Sámedikki 2009 doaimma birra

3.1 Sámediggi

3.1.1 Sámedikki ja ráđđehusa gaskasaš bušeahttabargovuogit

Ráđđehus ja Sámediggi gulahallet ođđa bušeahttabargovugiid birra. Ášši váldojuvvui ovdan jahkebeallásaš politihkalaš ráđđádallančoahkkimis juovlamánus 2009, ja dat lei maid fáddán dan jahkásaš čoahkkimis maid Sámediggi, Finánsadepartemeanta ja Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta dollet ovdal jagi vuosttaš bušeahttakonferánssa. Sámediggi sáddii njukčamánus 2010 notáhta departementii mas dat evttoha mo bušeahttabargovugiid bargu galggašii čađahuvvot ovddasguvlui. Departemeanta áigu digaštallat árvalusa Sámedikkiin oktan áššáigullevaš departemeanttaiguin.

3.1.2 Ekonomiijastivren ja raporteren

Jahkásaš bušeahttaproposišuvnnain Stuorradiggái leat oasit juolludusárvalusain Sámediggái čadnojuvvon juohke jagi konkrehta láidagiidda. Muhto dattetge sáhttá leat váttis čatnat dáid láidagiid ráporteremii Sámedikki jahkedieđáhusas ja rehketdoalus.

Dakkár ovdamearkan čujuha Birasgáhttendepartemeanta dasa ahte dokumeanttas Prop. 1 S (2009 – 2010) leat čuovvovaš láidagat addojuvvon ruhtageavaheapmái kapihttalis 1429, poasttas 50 Doarjagat sámi kulturmuitobargui: «Doarjjaortnet galgá fuolahit bajimus deasttaid kulturmuitofágalaš barggus sámi kulturmuittuiguin ja kulturbirrasiiguin. Ruđat galget eanaš geavahuvvot stuorát ortnegisdoallan- ja ovddeštanbargguide ja dikšumiidda, ja addojuvvojit Sámedikki hálddašeapmái.»

Jagi 2009 rehketdoalus lea čujuhuvvon dasa ahte 3 milj. ruvnnos mat leat addojuvvon Sámedikki hálddašeapmái, leat 2 milj. ruvnno várrejuvvon ohcanvuđot doarjjan. Sáhttá jearrat ahte lea go raporteren dákko dán áššis dohkálaš, Prop. 1 S láidagiid ektui.

Sámediggi dieđihii jagi 2008 jahkedieđáhusastis ahte jagi 2009 rájes čađahuvvojit nuppástusat jahkedieđáhusas. Ákkastuvvo ahte lea dárbu čađahit nuppástusaid Sámedikki bušeahta ja jahkedieđáhusa lagat oktavuođa geažil. Nu lea jahkedieđáhus šaddat visogovaleabbon.

Jagi 2010 juolludusreivves Sámediggái dáhttu Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta ahte Sámedikki jagi 2010 dieđáhusastis dat galgá válddahallat masa juolluduvvon ruđat leat geavahuvvon, mat bohtosiid leat juksojuvvon ja mo dilli lea guđege suorggis. Sámedikki jahkeraporta sáhttá dan láhkai leat buoret vuođđu departemeanttaide ja daid bargui jahkásaš bušeahttaproposišuvnnaid hábmemiin. Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanta áigu ráđđádallat Sámedikkiin das mo Sámedikki jahkedieđáhus sáhttá šaddat buoret vuođđun departemeanttaid bušeahttabargui.

3.1.3 Visogovva das mat ráđđádallamiid leat čađahuvvon Sámedikkiin

Vuolábealde lea visogovva dain ráđđádallamiin mat leat čađahuvvon jagi 2009 dahje galget čađahuvvot miessemánu 1. b. 2010 rádjai stáhtaeiseválddiid ja Sámedikki gaskasaš ráđđádallansoahpamuša vuođul. Oktiibuot leat čađahuvvon dán dásis 35 ráđđádallama main 3 áššis ii leat juksojuvvon ovttamielalašvuohta ja 3 áššis lea juksojuvvon ovttamielalašvuohta muhtun muddui. Eará áššiin lea juksojuvvon ovttamielalašvuohta. Sámediggi čađaha bissovaš dialogačoahkkimiid ge departemeanttaiguin go lea dárbbu ráđđádallat bođu áššiin.

Bođu áššiid dáfus čuožžu viidáseappot ahte konsultašuvnnat lea válbmašat ja leat go soahpan áššis vai eai.

3.1.4 Sámediggeválga jagi 2009 – ođđa válgaortnet

Čujuhuvvo Sámedikki jahkedieđáhusa kapihttalii 15 Erenoamáš prošeavttat.

Jagi 2009 sámediggeválgii ledje 13 890 olbmo čálihuvvon Sámedikki jienastuslohkui. Dáin ledje 53,1 pst albmát ja 46,9 pst nissonat. Jienastuslohkui girjejuvvon olbmuid lohku lei lassánan 1 352 olbmuin (10.8 pst) ovddit válgga rájes. Jagi 2009 válga čađahuvvui ođđa válgaortnega mielde mii lei mearriduvvon sámelága nuppástuhttimiid vuođul ja láhkaásahusa vuođul sámediggeválgga birra. Válgabiirejuohku lea rievdaduvvon nu ahte 13 biirre leat ovttastuvvon 7 biiren. Dássenmandáhtaortnet lea loahpahuvvon, ja mandáhtaid lohku dikkis lea fas 39. Ulbmil válgaortnega nuppástuhttimiin lei lassáneaddji jienasteaddjit, johtilat ja álkit válgačađaheapmi ja stuorát legitimitehta Sámediggái, earret eará mandáhtajuogu ja jienastagaid oktiiheivvolašvuohta.

Sámediggi, Gielda- ja guovlodepartemeanta ja Bargo- ja searvadahttindepartemeanta dolle ráđđádallamiid nuppástuhttimiid birra jagi 2008.

Jagi 2009 válgga maŋŋá čájehii Sámedikki áirasiid sohkabeallejuohku 19 nissona ja 20 albmá.

Válgaortnega guovdilis nuppástuhttin jagi 2009 válgga rájes lea daid gielddaid erohus main unnit go 30 olbmo leat čálihan iežaset Sámedikki jienastuslohkui ja main 30 olbmo dahje eanebut leat girjejuvvon jienastuslohkui. Gielddain main leat unnit go 30 olbmo čálihuvvon jienastuslohkui, lea jienasteaddjiin dušše vuoigatvuohta jienastit ovddalgihtii sámediggeválggas. Sámedikki jienastuslohku mii geavahuvvui ovddit válggas, dat mearrida mat gielddaid galget sáhttit vuostáiváldit dušše ovddalgihtii jienastagaid válggas, ja mat gielddaid fas besset sihke ráhkkanit jienasteapmái válgadikkis ja vuostáiváldit ovddalgihtiijienastagaid. Jienasteaddjit riikka 47 gielddas, eanaš davimus válgabiirriin, jienastedje válgadikkis válgabeaivvi, ja jienasteaddjit eará gielddain dušše besse addit ovddalgihtiijienastagaid jagi 2009 sámediggeválggas. Buot gielddat ledje geatnegasat váldit vuostái ovddalgihtii jienastagaid sihke sámediggeválggas ja stuorradiggeválggas.

Daid oassi geat jienastedje, lei 69,3 proseantta oppa riikkas jagi 2009 válggas. Dat lei 3,3 proseantta unnit go jagi 2005 válggas. Válgabohtosat čájehit stuorra rievddaldemiid jienasteaddjiidlogus sierranas válgabiirriin ja ovddit válgga ektui. Jienasteaddjiidlohku lea njiedjan eanemusat lulimus válgabiirriin Lulli-Norggas, Åarjel-Saepmie veeljemegievlie (Trøndelágafylkkain) ja Viestarmera válggabijrra (Lulli-Romssa, Davvi-Nordlándda ja Gaska-Nordlándda suohkaniin). Ođđa válgaortnega mielde han dáid válgabiirriin hui unnán suohkaniin lei jienasteapmi válgadikkis válgabeaivvi, dat mearkkaša ahte daid válgabiirriid eanaš suohkaniid ássit fertejedje jienastit ovddalgihtii.

Sámediggeválggaid eai leat válgadutkit dássážii dutkan systemáhtalaččat. Sámi dutkanprográmma Dutkanráđis lea addán doarjaga máŋggajahkásaš Sámi válgadutkanprográmmii. Prográmma galgá čohkket ja lágidit olámuddui dieđuid ovddit sámediggeválggain, čađahit jienasteaddjiidiskkadallama jagi 2009 válggas ja čađahit ráddjejuvvon temáhtalaš dutkamiid mat čatnasit jagi 2009 válgii, ja erenoamážit iskat makkár čuovvumušat leat leamaš ođđa válgaortnegis. Prográmma lea maiddái ožžon doarjaga Bargo- ja searvadahttindepartemeanttas ja Ođasmahttin-, hálddahus- ja girkodepartemeanttas.

Jagi 2009 juolluduvvui 2,9 milj. ruvnno Sámediggái jagi 2009 válgga ráhkkaneapmái ja čađaheapmái.