3.3.13.1 Kulturdoaibmabijut ja doaibmabijut mánáid
ja nuoraid váste
Okta Sámedikki mihttomeriin lea háhkat buriid bajásšaddaneavttuid
sámi mánáide ja nuoraide ja ovddidit
sin sámi identitehta. Váikkuhangaskaomiid geavaheames
lea dát mihttomearri vuoruhuvvon doarjaga juogadeami bokte iešguđet
mánáid ja nuoraid doaibmabijuide. Dasto lea Sámediggi
kulturdoarjjadoaimmas bokte deattuhan ahte dásseárvoperspektiiva sohkabeliid
gaskka gozihuvvo. Sámediggi oažžu
dađistaga eanet ohcamiid skuvllain ja earáin
doaibmabijuide O97 «sámi stoalppuid» oktavuođas,
kultuvrralaš skuvlaseahka, skuvla- ja oahppomátkiid
ja sullasaččaid
oktavuođas, muhto ii leat vuoruhan doarjaga
dákkár ulbmiliidda. 2005 stáhtabušeahta
oktavuođas lea Sámediggi evttohan
alccesis sierra ruđa dan poasttas mii lea
várrejuvvon Kultuvrralaš skuvlaseahka
váste.
Teáhteroktavuođas lea deattuhuvvon doarjja
lávdedáidagii masa mánát ja
nuorat leat searvan ja mas sii leat leamaš olahusjoavkun.
Dasa lassin lea amatevrateáhterdoaibma ja oarjelsámi
teáhter vuoruhuvvon. Prošeakta «Gállanuoraid
teáhterviessu» sámi mánáid
ja nuoraid teáhterguovddáš Guovdageainnus oaččui
doarjaga viidáset fievrridit prošeavtta
ja LOLA:i – sámi Idola.
Go lea vuordán oažžut bissovaš doaibmaruhtadančovdosa Åarjelhsaemien
Teatere:i/Sydsamisk Teater interreg:as, lea Sámediggi
addán doaibmadoarjaga ja doarjaga muđui
doibmii 2003:s. Vuordit ahte interreg-ruhtadeapmi lea čielgan
jagi 2004 álgojahkebealis. Doaibmadoarjja Beaivváš Sámi
Teáhterii lea jotkojuvvon 2003:s.
Sámedikki mihttomearri festiválaoktavuođas
lea gozihit ja buoridit beroštumi sámi
artisttaid ektui, movttiidahttit ja ovddidit sámi dáiddalaš ja
kultuvrralaš čájehanvugiid
ja sihkkarastit arenaid dan gaskkusteapmái. Festiváladoarjja
lea juolluduvvon njeallji fásta sámi festiválii
2003:s, Riddu Riđđu
Gáivuonas, Sámi musihkkafestivála Guovdageainnus,
Beassášfestivála Kárášjogas
ja Márkomeannu Skániin/Evenáššis.
Dasto lea addojuvvon prošeaktadoarjja eará sámi
ja eamiálbmotfestiválaide ja festiválaide
sámi doaluiguin.
Musihka ruhtadeapmi lea bisson seamma dásis juo máŋga
jagi, ja ohcciid lohku gal lea lassánan jagis jahkái.
Dán geažil lea leamaš heajos
oktavuohta ollislaš ohcanmeari ja várrejuvvon
ruđaid gaskka musihkkaulbmiliidda. Viđa
CD:ii lea addojuvvon doarjja. Muđui lea
addojuvvon prošeaktadoarjja konsearttaide, iešguđet
musihkkafestiválaide, koarradoaimmaide ja eará musihkkadoaibmabijuide.
Dáiddaoastinortnet lea bisuhuvvon. 250 000 ruvnno
lea várrejuvvon dáidaga ja duoji oastimii. Sámediggi
juolludii 200 000 ruvnno doarjjan Mátta-Várjjaga
gildii Saviodáidaga oastimii. Dasto lea addojuvvon doarjja čájáhusaide, semináraide
ja dáiddalogahallamiidda. Sámediggi válddii
badjelasas dáiddárstipeandaortnega 2002 rájes.
Bargostipeanddat leat addojuvvon guhtta, maid gaskkas guokte leat
addojuvvon nuorra easkkaálgán sámi dáiddáriidda.
Dasto leat addojuvvon guokte ásahanstipeandda,
golbma ávnnasstipeandda, golbma mátke- ja oahppostipeandda
ja guokte sadjásašstipeandda.
Sámediggi lea váldán oktavuođa stáhtalaš eiseválddiiguin
ja lea bivdán stuorát stipeandaeriid sámi
dáiddáriidda.
2002:s juolludii Sámediggi girjjálašvuođastipeandda
gávcci nuorra olbmui geat čállet
sámegillii. Stipeandaoažžuid
gaskkas leat leamaš sihke lulli-, julev-
ja davvisámegielagat. Sámi Girječálliid
Searvi/Samisk forfatterlag lea 2003:s lágidan čállinkurssa
stipeandaoažžuide. Čállinkursa
loahpahuvvui skábmamánus 2003 go dat čalmmustuvvui
Sámedikki dievasčoahkkimii, nu ahte
dan muit�� bures.
Jagi 2003 guovvamánus mearriduvvojedje ođđa
mearit sámi girjjálašvuođa
almmuheapmái maŋŋá go
lei šiehtaduvvon guoskevaš organisašuvnnaiguin. Oktiibuot
juolluduvvui doarjja 20 girjjá-lašvuođa
prošektii. Girjjálašvuođa
doarjjaohcamat ledje 8,7 miljon ruvnno ovddas, ja Sámi
kulturfoanddas lei ruhta dušše
1,738 miljon ruvnno. Dás oaidná man váttis
lea oažžut ruhtaduvvot
girjjálašvuođa prošeavttaid,
ja ollu buorit girjjálašvuođa
prošeavttat fertejit vuordit jahkeviissaid
ovdal go daid sáhttá ollašuhttit.
Sámediggi viiddidii vuođđodoarjaga
sámi publikašuvnnaide 2003:s guoskat nissonbláđđái
Gába, mánáidbláđđái
Leavedolgi ja risttalaš bláđđái
Nuorttanaste. Leavedolgi dattetge ii almmustuvvan 2003:s. Prošeaktadoarjja
addojuvvui dasto nuoraidbláđđái Š 2003:s.
Sámi publikašuvnnaid ekonomalaš dilli
lea leamaš dohkketmeahttun ollu jagiid.
Ain lea dárbu nannet dáid almmuhemiid sávvojuvvon
kvalitehtain ja eanet gerddiid jahkái.
Šaddet eanet lágádusat
mat almmuhit sámi girjjálašvuođa,
oahpponeavvuid ja musihka. Vihtta lágádusa ožžo lágádusdoarjaga
2003:s. Ovcci kulturásahussii lea addojuvvon doaibmadoarjja.
Gamtofta Ráisavuona gielddas ja Bihtánsámi
viessu Báidára gielddas oažžugohte
vuosttas gearddi doarjaga dán ortnegis 2003:s. Dasto lea
addojuvvon Sámi kulturfoanddas doaibmadoarjja Saviomuseai Mátta-Várjjaga
gielddas. Logi kulturorganisašuvdnii addojuvvui
doarjja 2003:s.
Filbmasuorggis lea dáhpáhuvvan ollu eanet dáin
maŋimuš jagiin.
Sámi filbmafestivála lágiduvvui Guovdageainnus
2003:s. Sámi video- ja filbmadahkkiid lohku lea lassánan,
ja ná maiddái ohcamiid lohku oažžut
doarjaga filbmaulbmilii.
Hui ollu lea leamaš bargu duohtan dahkat Ája
sámi guovddáža huksema
Gáivuona suohkanis. Sámediggi juolludii 2 miljon ruvnno
investerendoarjjan prošektii. Sámi dáiddaguovddáš/ Samisk
kunstnersenter lea ovddidan plánaid ahte fárrehit guovddáža
eanet guovddáš sádjai Kárášjogas.
Sámediggi lea ovddidan dáid plánaid Kultur-
ja girkodepartementii. Sámediggi lea ovttasráđiid
Romssa fylkkagielddain, Romssa universitehtain ja Storfjord gielddain vuođđudan vuođđudusa
Lásságámmi, dainna áigumušain
ahte áimmahuššat dan
dáidaga mii Nils Aslak Valkeapääs bázii.
Sámi valáštallama
oktavuođas leat ollu doaimmat ja ruhtadárbu
valáštallandoaimmaide ja dan doaimma
organiseremii lea lassánan. Doaisttážii
ii leat bargu sirdit speallanruđaid sámi
valáštallamii buktán konkrehta
bohtosiid, muhto Sámedikkis lea vuordámuš ahte
dasa sáhttá gávdnot čoavddus.
Sámiid Valáštallan Lihttu (SVL)
lea bovdejuvvon Arctic Šinter Games gilvvuide
Canádas 2004:s. Sámediggi attii doarjaga dáid
doaluid ovdabargui, ja áigu 2004:s čuovvolit
dan ja addit doarjaga doaluide searvamii.
3.3.13.2 Ealáhusovddideapmi
Deaŧalaš váikkuhangaskaomiid
gaskkas juksat politihkalaš mihttomeari
juohkelágan ja dávgasis ealáhuseallima
ektui, leat Sámi ovddidanfoandda ekonomalaš váikkuhangaskaoamit.
Sámi ovddidanfoandda njuolggadusat rievdaduvvojedje 2003:s
earret eará dan geažil ahte nannet
nissonolbmuid searvama ja dásseárvvu ealáhuseallimis.
Ekonomalaš váikkuhangaskaoamit
leat 2003:s eanet go ovdal mannan nissonolbmuide ja nissonguovdásaš bargosajiide.
Nissonolbmuid oassi lea lassánan 30 %:s
2002:s 46 %:ii 2003:s. Erenoamážit
mátkkoštusealáhusa oktavuođas
lea nissonolbmuid oassi leamaš stuorámus.
Nissonoasi ovdáneapmi lea dohkálaš.
Foanda lea ruhtadan ollu prošeavttaid maiguin
láhčit ođđa
ealáhusdoaimma vuotnaguovlluin, nugo Storfjord:s, Porsáŋggus
ja Deanus. Sámediggi searvá maiddái nuppástuhttinbarggu
refereansajovkui Guovdageainnu suohkanis.
Duojáriin lea ain váttis dilli. Lea dahkkojuvvon čielggadus
mas lea geahčaduvvon leago vejolašvuohta ásahit
duodjeealáhusšiehtadusa ja lea čađahuvvon
ovdaprošeakta čilget
lea go dárbu oaivadeaddjivirggiide ja -bájiide,
ja daid organiseremii ja ruhtadeapmái. Doarjja duodjeealáhussii
lea lassánan oalle ollu, váldoáššis duodjeprográmma čađaheami geažil.
Foanda lea addán doarjaga gelbbolašvuođabajidan
kurssaide, riektesuodjaleapmái, fágaoahpahussii
Romssas, vuovdleapmái ja buvttadanrusttegiid oastimii bájiide Snoasás
ja Romssas.
Doaibmadoarjja lotnolasealáhusaide lea lassánan
mealgat 2003:s jagi 2002 ektui. Eanaš doarjja
manai Sis-Finnmárkui. Veaháš badjelas
2/3 oassi doarjagiin lea addojuvvon almmáiolbmuide.
Duodje- ja boazodoallolotnolasat fidnejedje eanemusat doarjaga.
Sámediggi lea mearridan heaittihit lotnolasealáhusaid
doaibmadoarjjaortnega 2005 rájes.
Boazodoalu deaŧaleamos ášši
lea areálasuodjaleapmi mii vuoruhuvvon ovddasguvlu. Almmá buoret
areálasuodjaleami mii sihkkarastá boazoguohtonareálaid duohtademiid
vuostá, lea boazodoalu boahtteáigi áitojuvvon.
Sámediggi lea bieggamillohuksenplánaid oktavuođas
gáibidan ollislaš váikkuhaniskančielggadusa,
nu ahte ollislaš váikkuhusat boazodollui čilgejuvvojit
ovdal go konsešuvdna addojuvvo. Sámediggi
lea čoahkkimiin Eanadoallodepartemeanttain
ovddidan áššiid
nugo boazodoalloberoštumiid sihkkarastin
davábealde Aursundda, doaibmabijuid movt čoavdit
dan dili go lea váttis vuovdit bohccuid Oarje-Finnmárkkus, struktuvradoaibmabijuid
sihkkarastit plánalaš rekrutterema
boazodollui ja dásseárvohástalusaid ealáhusas.
Sámit geat leat Norgga eamiálbmot, eai ollašuhtto
dat vuođđovuoigatvuođat
mii guoská guollebivddu hálddašeapmái
ja vejolašvuhtii. Dát guoská vuosttažettiin
hálddašanortnegiidda mat dagahit
dan ahte guolásteaddjit masset sin historjjálaš guolástusvuoigatvuođaid.
Sámediggi lea maid čujuhan váilevaš hálddašanortnegiidda
maid bokte báikegottiid olbmot sáhtášedje ávkkástallat
ovdamuniiguin go ásset lahka resurssaid, dat mearkkaša
dan ahte lagašvuođa-
ja sorjjasvuođaprinsihppa biddjojuvvo vuođđun
hálddašeapmái.
Regulerenráđis lea Sámediggi
ovddidan máŋga árvalusa
movt sihkkarastit riddo- ja vuotnafatnasiid bivdovuoigatvuođaid,
masa lea váttis oažžut
doarjaga. Evttohusaid áigumuššan
lea leamaš suodjalit unnimus fatnasiid
norgalaš riddodorski regulerema oktavuođas,
juohkit stuorát oasi dorske-, dikso- ja giđđagođđi
sallitbivdoeriin riddofatnasiidda, joatkit nuoraid bivdoortnegiin
ja bidjat rekrutterenbivdoeriid riddo- ja vuotnabivdiide.
Norga ja Ruošša
leat ovttaoaivilis ahte bidjat oarjerádjin 26 gráda
Nuortan gonagasreappá oktasaš ja
ceavzilis hálddašeapmái.
Norga lea mearridan ahte dán ráji oarjjabealde
hálddašuvvojit reappát ja
bivdojuvvojit dainna ulbmilin ahte dat jávkaduvvojit oalát.
Mii guoská gonagasreabbábivdui nuorttabealde,
de lea Sámediggi dorjon ahte buot fatnasat mat leat vuollel
15 mehtera maidda gonagasreabbá lea leamaš giksin – oalgešálašin
runddierpmá, flinddara, dorskki ja báldá fierbmebivddus – galget oažžut
vejolašvuođa bivdit
gonagasreappáid. Gonagasreappáid jávkadeapmi
oarjjabealde ferte dahkkojuvvot nu ahte buohkat ožžot
vejolašvuođa searvat
vai sálaš šaddá nu
stuorisin go vejolaš ja gonagasreappá leavvan
ráddjejuvvo ON 1992 biologalaš šláddjivuođa
konvenšuvnna 8. artihkkala ektui.
Maŋŋá go
Sámediggi lea fokuseren dan váttis dili mii norgalaš riddodorskkis
lea, de lea Guolástusdepartemeanta mearridan nammadit sierra
bargolávdegotti mii galgá ovddidit konkrehta evttohusaid
norgalaš riddodorskki hálddašeapmái
ja bivdui. Vuođđun
biddjojuvvo norgalaš riddodorski guhkes áiggi
ja nana ceavzilis hálddašeapmi.
Dán oktavuođas lea Sámediggi
evttohan ahte 12 nautálaš miilla siskkobealde
gildojuvvo trolabivdu, ahte buot fatnasat mat leat badjel 21 mehtera
galget bivdit olggobealde 4 nautálaš miilla,
ja ahte buot fatnasat mat leat badjel 15 mehtera galget bivdit olggobealde
vuođđolinjá.
Evttohus mielddisbuktá dan ahte unnimus bivdofatnasiid bivdu
ii galgga regulerejuvvot dien áigodagas.
Sámediggi ii dorjon guollebiebmanrusttegiid ođđa
sirdinnjuolggadusaid, go juo ovddeš njuolggadusaid ložžemiin
lassánivččii nuoskkideapmi
guollebiebmanrusttegiin, ja go guollebiebmanrusttegiid ovttastahttin
dagahivččii dan
ahte guollebiebmankonsešuvnnat fárrehuvvojit
eret ollu báikegottiin ja ná manahivčče
dat deaŧalaš bargosajiid.
Sámediggi viiddidii eanadoalu doarjaga olahusjoavkku
2003:s guoskat maiddái stuorát doaluide mat leat
badjel 1,5 jahkedoaimma. Dán duogážin
lea birgenvejolaš doaluid sihkkarastin
sámi guovlluin. Doarjja eanadoallodoaibmabijuide lea geahppánan
mealgat jagiid 2002 ja 2001 ektui. Doalut maid ain geahppánit
sámi guovlluin vaikko dain doaluin mat leat báhcán
lea ekonomiijadilli buorránan maŋimuš jagiin.
Nubbi eará positiivvalaš dovdomearka
eanadoalus sámi guovlluin lea dat, go dat doalut mat leat
báhcán cevzet hui bures, ja go eanadoalliid gaskamearálaš ahki
lea njiedjan. Dovdomearkan daid doaluide mat heaittihuvvojit, lea
dat go dáid doaluid divodeapmi livččii
hui divrras ja doaibmaekonomiija liikká ii buorránivččii
dan geažil. Eanadoallopolitihka ovdáneapmi sihke
našuvnnalaččat
ja riikkaidgaskasaččat
dagaha dan ahte eanadoalu áŋgiruššamiid lasiheapmi
maŋiduvvo.
Sámediggi rávvii ahte Norga bidjá daid
lassánan petroleumadoaimmaid Davveoarje Ruoššas,
maid Norga ii sáhte váikkuhit vuođđun
politihkalaš válljejumiide norgalaš searvamis
birrajagi petroleumadoibmii davviguovlluin. Norggas leat liikká leat
hui stuorra hástalusat teknologiija, birrasa, dustehusa,
sihkarvuođa ja eamiálbmotberoštumiid
oktavuođas. Go geahččá dán
perspektiivvas, de oaivvilda Sámediggi ahte lea buoret
go Norga aktiivvalaččat
searvá boahtteáiggi petroleumdoaimma plánemii
davviguovlluin, go ahte Ruošša
dan okto plánešii. Go searvá,
de sáhttá nannoseappot váikkuhit ja gávnnahit
standárddaid maiguin sáhttá bidjat čanastagaid
petroleumadoaimma riikkaidgaskasaš ovdáneapmái
davviguovlluin. Sámediggái lea dán oktavuođas
hui deatalaš váldit vuhtii eamiálbmogiid,
guolástusberoštumiid ja birassuodjaleami.
Danne lea maiddái deatalaš ahte
norgalaš oljosearvvit bidjet vuođđun
dáid beroštumiid petroleumadoaimmaid
oktavuođas davviguovlluin.
ILO-konvenšuvdna nr. 169 ráddje
stáhta eiseválddiid go guoská luondduresurssaid
geavaheapmái ja bidjá čielga čanastagaid dasa
ahte Sámediggi galgá beassat searvat dakkár huksemiid čađaheapmái
main leat váikkuhusat sámi álbmogii.
Danne bivdá ge Sámediggi ahte čilgejuvvo
movt Ráđđehus áigu
siskkildit Sámedikki dán bargui, vai birrajagi
petroleumadoaibma ollašuhttošii
našuvnnalaš ja
riikkaidgaskasaš eamiálbmotgeatnegasvuođaide
dávistettiin.