11.1 Doaibmabijut ovttaárvosaš fálaldagaid
várás earvvasvuođa- ja sosiálasuorggis
Ráđđehusa juksanmearrin
lea ahte buohkain galget leat ovttaárvosaš dearvvasvuođa-
ja sosiálabálvalusat beroškeahttá gielalaš ja
kultuvrralaš duogážis. Dát
ovdeha doaibmevaš politihka mii laktá sámegielalaš ja
kultuvrralaš perspektiivva bálvalusaide.
Sosiála- ja dearvvasvuođadepartemeanta
lea 1997 rájes juohkán ruđaid
NOU 1995: 6 Samisk helse- og sosialplan (Sámi dearvvasvuođa-
ja sosiálaplána) čuovvoleapmái.
Dáid ruđaid rámma siskkabealde
lea Sámediggi 1999 rájes hálddahan doarjjaruđaid dearvvasvuođa-
ja sosiálasuorggi oahpahan- ja gárgedandoaibmabijuide.
Ruđat geavahuvvojit eanaš gárgedandoaibmabijuide
heivehit bálvalusfálaldagaid sámi geavaheddjiid
dárbbuide, oahpahit bargiide sámi giela ja kulturáddejumi,
ja dulkabálvalussii.
Sámediggi lea duvdán ruđaid
juohkima eanet gárgedandoaibmabijuid guvlui. Gielddalaš ja fylkkagielddalaš dearvvasvuođa-
ja sosiálabálvalusat ožžot stuorámus
oasi doarjjaruđain. 2001 ovddas lea submi mii
sirdojuvvo Sámediggái 4,7 milj. kr, oktan ruđaiguin
mat leat vásedin merkejuvvon stipendii sámegielagiidda
geat váldet oahpu veajuidahttimii guoski fágain.
Sosiála- ja dearvvasvuođadepartemeanta
ja Sámediggi leat soahpan guhkidit doarjjaruđaid áigodaga
jagiin. Maŋŋil árvvoštallama áigu
ráđđehus mearridit
galgágo Sámedikki doarjjahálddaheapmi 2003
rájes jotkojuvvot bistevaš ortnegin,
vai berrego ortnega ulbmil áimmahuššojuvvot
eará vuogi mielde. Ii leat áigeguovdil geahpedit árjjaid.
Sosiála- ja dearvvasvuođadepartemeanta
lea 1989 rájes addán doarjaga Finnmárkku
fylkkagildii somáhtalaš ja psykiátralaš spesiálistadearvvasvuođabálvalusaid
fágavirggiide mat leat Kárá-šjogas
ja Leavnnjas. Dát lei álgovuolggalaččat oassin
dearvvasvuođa- ja earaláganvuođaprográmmas,
ja ulbmilin lea buoridit fylkka sámi hálddahanguovllu
bálvalusfálaldaga. Doarjja lea dál 2,8 milj.
kr jahkásaččat.
Finnmárkku fylkkagielda lea ráhkadeamen plána
das mo áigu čuovvolit st.meld. nr. 25
(1996–97) Åpenhet og helhet – om psykiske
lidelser og tjenestetilbudene (Rabasvuohta ja ollisvuohta – silolaš gillámušaid
ja bálvalusfálaldagaid birra). —uovvolanplána
siskkilda ee. bearašdikšunovttadaga álggaheami
Mánáid- ja nuoraidpsykiátralaš poliklinihkkii
(MNP) Kárášjohkii, ja MNP:a
Kárášjogas ja guovllupsykiátralaš guovddáža
Leavnnjas gárgedeami sámi veahkadaga silolaš dearvvasvuođafálaldagaid
riikkagottálaš gelbbolašvuođavuođđun.
Dát mearkkaša ahte ruđat
maid Sosiála- ja dearvvasvuođadepartemeanta
várre ulbmilii (20 milj. kr rádjai jahkásaš doaibmagolut)
maiddái galget gokčat nevvodan- ja guosseoahpahallanfálaldaga
eará fylkkagielddaide ja gielddaide, ja vejolaš virggiid
eará sámi guovlluin mat leat čatnasan
gelbbolašvuođadoibmii.
Dálvet 2001 bidje Sosiála- ja dearvvasvuođadepartemeanta
ja Riikkaoadjolágádus doibmii stuorra dieđihanáŋggirdeami bissovašdoavtterortnega álggaheami
oktavuođas. Informašuvdna
buot badjel 16 jahkásaš rávisolbmuide
sáddejuvvui sihke dárogillii ja sámegillii
sámi hálddahanguovllus. Sámegiel informašuvdna
lei fidnemis oadjokantuvrrain maiddái dán guovllu
olggobealde.
2001 álggahuvvo sámi dearvvasvuođadutkama
guovddáš Kárášjohkii
Romssa universitehta olis. Guovddážis galget leat
dahkamušat mat čatnasit duođašteapmái
ja dutkamii dearvvasvuođa- ja sosiálasuorggis.
Duogážin lea ee. ahte diehtovuođus
sámi veahkadaga dearvvasvuođa ja eallindiliid
birra ja sin dárbbuid birra oažžut heivehuvvot
bálvalusfálaldaga lea beare heittot. Seammás
albmana dálá gelbbolašvuohta beare
unnán dearvvasvuođa- ja sosiálafágalaš oahpu
oahpahusas. Guovddáš galgá čatnat
sámi fágabirrasiid, oahppoinstitušuvnnaid,
Sámedikki ja dearvvasvuođaeiseválddiid
ovttasbargui. Guovddážis sáhttá maiddái
leat rolla riikkaidgaskasaš fágalaš ovttasbarggus
eamiálbmotgažaldagaid hárrái
Máilmmi Dearvvasvuođa Organisašuvnna
(World Health Organisation) olis. Norga lei mielde evttoheamen loahppacealkámuša
mii mearriduvvui Máilmmi dearvvasvuođačoagganeamis
2001, mii deattuha eamiálbmogiid dearvvasvuođa
dili datačohkkema. Ráđđehus
fuopmáša muđui
ahte Sámediggi háliida loktet riikkaidgaskasaš dearvvasvuođa- ja
sosiálagažaldagaid Sámi parlamentaralaš ráđi
gieđahallamii.
Dađistaga leat geahččaladdandoaimmat maidda
Sámediggi lea juolludan ruđa buorebut biđgejuvvon
geográfalaččat. Dattege dáhpáhuvvá ain
stuorra oassi doaimmas sámegiela hálddahanguovllus.
Dán guovllu olggobealde leat sámegiel bálvalusfálaldagat
unnán dábuheamis. Viiddis guovlluin, erenoamážit
oarjelsámi guovlluin, lea váttis oažžut áigái
vuđolaš buorráneami
dearvvasvuođasuorggi gielladilis. Danne lea
dulkabálvalus lassi mii lea dárbbašlaš go galgá áimmahuššat
bealuštahttivuođagáibádusaid
ja geavaheaddjioassálastima/dihttesis mieđáhusa
mii lea oassin dearvvasvuođarievttis. Dávjá lea álkit
heivehit bálvalusfálaldaga sámi geavaheddjiid
kultuvrralaš duogážii. Máŋgga sápmelačča
mielas lea dát seamma deaŧalaš go vejolašvuohta
oažžut bálvaleami sámegillii.
