsaemien dajven tjïrrh ¶ nöörjen bielesne åvtelen Japanisnie galhka, gusnie vuasahtalleme reakasovvi jïh ¶ tjaalasovvi. ¶ Buerie båeteme! ¶ G ¶ ÏELEVIERMIE ¶ ÅARJELSAEMIEN GÏELEVIERME ¶ Akte ektiebarkoe gaskoeh Saemien Gïelejarnge/Saemiedigkie, Gïeleaernie Raarvihken tjïelte, gïelem nastedh Snåasen tjïelte jïh Aajege, Rørosen tjïelte ¶ Aamhtese: «Dïhte orre gïele» - dïhte orre gïele jïh gïelenænnoestimmie ¶ Staaresne ! golke asken 23-24.b 2013 ¶ Gaskevåhkoe 23.b, golken asken ¶ Aamhtese: Gïelebarkoe «Dïhte orre gïele» ¶ 1100-1230 Båeteme, tjaeleme jïh svarkeldahke ¶ 1230-1300 Rïhpestimmie- Saemiedigkien saadthalmetje ¶ Öörniji åvtehkh buerie båeteme heelsieh ¶ 1300-1330 Toelhkeøøhpehtimmie/barkoe- Maidi Persson Steinfjell ¶ 1330-1415 Saemien bijpelejarkoestimmieh- jarkoestimmiebarkoen bïjre. Karin Rensberg Ripa jïh Pia Persson soptsestejægan. ¶ 1415- 1430 Lïegkedimmie/eejehtimmie ¶ 1515-1600 Gïelemålsome båatsosne- Marja Kristin Skum ¶ 1600-1630 Prïhtjege ¶ 1630-1800 Workshop: fïerhte håalijh fïereguhte workshopem høøltieh ¶ 1800-1830 Digkiedimmie tjåenghkesne ¶ 2000 Gaskebiejjie ¶ Dåarsta 24-b. golke asken ¶ Aamhtese: Gïelenænnoestimmie ¶ 0900-0930 Gïeleaernie- Mov,dov jallh mijjen gïele? Maidi Persson Steinfjell, Gïelevåarhkoe- prosjektebarkoen bïjre- Jonar Thomasson. ¶ 0930-1000 Gïelem Nastedh- Sara Marja Magga- Gïelem lïeremevuekieh. Gïelem Nastedh- Mijjen barkoe. ¶ 1000-1030 Aajege- daaletje prosjekth dejnie orre åarjelsaemien gïeledïrreginie (leeremebaalka Oahpasne) jïh «Gïeleapplikasjovne telefovnide jïh lohkemeplaadtide» - Toini Bergstrøm, Marit Fjellheim, Helen Blind Brandsfjell jïh Aino Danielsen. ¶ 1100-1130 Saemien gïelegaaltije- – Sámi Giellagáldu, Siri Kappfjell Päiviö prosjekten bïjre soptseste. ¶ 1130-1200 Saemien gïelejarnge- Gærjaluejhtehtimmie gïetegærjeste «”Jag tar tillbaka mitt språk” Jane Juuso jïh Sylvia Sparrock. ¶ 1230-1300 Tjåanghkoe jïh orrijimmie ¶ 1300 Svarkeldahke ¶ av Gielem Nastedh ¶ Gïelebiesie- sjædtoej bïjre Ruffien 18.b 2014 Raarvihkesne Ts: 09.00 ¶ Noerhte- Trøndelaagesne jïjnjh sjædtoeh gååvnese mah saemieh guhkiem daalhkesinie jïh beapmosne provhkeme. Akte ålma mij jïjnjem daan bïjre maahta lea Ingvald Jåma Fosenistie. Dïhte edtja kuvsjeåejvie årrodh jïh edtja mijjine vaedtsedh vuesiehtidh jïh bïhkedidh magkeres sjædtoeh maehtebe beapmosne jïh daalhkesinie nuhtjedh. Sïjhth dåeriedidh lïeredh, dle nuepiem daelie åtnah! Bïeljelh! ¶ Maaksa 300 kr, jïh dellie niestiesbeapmoem, prïhtjegem jïh gaskebiejjiem ruffien 18 b åadtjoeh. Bindende påmelding ¶ Gåetieluhpien åvteste ruffien 18-19 raajan, maaksa 400 kr, jïh dle aeredsbeapmoe lissine båata. ¶ Jis sïjhth hahtjoem leejjedh, vuartesjh daam bieliem: www.borgefjellsenteret.no ¶ Ulmiedåehkie: Gaajhkesidie mah ïedtjh utnieh. ¶ Gïelebiesie saemiengïelesne jïh saemien mentovrh aaj utnebe mah dijjine saemiestieh. ¶ Minngemes biejjien sijjiem dangkodh lea ruffien13 b. 2014. ¶ Jis sïjhth dåeriedidh, bïeljelh dellie : Gïelem Nastedh, Britt Sparrock. Tel: 948 44 401 jallh e-påaste: britt.sparrock@snasa.kommune.no jallh Gieleaerniem, Tove Mette Jåma Wigdahl. Tel: 480 28 157, e-påaste: tove.mette.jama.wigdahl@royrvik.kommune.no ¶ Maeksieh: Kontonr: 4476.06. 00129. Mïerhkesjh nommine jïh Gieliebiesie- Raarvihke. ¶ Man gallesh: Jïjnjemessh 30. ¶ Annjebodts programme ruffien 18.b 2014 ¶ Ts.09:00 Raarvihken siebriedahkegåetesne tjåanghkenibie, desnie bïevnesh åadtjode jïh prïhtjegem gåassoejidie. ¶ Ts. 10:00-15:00 olkese vaadtsajibie. Niestiesbeapmoem åadtjode maam voesside tsagkede. ¶ Ts. 15:30-18:00 Gaskebiejjie- Bearkoekrovhte, Raarvihken siebriedahkegåetesne. ¶ Daan mænngan lustestallebe! ¶ Daerpies bïevnesh Maam tjoerede meatan vaeltedh: – Bæjngolds-vaarjoeh – Voessetjem – Nejpiem – Kåahpem ¶ Dïhte mij gåetieluhpiem dongkeme, tjuara åeremesvaarjoeh jïh njaamelijniem meatan vaeltedh. ¶ Mijjieh håhkesjibie jïjnjesh sijhtieh båetedh, jïh skodtedidie mijjese bïeljelidh. ¶ Biejjien mænngan dle jåårhkebe Raarvihken tjïelten Jovnesåhkoeseminaarine mij fïerhten jaepien hööltesåvva. Daan jaapetjen aamhtese lea saemien beapmoeh. Vuartesjh sjïere programmem jïh fulkh Gieleaerniem Facebookesne. ¶ Lohkh PDF: Sprakbad 2014 ¶ Gielem Nastedh ¶ av Gielem Nastedh ¶ GÏELEVIERMIE 2013 Åarjelsaemien gïeleviermie ¶ Saemien Gïelejarnge , Saemiedigkie Sveerjesne Aajege Rørosen tjïeltesne, Gïelem Nastedh Snåasen tjïeltesne jïh Gïeleaernie Raarvihken tjïeltesne ektesne gïeleviermie -seminaarese bøørieh. ¶ Aamhtese: «Dïhte orre gïele»- dïhte orre gïele jïh gïelenænnoestimmie ¶ Staaresne  golke asken 23-24.b 2013 ¶ Gïeleviermien ulmie: Sijjiem bigkedh gusnie åarjelsaemien gïele soptsesåvva, govlesåvva jïh våånesåvva. ¶ Ulmiedåehkie: Saemien gïelebarkijh jïh dejtie mahïedtjh saemiengïeleste utnieh jïh dejtie mah saemiengïelemaahtoem Nøørjen jïh Sveerjen bieleste vaajtelieh. ¶ Åenehks programmen bïjre: ¶ Gaskevåhkoen 23.b golke asken: Dïhte aamhtese lea «Dïhte orre gïele» Dïhte orre gïele jarngesne- Guktie edtja daate nuepie sjïdtedh? Guktie dam nuhtjedh? Mïsse ussjedalledh jarkoestimmiebarkesne? ¶ Dåarsta 24.b golke asken: Dïhte aamhtese lea: Gïelenænnoestimmie” Dah joekehth gïelejarngh dej vihkeles prosjekti bïjre soptsestieh. Orre gærja gïele gïeletsagkesen/gieleharrehken bïjre jïh akte orre øøvtiedimmie, åarjelsaemien gieleabpe telefovnide jïh lohkemeplaadtide luajhtasåvva. ¶ Vuartesjh:  Gïeleviermie Programme 2013 ¶ Deellememierie 30.b golke asken 2013,  www.sametinget.se  (vuartesjh kalendarium) ¶ Vielie bïevnesh, bïeljelh: ¶ Saemien gïelejarngem: sylvia.sparrock@sametinget.se  tel:+46 63 150856 ¶ Aajege, Plassjesne: toini.bergstrom@stfk.no  tel:  +47 72 41 93 00 / 907 23 513 ¶ Gïelem Nastedh, Snåasesne: ann.sofi.fjallstrom@snasa.kommune.no  tel: +47 962 28 758 ¶ Gielem Nastedh ¶ av Gielem Nastedh ¶ Eejhtegidie/dijjese mah eejhtegi åvteste mah leah Åarjel-saemiej skuvlen guessievåhkosne våhkoen 46 Snåasesne: ¶ Gïelem nastedh sæjhta laavenjostosne Duodji instituhttine ektine datnem/dijjiem vytnesjimmietjåanghkose bööredidh, gusnie åadtjoeh «smaavevætnojne» gïehtelidh goh ditnie, gierkieh, skåerrie jallh mij akt jeatjah mïsse iedtjem åtnah. Dagke dov akte prosjekte gåetesne maam ih leah illeme, dellie maahtah dam meatan vaeltedh diekie jïh skraejriem åadtjodh jïh dagke dam geerviehtidh. DI såemies maallh jïh möönsterh åtna mejtie maahtah nuhtjedh jïh maam akt maahtah aaj åestedh daesnie. Vaeltieh meatan maam jïjtje åtnah goh naaloeh, tyjje, skrovre, skåerrie, laejkie, jeatjah gaavhtan maahtah dam åestedh kuvsjesne/tjåanghkosne. ¶ Tïjje: gålkoen 12-14 b. 2013 ¶ Ts. 10.00 – 14.30 (beapmoe 11.30 – 12.00) ¶ Vaeltieh jïjtse beapmoem meatan, prïhtjegem jïh löövjem daesnie åadtjoeh ¶ Sijjie: Duodji instituhttan sijjieh Saemien Sijtesne ¶ Bïhkedæjja lea Hanne Lena Wilks, jïh Laila Wilks jïh Nils Ove Gustafsson leah vierhtiealmetjh. ¶ Faalenasse namhtah! Men Gïelem Nastedh sijhtieh daejredh man jeenjesh mah båetieh, jïh dan åvteste tjoerh bïeljelidh mijjese minngemes biejjien bearjadahken, gålkoen 8.b. diekie: britt.sparrock@snasa.kommune.no jallh sms tell. 0047 948 444 01 ¶ Jis siïhth maam akt dongkedh dov vytnesjæmman maahtah dam darjodh daesnie: Cecilie Lifjell tell: 0047 911 15557 ¶ Buerie båeteme gaajhkesh dovnesh! ¶ Plass: Duodeinstituhttas lokaler på Saemien Sijte ¶ Gielem Nastedh ¶ av Gielem Nastedh ¶ SAEMIEN BEAPMOE– VUEKIE JÏH ORRE USSJEDIMMIE ¶ Daate øørneme lea akte ektiebarkoe dej guektien gïelen tjïelti gaskem, Gïeleaernie, Raarvihken tjïeltesne jïh Åarjelsaemien gïele jïh kultuvre goevtese, Snåasen tjïeltesne. Raarvihke gellie jaepieh Jovnesåhkoe-seminaarem høølteme jïh daate maa vuekie daelie sjïdteme. Daate Jovnesåhkoe-seminaare lea dåarstan åvtelen Jovnesåhkoehieljien Ångkerenjeeruvesne, jïh mijjieh vaajtelibie almetjh dagkoe baaktoe sveehkestieh jallh Raarvihkesne staanadieh åvtelenÅngkerenjeeruvese vuelkieh. Joekehth aamhtesh jaepeste jaapan, jïh daan jaepien lea «Saemien beapmoe- vuekie jïh orre ussjedimmie» Buerie båeteme! ¶ Programme: 11.00 Rïhpestimmie Jovensåhkoeseminaareste jïh prïhtjege 11.30 Buerkiestimmie Ol-Johán Sikku, ”Evtiedimmie saemien Beapmoe-kultuvreste” 12.15 Buerkiestimmie Nils Tonny Bransfjell, “Båatsoe jïh beapmoeh” 13.00 Beapmoe- buerkiestimmie 14.00 Buerkiestimmie- Gustaf Jillker, “ Reaktoe beapmose” 14.40 Gieleambasadøørh gielekampanjen “Saemesth munnjien” bïjre soptsestieh 15.00 Digkiedimmie 15.40 Konklusjovne/ gaskestalleme 15.50 Gærjaluejhtestimmie jïh buerkiestimmie gærjeste “ Beapmoeh”, tjaeliejistie jïh prosjekteåejveste. Berit Ellen Marit Gaino Jåma jïh Gustaf Jillker. 16.30 Orrijimmie ¶ Håallijh : – Ol – Johán Sikku, reakasovveme 1958, Staaresne årroeminie – Nils Tonny Bransfjell, reakasov-veme1963, Prahkesne årroeminie – Gustaf Jillker, reakasovveme1947, Tjeedtjegisnie årroeminie ¶ Jurjiehtæjja: – Ann Sparrock, reakasovveme1978, Valsjöbyesne årroeminie ¶ Gïeleambasadøørh: – Hilje Kristoffer Jåma, Raarvihkeste – Maja Søøfe Larsen, Snåaseste – Ina Theres Sparrok, Njååmesjen vuemoste ¶ Beapmoeh åådtjeme: Njallam rihpestibie «Njallam rïhpestibie» lea akte interreg-prosjeekte saemien beapmoen bïjre. Akte barkoe Slow Food Sápmin jïh Raarvihken tjïelten gaskem mij minngemes jaepien jåhteme, jïh daelie gærja «Beapmoeh» luajhtasåvva. Tjaelije jïh prosjekteåejvie leah Berit Ellen Marit Gaino Jåma jïh Gustaf Jillker. ¶ Gielem Nastedh ¶ av Gielem Nastedh ¶ Snåasen tjïelte lea åarjelsaemien dajven jarngesne. Jïjnjh saemien gïehteldimmieh jïh åejvieladtjh leah Snåasesne, Saemien Sïjte, Duodjeinstituhtta, Gaskedajven Båatsoetjïelte, Åarjel-saemiej skuvle jïh maanagïerte, Åarjel-saemiej skuvlen internaate, Båatsoeburriejreereme Noerhte-Trööndelagesne, Saemiedigkie, NRK Sápmi, hearra åarjelsaemide. ¶ 01.01.14 raejeste aktem 60 % barkoem utnebe goh biejjieladtje åvtehke åarjelsaemien gïelejarngese. Sæjhta mænngan vuarjasjidh mejtie edtja barkoem akten 100 % barkose vijriedidh. Gïelejarnge akte goevtese sjædta ektievoetesne åarjelsaemien gïelese jïh kultuvrese. Biejjieladtje åvtehke edtja gïelejarngem vijriesåbpoe evtiedidh. Aaj åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem nænnoestehtedh tjïelten åårganisasjovnesne, jïh abpe åarjelsaemien dajvesne. Gïelejarnge edtja gïelem jïh kultuvrem evtiedidh jïh ovmessie råajvarimmiejgujmie barkedh goh; ¶ Maahtoekrïevenassh: ¶ Mijjieh maehtebe faalehtidh: ¶ Lïhkebe bïevnesh barkoen bïjre åadtjoeh jis govlehtallh raerieålmine, Truls Eggen tell. 74138204 / 482 46 507 jallh ektievoeten åvtehkinie Ann Sofi Fjällstrøm tell 962 28 758. ¶ Ohtsemem bööremes seedth elektrovneles goeresne, vuartesjh gaavnoes barkoeh mijjen gåetiesæjrosne, www.snasa.kommune.no . Maahtah aaj ohtsemem CV:ine seedtedh diekie, Snåsa kommune, Sentrum, 7760 Snåsa. Ohtsememierie 28.12.13. ¶ Gielem Nastedh ¶ av Gielem Nastedh ¶ Nomme Suaja maanagïerte sjïdti. ¶ – Mijjieh aktem hijven logo:m vaajtelibie maam maehtebe nuhtjedh gelliej jaepiej åvtese, akte logo mij lea bïevneseåeride sjïehtedamme, jïh mij vuesehte Suaja maanagïerte akte åarjelsaemien maanagïerte. ¶ Gaajhkesh mah sijhtieh bööresuvvieh meatan årrodh mijjen logo-gaahtjemisnie jïh dam orre logo:m darjodh Suaja maanagïertese. Gaajhkh raeriestimmieh tjuerieh mijjen påastesijjesne årrodh njoktjen 1.b. 2014 åvtelen. ¶ n krïevenassh: ¶ * Logo edtja seammalaakan årrodh dovne gosse trygkeme jïh digitaale hammosne. ¶ * Edtja maehtedh logo:m nuhtjedh dovne klaerine jïh tjeehpes/veelkes. ¶ * Logo:n hammoe edtja aelhkie årrodh guktie dïhte maahta dovne oktegh jïh vuelieteekstine ektine tjåadtjodh. ¶ * Logo edtja biehkieh utnedh mah vuesiehtieh Suaja maanagïerte akte åarjelsaemien maanagïerte. ¶ * Akte teekste edtja baalte årrodh mij logo:m buerkeste. ¶ Gaajhkh reaktah dan veeljeme logo:se, jïh jeatjah raeriestimmide leah Suaja maanagïerten, jïh moenehtse maahta raeriestimmide, jallh såemies biehkieh dejstie båateme raeriestimmijste nuhtjedh, naemhtie dah mijjese båetieh. ¶ Jis dov gyhtjelassh, gihtjh: Laila Åsvold, ped. åvtehke Suaja maanagïerte, mobijle 92095213 ¶ /Styrer/ Suaja Maanagierte ¶ Gielem Nastedh ¶ S A M I S K M A T K U L T U R — T R A D I S J O N E L L O G N Y T E N K N I N G ¶ PROGRAM ¶ Maja Søøfe Larsen, Snåsa Ina Theres Sparrok, Namsskogan ¶ Språkambassadørene informerer om språkkampanjen «Saemesth munnjien» ¶ SAEMIEN BEAPMOE—VUEKIE JÏH ORRE USSJEDIMMIE ¶ Raarvihkesne ruffien 19.b. 2014 ¶ Raarvihken siebriedahkegåetesne ts 11.00 ¶ Rïhpestimmie Jovensåhkoeseminaareste jïh prïhtjege ¶ Buerkiestimmie Ol-Johán Sikku, ”Evtiedimmie saemien Beapmoekultuvreste” ¶ Buerkiestimmie Nils Tonny Bransfjell, ¶ “Båatsoe jïh beapmoeh” ¶ Beapmoe- buerkiestimmie ¶ Buerkiestimmie- Gustaf Jillker, “ Reaktoe beapmose” ¶ Gieleambasadøørh gielekampanjen “Saemesth munnjien” bïjre soptsestieh ¶ Digkiedimmie ¶ Konklusjovne/ gaskestalleme ¶ Gærjaluejhtestimmie jïh buerkiestimmie gærjeste “ Beapmoeh” , tjaeliejistie jïh prosjekteåejveste. Berit Ellen Marit Gaino ¶ Jåma jïh Gustaf Jillker. ¶ Orrijimmie ¶ Håallijh ¶ Ol - Johán Sikku, reakasovveme 1958, Staaresne årroeminie Nils Tonny Bransfjell, reakasovveme1963, Prahkesne årroeminie Gustaf Jillker, reakasovveme1947, Tjeedtjegisnie årroeminie ¶ Jurjiehtæjja ¶ Ann Sparrock, reakasovveme1978, Valsjöbyesne årroeminie ¶ Gïeleambasadøørh ¶ Hilje Kristoffer Jåma, Raarvihkeste ¶ Maja Søøfe Larsen, Snåaseste Ina Theres Sparrok, Njååmesjen vuemoste ¶ Beapmoeh åådtjeme ¶ Njallam rihpestibie ¶ «Njallam rïhpestibie» lea akte interregprosjeekte saemien beapmoen bïjre. Akte barkoe Slow Food Sápmin jïh Raarvihken tjïelten gaskem mij minngemes jaepien jåhteme, jïh ¶ daelie gærja «Beapmoeh» luajhtasåvva. Tjaelije ¶ jïh prosjekteåejvie leah Berit Ellen Marit Gaino ¶ av Gielem Nastedh ¶ Åarjel-saemiej maanagïerte 10 jaepieh heevehte daan jaepien, men nommem fååtese. ¶ Dan åvteste dle nommegaahtjemem öörnebe. Mijjieh vaajtelibie aktem orre saemien nommem maanagïertese jïh aktem orre logo’em, mij symbovlihkem saemien kultuvreste åtna. ¶ Datne maahtah ajve nommeraeriestimmiem buektedh, ajve logo-raeriestimmiem jallh eeremasth gåabpatjahkem. ¶ Gaahtjemen vitnjie åasam åådtje, jïh nommem bæjhkoehtibie laavadahken,tsïengelen 25.b. 2014. ¶ Seedtememierie: Duarstan, goeven 5.b. ¶ Seedth raeriestimmiem e-påastine diekie: laila.aasvold@snasa.kommune.no jallh påastine diekie: Åarjel-saemiej maanagierte, Laila Åsvold, Flatbostad, 7760 Snåsa. ¶ Gielem Nastedh ¶ åålmegebiejjie ¶ Saevegebijjiedimmie - Saevegetjoelte Åarjel-saemiej internaaten lïhke ¶ Håaleme tjïelten åejveste, Vigdis Hjulstad Belbo ¶ 10:00-12:00 Vuasahtalleme jïh gærjaluejhteme Saemien Sïjtesne ¶ Rïhpestimmie vuasahtallemistie Gærjaluejhteme: ¶ Dovletje nr 6 , Åke Jünge åehpiedahta ¶ 13:00-14:30 Filmevuesiehtimmie – Auditovrije Snåasen skuvlesne ¶ 15:30-17:30 Beapmoegåassoehtimmie Åarjel-saemiej internaatesne ¶ Aerpievuekien saemien beapmoe, bearkoekrovhte Beapmoeåasah: ¶ maanah 3-15 jaepieh 50 kr ¶ geerve almetjh 200 kr 17:00 ¶ Teatere Åarjel Saemiej skuvlesne ¶ Learohkh skuvlesne vuesehte stuhtjem ¶ «Guktie bovtse plaave guehperh åadtjoeji» ¶ Prïhtjege jïh daan beajjetje håaleme Åarjel-saemiej internaatesne ¶ - Håaleme, Runar Myrnes Balto, politihkeles raeriestæjja, Saemiedigkie ¶ - Kultuvrelle boelhke ¶ Institusjovnh jïh sïelth Snåasesne prïhtjegem jïh gaahkoeh maeksieh. Gaajhkh årrojh Snåasen skïemtjegåetesne gaahkoem åadtjoeh. Gaajhkh maanagïertemaanah jïh learohkh Snåasesne tjastem åadtjoeh. ¶ Öörnedimmieh namhtah. ¶ PROGRAMME duarstan, goevten 6.b. 2014, Snåase ¶ Mijjieh gaajhkesidie vaajtelibie buerie båeteme! ¶ av Gielem Nastedh ¶ PROGRAMME duarstan, goevten 6.b. 2014, Snåase ¶ 09:00 Saevegebijjiedimmie – Saevegetjoelte Åarjel-saemiej internaaten lïhke Håaleme tjïelten åejveste, Vigdis Hjulstad Belbo ¶ 10:00-12:00 Vuasahtalleme jïh gærjaluejhteme Saemien Sïjtesne – Rïhpestimmievuasahtallemistie «Kniver i Sápmi» – Gærjaluejhteme, Dovletje nr 6, Åke Jünge åehpiedahta ¶ 13:00-14:30 Filmevuesiehtimmie – Auditovrije Snåasen skuvlesne Filme «Juoigat», Maj Lis Skaltjeste ¶ 15:30-17:30 Beapmoegåassoehtimmie Åarjel-saemiej internaatesne . Aerpievuekien saemien beapmoe, bearkoekrovhte ¶ 17:00 Teatere Åarjel Saemiej skuvlesne. Learohkh skuvlesne vuesehte stuhtjem «Guktie bovtse plaave guehperh åadtjoeji” ¶ 18:00 Prïhtjege jïh daan beajjetje håaleme Åarjel-saemiej internaatesne – Håaleme, Runar Myrnes Balto, politihkeles raeriestæjja, Saemiedigkie Kultuvrelle boelhke – Filme «Den magiske tiden» animeradamme åenehksfilme Kine Auneste ¶ Institusjovnh jïh sïelth Snåasesne prïhtjegem jïh gaahkoeh maeksieh. Gaajhkh årrojh Snåasen skïemtjegåetesne gaahkoem åadtjoeh. Gaajhkh maanagïertemaanah jïh learohkh Snåasesne tjastem åadtjoeh. ¶ Beapmoeåasah: maanah 3-15 jaepieh 50 kr studenth/honnööre 100 kr geerve almetjh 200 kr Jeatjah öörnedimmieh namhtah. ¶ Mijjieh gaajhkesidie vaajtelibie buerie båeteme! ¶ Programme saemien PDF ¶ PROGRAM: ¶ 15:30-17:30 Matservering på Åarjel-saemiej internate. Tradisjonell samisk mat, bearkoe-krovhte/kjøttgryte med tilbehør. ¶ Arrangører: Gïelem nastedh/Snåsa kommune, Saemien Sijte og Åarjel-saemiej skuvle ¶ Gielem Nastedh ¶ av Gielem Nastedh ¶ ÅARJELSAEMIEN BIEJJIELÅHKOE 2014 ¶ Gïelejarnge Gïelem Nastedh aktem åarjelsaemien biejjielåhkoem dorjeme Åarjel-saemiej skuvlen learohkigujmie ektine. ¶ Learohkh leah guvviedamme jïh aktem tjaalegem saemiengïelesne tjaaleme fïerhten askese. Daate biejjielåhkoe ajve åarjelsaemien gïelesne, jïh datne maahtah dam Saemien Sijtesne åestedh jallh dam dongkedh daesnie; www.saemiensijte.no Åasta 100,- ¶ Gielem Nastedh ¶ Gïeleaernie jïh Gïelem Nastedh datnem ¶ gïelebeasan Raarvihkesne böörijægan ¶ Ruffien 18.b 2014 ¶ Raarvihken siebriedahkegåetesne tjåanghkenibie, desnie bïevnesh åadtjode jïh prïhtjegem gåassoejidie. ¶ Olkese vaadtsajibie. Niestiesbeapmoem åadtjode maam voesside tsagkede. ¶ Guktie sjædtojde nyuhtjedh ¶ Gaskebiejjie- Bearkoekrovhte, Raarvihken siebriedahkegåetesne. ¶ Daan mænngan lustestallebe! ¶ av Gielem Nastedh ¶ Bööredimmie saemien gïeleprïhtjhgåatan Snåasesne ¶ Gïelem nastedh – ektievoete åarjelsaemien gïelese jïh kultuvrese lea geerjene ihke maahta datnem/dijjem Gïeleprïhtjhgåatan bööredidh. ¶ Aalkoe: Dæjstan, rïhkeden/golken 2.b. ts 18.00-20.00 Voestes aejkien gaavnedidbie Gïelem nastedh’n kontovresne saemieinternaatesne ¶ Sïjhth saemistidh men ij naakenem utnieh mejnie maahta soptestidh? Sïjhth dov baakoevåarhkoem vijriedidh, orre jïh jienebh saemien baakoeh jïh jiehtegh lïeredh? Mah kanne ånnetji saemien lohkeme, men annje ih doesth soptsestidh? Jallh raaktan sïjhth jeatjah almetjh råakedh jïh dejgujmie årrodh? Dellie daate akte faalenasse dutnjien. Ulmie lea mijjieh edtjebe gaavnedidh jïh eadtjohkelaakan gïelem nuhtjedh. Ij naan lohkehtæjjah, ij naan tentaamene, mijjieh sinsitneste lïerebe jïh lustem ektesne utnebe. Tjuara sån naan teemam utnedh, jïh mijjen jïjnjh darjomh mejgujmie maehtebe gïehtelidh tjaktje jïh daelvie doekoe. Beapmoem jurjiehtidh, gaahkoeh bååhkesjidh, saavredh, vytnesjidh, soptsestimmieiehkedh jallh bovrine mïnnedh, jis edtjebe maam akt neebnedh. Dov kanne jeatjah jïh buerebe raeriestimmieh. Båetieh dle diekie dov vuajnoejgujmie jïh vaajtelassigujmie (saemiengïelesne). ¶ Sïjhtebe hævvi prïhtjegem jïh ohtje beapmoem gåassoehtidh. Dah mah sijhtieh faalenassem nuhtedh tjuerieh båetedh rïhkeden/golken 2.b. ¶ Jis vielie bïevnesh sïjhth tjoerh daejgujmie soptsestidh: ¶ jallh ¶ Ann Sofi Fjällström tell:962 287 58 mejle: ann.sofi.fjallstrom@snasa.kommune.no ¶ Gielem Nastedh ¶ Snåasen tjïelte lea åarjelsaemien dajven jarngesne. Jïjnjh saemien gïehteldimmieh jïh åejvieladtjh leah Snåasesne, Saemien Sïjte, Duodjeinstituhtta, Gaskedajven Båatsoetjïelte, Åarjel-saemiej skuvle jïh maanagïerte, Åarjel-saemiej skuvlen internaate, Båatsoeburriejreereme Noerhte-Trööndelagesne, Saemiedigkie, NRK Sápmi, hearra åarjelsaemide. ¶ Biejjieladtje åvtehke gïelejarngesne Gïelem Nastedh ¶ 01.01.14 raejeste aktem 60 % barkoem utnebe goh biejjieladtje åvtehke åarjelsaemien gïelejarngese. Sæjhta mænngan vuarjasjidh mejtie edtja barkoem akten 100 % barkose vijriedidh. Gïelejarnge akte goevtese sjædta ektievoetesne åarjelsaemien gïelese jïh kultuvrese. Biejjieladtje åvtehke edtja gïelejarngem vijriesåbpoe evtiedidh. Aaj åarjelsaemien gïelem jïh kultuvrem nænnoestehtedh tjïelten åårganisasjovnesne, jïh abpe åarjelsaemien dajvesne. Gïelejarnge edtja gïelem jïh kultuvrem evtiedidh jïh ovmessie råajvarimmiejgujmie barkedh goh; kuvsjh ovmessie prosjekth åehpiedehtemh maahtoem nænnoestehtedh saemien gïelesne jïh kultuvresne gïelesijjieh sjugniedidh råajvarimmieh mah identiteetem sjugniedieh saemien årroejidie ¶ Maahtoekrïevenassh: - ¶ sjyöhtehke ööhpehtimmie universiteetesne / jïlleskuvledaltesisnie - ¶ maahta dovne njaalmeldh jïh tjaaleldh hijvenlaakan govlesadtedh - ¶ maahta eadtjohkevoetem sjugniedidh - ¶ væjkele laavenjostedh - ¶ maahtoe åarjelsaemien gïelen jïh kultuvren bïjre lea joekoen vihkeles ¶ Mijjieh maehtebe faalehtidh: - ¶ murreds laavenjassh - ¶ eadtjohke barkoeguejmieh - ¶ baalhka maahtoen jïh latjkoen mietie - ¶ hijven pensjovneöörnegh ¶ Lïhkebe bïevnesh barkoen bïjre åadtjoeh jis govlehtallh raerieålmine, Truls Eggen tell. 74138204 / 482 46 507 jallh ektievoeten åvtehkinie Ann Sofi Fjällstrøm tell 962 28 758. ¶ Ohtsemem bööremes seedth elektrovneles goeresne, vuartesjh gaavnoes barkoeh mijjen gåetiesæjrosne, ¶ . Maahtah aaj ohtsemem CV:ine seedtedh diekie, Snåsa kommune, Sentrum, 7760 Snåsa. Ohtsememierie 28.12.13. ¶ av Gielem Nastedh ¶ Gïelem nastedh, åarjelsaemien gïelen jïh kultuvren ektievoete, tjaangemeleahpah gaajhkesidie dåarjohte 50 % sïejhme åaseste geervide jïh voeresidie. ¶ Geerve almetji orre åasa 100 kr, voeresi orre åasa 50 kråvnah, noerh nuelelen 18 jaepieh, namhtah. ¶ Maahta leahpah åvtelhbodti åestedh hoksehtimmiekontovresne jallh tjaangemeoksesne. ¶ Kafé Midtpunktet iehkedem guhkede TEATEREPUBINE ts. 20.30 raejeste, jïh saemien tapas-teellerhkinie fryöjstoe. ¶ Buerie Båeteme! ¶ Gielem Nastedh ¶ Förkortningar för Län Gävleb. = Gävleborgs län N.b. = Norrbotten Stockh. = Stockholm V.b. = Västerbotten V.N. = Västernorrland Förkortningar för Kommuner Arj. = Arjeplog Arv. = Arvidsjaur Bjurh. = Bjurholm Dor. = Dorotea Härnös. = Härnösand Lycks. = Lycksele Skell. = Skellefteå Sor. = Sorsele Storu. = Storuman Ströms. = Strömsund Sundsv. = Sundsvall Söderh. = Söderhamn Vilh. = Vilhelmina Vind. = Vindeln Åsele = Åsele Östers. = Östersund Ö-vik = Örnsköldsvik Stockh. = Stockholm Åre = Åre ¶ A Aaha /SaU Áhá/ Aha (Sor. V.b.) Aahka /SaU Áhkká/ Akkan (Storu. V.b.) Aanege Anundsjö (Ö.vik V.n.) Aanevaartoe Annevare (Vilh. V.b.) Aarejaevrien gieles, Aaren laedtie Aronsjöliden (Vilh. V.b.) Aavh-jaevrie /SaU Avjávrrie/ Ajaur (Lycks. V.b.) Aavjaevrie Ajaur ( forsen ) (Storu. V.b.) Aavjere Avasjö (Åsele V.b.) Aavjere Vardofjäll (Vilh. V.b.) Aavroleps fuersie Krokfors (Storu. V.b.) Aerviesjaevrie /SaU. Árviesjávrrie/ Arvidsjaur (Arv. N.b.) Alkejaevrie Älgsjö (Åsele V.b.) Almesovvene Almsele (Vilh. V.b.) ¶ B Baavrejaevrie Pauträsk (Storu. V.b.) Baektiesbierjie, Gïengeles govre Djupdal (Vilh. V.b.) Baerjege Borgsjö (Åsele V.b.) Baerniefuersie Gardikfors (Storu. V.b.) Ballore, Bealloejaevrie /SaU. Bielluojávrrie/ Ballaren , Biellojaure (Sor. V.b.) Barresoene /SaU. Bárjiege/ Barsele (Storu. V.b.) Bastanjaevrie Bastansjö (Storu. V.b.) Beetske Bäsksele (Vilh. V.b.) Bienjedaelie Funäsdalen (Härje. Jämtl.) Bïerne Björna (Ö.vik V.n.) Bietsiejaevrie Tallsjö (Åsele V.b.) Bijjie Spädtja Vålådalen (Åre Jämtl.) Blaahnege /SaU Bláhnage, Bláhnagesuvvane/ Blattniksele (Sor. V.b.) Buajtahke Bojtiken (Vilh. V.b.) Buarkantjahke Borgafjäll (Dor. V.b.) Bååhne Hosjöbotten (Åre Jämtl.) ¶ D Daana /SaU Dáná/ Danasjö (Storu. V.b.) Dearna Tärnaby (Storu. V.b.) Dïeknjehke Tängvattnet (Storu. V.b.) Derhvedslaedtie Torvsjö (Åsele V.b.) Digkie-sovvene /SaU Diggie-suvvane/ Diksele (Sor. V.b.) Doelteme-jaevrie /SaU Duölddiemejávrrie/ Kokträsk (Malå V.b.) Draehkie /SaU Dráhkie/ Gargnäs (Sor. V.b.) Dreejhöönine Trehörningssjö (Ö.vik V.n.) Döörte [Kraapohke, Kraaponjaevrie] Dorotea [Bergvattnet] (Dor. V.b.) ¶ E Eajra Idre (Älvd. Dal.) Eejlesvaartoe Heligfjäll (Vilh. V.b.) ¶ F Faahtjere, Feehtjere ee><ää Fättjaur (Vilh. V.b.) Faantse /SaU Fántsa/ Fansen (Storu. V.b.) Faepmie Fatmomakke (Vilh. V.b.) Flïerke Flärke (Ö.vik V.n.) Frööstege Frostviken (Ströms. Jämtl.) ¶ G Gaallajaevrie /SaU Gállájávrrie/ Gubbträsk (Storu. V.b.) Gaelpie Dalasjö (Vilh. V.b.) Gaertiejaevrie /SaU Gárddiejávrrie/ Gardsjön (Storu. V.b.) Gajhrege, Gajhtohke Matsdal (Vilh. V.b.) Gaskeloekte Gaskeluokt (Storu. V.b.) Geavtse /SaU Gávtsjávrrie/ Ammarnäs (Sor. V.b.) Gïelese Gielas (Vilh. V.b.) Gierkiesovvene /SaU Geärggiesuvvane/ Stensele (Storu. V.b.) Glijre, Klïere Glen (Bergs Jämtl.) Goerbevaerie /SaU Guorbbavárrie/ Kurbevare (Malå V.b.) Graatja Umnäs (Storu. V.b.) Guhkiesjaevrie Långvattnet (Storu. V.b.) Gååpsene Gafsele (Åsele V.b.) Gäjka Dikanäs (Vilh. V.b.) Gärma Jorm (Frostv. Jämtl.) ¶ H Hïelle Hälla (Åsele V.b.) Hierkiejaevrie /SaU Heärggiejávrrie/ Fjällbosjö (Storu. V.b.) Hïernesaande Härnösand (Härnös. V.n.) ¶ J Jeanoejåakoe Åskilje (Storu. V.b.) Jïjnjesovvene Storsele (Vilh. V.b.) Jillie-Laajsere Västansjö (Storu. V.b.) Jilliesjaevrie Västansjö (Vilh. V.b.) Jillies loekte Vestanvik (Storu. V.b.) Jovjaevrie Joesjö (Storu. V.b.) Juava Jovan (Storu. V.b.) Juksjaevrie /SaU Juksjávrrie/ Juksjaur (Storu. V.b.) Jyörra /SaU Jyörra/ Jörn (Jörn V.b.) Järvarebyjne Järvsjö (Vilh. V.b.) ¶ K Klimhpe Klimpfjäll (Vilh. V.b.) Knafta Knaften (Lycks. V.b.) Kraeniesovvene /SaU Krániesuvvane, Guossasuvvane/ Vindelgransele (Lycks. V.b.) Krovhtejaevrie Grytsjö (Vilh. V.b.) Kruehkiejaevrie Hacksjö (Vilh. V.b.) Kroenije Grönfjäll (Vilh. V.b.) ¶ L Laajnejaevrie /SaU Lájdniejávrrie/ Lainejaur (Malå V.b.) Laadtege Latikberg (Vilh. V.b.) Liksjoe, Liksjsovvene, Liksjsoene /SaU Liksjuo/ Lycksele (Lycks. V.b.) Loemenjaevrie Lomsjö (Åsele V.b.) Lubbsjaevrie Lubbträsk (Storu. V.b.) Luspie /SaU Lusspie/ Storuman (Storu. V.b.) Luvlieloekte Östervik (Storu. V.b.) Läksjoe Lögda (Åsele V.b.) ¶ M Maalege /SaU Máláge/ Malå (Malå V.b.) Malkoemahkie Malgovik (Vilh. V.b.) Miesiegoejhke Meselfors (Vilh. V.b.) Mietskehke Röberg (Vilh. V.b.) Mïetskejaevrie Bäverträsk (Lycks. V.b.) Mihte Mittådalen (Härje. Jämtl.) Muerhkie Mårkan (Storu. V.b.) ¶ N Neasna Nästansjö (Vilh. V.b.) Neassa Tännäs (Härje. Dal.) Niestie njuenie Lövliden (Vilh. V.b.) Njoktjenjuenie Svannäs (Vilh. V.b.) Njoktjhjaevrie Svanabyn (Dor. V.b.) Nolhpe /SaU Nulppa/ Nolpen (Sor. V.b.) Nommehtsjaevrie Näsvattnet (Storu. V.b.) Nordmelikse, Novlemaanege Nordmaling (Nordm. V.b.) Nåara Härbergsdalen (Ströms. Jämtl.) Nåarene /SaU Nuoráne/ Norsjö (Norsjö V.b.) Nårhta Nordanås (Åsele V.b.) ¶ O Oksejohke Laxbäcken (Vilh. V.b.) Onne giemnie, Henten laedtie Henriksfjäll (Vilh. V.b.) Orrestaare Örnsköldsvik (Ö-vik V.n.) ¶ P Plaajhkije P>