3.1 Ráđđádallamat
stáhta eiseválddiid ja Sámedikki
gaskka
Sápmelaččain,
mii lea álgoálbmot, lea vuoigatvuohta beassat
ráđđádallat
stáhta eiseválddiiguin go meannuduvvojit áššit
mat sáhttet njuolga sin váikkuhit.
Vuoigatvuohta vuolgá maid ILO-soahpamušas
nr. 169 álgoálbmogiid ja čearddalaš álbmogiid hárrái
iešmearrideaddji riikkain (1989) 6. artihkalis.
ILO-soahpamuša 6. artihkal nanne ahte ráđđádallamat álgoálbmogiiguin
galget” dáhpáhuvvat buoredáhtus, vugiin
mii heive dilálašvuhtii ja galget
oaččuhit ovttamielalašvuođa áššiin dahje
nu ahte goappaš bealit sáhttet guorrasit
evttohuvvon doaimmaide». ILO-stivra lea mearridan ahte áššebeliid
gulahallamiid vuođđun galgá
leat dat ahte nuppiid atná árvvus,
galgá leat buoredáhttu ja galgá duođas
bargat boahtit ovttamielalašvuhtii. Dás
deattuhuvvo ahte galgá ráđđádallat
ovdagihtii ja álgoálbmotservodagat geaidda
guoská, galget áramus lágis
fárrui prosessii. Od.prp.nr 53 (2002–2003)
Láhka riektedili ja eanan- ja luondduriggodathálddašeami birra
Finnmárkku fylkkas (Finnmárkkuláhka),
das daddjo earret eará ahte eiseválddit
galget ráđđádallamiid čađahettiin
addit álgoálbmotáirasiidda
heivvolaš ja dievaslaš dieđuid, ja
ahte dieđut galget ovdanbuktojuvvot dakkár
vugiin man álgoálbmogat ipmirdit.
Bargojoavku ásahuvvui, masa sihke Sámediggi
ja Gielda- ja guovlodepartementa nammadedje áirasiid,
vai sihkkarastit dohkálaš bargodábi barggadettiin áššiiguin mat
váikkuhit sápmelaččaid
njuolga. Bargojoavku galggai ráhkadit raportta mas čilge álgoálbmogiid
juridihkalaš vuođu beassat ráđđádallat,
ja maiddái evttohit vásedin ráđđádallanprosedyraid
stáhta eiseválddiide ja Sámediggái.
Stuoradiggái dieđihuvvui dán
barggu birra St.prp. nr 1 (2004–2005) bokte. Ráđđádallanprosedyraid
vuolláičáliiga gielda-
ja guovloministtar ja sámediggepresideanta miessemánu
11.b 2005. Sámedikki dievasčoahkkin
dohkkehii prosedyraid geassemánu 1.b. Prosedyrat
dohkkehuvvojedje gonagas resolušuvnnas suoidnemánu
1.b. 2005.
Ráđđádallanprosedyra
sisdoalus leat dát vuođđooasit:
Sámediggi galgá
oažžut dievaslaš dieđuid áššáigulli
beliin nu fargga go vejolaš, ja dađistaga ášši
meannudettiin.
Sámediggái galgá
addojuvvot áigemunni árvvoštallat áigeguovdilis
jearaldagaid ja áigemunni máhcahit dieđuid
ruovttoluotta. Galgá maid, jus orru dárbu,
lágiduvvot dilálašvuohta
doallat eambbo ráđđádallančoahkkimiid.
Ráđđádallamat eai
galgga loahpahuvvot jus Sámediggi ja stáhta
jáhkket vejolažžan
boahtit ovttamielalašvuhtii.
Jus Sámediggi ja doaibmi departementa eaba
lihkostuva boahtit ovttamielalašvuhtii, de galget
Sámedikki oaivilat áššis
ovdanboahtit dalle go ášši biddjo
ovdan eará departementtaide, nu maid proposišuvnnain
mat mannet Stuoradiggái.
Diehtojuohkimat mat dađistaga lonohallojuvvojit
Sámedikkiin go ráhkkanahttá ášši,
galget sáhttit dollojuvvot eret almmolašvuođas.
Ráđđádallančoahkkimiin
galgá čállot beavdegirji,
mas oanehaččat čilgejuvvo ášši, áššebeliid árvvoštallamat
ja oaivilat ja bohtosat áššis.
Go ásahuvvojit ortnegat ja prosedyrat ráđđehusa
ja Sámedikki ovttasdoaibmamii, de ii dárbbaš
boahtte áiggis ovttohii digaštallat
movt álbmotrievttálaš ráđđádallan-
ja oassálastinmearrádusat galget ipmirduvvot. Ráđđádallanortnet geatnegahttá
maiddái Sámedikki. Earret eará
mearriduvvo ahte Sámediggi galgá čielgasit
máhcahit dieđu ráđđehusa
evttohussii šihttojuvvon áigemeriide. Dohkálaš ráđđádallanproseassat
maiddái dahket nuppi vuorus álkibun čađahit áigeguovdilis
doaimmaid ja lágaid. Jus áššesurggiide
juo gávdnojit njuolggadusat maid sihke departementa
ja Sámediggi oaivvildit vuhtiiváldit álgoálbmotberoštumiid
seamma bures go ráđđádallanprosedyrat,
de sáhttet stáhta ja Sámediggi
válljet ahte eai čuovo prosedyraid. Ráđđádaladettiin eai
galgga dieđut bušeahttačiegusvuođaid
birra almmuhuvvot.
Stáhta hálddašeaddji eiseválddiin
sáhttá, ILO-soahpamuša
nr 169 mielde, maiddái leat ráđđádallangeatnegasvuohta
eará sámi beroštumiiguin
go Sámedikkiin.
Boksa 3.1 Stáhta eiseválddiid
ja Sámedikki ráđđádallanprosedyrat
Sápmelaččat leat álgoálbmogat,
ja nu leage sis dasto vuoigatvuohta beassat ráđđádallat
stáhta eiseválddiiguin áššiin
mat sáhttet sin váikkuhit njuolga.
Vai lea sihkar ahte bargu mii njuolga sáhttá
váikkuhit sápmelaččaid, čađahuvvo
dohkálaččat, de
leat ráđđehus ja
Sámediggi soahpan rávvejeaddji ráđđádallanprosedyraid
stáhta eiseválddiid ja Sámedikki
várás.
1. Ulbmil
Prosedyraid ulbmil lea váikkuhit vai:
geavatlaččat
sáhttá čađahuvvot
stáhta álbmotrievttálaš
geatnegasvuohta ráđđádallat álgoálbmogiin.
stáhta eiseválddit ja Sámediggi
bohtet ovttamielalašvuhtii go plánejuvvojit
ođđa lágat dahje
doaimmat mat njuolga sáhttet váikkuhit
sámi beroštumiid.
Lágidit vai stáhta eiseválddiid
ja Sámedikki gaskii huksejuvvo guoibmevuohtaperspektiiva
mii váikkuha nu ahte nanne sámi
kultuvrra ja servodaga
huksejuvvo oktasaš áddejupmi
das movt sámi servodagaid dilli lea ja gokko daid
dárbbaša ovddidit
2. Viidodat
Ráđđádallanprosedyrat
leat ráđđehusa,
departementtaid, direktoráhtaid ja eará
vuolit doaimmaid várás.
Ráđđádallanprosedyrat
gustojit áššiin
mat sáhttet váikkuhit sámi
beroštumiid njuolga. Áššiid
ráđđádallanviidodat
sáhttá fátmmastit
iešguđetlágan áššešlájaid,
nu movt lágaid, láhkaásahusaid,
eaŋkalmearrádusaid, njuolggadusaid,
doaimmaid ja merremiid (omd. Stuoradiggedieđáhusain).
Ráđđádallangeatnegasvuohta
sáhttá fátmmastit
buot ideella ja materiálalaš vugiid
sámi kultuvrras. Vejolaš áššefáttát
sáhttet omd. leat musihkka, teáhter,
girjjálašvuohta, dáidda,
media, giella, osku, kultuvraárbi, immateriálalaš
vuoigatvuođat ja árbevirolaš máhttu,
báikenamat, dearvvašvuođa- jasosiála
bealit, mánáidgárddit,
oahppu, dutkan, opmodat- ja geavahanrievttit, areáladuohtadan-
ja areálaháldenáššit,
ealáhusovddideapmi, boazodoallu, guolástus,
eanandoallu, mineráladoaibma, bieggafápmu, čáhcefápmu,
ceavzilis ovdáneapmi, kultuvramuitogáhtten,
biogirjáivuohta ja luonddugáhtten.
Dain áššiin
mat gusket materiálalaš kultuvravuđđui,
nu movt areálaháldejupmi, areáladuohtadeamit
ja eananvuoigatvuođat, adnojit čuovvovaš
geográfalaš doaibmaguovllut ráđđádallamiidda
(árbevirolaš sámi
guovllut): Finnmárku, Tromsa, Nordlánda
ja Davvi-Trøndelága fylka, nu maid suohkanat
Osen, Roan, Åfjord, Bjugn, Rissa, Selbu, Meldal, Rennebu,
Oppdal, Midtre Gauldal, Tydal, Holtålen ja Røros
Lulli-Trøndelága fylkkas, Engerdal ja Rendalen,
Os, Tolga, Tynset ja Folldal suohkanat Hedmárkku
fylkkas, ja Surnadal ja Rindal suohkanat Møres ja Romsdálas.
Ráđđádallangeatnegasvuohta
ii gusto álgosaččat
dábálaš áššiin
mat jáhkkimis váikkuhit olles servodaga.
3. Diehtojuohkin
4. Almmolašvuohta
Diehtojuohkin man stáhta
eiseválddit ja Sámediggi lonohallet
gaskaneaset ráđđádaladettiin,
galgá sáhttit dollojuvvot eret almmolašvuođas,
eaktun lea ahte gávdno láhkavuođđu dan
dahkat. Lassialmmolašvuohta galgá
adnojuvvot dábálaš
dáhpin. Áššebeliid
loahpalaš oaidnu iešguđet áššis
galgá leat almmolaš.
5. Fásta čoahkkimat
Galget dollojuvvot fásta
politihkalaš čoahkkimat juohke jahkebealis
gaskkal sámeáššiid
stáhtaráđi ja Sámediggepresideantta.
Iešguđet fágastáhtaráđit
servet čoahkkimiidda dárbbu mielde.
Dain fásta politihkalaš čoahkkimiin
juohke jahkebealis galget ovdanváldit sámi
servodagaid dilálašvuođaid
ja ovddidandárbbuid, ja dettolaš
prinsihpalaš áššiid
ja proseassaid maiguin lea bargojuvvome.
Galget dollojuvvot fásta čoahkkimat
juohke jahkebealis gaskkal Sámedikki ja departementtaid
gaskasaš ovttastahttinlávdegotti
mii lea sámeáššiid
várás. Čoahkkimiin
galget earret eará čilgejuvvot áigeguovdilis
sámepolitihkalaš áššit
maiguin lea plánas bargat lagamus mánuid.
6. Ráđđádallanprosedyraid
oppalaš mearrádusat
Ráđđádallamat
Sámedikkiin galget dahkkojuvvot buoredáhtus
ja dainna ulbmiliin ahte boahtit ovttamielalašvuhtii
evttohuvvon doaimmaid hárrái.
Stáhta eiseválddit galget
farggamusat dieđihit Sámediggái go álggahuvvojit áigeguovdilis áššit
mat njuolga sáhttet váikkuhit sápmelaččaid,
ja gokko guoská sámi beroštumiide
ja diliide.
Go Sámediggái lea dieđihuvvon áigeguovdilis áššiid
birra, de galgá Sámediggi farggamusat
dieđihit ruovttoluotta ahte dáhttotgo
eambbo ráđđádallamiid áššis.
Sámediggi sáhttá
maid váldit áššiid
ovdan mas Sámediggi bivdá ráđđádallamiid.
Jus stáhta eiseválddit ja
Sámediggi sohpet joatkit ráđđádallama
dihto áššis, de
galget ovttasráđiid soahpat ráđđádallanvugiid,
dan soahpat goas ja gos oktavuođaid dollet (omd. čoahkkimiid,
videokonferánssaid, telefonoktavuođa, čálalaš
dieđuid lonohallama), áigemeriid
goas máhcaha dieđuid, ja jus dárbbašuvvo
politihkalaš dásis ráđđádallat,
ja politihkalaččat meannudit ášši.
Galgá várrejuvvot doarvái áigemunni
vai sáhttá čađahit albma ráđđádallamiid
ja bidjat politihkalaš meannudeapmái
evttohusaid. Jus dárbbašuvvo ášši
meannudit dievasčoahkkimis Sámedikkis,
de galgá dat dahkkot farggamusat.
Go áššiid
iešvuohta gáibida de galgá láhččojuvvot,
vai sáhttá doallat moanat ráđđádallančoahkkimiid,
ja eaige áššit galgga
loahpahuvvot jus Sámediggi ja stáhta
navdet olahit ovttamielalašvuođa áššis.
Áššiin mat
meannuduvvojit ráđđehusas,
de galgá, dallego áššit
ovdanbiddjojit eará guoskevaš departementtaide, čielgasit
oidnosii buktojuvvot gokko áššis
lea ovttamielalašvuohta Sámedikkiin,
ja gokko ii leat boahtán ovttamielalašvuhtii.
Proposišuvnnain ja dieđáhusain
mat mannet Stuoradiggái, ja main ráđđehus
lea eará oaivilis go Sámediggi,
galgá Sámedikki árvvoštallan
ja oaivil áššis
boahtit ovdan.
7. Beavdegirji
8. Čielggadandárbu /diehtovuođđu
Gielda- ja guovlodepartementa ja Sámediggi nammadit
ovttasráđiid guorahallanjoavkku
mii earret eará sámi statistihka
mielde juohke jagi buktá raportta sámi
servodagaid dilis ja guđe guvlui servodat ovdána.
Raporta adno ráđđádallamiid
vuođđun konkrehta áššiin,
ja maid go ráđđádallet
sámi servodagaid ovddidandárbbuid
birra. Dat dahkko juohke jahkebealis go čoahkkin
dollojuvvo sámeáššiid
stáhtaráđi ja Sámediggepresideantta
gaskka.
Go stáhta eiseválddit
dahje Sámediggi atnet dárbbašlažžan čielggademiid
dahkat, vai nannešii fáktádieđuid
vuođu dahje árvvoštallamiid
ja mearridemiid formálalaš vuođu,
de galgá dán áramusat buktit
dihtosii, ja áššebealit
galget čielggadeami mandáhttagažaldaga
ságastallat, jus galggaš čielggadeapmi
dahkkot. Stáhta ja Sámediggi galget
geahččalit ovttamielalašvuođa
olahit sihke mandáhta sisdollui, ja merret gean ovddasvástádus čielggadanbargu
galgá leat. Stáhtas ja Sámedikkis
lea geatnegasvuohta addit dárbbašlaš čuvgehusaid
ja materiála mat adnojit go čielggadeami čađaha.
9. Ráđđádallamat
sámi eará beroštumiiguin maidda
guoská
Go leat áššit
main stáhta pláne ráđđádallat
sámi báikkálaš
servodagaiguin ja/dahje sierra sámi beroštumiiguin,
maid láhka dahje doaimmat sáhttet
njuolga váikkuhit, de galgá stáhta áramusat diehtojuohkit
makkár beroštumiide/organisašuvnnaide
stáhta oaivvilda ášši
guoskat, ja digaštallat Sámedikkiin
movt ráđđádallanproseassaid
sáhttá ovttastahttit.