9 Sámi mánáid
ja nuoraid bajásšaddandilli
Olbmot leat servodaga deaŧaleamos
resurssat. Ruovttu ja lagaš birrasa
dilli lea deaŧalaš vai
mánát
ja nuorat bures loktet áiggi
ja vai sii leat oadjebasat ja besset ovdánit.
Sosiála oahpaheami bokte,
oahpahusa ja mieldedoaibmama bokte galget mánát
oahppat oažžut ovddasvástádusa, čájehit
fuola, ovddidit kritihkalaš návccaid
ja iešdovddu. Ráđđehus áigu ollu
deattuhit ráhkadit buriid
ja oadjebas bajásšaddan-
ja oahpahuseavttuid mánáide,
ja dat áigu maid nannet Norgga
máhttonašuvdnan. Ráđđehus áigu
sihkkarastit ja nannet mánáid
vuoigatvuođaid, ja áigu
aktiivvalaččat čuovvolit daid ávžžuhusaid
mat bohtet ONa áššedovdijoavkkus mánáide,
mii galgá gozihit ahte mánáidkonvenšuvdna čuovvoluvvo.
Ráđđehus
galgá láhčit
dili nu ahte eambbo guldalit mánáid
ja nuoraid dakkár áššiin
mat sidjiide gusket.
Go lea sáhka giela ja
kultuvrra válljemis, de
leat ollu sámi mánát
ja nuorat dakkár dilis maid
eanetlohkoálbmoga mánát
eai vásit. Sámi mánáid
ja nuoraid bajasšaddan lea gaskal árbevirolaš ja ođđaáigásaš eallima.
Nuppi bealde lea sámi servodaga
dihtomielat oktavuohta iežas árbevirrui,
ja nuppi bealde lea stuoraservodaga báidnin
ja nuppástuhttingáibádusat
juohke suorgái eallimis.
Govus 10.1 Sámi mánát
ja nuorat galget beassat šaddat
bajás oadjebasvuođain
iežaset kultuvrii, gillii
ja identitehtii.
Gáldu: Márkomeannu
Máŋggas
leat iežaset heivehan stuoraservodaga
gáibádusaide
ja vuordámušaide,
muhto sis lea maid aktiiva ja dihtomielalaš oktavuohta iežaset
kultuvrralaš duogážii. Sámi
mánát
ja nuorat válljejit iešguđetlágan
vugiid deaivvadit ovdagáttuiguin
ja diehtemeahttunvuođain
sámi árvvuid
ja árbevieruid
birra. Muhtimat válljejit
muhtin muddui čiegadit iežaset
sámi gullevašvuođa
vai garvet unohasvuođaid.
Muhtimat gis válljejit čájehit
sámivuođa,
dahkat dan nanusvuohtan iežaset
eallimis ja bargat dan ala ahte rievdadit ovdagáttuid.
Dán áigge
leat oallut sámi mánát
ja nuorat máŋggakultuvrralaččat soga
dáfus. Oallugat eai sáhte
eai ge oba hálit ge gohčoduvvot
dušše sápmelažžan
dahje dušše dáččan.
Ráđđehusa
mihttomearri lea ahte sámi
mánát
ja nuorat galget beassat šaddat
bajás oadjebasvuođain
iežaset kultuvrii, gillii
ja identitehtii.
9.1 ONa konvenšuvdna mánáid vuoigatvuođaid
birra
ONa konvenšuvdna mánáid
vuoigatvuođaid birra lea
huksejuvvon dan ipmárdussii
ahte mánáin
lea dárbu erenoamáš suddjejupmái ja
dat lea siviila, politihkalaš,
ekonomalaš, sosiála
ja kultuvrralaš vuoigatvuođaid
birra. Ráđđehus bargá aktiivvalaččat
ovddidit mánáid
vuoigatvuođaid konvenšuvnna
mielde.
Konvenšuvdna váldá ee.
vuhtii ahte juohke álbmoga árbevierut
ja kultuvrralaš árvvut
mearkkašit ollu máná suddjemii
ja harmonalaš ovdáneapmái.
Mánáidkonvenšuvnnas
leat guokte mearrádusa mat erenoamážit
namuhit álgoálbmotmánáid
vuoigatvuođaid, art. 17
(d) ja 30. Art. 17 (d) cealká stáhtas
leat geatnagasvuohtan «movttidahttit» mediat váldit
erenoamážit
vuhtii unnitlohkoál-bmoga mánáid
ja álgoálbmotmánáid
gielalaš dárbbuid. Artihkal
30 addá čuvvovaš oppalaš prinsihpa: «Riikkain
gos leat čearddalaš,
oskku dahje gielalaš minoritehtat
dahje álgoálbmogat,
ii galgga muhtin mánná gii
gullá dakkár
minoritehtii dahje álgoálbmogii
biehttaluvvot ovttas iežas
joavkku eará miellahtuiguin
eallit iežas kultuvrras,
dovddastit ja bálvalit iežas
oskku ja geavahit iežas
giela.»
ONa mánáidlávdegotti cealkámušat
stáhtaide mat leat álgoálbmotmánáid
vuoigatvuođaid birra sisttisetdollet
máŋga ávžžuhusa.
Stáhta galgá atnit
gutnis álgoálbmotmánáid rievtti
doalahit iežaset identitehta.
Olbmonamat oktan gielain ja kultuvrrain leat deaŧaleamos
identitehtaoasit juohke olbmui. Lávdegoddi
bivdá ge maid stáhtaid álggahit
dárbbašlaš doaibmabijuid
vai sihkkarasttáše álgoálbmotmánáid
beassat buorrin atnit iežaset
kultuvrra ja maid atnit iežaset
giela.
Riikkaidgaskasaš geatnegasvuođat mearkkašit
Norgga eiseválddiid politihka máŋgga
suorggis mat gusket sámi mánáid
ja nuoraid vuoigatvuođaide ja
bajásšaddandillái.
Almmolaš eiseválddiin
lea ovddasvástádus deaŧalaš surggiin
nu movt dearvvašvuođa-
ja sosiálfálaldagain,
mánáidsuodjalusas, mánáidgárddiin, vuođđoskuvllas,
joatkkaskuvllas, kultur- ja astoáigefálaldagain,
mediain ja eará surggiin.
Muhto stáhtas lea maid ovddasvástádus
gozihit ahte earát čuovvolit
daid vuoigatvuođaid. Suohkaniin
lea erenoamáš ovddasvástádus
sihkkarastit dakkár bajásšaddama
mas sámi mánát
ja nuorat besset nannet iežaset
identitehta ja gullevašvuođa sámi
servodahkii.
Norga raportere juohke 5. jagi ONii mánáidkonvenšuvnna čuovvoleami.
30. artihkkalis čilgejuvvojit
doaibmabijut sámi mánáide
ja nuoraide. Norgga 3. raporttas (2003) čilgejuvvui
ee. oahpahuslága 1999 čuovvoleapmi,
mii ee. sisttisdoallá ohppiid
vuoigatvuođa oažžut
oahpahusa sámegielas ja sámegillii.
Muđui čilgejuvvui
sierra mánáidgárdedoarjaga
birra daid mánáidgárddiid
hárrái main
lea mearrádus ahte dat huksejit
doaimmaset sámi gillii ja
kultuvrii. (Gč. Norgga 3.
raportta, č. 587 – 589.)
ONa mánáidlávdegottis
eai lean makkárge mearkkašumit
Norgga 3. raportii go lea sáhka
sámi mánáin
ja nuorain.
2006:s ráhkaduvvui ođđa plakáhta
masa oanehaččat
lea čállojuvvon
mánáidkonvenšuvdna.
Plakáhta čállojuvvui girjedárogillii,
ođđadárogillii
ja davvisámegillii ja dat
juhkkojuvvui buot riikka suohkaniidda, skuvllaide, mánáidgárddiide
jna. Muđui jorgaluvvui ođđa
veršuvdna mánáidkonvenšuvnnas
oktan lassibeavdegirjjiiguin ođđadárogillii
ja sámegillii. Sihke plakáhta
ja konvenšuvdnateavstta
sáhttá lohkat Mánáid-
ja dásseárvodepartemeantta
neahttasiidduin.
Norgga 4. raporta geigejuvvui guovvamánus
2008:s. Artihkkala 30 vuolde čilgejuvvojit
ođđa
láhkamearrádusat
ja doaibmabijut mat leat sámi mánáide
mánáidgárddiin
ja sámi ohppiide vuođđoskuvllas, oktan
doaibmabijuiguin mat leat Máhttoloktemis.
Prošeakta «Sámi ofelaččat»,
erenoamáš juolludeamit
falástallamii, sámi
nuoraidkonferánsii ja doaibmadoarjja
sámi mánáid-
ja nuoraidorganisašuvnnaide
maid čilgejuvvojit. Erenoamáš doaibmabijut
mánáidsuodjalusas sámi
mánáide
maid čilgejuvvojit.
Suohkaniin lea deaŧalaš rolla čuovvolit
mánáidkonvenšuvnna,
ja dan vuollái gullá maid dat
ahte mánáin
lea riekti dadjat oainnuset ja sin galgá guldalit.
Danne bovdii Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanta
8 suohkana, ee. álttá ja
Guovdageainnu čohkket mánáid
ja nuoraid oainnuid dan birra movt Norggas lea bajásšaddat.
Mihttomearrin lea leamaš oččodit
mánáid
ja nuoraid mielde ONii raporteret, ja maid dat ahte buoridit suohkaniid
gelbbolašvuođa mánáid
ja nuoraid oainnuid čohkkemis
ja čuovvoleamis. NOVA lea
oktiičohkken suohkaniid
raporttaid, ja čohkkejuvvon raporta
lea mielddusin Norgga 4. raporttas ONa mánáidlávdegoddái.
Norgga 4. raportta álgočálus addojuvvui
2007 čavčča Sámediggái.
Sámedikki bivde erenoamážit
geahččat
dan mii lea sámi mánáid
ja nuoraid birra, ja muđui
buktit lasáhusaid. Čoahkkin maid
dollojuvvui Sámedikkiin.
Sámediggi lea buktán
cealkámušaid
raportii ja muhtin oassi dain lea biddjojuvvon dasa mielde, ee. oppalaš čálus
dain hástalusain mat Norggas
leat go lea dárbu ovddidit mánáid
ja nuoraid sámi identitehta
ja gullevaš-vuođa,
sámi mánáid
ja nuoraid bajásšaddandili
dutkat, ja go lea dárbu
sámi giella- ja kulturgelbbolašvuhtii
almmolaš bálvalusapparáhta
bargiin.
9.2 Mánáidáittardeaddji
Mánáidáittardeaddji
lea buot Norgga mánáid áittardeaddji, maiddái
sámi mánáid. áittardeaddji
oppalaš bargodoaimmat lea sihkkarastit
buot mánáide
Norggas buori bajásšaddama
ja sihkkarastit vuoigatvuođaid
mat sis leat ONa mánáidkonvenšuvnna
bokte. Diet bargu dahkkojuvvo earret eará nu
ahte gozihuvvo dan sihkkarvuođafierpmádaga doaibman
mii galgá váldit
vára mánáin
servodagas. Mánáidáittardeaddji
bargu buoridit mánáid
vuoigatvuođaid oppalaččat
boahtá maid ávkin sámi
mánáide
ja nuoraide. Go mánáidáittardeaddji čalmmustahttá daid
surggiin main mánáid vuoigatvuođat
eai leat doarvái vuhtiiváldojuvvon,
de dat bargu lea maid sámi
mánáid
várás. Váldobargu
lea olahit duohta ovttadássásaš meannudeami
ja hehttet vealaheami.
Mánáidáittardeaddjis
lea Mánáidkonvenšuvnna artihkkala
30 bokte ovddasvástádus čuovvolit sámi
mánáid
ja nuoraid vejolašvuođa
bealuštit iežaset kultuvrra. áittardeaddjis
lea dasto sihke oppalaš ovddasvástádus
ja erenoamáš ovddasvástádus sámi
mánáin
ja nuorain. 1994:s bijai Mánáidáittardeaddji
virgái sierra sámi
konsuleantta geas lei bargobáiki
Sámedikkis. Konsuleantta
bargu lei vuhtiiváldit sámi
mánáid
ja nuoraid vuoigatvuođaid.
Barggu čoahkkáigesse
ja loahpahedje guovtti raporttas 1995:s. «Ovttaláganat
dego muohtačalmmit»,
mii govvii Norgga sámi mánáid
ja nuoraid dili.
Maŋŋil
daid raporttaid leat Mánáidáittardeaddjis
leamaš fásta
jahkásaš čoahkkimat Sámedikkiin
digaštallat iešguđetlágan áššiid mat
gusket sámi mánáide
ja nuoraide. Mánáidáittardeaddji
lea maid finadan iešguđet
guovlluin gos sámit orrot
ja ságastallan mánáidsuodjalusa,
psyhkalaš dearv-vašvuođasuodjalusa
ja skuvlasuorggi fágaolbmuiguin,
ja maid finadan máŋgga
sámi mánáidgárddis. áittardeaddji lea
maid juohke jagi oassálastán bajásšaddan-
ja mánáidgárdekonferánssain sámi
mánáid
birra.
áittardeaddji lea ovttasbarggus Sámedikkiin
ja fágalbmuiguin háhkan
ollu máhtu áigeguovdilis čuolmmaid
birra sámi mánáid bajásšaddamis. áittardeaddji
lea maŋimus jagiid bargan
ee. čuvvovaš fáttáiguin:
sámi
mánáid vejolašvuođat
váldit vára iežaset
kultuvrras go fárrehuvvojit fuollaruktui
sámi giellaoahpahusa
kvalitehta
sámi mánáide
psyhkalaš dearvvašvuođasuodjalus
boazodoalu- ja njuovvanráddjemat
mat hehttejit mánáid
beassamis vásihit ja oahppat
hálddašit deaŧalaš oasi
sámi kultuvrras, earret
eará danne go mánáidgárdemánát
eai beasa leat mielde njuovadettiin
nannet ja ovddidit sámi
identitehta dain guovlluin gos leat vátnásat sápmelaččat
defineret sámi identitehta
olggobeale árbevirolaš sámi
ealáhusaid
2007:s álggahii Mánáidáittardeaddji
muhtin prošeavtta maid gohčodit «sámi
mánáid
ja nuoraid mieldedoaibman vuoigatvuohta» Prošeakta
lea ovttasbargu gaskal Ruoŧa,
Norgga ja Suoma mánáidáittardeddjiid.
Dan prošeavtta mihttomearri lea
ahte sámi mánát
galget oažžut vejolašvuođa
iežaset vásáhusaid
gaskkustit go lea sáhka mánáid
vuoigatvuođain mat leat čállojuvvon
mánáidkonvenšuvnna
30. artihkkalii. Mánáidáittardeaddji
hálida oahppat dán
golmma riikka sámi mánáid
dili dovdat ja dovdáhit váttisvuođaid
nu movt mánát daid
oidnet. Mánáidáittardeaddji hálida
muitalit mánáid vásáhusaid
ja evttohusaid Davviguovlluid politihkkáriidda,
bálvalusolbmuide ja mearrideddjiide
vai sámi mánáid sadji
buorránivččii
servodagas. Sámedikki nuoraidpolitihkalaš lávdegoddi
lea Mánáidáittardeaddji
evttohusa mielde ožžon
ovtta miellahtu prošeavtta
stivrenjovkui. Prošeaktaraporta
lea gárvánan
2008 cuoŋománu.
Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanta
nannii 2007:s Mánáidáittardeaddji
bušeahta sihkkarastin dihte
buoret gelbbolašvuođa
sámi áššiin. áittardeaddjis
lea 2008 rájes iežas
ráđđeaddi
geas lea fágalaš ovddasvástádus sámi
mánáin
ja nuorain, nationála unnitlohkoálbmogiin
ja dain mánáin
geain lea máŋggakultuvrrat
duogáš.
Ráđđeaddi rolla
sámi mánáid
ektui lea vuhtii váldit
sámi perspektiivva daid čuolmmaid
oktavuođas maiguin Mánáidáittardeaddji
bargá. Mánáidáittardeaddji
hálida nannet iežas
barggu sámi mánáid
ja nuoraid ektui. Mánáidáittardeaddjis ii
leat sámegielat bargi kántuvrras,
muhto son lea ásahan oktavuođa
jorgaleddjiiguin geat adnojuvvojit go áittardeaddjái bohtet
reivvet sámegillii.
Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanta áigu
sihkkarastit ja nannet sámi mánáid
vuoigatvuođaid ja danne áigu
ain leat fárus nanneme Mánáidáittardeaddji
gelbbolašvuođa
sámi áššiin.
9.3 Suohkanlaš ja fylkkasuohkanlaš mánáid-
ja nuoraidpolitihkkka
Sámi mánáid
ja nuoraid mánáid-
ja nuoraidpolitihka hábmemis
ja čuovvoleamis ferte leat
mihttomearrin ásahit dakkár
bajásšaddanbirrasiid
mánáide
gos sámi ja dáčča
kultuvrras lea eanemus lági
mielde seamma stáhtus ja
gos dat adnojuvvojit ovttadássásažžan. Sámi
guovlluid sámi mánát
ja nuorat galget sáhttit
vuordit ahte dat suohkanat ja fylkkasuohkanat gos sii orrot, váldet vuhtii
sin dárbbuid iežaset ovddasvástádussurggiin. Ráđđe-hus áigu
movttidahttit dasa ahte mánát
ja nuorat galget leat guovddážis
suohkaniid ja fylkkaid áššelisttuin.
Sámi mánát
ja nuorat eai leat ovttalágánat
juohke sajis, go sii orrot iešguđet
báikkiin ja sis leat iešguđetlágan
vásáhusat. Kultuvrra
ovdanbuktimis leat hui iešguđetlágan
eavttut ja dat lea dan duohken gos mánát
orrot. Muhtin báikkiin leat
sámit eanetlogus ja nu leat sii
oidnosis servodagas, muhto muhtin báikkiin
leat sámit unnitlogus ja
ain unnán oidnosis almmolaš oktavuođain.
Dilli lea iešguđetlágan
suohkaniin ja dalle leat maid iešguđetlágan gáibádusat
das maid lea dárbu dahkat
vai sámi mánáid
ja nuoraid identitehta ja gullevašvuohta
nannejuvvošii sámi
servodagas. Muhtin suohkaniin lea oahpahusfálaldat
sámegillii ja vejolašvuohta
bisuhit sámi kulturárbevieruid
dat mii lea deaŧaleamos. Muhtin
suohkaniin gis fertešii álggahit sámi
mánáidgárddi
ja sámi skuvlafálaldaga.
Dain suohkaniin maid atnet árbevirolaš sámi
suohkanin soaitá leat deaŧaleamos
nannensuorgi bargat nuoraid boahtteáiggi vejolašvuođaiguin,
oahpahusain ja boahttevaš bargovejolašvuođai-guin.
Muhtin suohkaniin leat dihtomielalaččat
maid sámi mánáid ja
nuoraid dárbbuid ja beroštumiid
ektui, ja muhtin suohkaniin eai leat daidda gis nu ollu dihtomielalaččat.
Dat vuhtto das movt vuoigatvuođat
ja fálaldagat vuhtii váldojuvvojit.
Go geavatlaččat
galgá čađahit
mánáid-
ja nuoraidpolitihka, de fertejit suohkanat ja guovllu eiseválddit
leat guovddážis. Mánáid
ja nuoraid bajásšaddaneavttut
mearriduvvojit obamuddui suohkanlaš mearrádusain
ja suohkanlaš bálvalusaid
oktavuođas. Go mánáid
ja nuoraid bidjá guovddážii,
de ferte organisatuvrralaš čovdosiid
hábmet dan mielde mii sidjiide
lea buoremus. Surggiidgaskasaš ovttasbargu
ja dat ahte buorebut atnit resurssaid ferte leat guovddážis
go galgat viidáseappot ovddidit
suohkaniid ja fylkkaid mánáid-
ja nuoraidpolitihkalaš barggu.
Báikkálaš eiseválddit fertejit
bargat plánaid ektui vai bajásšaddanbiras
nannejuvvošii. Dás
ferte maid máhttit oaidnit
oktavuođa gaskal almmolaš doaibmabijuid
ja barggu ja dan barggu maid eaktodáhtolaš organisašuvnnat
barget.
Mánáid-
ja nuoraidpolitihka ferte heivehit nu ahte mánát
ja nuorat ožžot
vejolašvuođa
ovdánit ovttas seammaahkáhaččaiguin,
ja sis ferte maid leat áigi
ja sadji buđaldit doaimmaiguin
iežaset eavttuid vuođul. Deaivvadanbáikkit
fertejit gávdnot ja hábmejuvvot
lagaš birrasiidda ja báikkálaš servodahkii
danne go dat váikkuhit dasa
movt mánát
ja nuorat galget beassat deaivvadit ja dasa maid sii galget beassat
bargat. Sihke mánáidgárdi, skuvllat,
astoáigekluppat, kulturskuvllat,
eaktodáhtolaš organisašuvnnat
ja eará almmolaš ja
priváhta arenat, nu go sámi
giella- ja kulturguovddážat leat
deaŧalaččat.
Danne ferte dili láhčit
vai báikkálaš eaktodáhtolašvuohta lassánivččii
buriid rámmaeavttuiguin,
earret eará fáladettiin
luoikat nuvttá skuvlalanjaid
dahje eará heivvolaš lanjaid.
Mánáid
ja nuoraid ferte oččodit
aktiivvalaččat fárrui
hábmet báikkálaš, guovllu
ja nationála mánáid-
ja nuoraidpolitihka. Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanta
lea máŋga
jagi juo movttidahttán ja
dorjon báikkálaš mánáid
ja nuoraid mieldedoaibmanbarggu. Dat lea maid láhčán
dili nu ahte besset lonohallat vásáhusaid
ja lea maid nannen metodageavaheami gelbbolašvuođa. Mánáid-
ja nuoraidorganisašuvnnat leat
guovddážis
báikkálaš mánáid-
ja nuoraidpolitihkas. Suohkanat ja fylkkasuohkanat ferteše
doaimmahit dili nu ahte sámi
organisašuvnnat beasaše searvat
ovdamearkka dihte báikkálaš ja
guvllolaš mánáid-
ja nuoraidráđđái
jna.
Ráđđehus
lea rahčan bargat givssideami
vuostá mánáid
ja nuoraid gaskkas ja dat lea leamaš oassin ráhkadeamis
fátmmasteaddji servodaga. Givssideami
vuostá lea ráhkaduvvon Julggaštus
2006 – 2008 ja dakko bokte lea Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanttas
ovddasvástádus áŋgiruššat
bargat givssideami vuostá astoáigebáikkiin
sihke mánáid
ja nuoraid gaskkas. Dán barggus
lea áibbas lunddolaš ja dárbbašlaš olahit
mánáid
ja nuoraid astoáigekluppain
ja nuoraidviesuin, ja maid daid mánáid
ja nuoraid geat leat mielde servviin, kluppain ja eaktodáhtolaš mánáid-
ja nuoraidorganisašuvnnain.
Lea deaŧalaš ahte mánát
ja nuorat ožžot
buriid vejolašvuođaid
aktiivvalaččat searvat
dan bargui, dakko bokte ahte sin váldet
fárrui ráđiide
ja dainna lágiin ožžot
sii doarjaga iežaset evttohusaide
ja strategiijaide.
Sámediggi lea ásahan
ovttasbargošiehtadusa Romssa,
Finnmárkku, Nordlándda,
Davvi-Trøndelága,
Lulli-Trøndelága
ja Hedmárkku fylkkasuohkaniiguin
man oktavuođas galget earret eará ráhkadit
doaibmabijuid ja prošeavttaid
main leat doaimmat maid mánát
ja nuorat leat hutkan iežaset várás.
Doaibmabijut galget leat dan várás
ahte oainnusin dahkat ja ovddidit sámi
giela ja kultuvrra.
9.4 Sámedikki bargu sámi mánáid
várás
Sámediggi bargá ráhkadit
buriid ja dássidis bajásšaddaneavttuid sámi
mánáide
ja nuoraide. Go juhket doarjagiid de vuoruhit mánáid
ja nuoraid. Dat sámi festiválat
main leat sámi mánát
ja nuorat geat ovdanbuktet lávlagiid
jna, dahje gos leat ovdanbuktimat sin várás,
sii ožžot
doarjaga, nu maiddái teáhterdoaimmat. Sámediggi
doarju diehtojuohkinkántuvrra
mii lea sámi nuoraide Infonuorra,
gč. boksa 9.1.
Sámediggi hálddaša
sierra doarjjaortnega mánáid bajásšaddandiliide.
2008:s vuoruha Sámediggi
dakkár prošeavttaid
mat leat fárus ásaheame
ođđa
arenaid, deaivvadanbáikkiid
ja gaskkustanvugiid mánáide
ja nuoraide. Dat vuoruha maid dakkár
prošeavttaid mat leat fárus viidáseappot
fievrrideame árbevirolaš máhtu
ja nanneme sámegiela buolvvaid
ja arenaid gaskkas ja mat ovdánahttet
mánáid
bajásšaddanbirrasa báikkálaččat
sámi guovlluin (gč. ášši
60/07). 2008:s juohká Sámediggi
1,9 milj. ruvnno doarjjan mánáid
bajásšaddandiliide.
Sámediggi lea addán
doarjaga Divttasvuona suohkanii nuoraiddeaivvadeapmái
gos barget nákkuid eastademiin
ja dat lei Notvatn báikkis
Divttasvuonas 2007 borgemánu. Mihttomearrin
dainna prošeavttain lei
dagahit sin gulahallat geat leat leamaš mielde
riiddus Divttasvuona suohkana smávit
báikkiid gaskkas. Prošeakta
lei fárus njeaidime ovdagáttuid
gaskal sámiid ja dáččabeale álbmoga,
ja dat ovdánahtii maid sámi
kultuvrra ja ásahii buriid
oktavuođaid gaskal suohkana
iešguđet
báikkiid nuoraid. Lágideaddjit
ja nuorat dadje prošeavtta leat
lihkostuvvan hui bures.
Sámediggi addá juohke
jagi doarjaga Š nuoraidbláđđái, juohká Sámedikki
falástallanbálkkašumi
nuoraide ja doallá Sámedikki
nuoraidkonferánssa maid Sámedikki
nuoraidpolitihkalaš lávdegoddi
(SNPL) lágida. SNPL lea válljejuvvon
leat nuoraid jietnan Sámedikkis
ja Sámediggeráđđi
lea dan nammadan ain guovtti jagi áigodahkii. SNPLas
leat fásta čoahkkimat
juohke jagi Sámediggeráđiin
ja dat oassálastá maid
juohke jahkásaš čoahkkimis
mii Sámedikkis lea Mánáidáittardeddjiin.
Dasa lassin bargá SNPLa
maid earáid ektui, ja dat
lea mielde iešguđetlágan
lávdegottiin, ráđiin,
referánsajoavkkuin
nu go Barents guovllu nuoraidráđis
(BRYC), Eurohparáđi nuoraidáŋgiruššamis,
sámi ofelaččaid
referánsajoavkkus jna.
Sámedikki nuoraidkonferánsa galgá leat
deaivvadanbáiki ja forum sámi
nuoraide gos sii besset deaivvadit, digaštallat áigeguovdilis
nuoraid váttisvuođaid
ja lonohallat vásáhusaid
ja ideaid. Dasa lassin leat SNPL miellahtut fárus iešguđetlágan
konferánssain ja seminárain,
sihke dábálaš oasseváldin
ja logaldallin.
Geahča maiddái
Sámedikki 2006 jahkedieđáhusa čuoggá 7
ja 2007 jahkedieđáhusa čuoggá 11.1.
9.5 Sámi mánáid-
ja nuoraidorganisašuvnnat
Mánáid-
ja nuoraidorganisašuvnnat leat
deaŧalaččat
go galgá ráhkadit
dynámalaš ja demokráhtalaš servodaga.
Organisašuvnnaid bargu lea
maid deaŧalaš vai
mánát
ja nuorat searvvaše mielde
hábmet servodaga iežaset
eavttuid vuođul ja iešguđetlágan
ideologalaš vuođu
mielde. Danne áigu ráđđehus
viidáseappot ovddidit ja áigeguovdilin
dahkat dakkár doarjjaortnegiid
mat dorjot eaktodáhtolaš mánáid-
ja nuoraidorganisašuvnnaid doaimma.
Sámi servodagas ii dáidde
leat álo vuođđu
ráhkadit spesialiserejuvvon
organisašuvnnaid. Eai leat
galle čielga sámi
mánáid-
ja nuoraidorganisašuvnna,
erenoamážit
dain guovlluin gos sámit
leat unnitlogus. Sámi mánáid
ja nuoraid beroštumit leat dávjá oassin
báikkálaš sámi
servviid doaimmas. Lea deaŧalaš dan
atnit muittus go galgá hábmet
doarjjaortnegiid, maiddái báikkálaš ja
guovllu dásis.
Sámi nuoraidorganisašuvnnat
leat ožžon
doaibmaruđa Mánáid-
ja dásseárvodepartemeantta
juolludanortnegis vuođđodoarjjan
eaktodáhtolaš mánáid-
ja nuoraidorganisašuvnnaide.
Dan doarjjaortnegis leat gáibádusat
organisašuvnna ja viidodaga
hárrái.
Liikká leat váldán
vuhtii daid diliid ja vejolašvuođaid
mat leat dakkár organisašuvnnain
main eai leat nu ollu miellahtut, ja dasa gullet maid sámi
organisašuvnnat. Norgga
Sámiid Riikkasearvi
oaččui 2007:s
225 000 ruvnno iežas
mánáid- ja
nuoraidbargui.
Boksa 10.1 www.infonuorra.no
lea diehtojuohkinbálvalus
sámi nuoraide miehtá Sámi
man Nordlándda fylkkasuohkan
doaimmaha. Bálvalusa ulbmil
lea veahkehit nuoraid gávdnat
vástádusaid
daidda jearaldagaide mat sis ain ležžet
ja dat deattuha fáttáid
nu go oahpu, barggu, kultuvrra & astoáiggi,
vuoigatvuođat ja máilbmái
vuolgin. Mánáid-
ja bearašdepartemeanta lea
juohke jagi dorjon Infonuora dan rájes
go dat álggahuvvui 2004s.
Sámi nuoraidorganisašuvnnat dáidet
leat guovddážis
go Barentsguovllus galgá ásahuvvot
nuoraidovttasbargu. Barents Regional Youth Forumis (BRYF) leat álgoálbmotnuoraid áirasat.
Foruma galgá oažžut
stuorát rolla ovddajođiheaddjin
ja álggaheaddjin go ain
galgá ovdánahttojuvvot
ovttasbargu dán guovllus.
9.6 Mánáidsuodjalus
Ráđđehusa
ulbmil lea viidáseappot
ovddidit fágalaččat
buori mánáidsuodjalusa
gos lea buorre máŋggakultuvrralaš gelbbolašvuohta
ja buorre máhttu sámi mánáidsuodjalusas
dain guovlluin gos sámit
orrot. Go galgá leat mánáidsuodjalus
mii lea mánnái buoremussan,
de ferte leat dakkár mánáidsuodjalus
gos sámi giella ja kultuvra
adnojuvvo deaŧalažžan
ja seammadássásažžan earáiguin.
Buot buoremus livččii
jus dakkár suohkana mánáidsuodjalusain
gos leat sápmelaččat
lea máhttu go galget váldit
vuhtii sámi oaidninvuogi
ovttasdoaimmadettiin geavaheddjiin go leat mearridanproseassain
ja go mearridit/bidjet doaibmabijuid johtui. Ráđđehus maid
bidjá vuođđun
iežas mánáidsuodjalanpolitihkkii
ahte váhnemat leat mánáid
deaŧaleamos fuollaolbmot,
ja ahte nu guhkas go leažžá vejolaš galgá fállojuvvot
veahkki bearraša siskkobealde
ja/dahje lagaš birrasis.
Dakko gokko váhnemat eai
nagot doaibmat, dakko galgá servodat
sihkkarastit mánáide ja
nuoraide buriid fuollabálvalusaid
ja bajasšaddaneavttuid.
Mánáidsuodjalussii
galgá gilvojuvvot gelbbo-lašvuohta
kulturperspektiivvas go barget mánáidsuodjalusain sámi
guovlluin. Veahkkin dan bargui juolluduvvo Mánáid-
ja dásseárvodepartemeantta
bušeahtas doaibmadoarjja Davvi
Norgga Mánáidsuodjalusa ovdánahttinguovddážii. Guovddážii
lea deatalaš bargu leat mielde
ovddidit dieđu das go mánáidsuodjalus
deaivvada máŋggakultuvrralaš servodagain, mas
deattuhuvvo sámi mánáidsuodjalus.
Davvi Norgga Mánáidsuodjalusa ovdánahttinguovddáš almmuhii 2006:s
máŋga
oahpahusgirjjáža mánáidsuodjalusa
kulturperspektiivva birra, main ledje vuođđun mánáidsuodjalanbarggut
sámi guovlluin. Girjjit
leat dan birra makkár teorehtalaš ja
praktihkalaš vuođđu mánáidsuodjalusa
kulturperspektiivvas galgá leat.
Daid fáddágirjjážiid
sáhttá atnit
vuođđooahpu
ja joatkkaoahpu studeanttaide ja mánáidsuodjalusa
bargiide. Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanta
lágidii 2007 geassemánu nationála
konferánssa sámi
kultuvrra ja bajásšaddama
birra ja fáddá kultuvra
ja mánáidsuodjalusbargu
buktojuvvui ovdan dan konferánssas.
Mánáid-,
nuoraid- ja bearašetáhta ásahuvvui
jagi 2004, ja das leat mielde Mánáid-,
nuoraid-, ja bearašdirektoráhtta
ja vihtta regiuvnna. Etáhtas
lea ee. ovddasvástádus bearašsuodjalussii
ja ovttaseallindoaimmaide, mánáidsuodjalanásahusaide,
biebmoruoktobálvalussii,
bearaš- ja lagaš birrasii
vuođđuduvvon
bálvalusaide ja dat galgá maid
addit fágalaš veahki suohkaniidda
mánáidsuodjalanáššiin,
adopšuvnnain jna. Mánáid-,
nuoraid- ja bearašetáhtas
leat 26 fágajoavkku mat
barget lahka ovttas suohkanlaš mánáidsuodjalusain
vai buoremus doaibma válljejuvvošii
ovttaskas mánáidsuodjalanáššiin. Mánáid-,
nuoraid- ja bearašetáhta
bargu lea addit mánáide,
nuoraide ja bearrašiidda mat
dárbbašit
veahki ja doarjaga dakkár
doaibmabijuid main lea alla ja buorre kvalitehta gos dal de ain
orožit Norggas. Etáhta
bargun lea maid leat veahkkin ovddidit máhttui
vuođđuduvvon mánáidsuodjalusa
mii váldá vuhtii
kultuvrra.
Mánáid-,
nuoraid- ja bearašetáhtas,
davvi regiuvnnas (álttás),
lea erenoamáš ovddasvástádus
addit sámi álbmogii
buori mánáidsuodjalanbálvalusa.
Doaimmas lea mihttomearri ahte mánáidsuodjalus
galgá áimmahuššat
sámi perspektiivva go bargá sámi
mánáiguin ja
bearrašiiguin. Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanta
lea juolludanreivve bokte deattuhan ahte stáhta mánáidsuodjalus
galgá vuhtiiváldit
sámi perspektiivva ja das galgá leat
máhttu mánáidsuodjalusa
birra sámi oktavuođas.
Mánáid-,
nuoraid- ja bearašetáhta,
davvi regiuvdna galgá geahččat
bearrái go háhká fágaolbmuid
ahte guovllukantuvrras, fágajoavkkuin
ja eará válljejuvvon ossodagain
leat bargit geain lea sámi duogáš,
geat leat sámegielagat ja geain
maid lea buorre kulturmáhttu. Mánáid-,
nuoraid- ja bearašetáhta
galgá maid fuolahit ahte
etáhta sáhttá addit
sámi váhnemiidda
heivehuvvon eastadeaddji bálvalusaid.
Etáhta galgá doaimmahit
differensierejuvvon fáladaga
suohkaniid mánáidsuodjalussii
go lea nu ahte muhtin máná ferte
bidjat earásadjái
go ruoktot, ja das galget biebmoruoktočovdosat deattuhuvvon.
Sámi mánáid áššiin
galgá deattuhuvvot dat oppalaš gáibádus
ahte álggus iskat leago
vejolaš bidjat máná bearraša
fulkkiid lusa ja máná fierpmádahkii.
Mánáid-,
nuoraid- ja bearašetáhta,
davvi regiuvdna, galgá maid
leat mielde háhkame eambbo máhtu
ja leat veahkkin metodaid ovdánahttimis.
Guovllukantuvra, fágajoavku áltá ja
etáhta Finnmárkku
biebmoruoktobálvalus dadjet
alddiineaset leat ollu davvisámegielagiid
geain maid lea kulturmáhttu.
Fágajoavku áltá doaibmá resursajoavkun
guovllu eará fágajoavkkuide.
Davvi regiuvnnas leat golbma institušuvnna,
guokte Finnmárkkus ja okta
Romssas, main lea erenoamáš ovddasvástádus
heivehit orrundili daidda nuoraide geain lea sámi
duogáš. Finnmárkku
biebmoruoktobálvalus lea háhkan
ollu biebmoruovttuid ja ovtta vuostáiváldinruovttu.
Dat sáhttet vuhtiiváldit
sámi mánáid
identitehta ja giellaovdáneami.
Mánáid-,
nuoraid- ja bearašetáhta
lea addán Davvi Norgga Mánáidsuodjalan
ovdánahttinguovd-dážii
bargun ráhkadit «Kunnskapsstatus
og kunnskapsbehov for barnevernet i samiske områder av
Norge» ( Norgga sámiid
guovlluid mánáidsuodjalusa máhttostáhtus
ja máhttodárbu). Loahpparapporta
lea gárvvis 2008 njukčamánu.
Ulbmil máhttostáhtusiin
lea háhkat ollislaš gova ee.
dain metodain ja doaibmabijuin mat galget doaibmat bures sámi
mánáide, nuoraide
ja bearrašiidda. Boahttevaš metodaovdánahttin
galgá huksejuvvot dán
prošeavtta bohtosiidda ja
raporta galgá adnojuvvot
oassin máhttovuođus
vai sáhtášii
dakkár metodaid buorebut
dasa implementeret mat váldet
vuhtii kultuvrra.
9.6.1 Hástalusat
Ovdalaš stáhta
dokumeanttat leat čájehan
mánáidsuodjalusas dakkár
gova mii sáhttá buorebut
heivehuvvot sámi geavaheddjiide
vai sáhtášii
addit rievttes veahki rievttes áigái
sámi mánáide
ja nuoraide buorrin. Dat guoská ee.
gillii, báikkálaš kultuvrii
ja jurddašanvuohkái,
sámi árbevieruide
ja bajásgeassinvugiide jna.
(gč. NOU 1995: 6
Plan for helse- og sosialtjenester for den samiske befolkning i
Norge (Dearvvasvuođa- ja
sosiálabálvalusaid plána
Norgga sámi veahkadahkii), Sd.dieđ.
nr. 55 (2000 – 2001) Sámepolitihka
birra ja Sd.dieđ. nr. 40
(2001 – 2002) Om barne- og ungdomsvernet).
Maŋimus jagi lea boahtán
ovdan jearaldat ahte váldojit
go sámi mánáid
vuoigatvuođat doarvái
bures vuhtii otná mánáidsuodjalanbálvaluslágas ja
ahte váldá go
mánáidsuodjalus
doarvái bures vuhtii mánáid
gielalaš ja kultuvrralaš gullevašvuođa.
Mediat leat ee. váldán
ovdan áššiid
main sámi mánát
leat sirdojuvvon dakkár
biebmoruovttuide mat eai leat sámi
ruovttut.
Vuođđolága § 110
a mielde lea stáhta geatnegahttojuvvon
láhčit
dili dainna lágiin ahte
sámi álbmot beassá sihkkarastit
ja ovddidit iežas giela, kultuvrra
ja servodateallima. ONa mánáidkonvenšuvnna
artihkkal 30 mielde ii galgga dakkár
mánná,
gii gullá dakkár
minoritehtii dahje álgoálbmogii
biehttaluvvot ovttas iežas
joavkku eará miellahtuiguin
eallit iežas kultuvrras,
dovddastit ja doaimmahit iežas
oskku ja geavahit iežas
giela. Mánáidsuodjaluslágas
leat dárkilet njuolggadusat
das maid galgá váldit
vuhtii go muhtin mánná biddjojuvvo
biebmoruktui, institušuvdnii
dahje oahpahus-/dikšuninstitušuvdnii.
Dat báiki gosa mánná galgá sirdojuvvot
galgá § 4 – 15
vuođul válljejuvvot
dainna lágiin ahte máná iešvuohta
váldojuvvo vuhtii ja gos
su fuolla ja oahpahusdárbu
váldojuvvo vuhtii stáđis
birrasis. Ja galgá maid váldojuvvot
doarvái bures vuhtii dat sávaldat
ahte galgá leat kontinuitehta máná bajásgeassimis
máná čearddalaš,
oskkoldatlaš, kultuvrralaš ja
gielalaš duogážis.
Go bidjá máná biebmoruktui,
de galgá mánáidsuodjalanbálvalus álo árvvoštallat
sáhttá go muhtin
máná bearrašis
dahje lagaš fierpmádagas
válljejuvvot biebmoruoktun
(gč. láhkaásahusa
fuollaruovttuid várás
mii mearriduvvui juovlamánu
18. b. 2003 ja suoidnemánu
15. b. 2004 mannosaš njuolggadusaid
main leat lagat njuolggadusat fuollaruovttuid válljema
birra máná várás).
Ráđđehusa árvvoštallama
mielde váldojuvvojit mánáid vuoigatvuođat
bures vuhtii Vuođđolága,
mánáidkonvenšuvnna
ja dálá mánáidsuodjalanlága
bokte. Lágaid ja politihkalaš čujuhusaid
ferte čuovvolit buriid doaimmaguin
vuogádatdásis
ja maid ovttaskas áššis.
Hástalus sáhttá leat
dat go mánáidsuodjalusbálvalusas
váilu gelbbolašvuohta árvvoštallat
kultuvrralaš, gielalaš ja
oskkoldatlaš gullevašvuođa
mearkkašumi ja das sáhttá váilut
máhttu iešguđetlágan báikkálaš (ođđaáigásaš ja
dološ) árbevieruin
sámi báikkálaš birrasiin,
ja sáhttá maid
váilut máhttu
sámi árvvuid
ja guottuid birra. Muhtin eará hástalus sáhttá leat
dat ahte oažžut dakkár
bargiid mánáidsuodjalussii geain
lea kulturgelbbolašvuohta
ja geat dasa lassin hupmet sámegiela
ja ipmirdit sámegiela gielalaš meark-kašumi. erenoamáš hástalus
leat dat go Norggas leat máŋga
sámegiela anus. Hástalus
sáhttá maid
leat gávdnat dakkár
doaibmabijuid mat sihke váldet
vuhtii máná gielalaš ja kultuvrralaš čanastumi
ja mat dan seammás adnojit
leat buoremus doaibmabidjun dan ektui makkár
dárbbut mánás
muđui leat. Ovdamearkka dihte
lea álo váttis
gávdnat biebmoruovttu, ja
muhtin áiggiid sáhttá leat erenoamáš váttis
gávdnat biebmoruovttu dakkár
mánáide
geain lea sámi dahje unnitlogučeardda duogáš.
Davvi regiuvdna lea maŋemus
jagi (2007) erenoamážit áŋgiruššan
gávdnat sámi
biebmoruovttuid. Sii raporterejit buriid bohtosiid ja dál
gávdnojit eambbo biebmoruovttut
go dan maidda lea dárbu.
9.6.2 Strategiijat ja doaibmabijut
Ráđđehusas
lea oppalaččat luohttámuš dasa
ahte mánáidsuodjalus
rahčá mearridit mearrádusaid
buori fágalaš ja
juridihkalaš vuođu
alde, ja ahte mánáidsuodjalus
ipmirda man mávssolaš lea
buorre máŋggakultuvrrat
gelbbolašvuohta. Muhto ain
lea dárbu nannet ja integreret
máŋggakultuvrrat
gelbbolašvuođa
ja sámi perspektiivva sihke
stáhta ja suohkan mánáidsuodjalussii.
Muhto vel buoremus diliin nai dáidet
leat hástalusat ja váttis
válljemat ee. danne go mánáidsuodjalusáššit dávjá leat
máŋggabealagat
ja váddásat,
ja danne go soitet leat iešguđetlágan
oaivilat das mii lea buoremussan mánnái.
Dien hástalusa maid lea
deaŧalaš bidjat dohko
gosa dat gullá.
Mánáid-,
nuoraid- ja bearašetáhta
galgá ain čalmmustahttit
oččodit
dakkár mánáidsuodjalusa
mas lea máhttu ja mii váldá vuhtii
kultuvrra. Galgá maid čalmmustahttit
dan ahte addit sámi álbmogii buori
mánáidsuodjalusfálaldaga
ee. lágaid ja politihkalaš neavvagiid
mielde. Olles riikkas ferte deaŧalažžan
atnit gelbbolašvuođa
ovdánahttima go sámi álbmot
orru miehtá riikka. Go lea
dárbu ságastallat
ja nevvojuvvot sámi mánáid
oktavuođas, de sáhttá Bufetáhta
davvi regiuvdna veahkehit eará regiuvnnaid. áigot
maid guorahallat lagabui ahte váldojuvvojit
go dálá organiseremiin
doarvái bures vuhtii dat
erenoamáš dárbbut
mat leat julev- ja lullisámiguovlluin.
Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanta áigu
máŋggajagát máhtto-
ja gelbbolašvuođaprográmma
bokte, mii álggahuvvui 2007:s,
leat mielde nanneme suohkaniid gelbbolašvuođa
ee. Sámi guovlluid mánáidsuodjalusas.
Raporta «Norgga sámiid
guovlluid mánáidsuodjalusa
máhttostatus ja máhttodárbu»,
gárvejuvvo 2008 njukčamánu,
ja dat galgá adnojuvvot oassin
máhttovuođus
ráhkadit implementerema
muhtin kulturhearkkes metodain. Mánáid-,
nuoraid- ja bearašdirektoráhta áigu čuovvolit
dan. 2008 čavčča álggahuvvo
lassioahppofálaldat
mas lea namman «Mánáidsuodjalus
unnitloguálbmotperspektiivvas» ja
lea Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanta
mii dan lea álggahan. Diet
fálaldat álggahuvvo
Lillehammer, Finnmárkku, Oslo
ja Telemárkku allaskuvllain,
ja lohkama sisdoallu lea huksejuvvon NIBR raportii 2007:10 «Máŋggakultuvrrat
mánáidsuodjalus – máhttolistu».
Bearašráđđi
lea modealla maid leat viežžan
das go barge Ođđa Zealándda álgoálbmogiin,
maoriiguin. Dan modealla sáhttá atnit
máŋggalágan áššiin,
ja dat álkit heivehuvvo iešguđetlágan
kultuvrralaš referánsarámmaide.
Modealla atná ávkin
fierpmádaga go mánáidsuodjalusas
galget dahkkojuvvot mearrádusat. Modealla
lea hui áigeguovdil implementeret, ja
leat juo leamaš čađahuvvon máŋga
bearašráđi sámi
bearrašiin. Modellii lea
ráhkaduvvon implementerenmodealla,
ja máŋga
sámi suohkana galget 2008:s oažžut
fálaldaga beassat oahppat bearašráđi
geavahemiin. Modealla maid heive go galgá gávdnat
biebmoruovttuid mánáid
fierpmádagas. Gihppagiid
leat jorgalahttán davvisámegillii.
Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanta áigu
ságastallat Sámedikkiin
boahttevaš strategiijaid
birra nannen várás
mánáidsuodjalusa
gelbbolašvuođa
sámi mánáidsuodjalusas.