1 Sámedikki jahkedieđáhus
2000
1.1 Boahttevaš politihkkahábmen
1.1.1 Jahkedieđáhusa perspektiivvat
Sámelága § 1–3 mielde
galgá Sámedikki jahkedieđáhus
sáddejuvvot Gonagassii. Ráđđehus čállá Stuoradiggái
jahkásaš stuoradiggedieđáhusa
Sámedikki doaimma birra. Seammás lea Sámedikki
dieđihanvugiin 4-jagi perspektiiva. Stuoradiggi
lea sámelága mearrádusaid vuođul maiddái
mearridan ahte juohke stuoradiggeáigodagas galgá okte čállot
dieđáhus daid doaimmaid birra mat čađahuvvojit,
sihkkarastin dihte sámi giela, kultuvrra ja servodateallima.
Nu galgá ge prinsihppadieđáhus
sisttisdoallat vuđolaš ja prinsipiála
ságastallamiid Ráđđehusa
sámepolitihka birra guđege stuoradiggeáigodagas
.
1.1.2 Sámedikki ja guovddáš eiseválddiid oktavuohta
Sámediggi lea sámi álbmotválljen
orgána mii doaibmá sámi álbmoga
várás. Lea sohppojuvvon ahte Sámediggi
ii leat Ráđđehusa
vuollásaš politihkalaš orgána
dásis, ja danne ii sáhte Ráđđehus
stivret iige bagadallat doaimma. Sámedikki guovttebealát
doaibma sihke álbmotválljen orgánan ja
hálddašanorgánan gáibida
erenoamáš heiveheami ja čuovvoleami
(gč. St.dieđ.nr. 7 (2000–2001)
3.1 čuoggá s 34). Eiseválddiid oainnu
mielde lea okta Sámedikki deaŧaleamos
rollain bidjat eavttuid servodathábmemis seailluhan, nannen
ja ovddidan dihte sámi servodaga. Sámediggi miehtá dasa
ahte Sámediggái lea deaŧalaš oažžut
eambbo mearridanváldi sámi áššiin,
muhto dat ii leat doarvái. Dál lea hástalus
ovddidit Sámedikki válddi, ja addit Sámediggái čielgaset
definerejuvvon rolla riikka konstitušuvnnas,
nu ahte Vuođđolága § 110a ulbmil
sámi vuoigatvuođaid birra oažžu čielgaset konkrehta
sisdoalu, sámi iešmearrideami perspektiivvas.
Sámediggi lea fuomášan
ahte Ráđđehus áigu
digaštallat Sámedikki rolla almmolašrievtti
ja sámepolitihkalaš orgánan
sámepolitihka boahtte prinsihppadieđáhusas.
Sámedikki oainnu mielde ii leat dát doarvái.
Dát lea guovttebealát proseassa mii čađat
ferte doaibmat Sámedikki ja guovddáš eiseválddiid
gaskka. Sámediggi lea máŋgga
oktavuođas gáibidan šiehtadallanmodealla
sámi áššiid
barggus. Diggi lea oaidnán ahte Ráđđehus
oaivvilda dákkár modealla mielddisbuktit áibbas
ođđa čađahemiid hálddašeami
dáfus, ja ahte fertešii vihkkeduvvot
vuođđo konstitušunála
prinsihpaid ektui, ja bivdá Sámedikki čielggadit
lagabui mii šiehtadallamiin oaivvilduvvo (gč.
St. dieđ.nr. 7 (2000–2001)
3. kap. s 34). Gažaldagat šiehtadallamiid dáfus
lea okta máŋgga temás boahttevaš guovttebealát
proseassas Sámedikki válddi ja rolla birra.
Sámediggi deattuha garrasit ovddidit lagas ja geatnegahtti
ovttasbarggu Sámedikki ja guovddáš eiseválddiid
gaskka. Deaŧaleamos formálalaš ovttasbargogaskavuođat
leat čadnon Sámedikki jahkedieđáhussii
(gč. sámelága § 1–3)
ja Sámedikki doaibmaevttohusaide jahkásaš stáhtabušeahtas.
Jahkedieđáhusa dáfus lea
buorre go Ráđđehus
lea álgán buktit vástádusaid guovddáš čuolmmaide
maid Sámediggi jearrá jahkedieđáhusain
(gč. ee. St. dieđ. nr. 48 (1998–99)
ja St.dieđ. nr. 7 (2000–2001)).
Sávvat ahte Ráđđehus
joatká dainna doaimmain maiddái boahtteáiggis.
Sámediggi lea ožžon eambbo mearridanválddi ja
iešheanalašvuođa
bušeahttaoktavuođain dan
bokte go Sámediggi 1999:s beasai Juolludannjuolggadusaid § 4:s.
Sámediggi oažžu dál juolludemiid
Gieldda- ja guovlludepartementtas, Girko-, oahpahus- ja dutkandepartementtas
ja Mánáid- ja bearašdepartementtas
poasta 50 bokte. Dasto sáhttá Sámediggi
juogadit resurssaid sierra bušeahtas daid rámmaid
mielde mat leat biddjon Stuoradikki bušeahttamearrádusas. Sámediggi
oaivvilda ahte sámi bušeahttaáššiid
rutiinnat ja prosedyrat berrejit ovddiduvvot. Go Sámediggi
dál lea nettobušetterejuvvon doaibma,
de eaktudit ahte boahttevaš juolludeamit Sámediggái
bohtet poasta 50 juolludeapmin.
Sámediggi čujuha dasa ahte Sámedikki
ja Ráđđehusa gulahallan
lea positiivalaččat ovdánan bušeahttaáššiid
dáfus. Dán berre čuovvolit maiddái
eará áššesurggiin.
Mii leat fuomášan ahte Ráđđehus
mihá eambbo searvá jeavddalaš ságastallamiidda
ja ovttasbargui Sámedikkiin (gč. St.dieđ.nr. 7
(2000–2001 3. kap. s .34). Sámediggi
eaktuda ahte Gieldda- ja guovlludepartementa sámi áššiid čohkkendepartementan
galgá buorebut koordineret dán barggu.
Sámedikki ja Stuoradikki oktavuođat Ráđđehusa
stáhtabušeahttaárvalusa čuovvoleami
dáfus ja Sámedikki jahkásaš doaibmadieđiheami
dáfus eai doaimma doarvái bures. Iešguđetge
fágalávdegottiit doibmet iešguđetlágán
vugiid mielde Sámedikki ektui. Ii leat dohkálaš ahte
muhtun fágalávdegottit atnet Sámedikki
dego makkárge eará lobbyorgánan. Danne
lea prinsihpalaččat dárbu čielgaset digaštallat
makkár oktavuohta Stuoradikkis lea Sámediggái,
ja movt ovttasbarggu duohtavuođas sáhtášii
heivehit. Sámediggi lea buktán konkrehta árvalusaid
dán birra Stuoradikki presideantajođihangoddái.
Sámediggi fuomášahttá ahte
sámi servodat lea ain huksejuvvomin, ja lea stuora dárbu
doarjagii ja resurssaide. Sámediggi háliida čujuhit
ahte lea stuora gaska Sámedikki vuoruhemiid ja Stuoradikki
rámmajuolludusaid gaskka.
Sámediggi lea maiddái dán válgaáigodagas bivdán
lasi válddi dihto servodatsurggiid dáfus. Ráđđehus
ja Stuoradiggi leat measta čađat vástidan
dainna vugiin ahte sirdet dálá ortnegiid ja institušuvnnaid
hálddašanovddasvástádusa. Dása
gullet Sámi sierrabibliotehka, oahpahushálddašeami
doaimmat ja sierra sámi mánáidgárdedoarjagat.
Váldi mii lea sirdojuvvon, lea:
Bušeahttafriddjavuohta
maid Juolludannjuolggadusaid § 4 mielddisbuktá.
Váldi ja doaimmat oahpahussuorggi dáfus,
gč. oahpahuslága § 6–4.
Hálddašanovddasvástádusa
ja bargodoaimmaid sirdin Sámediggái lea mávssolaš.
Sámediggi oaidná ahte Ráđđehus
ain dađistaga árvvoštallá sirdit
válddi ja ovddasvástádusaid Sámediggái áššiin
mat gullet sámi álbmogii (gč. St.dieđ.
nr. 7 (2000–2001) 3.1 čuoggá s
34). Sámediggi fuomášahttá ahte
Ráđđehus mieđai
sirdit Sámi musihkkafestivála, Beaivváš Sámi
Teáhtera ja Sámi Vuorká-Dávviriid
stáhtadoarjagiid hálddašanovddasvástádusa
Sámediggái 1997:s. Dása gullá maiddái
sámi dáiddárstipeanda (gč. St.dieđ.nr. 145
(1997–98) 12.8 čuoggát s 60). Stuoradikki
gielddalávdegotti eanetlohku searvvai dása (gč.
Mearr.S.nr. 145 (1997–98). Kulturdepartementa
sirddii Sámi musihkkafestivála stáhtadoarjaga
Rikskonsertene vuollái 1999:s. Dát mielddisbuvttii
unniduvvon jahkásaš doarjaga. Maiddái álgoálbmotfestivála
Riddu Riđđu doarjja unnui. Gádjun
dihte dán guokte festivála, lea Sámediggi iežas
2001 bušeahtas ásahan vuođđodoarjjaortnega
kr 350.000,- goappáge doibmii.
Ráđđehus ii
leat moktege geahččalan sirdit dáid namuhuvvon ásahusaid
Sámediggái. Golggotmánus 2000 čujuhit
ain doarjjaortnegiidda ee. dáid namuhuvvon ásahusaid
dáfus Kulturdepartementta bušeahta
vuođul (gč. St.dieđ.
nr. 7 (2000–2001) 4.2.2 čuoggá s
38). Ii dáiddárstipeanda ge leat sirdojuvvon Sámediggái.
Sámi kulturáššiid
gulahallanlávdegoddi ásahuvvui 1994:s. Ulbmil
lei oppalaččat árvvoštallat
doaimmaid mat guoskkahit sámi kultuvrra, ja dainnalágiin
geavahit resurssaid buoremus lági mielde. Kulturdepartementta
mielas bargá lávdegoddi dohkálaš barggu
(gč. St.dieđ.nr. 41 (1996–97) 12.2 čuoggá s
53). Sámediggi ii sáhte dasa mieđihit.
Lávdegotti bargu ii leat ovddidan sámi kulturáššiid
namuhanveara. Danne ii leat Sámedikki mielas riekta vuoruhit
ekonomalaš ja persovnnalaš resurssaid
searvan dihte gulahallanlávdegoddái. Dat berre
heaittihit.
1.1.3 Boahtteáiggi hástalusat
Sámediggi áigu bargat nannet álgoálbmogiid
vuoigatvuođaid našuvnnalaš ja
riikkaidgaskasaš dásis. Sámedikki
mielas ii leat buorre go maŋemus áiggiid
sámi vieruiduvvan vuoigatvuođat eatnamiidda
galget duopmostuoluin mearriduvvot, seammás go vuoigatvuođaproblematihkka
ii leat oppalaččat vuos čielggaduvvon. Dan
oktavuođas čujuhit Meahccekommišuvnna
doaimmaide Tromssas ja Nordlánddas, ja priváhtarievttalaš boazoguohtunareálaid
nákkuide lullisámi guovllus. Sámi álbmogis ii
leat dohkálaš riektesihkarvuohta čuollat
bealis duopmostuoluid ektui. Dát guoská sihke
juridihkalaš ja ekonomalaš áššiide.
Sámediggi vuordá Norgga stáhta bargat
maid sáhttá nu ahte sámiid riektedilli
ollislaččat ja dohkálaš vuogi mielde
nannejuvvo našuvnnalaš ja
riikkaidgaskasaš duopmostuoluin.
Sámediggi vuordá Ráđđehusa
fuolahit ahte Suodjalusa ja boazodoalu gaskka dahkkojuvvo šiehtadus
Hálkavári ja Iŋggášguolbana báhčinguovlluid
dáfus. Dasto lea deaŧalaš ahte Sámediggi
ja báikkálaš eiseválddit
ja ealáhusat dađistaga ožžot
dieđuid áššis.
Dan oktavuođas čujuhit maiddái
ON-barggu čielggademiide
eamiálbmotjulggaštusa
ja iešmearrideami áššiid
dáfus. Lea deaŧalaš ahte
Sámediggi oažžu eambbo guovddáš rolla olmmošvuoigatvuođaid
doaimmain, sihke Norgga rájiid siskkobealde ja muđui
riikkaidgaskasaš dásis.
Áššit mat gusket
eamiálbmotjulggaštussii, berrejit digaštallojuvvot
dohkálaš dásis, ja nu ahte
digaštallamiid ovttárvosašvuohta doahttaluvvo. Álgoálbmotvuoigatvuođaid álbmotrievtti
prinsihpat leat čielgasat, ja nannejit eahpitkeahttá dan
ahte stáhtat fertejit dohkkehit ja mearridit álgoálbmotvuoigatvuođaid
gullevaš olbmuid riektevuogádagaid
ja riekteipmárdusaid vuođul. Sámiid
vuoigatvuođat iežaset duovdagiidda, čáziide
ja luondduriggodagaide fertejit doahttaluvvot ja dohkkehuvvot, ja
vuođđojearaldagat sámi
vuoigatvuođaid ja eallineavttuid dáfus
boahtteáiggis fertejit mearriduvvot Sámedikki
ja stáhta digaštallamiid ja šiehtadallamiid bokte.
Guovddáš bargu lea álggahit šiehtadallangeatnegasvuođa
sámiid ja Norgga eiseválddiid gaskka dakkár áššiin
gos lea dárbbašlaš sámiid árvvoštallamiid
mielde, erenoamážit kultur-, ealáhus-
ja vuoigatvuođasurggiin. Dát geatnegasvuohta
berre sisttisdoallat eambbo go dušše
gulahallama, ja das fertejit leat guovttebealát geatnegasvuođat. iehtadallangeatnegasvuohta
ferte regulerejuvvot Norgga lágain. Álgoálbmogiid
iešmearridanvuoigatvuođaid áššiid
dáfus gáibidit vel guovddáš proseassaid,
danne go orrot leame iešguđetlágán
ipmárdusat iešmearrideami doahpagis.
Sámedikki prinsihppa lea ahte álgoálbmogat
leat ovttaárvosaččat eará álbmogiiguin. Álgoálbmogiid
iešmearridanvuoigatvuođas
lea lagas oktavuohta oppalaš olmmošvuoigatvuođaáššiide.
Sámediggi vuordá Norgga stáhta aktiivvalaččat
fuolahit ahte álgoálbmogiid vuoigatvuođat
ja eallindilit sihkkarastojuvvojit, dan bokte ahte ON mearrida eamiálbmotjulggaštusa
ovdal álgoálbmogiid logijagi loahpa.
Sámediggi áigu bargat dan ovdii ahte
ON’ álgoálbmotáššiid
forum
šaddá doaibmi orgánan álgoálbmotáššiid
dáfus.
Okta dain deaŧaleamos doaimmain Sámedikki
Barentsovttasbarggus
lea nannet álgoálbmotbargguid. Álgoálbmotdoaimmat
eai leat Sámedikki mielas ovdánan dohkálaš dási
mielde. Sámediggi čujuha dasa ahte Ráđđehus
oaivvilda geavatlaš álgoálbmotbarggu
biddjon Barentsovttasbarggu regiovnnalaš dássái,
ja ahte danne lea stáhtaidgaskasaš ja
jahkásaš olgoriikkačoahkkimiid
váldobargu doarjut álgoálbmotdoaimmaid
politihkalaččat (gč. St.dieđ.nr. 7 (2000–2001)
4.13.5 čuoggá s 47). Dát ii leat movtge ovdánan
ovddit áiggiid ektui. Ráđđehus
lea ovdal cealkán ahte áigu Barentsregiovnna dálá bargguid
bokte searvat álgoálbmogiid ollislaš prográmma
ovdánahttimii guovllus (St.dieđ.nr. 41
(1996–97) 5. kap. ja boks 5.1 s 18–19). St.dieđ.nr. 18
(1997–98) nr. 41 Lasáhusas daddjo ahte
Ráđđehusa ulbmilin
lea oažžut sápmelaččaid
mielde Barentsráđđái
(gč. boksa 18.1 s .22). Norgga, Ruoŧa
ja Suoma olgoriikkadepartementtat leat ruhtadan Barentsregiovnna álgoálbmogiid
2000–2003 doaibmaprográmma ráhkadeami.
Departementa ii leat čuovvolan dan ášši
Sámediggái dahje eará álgoálbmotorgánaide
Barentsregiovnnas ahte galget go álgoálbmogat
dahje sápmelaččat searvat Barentsráđđái.
Sámediggi čujuha dasa ahte Barentsovttasbarggu álgoálbmotáššiid
bargu lea bisánan danne go váilot resurssat. Maŋemus
4 jagi leat čađahuvvon moadde prošeavtta,
ja dasto lea Álgoálbmogiid Doaibmaprográmma
2000–2003 ráhkaduvvon. Regiovdnaráđđi
mearridii 1999:s prográmma prošeaktaoasi. Álgoálbmotovttasbarggus
lea potensiála mii ii leat geavahuvvon. Jus galgá nagodit
loktet dan, de eaktuduvvo ahte buot dárbbašlaš resurssat
sáhttet geavahuvvot doaibmaprográmma čađaheamis,
ja ahte dahkkojit muhtun organisatuvralaš rievdadusat.
Sámi parlamentáralaš ráđđi
(SPR) lea sámi oasseváldima vuođul
06.10.00 evttohan čuovvovaš organiserema
Barentsregiovnna orgánaid dáfus: 1: SPR nammada
sámi ovddasteaddji Regiovdnaráđđái,
2:SPR nammada sámi ovddasteddjiid jus šaddet
bargojoavkkut Barentsovttasbarggus, ja 3: Regiovnna álgoálbmogat
ožžot ovtta ovddasteaddji Barentsráđđái. Sámediggi
lea dohkkehan dán, ja oaivvilda dasa lassin ahte Barentsčállingotti álgoálbmotmielbargi galgá fásta
ovddastit álgoálbmogiid Regiovdnalávdegottis.
Dán birra ráhkaduvvo čielgaset soahpamuš Sámedikki
ja Barentsčállingotti gaskka boahttevaš 2-jagi áigodahkii.
Sámedikki oassálastin
Arktálaš ráđis
goazaduvvo
das go Sámediggi váilevaš resurssaid geažil
ii sáhte nannoseamos lági mielde searvat. Sávaldat
lea ahte Sámi parlamentáralaš ráđđi sáhtášii
dán doaimma váldit badjelasás, muhto dat
eaktuda ahte ráđđái
juolluduvvojit doarvái ekonomalaš návccat.
Olgoriikadepartementa dohkkehii barggu 12.09.1999,
Álgoálbmogiidveahkkedoaimmat
čuovvolan plána.
Sámediggi oaččui unnán vejolašvuođa
searvat dán plánabargui, earretgo oassálastit
hálddahusdásis bargosemináras. —uovvolanprográmma
válddahallá máŋgga ášši main
Norga ferte oaivila dahkat, boahttevaš álgoálbmot-veahkkedoaimmaid áŋgiruššama dáfus.
Okta dáin lea Sámedikki vejolaš searvan. Dássážii
ii leat Olgoriikkadepartementa ii ge NORAD bovden Sámedikki
searvat ságastallamiidda Sámedikki vejolaš boahttevaš sajádaga birra álgoálbmogiid
veahkkeprográmmas. Dán šálloša
Sámediggi garrasit.
Okta
Sámi parlamentáralaš ráđi
deaŧaleamos
doaimmain lea juste dál háhkat čállingotti
doaimmaide dohkálaš ruhtadeami. Lea
ohccojuvvon 200.000,- kr Olgoriikkadepartementtas gok-čat
lassigoluid maid čállingotti doaimmat mielddisbuktet.
Olgoriikkadepartementa ii juolludan dán veahki dainna ákkain
go sis eai leat ruđat diekkár áigumušaide. Ášši
váldojuvvui ovdan oktasaš-čoahkkimis
ministariiguin 2.11.00 ja doppe mearriduvvui ahte ruhtadeapmi galgá čielggaduvvot.
Ovttasbargoorgánan ii galgga Sámi parlamentáralaš ráđđi
dušše koordineret dikkiid barggu,
muhto maiddái riikkaid dási ja riikkaidgaskasaš dási
doaimmaid. Dárbbašlaš lea
maiddái ahte sámi áššiid
bargu dasa lassin koordinerejuvvo našuvnnalaš eiseválddiid
gaskka, ja ahte dat dahkko ovttasráđiid
sámedikkiid presideanttaiguin.
Sámeministariid ja sámedikkiid
resideanttaid ovttasbargu
lea dál formaliserejuvvon, muhto
ii leat vel albmaládje boahtán johtui. Sámediggi
atná dárbbašlažžan
oažžut áigái buoremus vejolaš ovttasbargovuogi
eará sámedikkiiguin.
Sámediggi lea
sámegiela
dáfus
rievdadan iežas barggu organiserema. Dat dagaha ahte lea dárbbašlaš rievdadit
sámelágá giellanjuolggadusaid. Dat guoská § 3–12
mearrádusaide Sámi giellaráđi
birra. Sámediggi ovddidii Kulturdepartementii evttohusa
dán oktavuođas. Seammás áigu
Sámediggi evttohit viiddidit sámegiela hálddašanguovllu
(§ 3–1). Dasa lassin áigu Sámediggi
evttohit rievdadit Sámelága válganjuolggadusaid.
Boahttevaš hástalusaid
stáhta, guovllu ja suohkana doaibmajuogu
dáfus áigu
Sámediggi bargat dan guvlui ahte sámi áššit
buorebut vuhtii váldojuvvojit Norgga politihkalaš vuogádagas go
dán rádjái. Guovlulaš dássi
lea dál rievdaduvvome. Sámediggi čujuha
dasa ahte: 1: Fylkkagielda lea massán guovllupolitihkalaš ekonomálaš juogadanválddi,
muhto das galgá leat guovddáš sajádat
regiovnnaid ovdánahttinprográmma (RUP) hábmemis.
RUP:aid galgá almmotge Gieldadepartementa dohkkehit. 2:
Fylkkagielda galgá máŋgga áššesuorggis
ovttasbargat eará fylkkaiguin badjel fylkarájiid.
Stuorámus áššesurggiid
nugo buohcciviesuid ja spesialista- dearvvašvuođabálvalusa
(nuppilinjá-bálvalusa) váldá stáhta
háldosis. 3: Dábálaš fylkaplánemis
ii leat šat seamma doaibma. Suohkanat leat huksen mearkkašahtti
plánen- ja doaibmagelbbolašvuođa,
ja atnet fylkkagieldda hehttet suohkanlaš iešovdáneami.
4: Fylkkagielda ii leat nákcen áigái
oažžut duohta bálvalusfálaldagaid sámi álbmogii
stáhta prinsihppalaš sámepolitihkalaš ođđa
vuoiŋŋa ja riikkaidgaskasaš álgoálbmotpolitihka
olis.
Dán vuođul oaivvilda Sámediggi
ahte fylkkagielda berre heaittihuvvot dálá hámis.
Berre árvvoštallat ásahit
ođđa regiovdnadási
riikkaoasseperspektiivvas. Sámediggi eaktuda ahte sámi áššit
huksejuvvojit dán ođđa
regiovdnadássái vuođu rájes
juo, vuhtii válddidettiin ahte sámit leat riikka álgoálbmot.
Dat oaivil doalahuvvo beroškeahttá das
makkár boahttevaš čoavddus šaddá stáhta,
guovllu ja suohkana doaibmajuogu dáfus.
Sámi guovlluin lea vejolaš ekonomalaš doaimmaid
vuođđu sihke ođasmuvvi
ja nohkavaš resurssaid olis. Navdojuvvon
minerálaresurssat
leat maiddái
dagahan lassánan beroštumi. Sámedikki
prinsihpalaš oaidnu lea ahte mii eat mieđit
addit ohcanlobi nu guhká go vuoigatvuođaášši
ii leat čielgan. Ii leat bealuštahtti
addit ohcanlobi nu guhká go sámi álbmot
ii leat olahan doarvái válddi ja váikkuhusa minerálaresurssaid
hálddašeamis. Go sámi álbmogii
lea álbmotvuoigatvuođalaš geatnegasvuođaid
olis sihkkarastojuvvon dárbbašlaš váikkuhanváldi
sámi guovlluid luondduvalljodagaid dáfus ja go
oamastanvuoigatvuohta lea dohkkehuvvon, de áigu Sámediggi
viidát árvvoštallat mainna
lágiin sámi guovlluid minerálaguorahallan galgá čađahuvvot.
Dát mearkkaša ahte Sámediggi áigu
mearridit galget go, ja vejolaččat movt sámi
guovlluid minerálaresurssat galget boahtteáiggis
geavahuvvot. Dás leat čielga oainnut dasa movt
sámi ássanguovlluid valljodagat berrejit hálddašuvvot.
Dan dihte lea deaŧalaš ahte Ráđđehus
ii bargga dan nala ahte ođđa minerálaláhka
mearriduvvo ovdal go sámi riektedilálašvuođat
leat Stuoradikkis gieđahallon.
Suodjalan- ja huksenáššiin
lea deaŧalaš ahte árvvoštallamiin
erenoamážit deattuhuvvo makkár váikkuhusaid
vejolaš suodjalan- ja huksendoaimmat dagahit
sámi servodahkii oppalohkái. Sámedikki
deaŧaleamos doaimmaid gaskkas lea hábmet
politihka ja hábmet sámi servodaga ovdáneami
eavttuid. Dan dihte lea deaŧalaš ahte
Sámediggi áigges áigái beassá diehtit áššiid
birra mat čielgasit gullet sámi servodahkii.
Sámediggi lea mearridan kulturmuitoplána 1998–2001.
Sámedikki politihka vuođđun
lea ahte sámi guovlluid guhkes áiggi ealáhuslaš-
ja servodatlaš ovdáneapmi ii galgga
dagahit ahte luondduriggodagaid geavaheapmi lea stuorát
go luondu gierdá. Doahpagat biras, luondu ja kultuvra gullet
nannosit oktii. Sámedikki ulbmilin lea nappo siskkildit
birasperspektiivva
olles Sámedikki
bargui ja doibmii. Ulbmilin dáinna lea áigái
oažžut birasseastevaš guottuid
sámi servodahkii, čalmmustahttimiin ja doarjumiin
doaibmavejolašvuođaid mat
ovddidit guoddevaš luonddugeavaheami. Dan dihte áigu
Sámediggi ráhkadišgoahtit
birasdieđáhusa
mii
fátmmasta Sámedikki biras- ja areálaoainnuid.
Diggi bovde Birasgáhttendepartementta ovdánahtti ovttasbargui
dán dieđáhusa válmmasteami
oktavuođas.
ON-konvenšuvdna siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid
birra lea fas šaddan áigeguovdil maŋŋel
go jagis 1999 šattai norgalaš rievtti
oassin. Dát mielddisbuktá ahte konvenšuvdna
ii dušše atte Norgii álbmotvuoigatvuođalaš geatnegasvuođaid
stáhtan, muhto maiddái ahte Norgga duopmostuolut
ja hálddahus dál leat geatnegasat geavahit konvenšuvnna
siskkáldas rievtti oassin go dahket konkrehta mearrádusaid.
27. artihkkalis lea guovddáš oassi
mii geatnegahttá norgga stáhta doahttalit sámi
vuoigatvuođaid. Stáhta ii galgga ieš dahkat
maidege mii rihkku dáid vuoigatvuođaid
ja lea geatnegas suodjalit vuoigatvuođaid badjelduolbmamiid
vuostá. Álgoálbmogiid ealáhusaid
luondduvuđđosa sihkkarastin lea
nappo hui deaŧalaš oassi
stáhta geatnegasvuođain álgoálbmogiid
guovdu. Stáhta ferte čilget movt áigu čađahit
geatnegasvuođaid konvenšuvnna
olis.
St.dieđáhusas Nr. 21 (1999–2000) Olmmošárvu
guovddážis (Menneskeverd i sentrum), evttohuvvui
ahte ásahuvvo
álgoálbmotvuoigatvuođaid
gelbbolašvuođaguovddáš
Davvi-Norgii.
Sáme-diggi atná sierra álgoálbmotvuoigatvuođaid
gelbbolašvuođaguovddáža ásaheami
hui mávssolažžan ja lea ávžžuhan ásahit dan
dálá sámi gelbbolaš-vuođaguovddážiidda Guovdageainnus,
namalassii Davviriikkaid Sámi Instituhttii ja Sámi
allaskuvlii. Goappaš dáin ásahusain
lea dárbbašlaš gelbbolašvuohta
ja fierpmádat, sihke našuvnnalaččat
ja riikkaidgaskasaččat, sáhttit veahkehit
guovddáža barggu. Ovttasbargu váikkuha
dan ahte guovddáš šaddá spesiáliserejuvvon
lassin stuorát olmmošvuoigatvuođabirrasiidda.
Ráđđehusa barggu
dáfus
Sámi vuoigatvuođalávdegotti
Finnmárkku čielggadeami čuovvolemiin
,
bivdá Sámediggi ahte konkrehta ovttasbargu Sámedikkiin álggahuvvo
farggamusat, vai Sámediggi ja Ráđđehus
sáhttet leat ovttadássásaš ovttasbargoguimmežat.
Ii leat vuos nammaduvvon ođđa
sámevuoigatvuođalávdegoddi čielggadit
vuoigatvuođaid Tromssas ja lullelis. Sámediggi
vuordá ahte ovdalaš vieruiduvvan dáhpi čielggadanlávdegottiid
nammademiin jotkojuvvo Tromssa ja lulit guovlluid Sámi
vuoigatvuođalávdegotti nammadeamis,
vrd. árbevierrojoavkku nammadeami Sámi vuoigatvuođalávdegotti
barggu oktavuođas.
Sis-Finnmárkku riektiveahkkekántuvra
Sámedikki presideanta čálii Stuoradikki
justislávdegoddái reivve 13.04.2000, Stuoradiggedieđáhu nr. 25
(1999–2000)
Nuvttá riekteveahki
meannudeami
oktavuođas. Sámediggi deattuhii man dehálaš Riekteveahkkekántuvra
lea, earenoamážit go jurddaša
dan njealji suohkana Guovdageainnu, Kárášjoga,
Deanu ja Unjárgga álbmoga riektesihkarvuođa.
Sámediggi oaivvilda ahte stáhta ferte ruhtadit
riekteveahkkedoaimma ollislaččat. Go Stuoradiggi
meannudii dán ášši, de
sii bivde ahte riekteveahkkedoaimma berrešii jođihit
riekteveahkkelága rámmaid siskkobealde. Earret
eará daddjui ahte kántuvra ii galgga šat
fállat nuvttá riekteveahki buohkaide.
Sámedikki mielas lea earenoamáš dehálaš sihkkarastit
ahte dat joavkut mat ovdal leat ožžon nuvttá riekteveahkkefálaldaga,
ain galget dan oažžut. Dat guoská earenoamážit
sidjiide geat barget vuođđoealáhusain,
nugo boazosápmelaččat, eanadoallit ja
riddoguolásteaddjit. Sámediggi dáhttu
muittuhit duogáža manne Riekteveahkkekántuvra ásahuvvui.
Leat unnán advokáhtat dáin suohkaniin,
lea dušše okta advokáhtta
oasseáiggis. Dasa lassin lea nu ahte dáid suohkaniid
olbmot eai váldde oktavuođa advokáhtain
nu dávjá go eará guovlluin, dasa leat sihke
gielalaš ja kultuvrralaš sivat.
Sámediggi dáhttu deattuhit Sis Finnmárkku
earenoamáš dili, ja ahte Riekteveahkkekántuvrra
jođiheapmi ferte bisuhuvvot dohkálaš dásis
mii heive guovllu kultuvrralaš dillái.
Jahkásaš
boazodoallošiehtadusa
soabadallamiid
dáfus lea váldoeaktu ahte bealálaččat
barget sihkkarastit boazodoalu produktivitehta (Boazodoallošiehtadus
2000–2001). Ášši
lea almmotge oalle girjái ja muhtun áššit
mat váikkuhit produktivitehta eai leat šiehtadallanfáddán,
erenoamážit boraspirehálddašeapmi
ja guohtunresursa-áššit.
Okta dain stuorámus hástalusain boazodoalus lea
sihkkarastit ealáhusa guohtun- ja areálavuođu.
Sámediggi atná dárbbašlažžan deattuhit
ahte bisánkeahtes sisabahkkemat boazodoalu guovlluide sakka áitet
ealáhusa. Boazodoalu vuoigatvuođat
leat guovddážis, ja leat áibbas dan duohken
ahte boazodoalu eatnamat sihkkarastojuvvojit boahttevaš buolvvaide.
Sámedikkis leat boazodoallošiehtadusa
soabadallamiin guokte observatora stáhta bealde beavddi.
Diggi dáhttu dál dán ortnega guorahallojuvvot,
dainna ulbmilin ahte ásahit iešheanalaš observatørasaji.
Lea áibbas dárbbašlaš ahte
eiseválddit gehččet
Boraspirehálddašeami
ovttas
daid geatnegasvuođaiguin mat sis leat sámi álgoálbmoga
kulturvuođu suodjaleami hárrái.
Dan dihte lea Sámediggái deaŧalaš searvat
ja bidjat eavttuid boraspirehálddašeami
oktavuođas ja proseassaide dan olis.
Sámediggi lea evttohan álggahit
5-jagi duodjeovdánahttinprográmma
.
Ulbmilin lea buoridit duoji rámmaeavttuid kultuvran, fidnun
ja ealáhussan. Duodji lea deaŧalaš kulturguoddi
ja Sámediggi atná stuora hástalussan
nannet kultuvrra návccalaš ja gánnáhahtti
ealáhusa olis. Lea deaŧalaš bisuhit
duoji boahtteáiggi ealáhussan, ja ahte dat heivehuvvo
dálá dárbbuide sihke váldoealáhussan
ja lotnolasealáhussan. Lea stuora beroštupmi ásahit
duoji ealáhussan, erenoamážit lotnolasealáhussan.
Dál lea suorggis unnán dienas ja lea unnán
gánnáhahtti.
Lea stuora hástalussan oažžut sin
geat váldet fágareivve, álggahit duoji
ealáhussan. Ealáhus dárbbaša
dan gelbbolašvuođa maid
sii leat háhkan. Sámediggi bargá buoridit
bargofálaldagaid sidjiide geat váldet duodjefágareivve.
Bargoeallima fágaoahpahusa lága olis ja dan oktavuođas
go duodji lea dohkkehuvvon suodjalanveara fágan, leat ásahuvvon
oahpahuskantuvrrat koordineret ja buoridit fágaoahpahusa.
Dát kantuvrrat rahčet heajos doaibmaekonomiija
geažil. Sámediggi lea ovttasráđiid
fágaoahpahusráđiin cealkán
ahte oahpahuskantuvrraid ruhtadeapmi ja nu nappo duodjefágaoahpahusa
ovddasvástádus, gullá Girko- ja oahpahusdepartementii.
Sámediggi lea válljen ruhtadit oasi dáid
kantuvrraid goluin dassážii go kantuvrraid doaimmaheapmi
lea čielggaduvvon departementtain.
Dál leat oahpahuskantuvrrain unnán fágaoahpahallit,
ja dat ii vuođđut iešbirgejeaddji doaimma.
Ovttasráđiid Girko- ja oahpahusdepartementtain
lea dál dieđihuvvon ahte departementta
Oahpahusossodat lea bargame gávdnat oahpahuskantuvrraide
doaibmavugiid ja fágaoahpahalliide bálkáortnega
mii heive smávva ja suodjalanveara fágaid ortnegii.
Meahccegeavaheapmi
nugo sáivačáhcebivdu ja
murjen, leat leamaš ja leat ain deaŧalaš oassin
dálusámiid birgenlágis ja ealáhussan.
Njuolggadusaid ferte heivehit dan mielde. Sámediggi atná dárbbašlažžan ásahit
meahccebuktagiid ja guliid vuostáváldinortnega
stuora vilgesguollevalljodagaid lahkosii, ja maiddái buoridit
Sis-Finnmárkku vilgesguollejávrriid dikšuma.
Sámedikki ipmárdusa mielde lea Ráđđehus Statskog
bokte rievidan dálusámiin meahccegeavahanvuoigatvuođaid.
Sámediggi atná áibbas dárbbašlažžan
ahte meahccegeavahannjuolggadusat guorahallojuvvojit, erenoamážit
sáivačáhceguolásteami ja bivddu
njuolggadusat.
Mihttomearrin galggašii leat stivret
mohtorjohtolaga
mehciin nu ahte dat báikegottit
mat árbevirolaččat geavahit guovlluid,
ožžot dasa vejolašvuođa.
Asttoáiggebarttaid ja gođiid huksen
berre ráddjejuvvot boazodoalloguovlluin. Almmotge ii galgga
dákkár huksen hehttet dáluássiid árbevirolaš meahccegeavaheami.
Maiddái ferte gullevašvuohta guvlui árvvoštallojuvvot earaládje
go dábálaš bartahuksema oktavuođas.
Sámediggi lea dan oaivilis ahte sámi guolásteddjiin
lea boares árbevieruid ja álbmotrievtti mielde
vuoigatvuohta sámi guovlluid
guollevalljodagaid
rievttilaš oassái.
Dan dihte atná Sámediggi deaŧalažžan
oažžut áigái guhkesáigásaš ja
ceavzilis geavahusa riddo- ja vuotnariggodagaid geavaheami dáfus,
mas báikkálaš ealáhusdoallit
ožžot stuorát ja luvvoset vejolašvuođa ávkkástallat
riddo- ja vuotnariggodagaiguin.
Lassin oassálastimii Regulerenráđis,
de áigu Sámediggi bargat gávnnahit ođđa
ja viidát vugiid ovddidit Guolástusdepartementta
ja Sámedikki politihkalaš ja hálddahuslaš ovttasbarggu. Sámi álbmoga
vuoigatvuohta searvat guolástusaide lea hui nannosit dán
barggu duohken.
Sámediggi áigu álggahit váldoprošeavtta «Bissovaš ovdáneapmi
dihto vuonain» ovttas golmma davimus fylkkagielddain, Guolástusdepartementtain,
Gieldda- ja guovlludepartementtain ja Birasgáhttendepartementtain.
Prošeakta lea Sámedikki riddo- ja vuotnaguovlluid
doaibmaplána ja Báikkálaš Agenda
21 geavatlaš čuovvoleapmi.
Sámediggi áigu bargat oažžut áigái
geahččalandoaimma gonagasreabbá «báikkálaš hálddašeami» dáfus,
vai gonagasreabbá boahttevaš bivdu
ja hálddašeapmi šaddá báikkálaš bivdiide ávkin
ja vai báikkálaš erohusat
ja heiveheamit váldojuvvojit vuhtii.
Sámediggi áigu bargat dan ovdii ahte Guolástusdepartementa
nammada bargojoavkku guorahallat áššebeliid
mat lunddolaččat gullet riddodorskki hálddašeapmái
ja bivdui. Bargojoavkku ulbmil berre leat áigái
oažžut máddodagaid bistevaš ja
bissovaš ovdáneami, vai sámi
riddo- ja vuotnaguovlluid ássan- ja bargovejolašvuođat bisuhuvvojit.
Sámediggi áigu čuovvolit iežas
barggu NOU 1999: 9 Til laks åt alle kan ingen gjæra
gieđahallamis, vai historjjálaš sámi
luossabivdovuoigatvuođat vuhtii váldojuvvojit
ja vai stuora luossačázádagat, mat leat
deaŧalaččat sámi
giela, kultuvrra ja servodateallima gáhttemis, várjaluvvojit
várálaš dávddaid
ja parasihtaid njoammumis.
Sámediggi áigu ain oččodit áigái
sierra čielggadeami luosa mearkkašumi
birra sámi kultuvrra, ealáhusa ja servodateallima
guovdu. Deanu čázádaga luossabivdo- ja
luossabiebman-rádjekommišuvnna bargu
ferte maiddái čadnot dása.
Porsáŋggu-, Deanu- ja Várjjatvuonas
dagaha njuorju stuora guollevahágiid. Almmotge deattuha Sámediggi
ahte njuorju ii leat dušše
báikkálaš guollebivdiide giksin,
muhto maiddái riggodahkan bierggu ja náhki dáfus.
Seammaládje go eará vuođđoealáhusat,
de sáhttá maiddái sámi guovlluid
eanandoallu
– vaikko buohtalassan
eará ealáhusaiguin ja fidnuiguin, leat deaŧalaš veahkkin
ja vuođđun doalahit ássama
ja barggolašvuođa sámi
guovlluin.
Eaktun lihkostuvvat doalahit barggolašvuođa
eanandoalus lea ahte ovttasbargu eanandoalloeiseválddiiguin
jotkojuvvo. Našuvnnalaš eanandoallopolitihka
hábmemis ferte Sámediggi leat guovddáš eavttuidbiddji.
Eanandoaluid heaittiheapmi goarida eanandoallobirrasa. Sámedikki
stuorámus hástalus lea bissehit ja jorgalahttit
dán mannolaga. Dát ferte dahkkot sihkkarastin
dihte barggolašvuođa ja ássama
sámi guovlluin. Mielkeeriid vuovdinvejolašvuohta sáhttá goaridit
máŋgga gili ealáhusvuođu.
Fertejit ásahuvvot stáhtalaš ruhtadanortnegat
veahkehit dállodolliid oastit eriid. Go dál oaidnit
ahte infrastruktuvra fuotnána ja njuovahagat heaittihuvvojit,
de ii leat dušše ruhtadanortnegiid ásaheapmi
deaŧalaš, muhto maiddái
ođđa gálvo- ja
márkanoččodeapmi. Fertet hutkagoahtit ođđa
buktagiid ja gálvvuid, fuobmát makkár sávaldagat
ja dárbbut oastiin leat, ja fertet ohcagoahtit ođđa
márkaniid, omd. Ruoššas.
Sámediggi áigu bargat dan ovdii ahte čađahuvvo
sierra árvoháhkanprográmma sámi guovlluid
várás, man ulbmilin lea vuhtii váldit
ja čalmmustahttit eanandoalu, guolásteami, boazodoalu
ja duoji oktasašvuođaid,
vai prográmmas olahit oppalaš sámi
servodatlaš perspektiivva.
Árvoháhkanprográmma sáhttá bajidit
eanandoalu árvoháhkama sihke buvttadeami dásis
ja náláštuhttima dásis
nugo meieriijain ja njuovahagain. Náláštuhttin,
vásedingálvvuid buvttadeami ja ođđa
gálvvuid hutkan sáhttet ovdánahttit olles
eanandoalloealáhusa. Lea stuora hástalussan oččodit
ruovttoluotta lobi ruovttus njuovvat sávzzaid. Hástalussan
lea maiddái unnidit eanandoalu boraspirevahágiid.
Berre maiddái oččodit áigái ovttasbarggu
boazodoaluin mehciid oktasaš geavaheami dáfus.
Eanandoalu ceavzilis ja birasseastevaš ovdáneami
oččodeamis ferte maiddái Sámediggi
leat mielde nanneme ekologalaš biebmobuvttadeami.
Dat lea ge maiddái ealáhusa našuvnnalaš čađahemiid
mielde.
Sámediggi dáhttu ovdánahttit
mátkkoštanealáhusa
mii
lea huksejuvvon iežamet kultuvrra nala, seammás
go fertet váruhit ahte dat ii boađáše
vuostálaga eará sámi ealáhusaiguin. Sámediggi
atná deaŧalažžan
ahte sámit ieža hutket ja leat aktiivvalaš ovttasbargoguoibmin
ja eavttuid biddjin go sámi ássan- ja geavahanguovlluin
hábmejuvvojit ja čađahuvvojit
mátkkoštandoaimmat.
Okta Sámedikki stuora hástalusain lea ain bargat
buoridit skuvla- ja mánáidgárdefálaldagaid sámi
mánáide ja nuoraide
.
Prošeaktaáigodagas (Sámedikki
mánáid- ja nuoraidprošeakta 1998–2000)
bohte dieđut dan birra ahte dáid ásahusaid
fálaldagat eai leat doarvái buorit. Mánáidgárdi
ja skuvla oktan asttoáiggefálaldagain, lea dán áigge
váldobáikin gos sámegiella ja kultuvra
oahpahuvvo ođđa buolvvaide.
Dušše dihto guovlluin ožžot
sámi vuođđoskuvlaoahppit
oahpahusa sámi oahppoplána, O97S mielde.
Ulbmilin lea ahte nu oallugat go vejolaš oččoše
oahpu dán mielde. Lea dárbbašlaš nannet
sámegieloahpahusa buot dásiin, namalassii vuosttaš-,
nubbin- ja amasgiellan. Sámegiella ja sámi árvvut
sámi mánáide leat hui guovddážis
dan barggus mii dássážii lea dahkkon,
maiddái dan dáfus ahte giella lea identitehta-ásaheaddji
bealli. Okta Sámedikki mihttomeriin lea nannet sámi
mánáid ja nuoraid identitehta ja gullevašvuođa
sámi servodahkii. Vai dat lihkostuvašii,
de ferte giellaovdánahttin ja giellaealáskahttin
vuoruhuvvot hui ovddos.
Okta eaktun sámi kultuvrra ovddideamis lea ahte sámi
mánát ja nuorat besset muosáhit bistevaš sámi
kulturovdanbuktimiid. Dát gáibida viiddis ja girjás
doaibmabijuid máŋgga suorggis – doaibmabijuid
mat guoskkahit olu bealálaččaid. Dát
ferte dáhpáhuvvat máŋgga
guoskevaš bealálačča
geatnegahtti ja čielggaduvvon ovttasbarggu olis. Mánáid
ja nuoraid oainnut fertejit vuhtii váldojuvvot dainna lágiin
ahte sii ieža besset aktiivvalaččat searvat
mearridit ja čađahit doaimmaid. Nuoraidkonferánsa šaddá hui
guovddážii dien barggus (Gč. kap. 2.6).
Dasto lea mávssolaš ahte álggahuvvojit doaimmat
mat galget eastadit givssideami, badjelgeahččanvuođa,
amasbalu, veahkaváldima ja rasistalaš guottuid
oppalaččat sámi ja dáčča
servodagain, ja erenoamážit mánáidgárddiin
ja skuvllain. Sámediggi bivdá Ráđđehusa
fuolahit erenoamáš doarjagiid dáidda
doaimmaide.
Boahttevaš hástalusat
oahpahusa
dáfus leat ahte Sámediggi
galgá leat ovdamannin sámi sisdoalu hábmemis
Norgga oahpahusvuogádaga buot dásiin ja bargat
dan ovdii ahte Sámediggái juolluduvvojit ee. dárbbašlaš DjO-ruđat
sámi oahpahusa ja Diehtojuohkin- ja gulahallanteknologiija (IKT)
oktavuođas. Lea maiddái dárbbašlaš duođaštit
movt sámegieloahpahus doaibmá olggobealde sámegiela
hálddašanguovllu, ja dasto bargat dan
ovdii ahte oahppit olggobealde sámegiela hálddašanguovllu
ožžot dohkálaš sámegieloahpahusa.
Lea maiddái deaŧalaš sihkkarastit
ahte oktagaslaš (individuála) vuoigatvuohta
oažžut sámegieloahpahusa ollašuhttojuvvo, sihke
vuođđoskuvla- ja joatkkaskuvladásis. Dán
dáfus livččii riekta ahte Sámediggái
addo ovddasvástádus hálddašit
oahpahusdiimmuid sámegieloahpahussii ja oahpahussii sámegillii. Sámediggi áigu
bargat nannet sámi sisdoalu sámi mánáidgárddiin
ja mánáidgárddiin gos leat sámi mánát,
ja bargat dan ovdii ahte sámi oahpponeavvut ráhkaduvvojit
mearriduvvon plánaid mielde.
Sámi erenoamášpedagogalaš suorggis áigut
bargat alidit gelbbolašvuođa
dási vai fálaldat vástidišgoahtá geavaheddjiid
dárbbuide. Sámedikki mielas galgá sámi
joatkkaoahpahus buoriduvvot sakka. Dán ferte geahččat
ovttas Ođastusa 94 sámi joatkkaoahpahusa
evalueremiin. Dán barggu fertejit guovddáš eiseválddit čuovvolit.
Sámi joatkkaskuvllat sirdojuvvot Sámedikki ovddasvástádussan.
Ferte álggahuvvot proseassa Sámedikki ja GOD gaskka.
Sámediggi lea addán cealkámuša
NOU 3:2000 Samisk lærerutdaning – mellom ulike
kunnskapstradisjoner (Sámi oahpaheaddjeoahpahus – iešguđetlágán
máhtolašvuođaid
gaskkas). Sámediggi lei čoahkkáigeassi
gulaskuddanásahus, ja beasai nu diehtit maid iešguđet
gulaskuddanásahusat deattuhedje lávdegotti barggu árvvoštallamiin. Sámediggi
oaivvilda ahte Sámi oahpaheaddjeoahpahus galgá ovdánahttot
sámi oahpaheaddjeoahpahussan olles Sápmái,
ja čadnojuvvot ja organiserejuvvot Sámi parlamentáralaš ráđi
vuollái ja ahte iešguđet
riikkaid ráđđehusat
servet bargui. Dassážii go Sámi parlamentáralaš ráđđi
lea ollásit ásahuvvon, ferte ovddasvástádus
ja váldi čielggaduvvot ráđđehusa
ja Norgga beale Sámedikki konkrehta ovttasbarggu olis. Sámediggi
doarju eanaš daid rávvagiid maid lávdegoddi
evttohii sihke iešguđet
sámi oahpahusásahusaid oahpahusfierpmádaga álggaheami dáfus,
sámi ovdaskuvlaoahpaheaddjeoahpahusa dáfus, sámi
oahpaheaddjeoahpahusa dáfus, sámi fidnofágaoahpahusa
dáfus ja sámi geavatlaš-pedagogalaš oahpahusa
dáfus. Sámediggi deattuha maid ahte galggaše ásahuvvot
lassi- ja viidásetoahpu fálaldagat mat vuhtii
váldet sámi skuvlla dárbbuid. Sámediggi
ballá dálá sámi oahpaheaddjeoahpahusa
rekrutteremiin ja evttoha doaimmaid mat sáhtáše
buoridit rekrutterendilálašvuođa.
Sámediggi doarju lávdegotti ávžžuhusaid
das ahte sámi oahpaheaddjeoahpahus berre leat dutkamii
vuođustuvvon oahpaheaddjeoahpahus vai sáhttá duohtan
dahkat daid ulbmiliid mat leat oahpahussii biddjon. Dan oktavuođas
evttoha Sámediggi ahte álggahuvvo 10-jagi rekrutterenprográmma
ja 10-jagi dutkan- ja sámegiela ealáskahttinprográmma.
Dát ferte dáhpáhuvvat buot oahpahusásahusaid
dáfus mat leat ožžon dahje ožžot čielgasit
definerejuvvon doaimmaid sámi oahpaheaddjeoahpahusa ektui. Sámediggi
vuordá ahte ráđđehus čuovvola
dán čielggadusa ovddidettiin sierra stuoradiggedieđáhusa
sámi oahpaheaddjeoahpahusa birra. Sámediggi lea
addán gulaskuddancealkámuša NOU
2000: 14 «Frihet med ansvar» (Friddjavuohta ja
ovddasvástádus) – Alit oahpahusa ja dutkama birra.
Sámediggi lea ráddjen iežas cealkámuša guoskkahit
dušše 19. kapihttala «Alit
oahpahus ja dutkan sámi servodagas» ja 12. kapihttala «Ásahusaid
jođiheapmi ja stivren». Sámediggi áigu bargat
dan ovdii ahte buot sámi dutkan ja oahpahus ferte dahkkot
sámi servodaga dárbbuid mielde. Dat mearkkaša
ahte dutkan ja alit oahpahus ferte vuolgit iešguđet
sámi servodagaid dárbbuin ja vuhtii váldit
daid ja leahkit relevánta maiddái sámi ealáhusovdáneapmái.
Sámiid rekrutterema dáfus dutkamii ja alit oahpahussii
ferte ásahuvvot 10-jagi prográmma hukset ja ovdánahttit
sámi dutkama. Davviriikkaid Sámi Instituhta ja
Sámi allaskuvlla birrasat dahket vejolažžan
hukset sámi universitehta gos sámegiella geavahuvvo
sihke njálmmálaččat ja čálalaččat,
mii fas lea mielde nanneme sámegiela ovdáneami
earret eará oahpaheami ja dutkama bokte. Sámediggi
deattuha ahte ferte ásahuvvot sámi dutkanráđđi
mas lea oppasámi perspektiiva ja mas galgá leat
váldo ovddasvástádus hábmet
davviguovlluid sámi oahpahus- ja dutkanpolitihka. Dát
ráđđeaddi orgána
ferte ovdánahttot Sámi parlamentáralaš ráđi
ollái. Lea maiddái deaŧalaš ovdánahttit
orgána mii fuolaha ehtalaš beliid sámi
dutkamis.
Sámediggi áigu bargat dan ovdii ahte guovddáš dásis
biddjojuvvojit čielga mearit dasa movt olahit sámiide
ovttadássásaš
dearvvašvuođa-
ja sosiálbálvalusa
ulbmila. Nuppástuhttinproseassat
leat áddját, muhto Sámediggi oaivvilda
almmotge ahte ovddasvástádus sámi perspektiivva
integrerema dáfus dearvvašvuođa-
ja sosialbálvalussii gullá fylkkagieldda ja gielddaid ásahusaide
sámi ássanguovlluin. Sámdiggi oaivvilda
maiddái ahte deaŧalaš oassi
integreremis lea čalmmustahttit sámi dimenšuvnna
dokumenttain mat guoskkahit dearvvašvuođa
ja sosiála doaimmaid Norggas. Dál «ávžžuhuvvo» dearvvašvuođa-
ja sosiálbálvalus sierra dokumenttaid bokte vuhtii
váldit sámi álbmoga erenoamáš dárbbuid,
omd. NOU 1995: 6 bokte. Dát váikkuha
dasa ahte dušše erenoamáš berošteaddji
fágaolbmot/ásahusat barget integreret
sámi perspektiivva dearvvašvuođa-
ja sosialabálvalussii.
Lassin dása oaivvilda Sámediggi ahte lea deaŧalaš juohkit
prošeaktaruđaid mat dál hálddašuvvojit
Sosial- ja dearvvašvuođadepartementta
prošeaktaortnega olis, maiddái maŋŋel
go prošeakta loahpahuvvo 2001 loahpas. Dat buoridivččii
fálaldagaid sámiide. Sámiide heivehuvvon
bálvalusa ovdánahttin lea viiddis bargu, sihke
sámegiela geavaheami ja sámi kulturipmárdusa
dáfus, ja maiddái ásahusaid fysálaš heiveheami
ja bálvalusa sisdoalu rievdadeami dáfus. Prošeaktaruđaid
juolludemiin ii leat vejolaš nu sakka rievdadit
dearvvašvuođa- ja sosialbálvalusfálaldaga
sámi ulbmiliid mielde, ja NOU 1995: 6 dokumenttas
leat áššit mat
eai oba leat ge guoskkahuvvon, ovdamearkka dihte boazodoalu bargobiras.
Dan dihte áigu Sámediggi oččodit
prošeaktajuolludemiid jotkojuvvot ja juolludeami
lassánit.
Sámi álbmogii heivehuvvon dearvvašvuođa-
ja sosialfágaid dáfus lea hui dárbbašlaš dutkamiid
oažžut áigái. Sámediggi áigu
dan dihte bargat dan ovdii ahte Sosiala- ja dearvvašvuođadepartementa
juolluda ruđaid dutkanprográmmii, nugo
daddjo čielggadeamis sámi dearvvašvuođadutkanossodaga
birra, mii dál lea ásahuvvome Kárášjohkii.
Dutkanprográmma sisdoallu ferte dárkileappot čielggaduvvot sámi
dearvvašvuođadutkama, sámi dearvvašvuođaásahusaid,
Sámedikki ja Sosiala- ja dearvvašvuođadepartementta
gaskka.
Sámiide heivehuvvon dearvvašvuođa-
ja sosialafálaldaga oktavuođas lea
dárbbašlaš oččodit
gelbbolašvuođa eará álgoálbmogiin mat
ellet minoritehtadilis ovttas eará álbmogiiguin. Riikkaidgaskasaš dearvvašvuođa álgoálbmogiid
gaskkas ferte vuoruhuvvot, earret eará máilmmi
dearvvašvuođaorganisašuvnna (WHO)
ektui. Dáinna lágiin sáhttá Sámediggi oahppat
eará guovlluid vásihusain movt heivehit dearvvašvuođa-
ja sosialfálaldagaid álgoálbmogiidda
ja vejolaččat ieš maiddái
juogadit sámi guovlluid vásihusaid earáiguin.
Riikkaidgaskasaš ovttasbargu loktejuvvo Sámi
parlamentáralaš ráđi
háldui.
Sámi kultuvrra dáfus leat Sámedikkis
stuora hástalusat. Diggi áigu dan dihte evttohit
doaimmaid mat nannejit
sámi dáidaga
ja kultureallima
. Boahttevaš sámi
kulturpolitihka hábmemis mánáid ja nuoraid
várás, lea hui deaŧalaš maiddái árvvoštallat
stuora nuppástumiid mat leat dáhpáhuvvan
ođđa áiggis ja
maŋemus jagiid. Sámi mánáid
ja nuoraid bajásšaddandiliid buorideami
dáfus fertejit gaskaoamit vástidit dan girjáivuhtii
mii lea bajásšaddaneavttuid ja giela
dáfus. Lea deaŧalaš áigái
oažžut iešguđetlágán doaimmaid
iešguđet sámi guovlluide,
ja maiddái surggiin mat dán rádjái
eai leat leamaš nu guovddážis.
Dan rájes go Sámi kulturráđđi ásahuvvui,
leat dihtomielalaš kulturovddideami vejolašvuođat
buorránan.
Sámi servodagas lea bargu almmotge easkka álggahuvvon
guovddáš kultursurggiin, ja eanetlogu
kultuvrra ektui leat sámi servodagas vuos oalle gáržžes
vejolašvuođat aktiivvalaččat ovddidit
iežas kultuvrra. Sámi kultuvrra ovddideami ja
nannema viidáset proseassas lea Sámediggi dan
duohken ahte guovddáš eiseválddit,
erenoamážit Kulturdepartementtas čájehit beroštumi,
ovttasbargodáhtu ja čuovvolit áigumušaid.
Deaŧalaš kulturdoaibmabidju
lea Sámedikki mielas sihkkarastit ja ásahit sámi
kulturguovddážiid. Sámi kulturguovddážiin
lea guovddáš sajádat sámi
kultuvrra ovddideamis. Dat guoská earret eará oktavuođain
gos sámegiella ja kultuvra lea rašši.
Stuora oassi sámi álbmogis ássá bieđgguid
ja dábálaččat guovlluin gos
lea heajos infrastruktuvra.
Bušeahttamearit maid sámi kulturásahusat ožžot
eai leat doarvái stuorrát. Dađistaga
stuorát dárbbut ovdanbohtet, ja ásahusaid
lohku mat dárbbašivčče
doaibmaruhtadeami, lassána dađistaga.
Dat lea iešalddis buorre. Sámediggái šaddá hástalussan
oažžut doaibmadoarjaga kulturviesuide/kulturásahusaide
dárbbašlaš dássái.
Sámediggi čujuha ahte Kulturdepartementa galgá váldit
ovddasvástádusa Sámi duhátjagibáikki Nuorta-sámi
musea ásaheamis, ja fuolahit ahte juolluduvvo doarjja 2002
stáhtabušeahta bokte.
Sámediggi čujuha dasa ahte Sámi báikenamaid nammanevvohat
dál gullá Norgga giellaráđi
vuollái. Sámedikkis lea eambbo gelbbolašvuohta sámegielas
ja sámi báikenamain go giellaráđis. Dasa
lassin leat dikkis buoret organisatuvralaš ja eará fágalaš eavttut
nannet sámi báikenammabarggu. Danne evttohuvvo
sirdit Nammanevvohaga Sáme-dikki vuollái.
Sámediggi lea 2000:s bargan aktiivvalaččat
nannet sámi museaid, ja lea dan oktavuođas
ráhkadan sierra sámi museačielggadeami
mas leat boahttevaš organiseren- ja stivrenstruktuvrrat. Dat
erenoamáš hástalus mii sámi
museain lea, lea ahte dat galget leat kultuvrralaš ipmárdusa
ja identitehta guovddážin, ja dialogaoasseváldit
sihke siskkáldas ja olgguldas oktavuođain.
Danne šaddá kulturkritihkalaš áššiid
perspektiivvas maid eambbo mearkkašupmi, earret
daid duohta ja praktihkalaš váikkuhusaid
geažil mat juo čuvvot giela. Hástalus
lea álggahit kritihkalaš jurddašeami
kultuvrra, historjjá ja identitehta dáfus guovtti
oktavuođas, sihke minoritehta- ja majoritehtaservodagas,
ja seammás váikkuhit positiivvalaččat
sámi iešipmárdussii. Sámi
servodaga dáfus sáhttá dán buoremusat
olahit sámi
museapolitihka
ovddidemiin,
mas sámi servodat ieš váldá ovddasvástádusa
kulturárbbi gáhttemis ja geavaheamis.
Sámediggi lea vuoruhan sámi museaid 2001 bušeahtas.
Mii vuordit ahte Kulturdepartementa aktiivvalaččat čuovvola
Sámedikki áigumušaid hálddašit
museaid ja ovddidit Nuortasámi musea sámi našuvnnalaš duhátjagibáikin.
Sámedikkis lea našuvnnalaš ovddasvástádus
hábmet sámi dáiddapolitihka mii seailluha
ja nanne sámi dáidaga ovddideami. Sámediggi
vuordá ahte Kulturdepartementa heiveha resurssaid nu ahte
sámi dáiddamusea ja sámi dáiddaoahpahus
alit dásis, mii lea plánejuvvome, sáhttá duohtan
dahkkot.
Bajimus našuvnnalaš kulturpolitihkalaš ulbmilat
fertejit čielgasit defineret sámi medijaid rolla
ja mearkkašumi sámi álbmoga
dárbbuid ja gáibádusaid ektui mii guoská kulturcealkámušaide,
sátnefriddjavuhtii, diehtojuohkimii ja demokráhtalaš oassálastimii.
Dihtomielalaš sámi kulturpolitihkalaš vuoruhemiid
bokte sáhttá hehttet dan gielalaš ja
kultuvrralaš goarideami maid mediapolitihkalaš ovdáneapmi čuovuha.
Sámediggi áigu ráhkadit ollislaš sámi
mediapolitihka mii oppalaččat fuolaha sámi álbmoga,
ja erenoamážit mánáid ja nuoraid
dárbbuid, beaivválaš TV- ja
preassafálaldagaid, ja jeavddalaš almmuhemiid.
Muđui čujuhit Sámedikki cealkámušaide
NOU 2000: 15 Duhátjagimolsuma preassapolitihkka
(ášši 46/00),
sámi TV-sáddagiid birra (ášši
51/00) ja áššis
R/147/00. Sámediggi eaktuda ahte Ráđđehus
juolluda daid dárbbašlaš resurssaid
maid dákkár doaimmat mielddisbuktet.
1.2 Sámedikki politihkalaš bargu jagi 2000:s
Dán kapihttalis muitalit guovddáš áššiid
birra maiguin Sámediggi lea bargan jagi 2000:s. Mearrádusat
maidda čujuhuvvo, leat mearriduvvon Sámedikki
dievasčoahkkima eanetloguin. Unnitloguevttohusat bohtet
ovdan Sámedikki čoahkkingirjjiin. Áššit
mat leat gieđahallon Sámedikki dievasčoahkkimiin,
namuhuvvojit sierra áššenummariin.
1.2.1 Vuoigatvuođat
Sámediggi oaivvilda ain ahte minerálaláhka
ii galgga mearriduvvot ovdal go hálddašanortnegat
mat buorebut nannejit sámi vuoigatvuođaid, leat
mearriduvvon. Danne ferte ođđa minerálalága
evttohus maŋiduvvot dassožii go Sámi
vuoigatvuođalávdegotti bargu lea gieđahallojuvvon
Stuoradikkis. Oassi ođđa minerálalága
evttohusas oainnat guoskkaha dan debáhta eatnamiid ja čáziid
vuoigatvuođaid birra maid Sámi vuoigatvuođalávdegoddi
lea meannudan. Jus galgá čorgadit ja oktasaš vuogi
mielde meannudit áššiid
mat guoskkahit sámi guovlluid riektediliid, de lea deaŧalaš ahte
maiddái sámi vuoigatvuođalávdegotti
mearrádusat deattuhuvvojit minerálalága
evttohusaid ektui.
Sámi vuoigatvuođalávdegotti
Finnmárkku čilgehusa čuovvoleapmi NOU
1997: 4 mainna Ráđđehus
lea bargame, šaddá standardin sápmelaččaid
viidáset vuoigatvuođabargui. Norga áigu
leat njunnožis riikkaidgaskasaš olmmošvuoigatvuođaid
dáfus. Sámediggi vuordá ahte stáhta čuovvu
sámi vuoigatvuođaid barggus daid standardiid
mat biddjojit riikkaidgaskasaš oktavuođain,
ja atná daid vuođđun dan
siskkaldas proseassas mii lea jođus. Sámediggi
háliida ovttasbargat Ráđđehusain viidáset
barggus, ja ahte ovttasbargu sáhtášii
formáliserejuvvot. Guovlluin olggobealde Finnmárkku
leat stuora ja viiddis doaimmat vuordime. Ii leat vuos nammaduvvon
lávdegoddi daidda guovlluide mat leat lulábealde
Finnmárkku, muhto mandáhta ja lávdegotti
jođiheaddji gal leat juo válljejuvvon.
Ráđđehus lea geažuhan
ahte Sámediggi beassá evttohit 3 dan 14 ovddasteaddjis mat
ođđa Sámi vuoigatvuođalávdegoddái
galget nammaduvvot. Dáinna ii leat Sámediggi veahášge
duhtávaš. Sámedikki bealis
lea deattuhuvvon ahte Sámediggi galgá beassat
evttohit beali lávdegotti miellahtuin.
St. dieđ. nr. 21 (1999–2000)
Olmmošárvu guovddážis – olmmošvuoigatvuođaid doaibmaplánas
boahtá ovdan ahte ráđđehus áigu
bargagoahtit nannet olmmošvuoigatvuođaid
maiddái riikkarájiid siskkobealde. Sámediggi
gieđahalai dieđáhusa
28.02. – 03.03.00
dievasčoahkkimis. Dieđáhusa mearkkašumiin čujuha
Sámediggi earret eará ahte sámiid iešmearridanvuoigatvuođa vuođđu
lea riikkaidgaskasaš vuoigatvuođain,
ja ahte ii sáhte ráhkaduvvot sierra definišuvdna álgoálbmogiid
iešmearrideami dáfus. Iešmearrideapmi
lea sámepolitihkalaš doaimmaid deaŧaleamos
vuođđu. Dása gullet maiddái
eatnamiid ja čáziid vuoigatvuođat
ja hálddašeapmi, danne go dat leat
sámi servodatovdáneami vuođđun.
Muđui celkkii Sámediggi ahte lea illudahtti
go galgá huksejuvvot álgoálbmotvuoigatvuođaid
gelbbolašvuođaguovddáš,
ja dán guovddáža ávžžuhii ásahit
Guovdageidnui. Sámedikkis lea prinsihppa ahte sápmelaččain
lea alddiineaset buoremus gelbbolašvuohta álgoálbmotáššiid
dáfus, sihke našuvnnalaččat
ja riikkaidgaskasaččat. Sámediggi bivddii
maiddái ahte suorggit nu go dearvvašvuohta,
mánát, nissonolbmot, diehtojuohkin ja riektesihkarvuohta
galget vuoruhuvvot. Mearrádusas čujuhii Sámediggi
maiddái dasa makkár várra beare alla
boraspirelogus lea sámi boazodollui, dasgo boraspiriid
vuoruheapmi dagaha olbmuid eallinlágiid ja olmmošvuoigatvuođakonvenšuvnnaid
ovdii, mat galget sihkkarastit sámi kultuvrra ja ealáhusaid.
Sámediggi bivddii maiddái ahte ILO-konvenšuvdna
nr. 169 váldojuvvo atnui Norgga lágain,
ja čujuhii dasa ahte dát lea okta dain buot deaŧaleamos
olmmošvuoigatvuođainstrumenttain álgoálbmo-táššiid
dáfus.
Riikkaidgaskasaš olmmošvuoigatvuođadoaimmaid
dáfus čujuhii Sámediggi dasa makkár
dárbu lea nannet doaimmaid sihke ON, Arktálaš ráđi,
Barentsovttasbarggu ja davviriikkalaš sámekonvenšuvnna
ektui. Sámediggi čujuhii maiddái dan
ilgadis dillái mii Tibetas lea, ja ávžžuhii
Norgga eiseválddiid, geat lea ON olmmošvuoigatvuođalávdegottis
lahttun, váldit ášši
ovdan
.
1.2.2 Sámegiella
Sámi giellaráđđi
fuolaha Sámedikki giellabargguid. Sámelága
giellanjuolggadusaid mielde galgá giellaráđđi
ee. bargat ovddidit sámi terminologiija. Terminologiijabarggus
lea giellaráđđi nammadan
golbma fágatearbmajoavkku mat galget gieđahallat
ja dohkkehit daid iešguđetge giellajoavkkuid
tearpmaid. Fágatearbmajoavkkut dárkkistit, gieđahallet
ođđa sániid ja
tearpmaid ja buktet dasto mearrádusevttohusa giellaráđđái.
Giellaráđđi meannuda
evttohusa ja váldá formálalaš mearrádusaid.
Sámi terminologiija ovddideapmi lea hui deaŧalaš doaibma sámegiela
seailluheamis ja giellageavaheami nannemis. Jus sámegiella
galgá sáhttit geavahuvvot fágalaš oktavuođain,
de lea eaktu ahte sámegielas gávdno fágaterminologiija
ja fágadoahpagat buot dárbbuide.
Sámelága giellanjuolggadusaid § 2.2
e daddjo ahte Sámi giellaráđđi
galgá fievrridit dohkálaš jorgaleddjiid
ja dulkkaid registara. Sámi giellaráđis
lea dohkkehanortnet man vuođul sáhttá registreret
dohkkehuvvon dulkkaid. Dát ortnet guoská vuosttažettiin
sámi dulkkaide Norggas, muhto prinsihpalaččat
berrešii Davviriikkaid sámegielagiin
leat oktasaš dulkonortnet.
Sámi giellaráđis lea leamaš bargojoavku
mii lea ráhkadan evttohusa movt sáhttá oažžut
dulkaautorisašuvnna. Giellaráđđi
lea dan dohkkehan áššis
SG 21/95. Autorisašuvdnaortnegis leat
guokte sierra oasi, dulkongeahččaleapmi ja autorisašuvdnalohpi.
Geahččaleapmi addá olbmuide geat barget
dulkan, vejolašvuođa čájehit iežaset
dulkongelbbolašvuođa. Maŋŋel
go geahččaleami lea ceavzán, ožžot
vejolašvuođa ohcat lobi
geavahit ámmátnamahusa autoriserejuvvon dulka.
Dát ámmátnamahus dáhkida geavaheddjiide
dulkondohkálašvuođa.
Sámelága láhkaásahus geatnegahttá Sámi
giellaráđi Norgga bealde ovttasbargui
rájiid rastá (buohtastahte § 2
c ja f). Leat olu prinsihpalaš áššit
maid giellalávdegoddi ferte meannudit mat čuhcet
njuolga giellaráđiid bargguide, omd. gáibidit
giellajoavkkuid normeren- ja čállinvuogigažaldagat
oktasaš davviriikkalaš čovdosiid. Sámi
giellalávdegotti bargu lea nu mávssolaš sámegiela
gáhttemii ja ovdáneapmái, ja danne lea buorre
go orgána dál lea fas doaibmi, ii dušše politihkalaččat,
muhto maiddái hálddašandásis.
Sámi giellaráđđi
lea Sámelága giellanjuolggadusaid ásahus
ja Sámedikki mearrádusa mielde áššis
45/94 geatnegahtton dahkat stuorát giellageavahaniskkadeami
Sámediggái juohke njealját jagi. Dát
giellageavahaniskkadeapmi lea vuođđodokumenta
Norgga ráđđehusa dieđáhussii
Norgga sámepolitihka birra Stuoradiggái juohke
njealját jagi. Lea vuosttaš geardi ahte
giellaráđđi lea
dahkan dákkár giellageavahaniskkadeami. Iskkadeami
bohtosat leat ráđi 2000 jahkedieđáhusa
njealját oasis. Iskkadeami ovdabargu lea dahkkon 1999:s
ja iskkadeapmi lea čađahuvvon 2000:s.
1.2.2.1 Rávisolbmuid vuoigatvuohta oažžut sámegiel
oahpu
Sámelága § 3–8 mielde
lea juohkehaččas vuoigatvuohta oažžut
oahpu sámegielas. Sámeláhka § 3–7 mearrida
vuoigatvuođa oahpahusvirgelohpái bálkkáin
olbmuide geat barget báikkálaš dahje guovlulaš almmolaš orgánas
mii lea hálddašanguovllus. Dás
lea dat eaktu ahte orgána dovdá dárbbu. § 3–7
mielde orro leame hui álki beassat lohkat sámegiela
bálkkáin jus bargá almmolaš hálddahusas,
ja § 3–8 ja dan láhkaásahusa
mielde orro leame hui álki oažžut sámegiel oahpu
nuvttá. Geavatlaččat dat ii oro doaibmame lága
ulbmila mielde. Duohtavuođas čájehuvvo ahte § 3–8
ja dan láhkaásahusas lea oahppu gáržžiduvvon
davvisámegillii, DAVVIN ja SÁMÁS kurssaide
ja oahppoorganisašuvnnaide. Giellaráđi
stuorámus hástalus lea muitalit olbmuide makkár
vuoigatvuohta sis lea geavahit ja oahppat sámegiela Sámelága
giellanjuolggadusaid vuođul ja Rávisolbmuid
oahpahuslága vuođul. (Vuođđoskuvlalága
ja Joatkkaskuvlalága mearrádusaid gozihit eará ásahusat).
Lea stuora bargu olahit Sámelága § 1–5:
Sámegiella ja dárogiella leat ovttaárvosaččat.
Dat galget leat dássálagaid 3. kapihttala mearrádusaid
mielde. Dás ii leat sáhka dušše
das ahte bearráigeahččat almmolaš ásahusaid
ahte dat čuvvot mearrádusaid, muhto dás
lea maid sáhka movttiidahttit juohke ovttaskas olbmo sihke
priváhta ja almmolaččat geavahit sámegiela
buot dilálašvuođain
nu ahte § 1–1 ja § 1–5
ollašuvvagohtet. Sámi giellaráđđi
lea máŋga jagi árvalan ahte
namuhuvvon doaimmaide juolluduvvo sierra ruhta danne go dán
rádjái lea čájehuvvon ahte Sámelága §§ 3–7
ja 3–8 leat dušše
bábirmearrádusat nu guhká go daidda ii leat
dihto ruhta biddjon.
Sámedikki dievasčoahkkimis mearriduvvui áššis
22/00: Sámi nuoraid oahppostipeandaortnega hálddašeapmi
sirdojuvvo Sámi giellaráđis Sámedikki
oahpahusossodahkii 2000 čakčalohkanbaji rájes.
1.2.3 Oahpahus ja duktan
Ođđajagimánu
1. b. 2000 loahpahuvvui Sámi oahpahusráđđi
Girko-, oahpahus- ja dutkandepartementta ráđđeaddi
orgánan. Seamma beaivvi rájes rievddai čállingoddi
sierra ossodahkan Sámedikki váldohálddahusas.
Sámediggi lea álggahan čielggadanbarggu
man ulbmil lea kártet makkár oahpahusfálaldagat vuođđo-
ja joatkkaskuvlla ohppiin leat geat orrot sámegiela hálddašanguovllu
olggobealde. Lea stuora dárbu kártet sámegiel
oahpahusa dili, danne go čájehuvvo ahte ohppiide
geat orrot sámegiela hálddašanguovllu
olggobealde, lea váttis lágidit sámegiel
oahpahusa ee. danne go vuoigatvuohta sámegiel oahpahussii
lea čadnon Oahpahuslága «sámi
guovlluide». Seamma váttisvuohta lea 10-jagi vuođđoskuvlla
sámi oahppoplánaid (O97S) oahpahusa dáfus.
Sámediggi lea máŋggaid jagiid
bargan dan ovdii ahte sámi oahppit berrejit oažžut
vejolašvuođa válljet vuosttašgiela:
sámegiela ja dárogiela, sihke vuođđo-
ja joatkkaskuvllas. Dát berrešii nannejuvvot
Oahpahuslágas. Dálá dilli lea ahte olu oahppit
geain lea sámegiella vuosttašgiellan vuođđoskuvlla
dásis, válljejit sámegiela B/C-giellan
go ollejit joatkkaskuvlla dássái. Sámediggi lea
bivdán ahte sámegiella oažžu
stahtusa sierra giellan go ohcá alit ohppui, nu ahte oahppit
eai galgga dárbbašit hilgut sámegiela
vuosttašgiellan vai ožžot
dárbbašlaš lassipoeŋggaid
go galget alit ohppui álgit. Sámediggi lea digaštallan ášši
Girko-, oahpahus- ja dutkandepartementta politihkalaš jođihangottiin.
Juovlamánus lea GOD mearridan ahte joatkkaskuvllaoahppit
galget sáhttit válljet sihke sámegiela
ja dárogiela vuosttašgiellan.
Norgga oahpahusa Diehtojuohkin- ja gulahallanteknologiija (IKT)
doaibmaplána lea digaštallojuvvon GOD
politihkalaš jođihangottiin,
gos Sámediggi deattuhii ahte sámi skuvla ferte
váldot mielde boahttevaš jagiid IKT-vuoruhemiide. Sámediggi
ii leat ožžon ávkki ruđain
mat juolluduvvojedje skuvlla IKT váste miehtá riikka.
Dán jagi leat deattuhan ahte Sámediggi beassá hálddašit
daid ruđaid maid Stuoradiggi lea juolludan skuvlla
IKT-doaimmaide.
Sámediggi lea ráhkadan strategalaš plána sámi
oahpponeavvuid ráhkadeapmái «Eallju vuoitá goavvelihku»,
maid Sámedikki dievasčoahkkin mearridii áššis
28/00 miessemánus 2000. Plánas čielggadit
dálá oahpponeavvodili ja boahttevaš dárbbuid,
ja maid berre deattuhit ja vuoruhit 2001–2005 áigodagas.
Oahpponeavvuid dohkkehanortnet loahpahuvvui borgemánu 1.
b. rájes, ja dát mielddisbuktá ahte Sámediggi
ii šat dohkket oahpponeavvuid mat leat álggahuvvon maŋŋel
dán beaivvi. Sámediggi lea gulaskuddancealkámušas
vuosttildan stáhtalaš oahppogirjjiid
dohkkehanortnega heaittiheami. Sihkkarastin dihte oahpponeavvuid
kvalitehta, ja vai čielgasit boahtá ovdan makkár
gáibádusat gárvves oahpponeavvuide biddjojit,
de lea Sámediggi ráhkadan eavttuid mat šaddet
ruhtajuolludemiid vuođđun.
Dasa lassin leat ráhkaduvvon ođđa
ohcanskovit vai oahpponeavvoráhkadeddjiide šaddá álkit
oaidnit mii ohcamis galgá boahtit ovdan. Oahpponeavvoprošeavttaid ruđat
almmuhuvvojedje golggotmánus 2000, ja dan oktavuođas
dollojuvvui diehtojuohkinčoahkkin lágádusaide
ja eará oahpponeavvobuvttadeddjiide.
Sámedikki ávžžuhusaid vuođul ásahii
Stáhta erenoamášpedagogalaš doarjjavuogádat fágalaš guovddášdoaimma
erenoamášpedagogalaš suorggi
siskkobealde, mii šaddá sierra ovttadahkan
Sámi allaskuvlii Guovdageidnui. Sámi guovddášdoaibma
doaibmagoahtá 01.01.2001 rájes. Sámediggi
deattuhii ahte erenoamášpedagogalaš fálaldaga
nannen ja ovdánahttin sámi álbmoga ektui
ferte dáhpáhuvvat fierpmádatmodealla siskkobealde.
Fierpmádat ferte leat čadnon dakkár birrasii
mii maid bargá gelbbolašvuođa
loktemiin dán fágasuorggis. Das fertejit leat
mielde sihke julev-, davvi- ja lullisámi giellaguovllut,
ja ferte sihkkarastit ovttasteami Pedagogalaš Psykologalaš bálvalusain
(PP-bálvalus) ja muđui báikkálaš ja
regiovnnalaš doarjjadoaimma gaskka. Sámediggi
oaivvilda ahte guovddášdoibmii galgá ásahuvvot
referánsajoavku.
Sámi mánáidgárddiid erenoamáš stáhtadoarjaga
hálddašeapmi sirdojuvvo Mánáid-
ja bearašdepartementtas Sámediggái
ođđajagimánu 1.
b. 2001 rájes. Sámi mánáidgárddiid
erenoamáš stáhtadoarjaga ulbmil
lea buhtadit daid eambbogoluid maid sámi mánáidgárdefálaldat mielddisbuktá,
ja dainnalágiin sihkkarastit ahte sámi mánáidgárdemánát
besset ovddidit ja nannet iežaset sámegiela ja
sámi kulturduogáža. Sámediggi
lea ožžon raportta Mánáid- ja bearašdepartementtas
sirdima birra, ja lea dan oktavuođas mearridan
ahte jagi 2001 mielde galgá dálá ortnet
evaluerejuvvot, ja ahte galget ráhkaduvvot njuolggadusat
gos sámi mánáidgárddiid doarjaga
juolludeami eavttut mearriduvvojit.
Sámediggi lea áššis
47/00 buktán gulaskuddancealkámuša
NOU 14:2000 Frihet med ansvar – om høgere utdanning
og forskning i Norge. Sámediggi válljii ieš buktit
cealkámuša vaikko Sámediggi
ii lean gulaskuddanásahus. Sámediggi lea buktán
mearkkašumiid sámi oahpahusa, dutkama
ja gaskkusteami birra, ja maiddái universitehtasektuvrra
stivrenstruktuvrra birra.
Sámediggeráđđi
lea reivves b. 12.07.00 bivdán Girko-, oahpahus- ja dutkandepartementta vuoruhit
hukset sámi dieđalašvistti
Guovdageidnui mas leat vihtta iešguđetlágán
fágabirrasa vuođđun.
Sámediggi lea áššis
R 16/00 buktán mearkkašumiid
departementta evttohussii lága bokte nannet rávisolbmuid
vuođđo- ja joatkkaoahpahusa,
heaittihit oahppogirjjiid stáhtalaš dohkkeheami
ja evttohussii rievdadit priváhtaskuvlalága. Sámedikki
mielas lea buorre go rávisolbmuid vuoigatvuohta vuođđoskuvla-
ja joatkkaoahpahussii nannejuvvo lága bokte, ja go čielggaduvvo
makkár juohku stáhta, fylkka ja gielddaid ovddasvástádusas
galgá leat. Rávis sápmelaččat galget
maid oažžut vejolašvuođa
váldit oahpu sámegielas vuosttaš-
dahje nubbingiellan O97S mielde. Sámediggi oaidná dárbbašlažžan
ráhkadit čielggadeami mii čilge makkár
dárbbut boahttevaš sámi servodagas
leat, ja makkár doaimmat gáibiduvvojit go galgá álggahit
ja doahttalit servodaga ja ovttaskas olbmo dárbbuid.
Sámediggi vuosttálasttii sámi oahppogirjjiid stáhtalaš dohkkehanortnega
heaittiheami. —ujuhuvvo dasa ahte sámi oahppogirjjiid
ráhkadeami ii sáhte buohtastahttit sullasaš gilvaleaddji girjemárkaniin
mii Norgga oahppogirjjiin lea. Sámediggi deattuhii iežas
gulaskuddancealkámušas ahte dál
leat nu unnán lágádusat mat ráhkadit
sámi oahppogirjjiid, danne ii ráhkaduvvo eará go
okta oahpponeavvu guđege fágii/dássái. Juohke
skuvla ja oahpaheaddjit fertejit geavahit dan ovtta oahpponeavvu – vaikko
makkár kvalitehta livččii. Maiddái
sámegiela dili dáfus ferte dohkkehanortnet bisuhuvvot.
Julev- ja lullisámi oahppogirjjiid dáfus leat
ain álggahandásis, ja lea stuora ballu ahte dát
sáhttá mielddisbuktit ahte gielalaš kvalitehta
hedjona sámi oahppogirjjiin.
Priváhta skuvllaid dáfus lea Sámedikki
mielas buorre ahte priváhta skuvllain galget leat seamma rámmaeavttut
ja njuolggadusat go almmolaš skuvllain. Dát
lea mielde sihkkarastime ovttaskas oahppi vuoigatvuođaid.
Sámedikki oainnut eai doahttaluvvon. Dohkkehanortnet
heaittihuvvui 01.08.2000, ja maiddái sámi oahpponeavvuid
ektui.
1.2.4 Ealáhusat
Sámediggi deattuha láhčit diliid nu
ahte sámi guovllut galget geasuhit sámi álbmoga ásáiduvvat dohko.
Servodatovdáneapmi gáibida ahte mii háhkat
dakkár servodaga mas gávdnojit juohkelágán
gálvvut ja bálvalusat buot ealáhusain. Árbevirolaš ja
ođđamállet lotnolasealáhusat leat
guovddážis sámi guovlluid ealáhusovdánahttimis.
Sámedikki ealáhuspolitihka bokte áigut
bargat dan ovdii ahte sámi servodaga ealáhusstruktuvra dohkkehuvvo
buorebut. Danne lea deaŧalaš oassálastit
iešguđetlágán
ovttasbargoforain, ja dainna lágiin čilget iežas
politihka ja strategiijaid dakkár servodatsurggiin gos
galgá fuolahit sámi perspektiiva. Seammás
sáhttá maiddái buorebut ovttastahttit
veahkkedoaimmaid plánaid, prográmmaid ja doaimmaid čuovvoleami
ja čađaheami dáfus. Lea deaŧalaš ovttastahttit
kultuvrra ja ealáhusa go galgá ráhkadit
strategiijaid nana ovdáneami dáfus sámi
servodagas. Gilleservodaga ealáhusstruktuvrras leat olu
ovttaolbmodoaimmat maid gohčodit dállodoallofitnodahkan
doppe gos fitnodatekonomalaš ovdánanjurdda
ii leat nu dábálaš.
Jahki 2000 lea Nuppástuhttinprográmma maŋemus
jahki. Sis-Finnmárkku ovdánahttinforumas lea leamaš ovddasvástádus čatnat
nuppástuhttinbarggu dábálaš veahkkedoaibmabargui.
Nuppástuhttinbálká-ortnega stahtus lea
ahte 101 doalus lea 23 heaitán boazodoalus. 53 doalu leat
fas álgán boazodollui ja 25 doalu eai dieđe vuos álget
go boazodollui. Ovdánahttinforuma dieđuid
mielde ii leat boazodoalloealáhusas álkit dilli
dál go ovdal nuppástuhttinprográmma.
Ovdánahttinforuma konklušuvdna lea
ahte nuppástuhttin lea lihkostuvvan bures sidjiide geat
leat váldán oahpu, muhto lea veaháš eahpečielggas sin
dáfus geat leat válljen ásahit sierra
doaimmaid. Nuppástuhttinprográmma loahpaheami
oktavuođas lea Sis-Finnmárkku Ovdánahttinforum evttohan ásahit
ovdánahttindoaimma ja investerendoaimma dan njealji nuppástuhttingildii
ja Unjárgga gildii. Indre-Finnmark Utviklingsselskap (IFU)
galgá leat ealáhusovdáneami regiovnnalaš veahkkeneavvu.
Olu dain eavttuin mat ledje biddjon dán guovtti doaimma ásaheami
oktavuođas, eai leat ollašuvvan.
Okta gielda ii háliit oassálastit barggus danne
go hálddahusgolut šaddet badjelmearálaččat,
ja dat njamistivčče gieldda ealáhusfoandda
guorosin. Ii fylkkagielda ge leat juolludan daid ruđaid
mat livčče dárbbašlaččat
dán guovtti doaimma ásaheamis. Sámediggi áigu ságastallat ásaheami
birra ođđajagimánus.
Sámediggi lea ásahan guokte virggi dán
njealji nuppástuhttingieldda ealáhusovddideami
plánabarggu ráhkaneami oktavuođas.
Nubbi virgi lea Sámi ealáhusráđis
ja nubbi fas Plána- ja hálddahusossodagas. Proseassat
mat leat čađahuvvon, lea ee. sámi
eanandoalloplána ráhkadeapmi, duoji ovdánahttinprográmma
ja Sis-Finnmárkku ealáhusguorahallan. Dasa lassin
lea evttohuvvon doaibma ealáhusovdánahttinbarggu
boađusmihtideami oktavuođas.
Duodji lea guovddáš sámi
kulturfaktor, fága ja ealáhus. Ealáhusas
lea buorre ovdánanvejolašvuohta, ja šaddá boahtteáiggis
hui deaŧalaš loaktima ja ássama
dáfus sámi guovlluin. Olbmuin lea stuora beroštupmi álggahit árbevirolaš duoji
ealáhusláhkin, erenoamážit lotnolasealáhusaid
oktavuođas. Dál lea suorggis unnán
dienas iige leat nu gánnáhahtti. Sámedikkis ja
eará guovddáš eiseválddiin
lea erenoamáš ovddasvástádus
láhčit diliid nu ahte sáhttá duoji ovddidit
ealáhussan. Sámediggi nammadii lávdegotti
mii galgá evttohit duoji viđajagi ovdánahttinprográmma
sisdoalu. Dál lea lávdegotti bargu loahpahuvvon,
ja galgá gieđahallot Sámedikkis 2001:s. Áššit
mat leat árvvoštallon leat: sierra ealáhussoahpamuš duojáriidda
Sámedikki lotnolasealáhusortnegiid viidásetovdáneami vejolašvuođaid
ektui, duodjeoahppu ja -oahpahus ovddasvástádusjuoguin,
iešguđetlágán
ortnegiid organiseren ja ruhtadeapmi, erenoamáš doaimmat
gávpe- ja vuovdalanáššiid
dáfus, ja duoji oppalaš rámmanjuolggadusat.
Sámediggi, gullevaš departementtat
ja regiovnnalaš eiseválddit ja organisašuvnnat,
fitnodagat ja ásahusat mat barget dujiin ráhkadit
ovttas prográmma detáljjaid. Sámediggi
meannuda bargojoavkku evttohusa 2001 vuosttaš jahkebealis.
1.2.4.1 Guolástus
Sámedikki ulbmil lea nannet sámi álbmoga guolástanvuoigatvuođaid
nu ahte sáhttá seailluhit ja ovddidit sámi
giela, kultuvrra ja ealáhusaid. Sámediggi áigu
bargat dan ovdii ahte hálddahusa ja maritiima resurssaid
seailluheami lagasvuođa- ja sorjjasvuođaprinsihpat
dahkkojit duohtan. Sihke Norgga arktálaš dorskkebivdu,
diksobivdu davábealde 620 N, Norgga vuotnadorskkebivdu
ja šákšabivdu lea
leamaš hui garas jagi 2000:s, ja sáhttá guhkit áiggu
vuollái dagahit sihke Finnmárkku vuonaid ja rittuid,
ja Barentsábi ekologiija ovdii. Sámedikki mielas
lea vahát go Norgga vuotnadorskki lea nálihuvvan,
danne go dát šládja han lea
lagas riddo- ja vuotnabivddu vuođđun.
Sámediggi lea ráhkadeame prošeavtta «Nana ovdáneapmi
dihto vuonain». Prošeakta lea sámi riddo-
ja vuotnaguovlluid doaibmaplána čuovvoleapmi,
ja LA-21 prošeakta. Prošeakta
galgá vuosttažettiin guorahallat dáid
guovlluid; Divttasvuotna Nordlánddas, Ivguvuotna Tromssas
ja Deanuvuotna Finnmárkkus. Ovdabargguid ja prošeavtta čađaheami
oktavuođas lea ásahuvvon hálddahuslaš referánsajoavku
mas leat mielde Gieldda- ja guovlludepartementa, Guolástusdeparatementa,
Birasgáhttendepartementa ja Sámediggi. Váldoprošeakta
biddjo johtui 2001 vuosttaš jahkebealis. Sámediggi
lea «Nana ovdáneapmi dihto vuonain» prošeavtta oktavuođas
evttohan ahte buot fatnasat mat leat ohcan searvat Guolástusdirektoráhta čoahkkeearreprošektii,
ja mat gullet dán golmma vuotnaguvlui, galget beassat leat
mielde geahččalanprošeavttas.
Duogážin dása lea dat go čoahkkeearreprošeakta
lea deaŧalaš doaibma báikkálaš hálddašanortnegiid
geahččaleamis.
Sámediggi lea maid bivdán Guolástusdepartementta
juolludit 3 miljon ruvnno Sámi riddo- ja vuotnaguovlluid
doaibmaplána čuovvoleapmái.
Daid váttisvuođaid oktavuođas
maid gonagasreabbá dagaha vuotnabivdiide sámi
guovlluin, lea Sámediggi bovdejuvvon searvat bargojovkui maid
Guolástusdepartementa jođiha. Bargojoavkku
ulbmil lea buktit evttohusaid gonagasreabbá boahttevaš hálddašeami
ja bivddu birra. Bargu galgá loahpahuvvot 2001:s.
Sámediggi lea aktiivvalaččat bargan
buoridit sápmelaččaid vuoigatvuođaid
bivdit rundierpmáid Norlánddas, Tromssas ja Finnmárkkus,
ja lea dan bokte ožžon oppalaš doarjaga
Regulerenráđis rundierpmáid
regulerenevttohussii 2000:s.
Sámediggi lea maid evttohan ahte Guolástusdepartementa
bisseha buot feastonuohttebivddu, ja ráddje autoliidna-
ja snoranuohttebivddu 12 n. miilla davábealde 62 0 N siskkobealde,
nu ahte áhpefatnasat eai beasa bivdit vuonain ja lagamus riddomearas.
Dasa lassin lea Sámediggi ávžžuhan ahte
dorskke-, dikso- ja sáideguollebivddus čađahuvvo
earreunnideapmi daid fatnasiid dáfus main lea vuoigatvuohta
sallit- ja šákšabivdui. Doaibma
juogadivččii buorebut sisaboađu guolástusaid
gaskka, ja livččii dainnalágiin mielde dagaheame
daid fanasjoavkkuid eambbo gánnáhahttin main ii
leat sallit- ja šákšábivdolohpi.
Sámediggi lea postiivvalaš daidda
proseassaide maid Birasgáhttendepartementa Villaksutvalget
bokte lea álggahan gáhtten dihte Norgga luođoluossanáli.
Sámediggi doalaha iežas ovddeš gáibádusaid
ahte galgá ráhkaduvvot sierra čielggadeapmi
das makkár mearkkašupmi luosas lea
sámi kultuvrii ja servodateallimii. Dan oktavuođas áigu
Sámediggi deattuhit man deaŧalaš lea
muitit «várrogas»-prinisihpa nu ahte
hehtte beassama ja guolledávddaid ja parasihtaid leavvama
biebmanrusttegiin. Sámi oainnu mielde livččii
katastrofalaš jus Njávdáma,
Deanu ja Álttá čázádagaide
boađáše várálaš dávddat dahje
parasihtat. Dás áigu Sámediggi muittuhit ON-konvenšuvnna
biologalaš eatnavuođa ja «várrogas»-prinsihpa
birra, ja daid geatnegasvuođaid birra mat Norggas
leat sámi álbmoga ektui vuođđolága § 110a
bokte ja ee. ILO-konvenšuvnna nr. 169
ratifiserema bokte.
1.2.4.2 Eanandoallu
Sámediggi lea mannan jagi gieđahallan
iežas eanandoalloplána. Dás daddjo ahte
eanandoallu lea guovddáš sámi
ealáhus- ja kultuvraguoddi; ja lea dasa lassin hui deaŧálaš bargo-
ja ássanfaktuvra sámi guovlluin. Ealáhusa
ovdánanvejolašvuođaid
sámi guovlluin ferte buorebut árvvoštallat
regiovnnalaš ovdánanperspektiivva ektui.
Sámediggi oaidná rájiidrasttildeaddji ovttasbarggu
sihke Suomain ja Ruoššain
hui mávssolažžan Finnmárkku
eanandoalu dáfus. Sámediggi áigu ain
ovddidit sierra eanandoallopolitihka ee. daid veahkkedoaimmaid dáfus
maid diggi hálddaša.
Guhkit áiggi vuollái áigu Sámediggi
oččodit eanandoallopolitihkalaš biire
sámi ássanguovlluide. Sámedikki bajimus
ulbmil sámi guovlluid eanandoalu dáfus lea sihkkarastit
buriid bargovejolašvuođaid
ja dainnalágiin seailluhit sámi giela ja kultuvrra.
Olahan dihte dán, bargá Sámediggi dan
ovdii ahte inkorporeret sámi eanandoallopolitihkalaš biire
našuvnnalaš eanandoalloperspektiivii,
sámi eanandoalu árvoháhkanprográmmii,
ja heivehit Sámedikki veahkkedoaibmageavaheami eanandoalloealáhusa
ektui.
Olahan dihte sámi eanandoalu ulbmiliid, atná Sámediggi
deaŧalažžan álggahit
sierra árvoháhkanprográmma sámi
guovlluide mas lea ollislaš ja servodatlaš perspektiiva. Árvoháhkanprográmma
mii doahttala eará vuođđoealáhusaid, ja
dat rádjeearut mat bohciidit eará ealáhusaid
lotnolasdoaimmain, šaddet mearrideaddjin Sámedikki
barggu dáfus bisuhit ja ovddidit sámi guovlluid barggolašvuođa
ja ássama. Lea dárbbašlaš atnit
lagas ovttasbarggu eanandoalloeiseválddiiguin jus galgá lihkostuvvat
oažžut eanandoalu gánnáhahttin.
Sámediggi lea skábmamánus 2000 álggahan ovdaprošeavtta
nissonolbmuid ja nuoraid rekrutterenprográmma eanandoalu
dáfus. Ovdaprošeavttas galgá ráhkaduvvot
raporta daid faktuvvraid birra mat váikkuhit nissonolbmuid
ja nuoraid oččodeami eanandollui, infrastruktuvrraid birra
mat gusket dása, man ulbmil lea čilget dili, ulbmila,
mandáhta, vuoruhansurggiid, prográmma organiserema
ja ruhtadeami ja makkár doaimmat galget čađahuvvot
vai joksá ulbmiliid. Doaibma lea okta dain vuoruhuvvon
doaimmain mat bohtet ovdan Sámi riddo- ja vuotnaguovlluid
doaibmaplánas. Eanandoalu dáfus lea deaŧalaš čađahit sierra
doaimmaid nissonolbmuid ja nuoraid várás.
1.2.4.3 Boazodoallošiehtadus 2000–2001
Finnmárkku boazologu dilli lei guovddážis
2000–2001 šiehtadallamiin. Sámedikki
bealis deattuhuvvui ahte dilli mii lea badjánan, lea máŋggabealát.
Okta bealli lea luonddu- ja birasáššit,
mat dieđusge leat guovddážis
boazodoalu ekologalaš vuođu
ektui. Dasto leat servodat- ja kulturbealit, danne go leat olu bargit
ja bearrašat geaidda dilálašvuohta
váikkuha njuolga. Sámedikki mielas lea dárbbašlaš deattuhit
ahte dáid beliid ferte fuolahit boazologu heiveheami viidáset barggus.
iehtadusbealit válljejedje guođđit áššiid šiehtadallamiin
mat gusket bajimus boazolohkui. Sámediggi lea duhtávaš dáinna čovdosiin.
Lea dovddus ahte boazologu heiveheapmi lea lágalaš veahkkedoaibma,
ja danne eai dárbbaš bealit šiehtadallat
dán ášši.
1.2.4.4 Lotnolasealáhusat
Sámediggi oaivvilda ahte árbevirolaš ealáhusat galget
sihkkarastojuvvot, seammás go ođđa ealáhusat
ožžot ovdánanvejolašvuođaid.
Lea erenoamáš dárbu ođđa
doaimmaide danne go lea mávssolaš háhkat
máŋggalágán bargosajiid
sámi guovlluide. Danne lea maiddái dárbbašlaš beroštit
ealáhusain ja bargosajiin mat eai gula vuođđoealáhusaide.
Sámediggi deattuha áššis
29/00 ahte luonddu, kulturduovdagiid ja sámi kulturdoaimmaid
ovttasdoaibma sáhttá mielddisbuktit buriid vásáhusaid
ja doaibmafálaldagaid sámi báikkálaš servodagaide.
Dán oktavuođas šaddet
kulturmuittut, museat, duoji buvttadeapmi ja gávppašeapmi
sámi
mátkkošteami
vuođđun.
Dattetge sáhttet mássaturisma ja sámi
kultuvrra summál geavaheapmi mátkkoštanoktavuođain
mielddisbuktit olu hástalusaid. Danne lea Sámedikki
mielas dárbbašlaš ahte
sámit ieža stivrejit ja bearráigehččet
doaimma.
Guovddáš eiseválddit leat
unnán vuoruhan lotnolasealáhusaid. Lotnolasdoaimmaid
rámmanjuolggadusat fertejit buoriduvvot guolásteami, eanandoalu
ja boazodoalu dáfus. Eanandoallo-, boazodoallo- ja guolástanpolitihka
veahkkedoaimmaid koordineren lea hui deaŧalaš vai
sáhttá álkibut heivehit ealáhuspolitihka
lotnolasealáhusdoaimmaid ovdáneami ektui. Eanandoallošiehtadusa
mielde leat 2 miljon ruvnno sirdojuvvon boazodoallošiehtadusa
bokte lotnolasealáhusaide. Doaibmadoarjaga ohcciidlohku
lea dovdomassii lassánan 1999 ektui. Dán jagi
ledje olu nuorra ohccit geain lea boazodoalloduogáš.
Ohcciidlogu stuora lassáneami vuođđun
soaitá leat dat ahte eanebut heivehit diliid nu ahte ožžot
doaibmadoarjaga. Dábálaččamus
lotnolasdoaibma lea boazodoallu ja duodji.
1.2.4.5 Eará ealáhusat
Rievdadeapmi eambbo ođđaáigásaš ealáhusaid
guvlui lea hásttuhan sámi álbmoga bargagoahtit
eará bargguid go daid dábálaš árbevirolaš vuođđoealáhusaid.
Ealáhusaid oppalaš rievdanproseassa
mas náláštuhttin, buvttadeapmi
ja diehtojuohkinteknologiija geavahuvvojit eambbo, dahká dárbbašlažžan
vuoruhit gelbbolašvuođaloktema
ja ođasteami. Lea stuora hástalus ráhkadit
dohkálaš rámmanjuolggadusaid
vai sáhttá viidáset ovddidit nanu, máŋggabealát
ja dynámalaš fitnodatbirrasiid gos
gelbbolašvuohta, ođasteapmi,
buvttadeapmi ja náláštuhttin
leat guovddáš temát ovttaskas
gilvaleaddji fitnodagaide. Bálvalusealáhusaid
siskkobealde leat olu nissonolbmot barggus. Danne ferte veahkkedoaibmageavaheami
aktiivvalaččat heivehit nu ahte ráhkaduvvojit
rámmanjuolggadusat nissonbargosajiid ásaheami
várás.
1.2.5 Dearvvašvuođa- ja sosiáladoaimmat
Sámediggi gieđahalai njukčamánus
2000 Ráđđehusa
Norgga sámi álbmoga dearvvašvuođa-
ja sosialabálvalusaid doaibmaplána evttohusa «Eatnatvuohta
ja ovttaárvosašvuohta» («Mangfold
og likeverd»). Sámediggi bivdá earret
eará ahte doaimmaid čađaheami áigemearit čielggaduvvojit
lagabui, ja ahte doaimmaid čuovvoleami bušeahttarámma čielggaduvvo.
Dát váldui maiddái ovdan čoahkkimis
dearvvašvuođaministariin
Tore Tønniin 15.08.00, masa Sámedikki várrepresideanta
oassálasttii. Dán čoahkkimis oaččui
Sámediggi dieđu ahte plána
galgá politihkalaččat gieđahallot
2000 čavčča, muhto dat ii leat vuos dahkkon.
Sámediggi lea juolludan prošeaktaruđaid 3 804 010
ruvnnu čuovvolit NOU 1995: 6 Dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusaid plána sámi álbmogii
Norggas. Prošeaktajuolludeami oktavuođas
lea Sámediggi deattuhan vuoruhit prošeaktaruđaid
dikki iežas vuoruhansurggiid ektui. Lea maiddái árvvoštallojuvvon
sáhttet go prošeavttat mielddisbuktit
jođánis bohtosiid sámi álbmoga
dearvvašvuođa- ja sosiálabálvalusaid
heiveheami dáfus. Dasa lassin leat smiehttan geográfalaš juogu.
Golggotmánu 2000 loahpageahčen dollojuvvui čuovvolanseminára
prošeaktajođiheddjiide. Seminára
temá lei «ollislaš dearvvašvuođa-
ja sosiálafálaldat sámi álbmogii – doaibmasuorggi hástalusat».
Das deattuhuvvui movt sámi kultuvrralaš gelbbolašvuođa
sáhttá integreret vai joksá ulbmila ahte
sámi álbmot galgá oažžut ollislaš dearvvašvuođa-
ja sosiálafálaldaga. Seminára sisdoallu
lei sámi kultuvrralaš gelbbolašvuođa
birra dearvvašvuođa- ja
sosiálavuogádagas oppalaččat;
makkár gáibádusaid dat buktá politihkalaš dásis,
politihkalaš árvalusaid čuovvoleapmi
guovddáš dásis báikkálaš dearvvašvuođa-
ja sosialvuogádatdássái, ásahusdásis
ja bargiiddásis.
Sámediggi lea buktán cealkámušaid máŋgga
riikkalaš dokumeantta dáfus mat guoskkahit
dearvvašvuođa- ja sosiálaáššiid. Dat
leat čuovvovaččat: Utjamningsmeldinga (St.dieđ.
50, 1998–99), NOU 2000: 12 Norgga mánáidsuodjalusa
birra, Habiliterema ja rehabilitere njuolggadusat ja Regionála dearvvašvuođa-
ja sosialaplána, Helseregion Nord. Temá mii čađat čuovvu
Sámedikki cealkámušaid, lea
leamaš sámi viidodaga systemáhtalaš integrerema
jearru, mii lea eiseválddiid ulbmil sámi álbmoga
dearvvašvuođa- ja sosialabálvalusaid
heiveheamis.
Mii dovdat stuorit beroštumi heivehit dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusaid sámi álbmoga
várás. Dát ii guoskka dušše prošeaktaruđaid
juolludemiide, muhto maiddái dasa ahte Sámediggi
lea eambbo aktiivvalaš dearvvašvuođa-
ja sosialbálvalusa heiveheamis ja sisdoalus. Prošeaktaruđaid
juolludeami dáfus orro leame olu optimisma dakkár
bálvaleami heiveheamis mii lea ráhkaduvvon vásedin
sámi álbmogii. Iešguđetlágán
prošeavttain leat almmuhuvvon 4 raportta ja
bagadusgirji sámegielat afasibuhcciide dáčča ásahusain,
ja dasa lassin lea bálvalusheiveheami sisdoallu maiddái šaddan viidát
temán olu ásahusain. Dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusa álggaheami ja stabiliserema
rámmat leat almmotge eahpečielgasat, vaikko geavaheddjiin
lea vuoigatvuohta sierra heivehuvvon bálvalussii. Guovddáš ja
regiovnnalaš eiseválddit eai leat bidjan
gáibadusaid bálvalusaide ja sámi perspektiivva
nannema rutiinnaide ásahusdásis. Danne lea olu
ovttaskas fágaolbmuid duohken geain lea beroštupmi
fuolahit sámi geavaheddjiid dárbbuid. Dákkár
dilit dagahit ahte geavaheaddjit eai riekta ovgagihtii sáhte
diehtit makkár bálvalusaid ožžot.
1.2.6 Mánát ja nuorat
Jagi 2000:s loahpahuvvui Sámedikki 2-jagi mánáid- ja
nuoraidprošeakta. Prošeakta
galgá čuovvuluvvot hálddahuslaš resurssaid
bokte mat juolluduvvojit ovdánahttimii, čuovvoleapmái
ja koordineremii. Prošeavtta čuovvoleami
oktavuođas galget temáhtalaš vuoruhansuorggit
viiddiduvvot Sámi mánáid- ja nuoraidplána
ektui. —uovvoleamis galgá ovttasbargu almmolaš orgánaiguin vuosttažettiin
fuolahit ahte mánáid- ja nuoraid bajásšaddaneavttut
ožžot dohkálaš rámmaid. Dasa
lassin háliidivččiimet proseassačielggaduvvon
barggu gielddaid ektui. Sámediggi lea maid gáibidan
ahte Mánáidáittardeaddji dakkaviđe háhká alccesis
gelbbolašvuođa sámi
gielas ja kultuvrras vai sáhttá fuolahit sámi
mánáid ja nuoraid áššiid.
Dattetge ferte boahtteáiggis ásahuvvot friddja
ja sorjjasmeahttun sámi má-náidáittardeaddji.
Nannen dihte mánáid ja nuoraid áššiid Sámedikkis,
galgá 2001 vuosttaš jahkebealis lágiduvvot
vuosttaš nuoraidkonferánsa. Lea nammaduvvo
gaskaboddosaš nuoraidpolitihkalaš lávdegoddi
mas leat golbma miellahtu (nuorat) mii galgá searvat nuoraidkonfereanssa
ráhkkananbargguide. 2001 konfereansa lea vuođđun árvvoštallamii
ahte galgá go lágidit dákkár
konferánssaid juohke nuppi jagi.
1.2.7 Dásseárvu
Sámediggi lea cealkán ahte biras- ja nissonperspektiivvat
leat deaŧalaččat boahttevaš politihka
hábmemis. Lea deaŧalaš ahte
dásseárvu šaddá integrerejuvvon
oassin Sámedikki ollislaš perspektiivvas,
ja ahte das ii ráhkaduvvo ođđa
sektuvra. Plána- ja hálddahusossodat koordinere
Sámedikki politihka doaimma sohkabealperspektiivva ja dásseárvvu
dáfus. Ossodagas lea sierra virgi dáidda doaimmaide.
2001 rájes šaddá bušeahtta
deaŧalaš stivrendokumeantan,
ja Sámediggi lea áššis
41/00 2001 bušeahtta, čuovvolan
integrerenbargguid.
Ovttadássásašvuođa
doaibmaplána mii deattuha sámi nissonolbmuid dili,
oktan vuoruhansurggiiguin, ulbmiliiguin ja doaimmaiguin 1999–2001,
ja Sámediggeplána 1998–2001 áigodahkii, leat
vuođđun dásseárvobargui
.
1.2.8 Sámedikkiid gaskasaš ovttasbargu
Sámi parlamentáralaš ráđđi čoahkkanii Kárášjogas
02.03.00. Ráđis leat oktiibuot 14 miellahtu
Suoma ja Norgga Sámedikkiin. Ruoŧa Sámediggi
lea vuos válljen bissut olggobealde, ja lea ráđi
observatevran ovttas Ruošša
sámiiguin ja Sámiráđiin.
Norgga Sámedikki presideanta válljejuvvui Sámi
parlamentáralaš ráđi presideantan.
Suoma Sámedikki presideanta válljejuvvui várrepresideantan.
Muđui mearriduvvui ahte ráđi čállingoddedoaimmaid
galggai dat sámediggi jođihit geas
lea presideantaámmát. Ráđđi
doalai ovtta stivračoahkkima ja ovtta ráđđečoahkkima
2000:s. Dasa lassin lea ráđi norggabeal
delegašuvdna doallan ovtta čoahkkima. Áššit
maid ráđđečoahkkimis
leat gieđahallan leat ON álgoálbmotáššiid
bargu, dán vuollái gullet eamiálbmotjulggaštus, bissovaš forum
ja Máilmmi dearvvašvuođaorganisašuvnna
bargu, Barentsovttasbargu, sámeministariid oktasaščoahkkimat,
sierra sámi dáiddaoahpahusa álggaheapmi
ja Sámi parlamentáralaš ráđi doaimmaid
organiseren.
02.11.00 dollojuvvui oktasaščoahkkin Kárášjogas
Suoma, Norgga ja Ruoŧa sámeministariiguin. —oahkkimis
sohpe álggahit ođđa davviriikkalaš ovttasbarggu
sámi áššiid
dáfus mat guoskkahit oktasaš davviriikkalaš beroštumiid. Áššit
mat gieđahallojuvvoje ledje davviriikkalaš sámekonvenšuvdna,
sámi vuoigatvuođačilgehusat,
nuortasápmelaččaid/ skoaltasápmelaččaid
giella ja kultuvra, davviriikkalaš-sámi
profešuvdnaoahppu, sámi alit dáiddaoahpahus
ja sámedikkiid ovttasbargu (Sámi parlamentáralaš ráđđi). —oahkkimis čállojuvvui čoahkkingirji.
Bargu organiserejuvvo guovtti dásis; jeavddalaš čoahkkimat
sámedikkepresideanttaid ja sámeministariid gaskka,
ja hálddahusa dásis masa čoahkkimiid čuovvoleapmi
ja ráhkkaneapmi gullet.
1.2.9 Sámedikki riikkaidgaskasaš doaimmat
Bargu maid ON dahká eamiálbmotjulggaštusa bokte,
lea hui mávssolaš álgoálbmogiid
vuoigatvuođaide. Sámediggi lea oassálastán
Norgga delegašuvnnas dan rájes go cealkámuševttohus
ilmmai 1994:s. Dattetge gávnnahii Sámediggi skábmamánus
2000 ahte ii sáhttán searvat Norgga delegašuvdnii,
ja válljii ge ahte ii vuolgge bargojoavkku čoahkkimii.
Sámedikki mearrádusa vuođđun
lei guovtteoaivilvuohta Norgga posišuvnna birra šiehtadallamiin,
erenoamážit álgoálbmogiid iešmearridanvuoigatvuođa dáfus.
Sámediggi oaivvilda ahte álgoálbmogiid iešmearridanvuoigatvuohta
gusto buot servodatsurggiin, nu go eará álbmogiid
dáfus ge. Ferte maiddái namuhit ahte Sámedikki
mielas ii leat dialoga Olgoriikkadepartementtain dohkálaš dáin áššiin,
dát guoská maiddái Norgga doaimmaide
eamiálbmotjulggaštusa proseassas.
Sámedikki mielas lea hui buorre go galgá ásahuvvot
bissovaš ON álgoálbmotforum.
Sámi parlamentáralaš ráđđi
lea evttohan professor Ole Henrik Magga sámi/inuhtalaš guovllu álgoálbmogiid
ovddasteaddjin.
Ráđđehus lea
juolludan birrasiid 150 miljon ruvnno Barentsovttasbargui 2001:s.
Dát čuovvu ráđđehuscealkámuša
gos Eurohpápolitihkka, ja erenoamážit
ovttasbargu Ruoššain, lea guovddážis.
Olgoriikkaministtar Torbjørn Jagland muitalii čoahkkimis
Tromssas skábmamánus ahte ráđđehus
háliidivččii ovttasbarggu politihkalaš dásis
Barentsoktavuođas. Nordlándda fylkkagielda
válddii badjelasas Regiovdnaráđi ovdaolbmoámmáha
juovlamánus. Seamma čoahkkimis muitalii Sámediggi
ahte lea dárbu nannet álgoálbmotovttasbarggu.
Sámi parlamentáralaš ráđđi
lea ovdal mearridan buktit evttohusa ahte ráđđi
nammada sápmelaččaid Regiovdnaráđi ovddasteaddji,
bargojoavkku sámi ovddasteddjiid, ja ahte álgoálbmogat
ožžot 1 ovddasteaddji sihke Regiovdnaráđđái
ja Regiovdnalávdegoddái. Sámediggi čujuhii
maiddái dan váttis ekonomalaš dillái
mii álgoálbmotorganisašuvnnain lea
Ruošša bealde, ja bivddii
nannet sin ekonomiija vai besset aktiivvalaččat
oassálastit Barentsovttasbarggus. Deattuhuvvui maiddái
ahte ferte nannet infrastruktuvrraid huksema, mii lea sierra oassin álgoálbmogiid
doaibmaplánas, maiddái ekonomalaččat.
2000:s loahpahuvvui prošeakta «Ceavzilis ovdáneapmi» («Bærekraftig
utvikling»). Sámediggi lea iešguđetládje
oassálastán prošeaktajoavkkus.
Loahpparaporttas evttohuvvui sierra prošeakta
mii galgá guorahallat árktálaš guovlluid
boazodoalu bissovaš perspektiivvas, ja ahte
Norga galgá bargat dan ovdii ahte Association of World
Reindeerherders beassá bissovaš oasseváldin
Arktálaš ráđđái.
1.2.10 Sámedikki regiovdnapolitihkalaš doaimmat
Sámediggi lea ohcan beassat dievaslaš miellahttun
Riikaoasselávdegoddái (Landsdelsutvalget). LU
dievasčoahkkimis miessemánus mearriduvvui ásahuvvot
bargojoavku mii galgá guorahallat gažaldaga. Joavkkus
leat guokte Riikaoasselávdegotti ovddasteaddji ja 2 Sámedikkis.
Bargojoavkku bohtosat biddjojuvvoje ovdan Riikaoasselávdegotti čoahkkimis
juovlamánus. LU miellahtut lassánit 22 miellahtus
30 miellahttui, main Sámedikkis leat njeallje ovddasteaddji
mat gullet ovttaskas fylkkadelegašuvdnii. Dan
njeallje ovddasteaddji juohkit nu ahte šaddet
2 ovddasteaddji ealáhuslávdegoddái ja
2 regiovdnapolitihkalaš lávdegoddái. Sámedikkepresideanta
searvá fylkkasátnejođiheaddji
ovttasbargui ja Sámedikki direktevra searvá ráđđeolbmáidlávdegoddái. Sámediggi
ii sáhte oažžut LU jođiheaddjiámmáha.
Sámegiella ii geavahuvvo Riikaoasselávdegotti čoahkkimiin
danne go gártá beare divrrasin. Konsensusprinsihppa
galgá ain doaibmat. Jus mearrádus galgá bissehuvvot,
de ferte fylkkadelegašuvnna eanetlohku doarjut
dan. Sámediggi fuolaha 13,33 % LU
doaibmabušeahtas, mii vástida Sámedikki
ovddasteapmái (4 miellahtu 30 miellahtus). Lávdegotti
konklušuvnnat oktan marrádusevttohusaiguin
sáddejuvvojit buot fylkkagieddaide ja Sámediggái
gulaskuddamii, vai LU beassá váldit loahpalaš mearrádusa
28.02.–01.03.01 čoahkkimis.
Mannan jagi ráđđehusmolsun
lea dagahan ahte Ráđđehusa
Davvi-Norgga lávdegotti bargu lea rievdan. Boahttevaš bargovuohki šaddá eambbo
dego oktavuohtačoahkkin Davvi-Norggain. Dán lávdegottis
lea Sámediggi buktán oaiviliid mat čuvvot
sierra plánaid ja cealkámušaid
mat galget fuolahit sámi perspektiivva iešguđetge
ealáhus- ja servodatsektuvrrain. Regiovnnalaš eiseválddit
ja Sámediggi leat áŋgiruššan
nannet regiovdnapolitihkalaš doaimmad gos našuvnnalaš politihka
prosedyrat ja dábit buorebut heivehuvvojit regiovnnalaš dási
ulbmiliidda. Dát mielddisbuktá buoret váikkuhanválddi
politihkkahábmemis, ja maiddái ahte boahtá eambbo
oidnosii go regiovnnalaš ovdáneami
mearridanvuođđu mearriduvvo.
Dát guoská ee. regiovnnalaš bissovašvuhtii
ja davviguovllu ealáhusovdáneami veahkkedoaimmaid hálddašeapmái.
Interreg II-prográmmat rájiidrasttideaddji ovttasbarggu
birra loahpahuvvojedje 1999:s. Ovttaskas prošeavttat
maid prográmma jođiha, galget ain doaibmat
maŋŋá prográmmaáigodaga.
Sápmelaččaid bealis lea deaŧalaš čuovvut EU
oktasašdoaimmaid ođđa
Interreg III-prográmmaid čađa
(2000–2006). Sihke Suoma, Norgga ja Ruoŧa
Sámedikkit leat dohkkehan ja buktán sámi
oasseprográmmaid sihke Interreg Nordkalotten ja Interreg
Norge – Sverige rámmaid siskkobealde. Álgoálggus
háliideimmet sámiid bealis ásahit iešheanalaš ja
oktasaš sámi prográmma mii
fátmmastii visot sámi ássanguovlluid Suomas,
Ruoŧas, Ruoššas
ja Norggas. Dát doaibma ii ožžon oktasaš politihkalaš doarjaga dain
guoskevaš riikkain.
Ulbmil lea háhkat máŋggabealát,
aktiivvalaš ja ovdánan sámi
servodateallima sámi identitehta, kultuvrra ja ealáhusaid
nannema bokte rájiidrasttideaddji ovttasbarggu ovddidemiin
ain viidáseappot. Strategiija lea láhčit
vejolašvuođaid ja eavttuid
nu ahte sámi álbmot sáhttá bargat
ovddidit regiovnnalaš Sámi sihke ekonomalaččat
ja sosiálalaččat. Ulbmil lea guorahallat
ovttasbargovejolašvuođaid
rájiid rastá sámi servodaga siskkobealde,
ja lágidit eavttuid movt sáhttá duohtan dahkat
vejolašvuođaid. Dasto geahččalit
ráhkadit eavttuid movt viiddidit ja buoridit gelbbolašvuođa árbevirolaš sámi
máhtolašvuođa,
teorehtalaš oahpu, dutkama ja dokumentašvunna
sirdima bokte.
Sámediggi gieđahalai NOU 2000: 22
Stáhta, regiovnna ja gieldda bargojuogu birra 06.–10.11.00 dievasčoahkkimis.
Sámediggi čujuhii mearrádusastis ahte
sámi diliid dáfus lea dárbu guorahallat bargojuogu
sierra. Muđui celkkii Sámediggi ahte lea
dárbbašlaš ahte
stáhta ain joatká dáhkidit ahte bajimus
prinsihpat leat vuođđun
dan politihkas mii jođihuvvo sámiid
ektui. Lea dárbbašlaš buorebut čielggadit
dásiid ovddasvástádusa. Stáhta
ja Sámedikki bargojuohku ferte doaibmat nu ahte čielgasit
boahtá ovdan makkár konkrehta ovddasvástádus
goappásge lea. Sámedikki ja Stuoradikki gaskavuohta
ferte lagabui čielggaduvvot vai sáhttá ovttasbargovugiid
buoridit. Muđui lea dárbbašaš guorahallat
makká rolla gielddain galgá leat sámi áššiid
barggus. Gielddain fertejit leat geatnegasvuođat,
ja gielddaid ovddasvástádus ferte mihá buorebut
definerejuvvot go dál. Lea čielga eaktu ahte sámi áššit doahttaluvvojit,
beroškeahttá das makkár boahttevaš organiseren
válljejuvvo.
1.2.11 —ázádathuksemat
Báiddarhuksen
Huksenplánat eai ábut álggahuvvot
ovdal go áššit
leat dárkilit guorahallojuvvon, ja ođđa váikkuhančielggadeapmi
lea dahkkon. Ovddeš čielggadeamit leat
boarásmuvvan, eai ge atte ollislaš gova
das makkár vahágiid sáhttá dagahit guovllu
sámi kultuvrii. Ášši
ferte ollislaččat guorahallat, gos čielggada
makkár váikkuhusat leat guovllu sámi
kultuvrii oppalaččat, ja boazodollui erenoamážit,
ja gos guorahallá sámi kulturmuittuid. Dálá juridihkalaš ja
politihkalaš duovdagat sámi vuoigatvuođaid
ektui leat earalágánat go logi jagi dás
ovdal, dalle go lohpi addui. Danne ferte maiddái rievttalaš diliid čielggadit,
ja makkár váikkuhusaid doaibma sáhttá dagahit
boahttevaš sámi vuoigatvuođaáššiid
barggu dáfus omd. Nordlánddas.
Sámediggi lea duhtávaš dainna
go Ráđđehus evttoha
bissehit plánejuvvon huksemiid Bjøllåga,
Melfjord ja Báiddár čázádagain.
1.2.12 Eará
Biologalaš eatnatvuohta lea álgoálbmogiid
eallima vuođđun miehtá máilmmi.
Sámedikki mielas lea deaŧalaš sihkkarastit
biologalaš eatnatvuođa,
ja danne lea ge evttohan láhčit diliid nu ahte šaddá dihto
lunddolaš boraspirelohku sámi guovlluide.
Sámediggi oaivvilda dattetge ahte muhtun boraspirešlájat
leat nu olu sámi guovlluin dán áigge
ahte dagahit stuora vahágiid boazoealáhussii ja
eanandollui. Sámi guovlluin ferte boraspirelohku bissut
dakkár dásis ahte ii vahágahte sámi
ealáhusberoštumiid ja sámi
báikkálašservodagaid oppalaččat.
Lea maiddái mávssolaš muitit
ahte stuora boraspiriid hálddašeamis
lea lunddolaš geahččat sámi guovlluid
oktan guovlun, sihke Suoma, Norgga, Ruoŧa ja
Ruošša bealde.
Sámedikki mielas lea mávssolaš buohtastahttit
Bern-konvenšuvnna čuovvoleami álgoálbmogiid
riikkaidgaskasaš riekteovdánemiin mii
lea dáhpáhuvvan maŋemus logi
jagis. Váikkuhusaid mat čuvvot Bern-konvenšuvnna
ollašuhttimis stuora boraspiriid birra fertege
dasto buohtastahttit daiguin geatnegasvuođaiguin
maid Norgga stáhta lea lohpidan Norgga sámepolitihka
ulbmiliid bokte, ja daiguin riektegeatnegasvuođaiguin
mat Norgga stáhtas leat našuvnnalaš ja
riikkaidgaskasaš álgoálbmotvuoigatvuođaid
lágaid bokte.
Olu boazoeaiggádiid dilli muhtun guovlluin Finnmárkkus
lea leamaš erenoamáš váttis
dán jagi danne go eai leat sáhttán njuovvat
doarvái bohccuid čakčat. Sii guđet
eanemusat gillájit, eai sáhte ovttage bohcco njuovvat
ja nu báhcet ge áibbas dietnasa haga. Stuora vahágiin
leat váikkuhusat máŋga jagi
ovddosguvlui. Stuora vahágiid sivat leat lassánan
boraspirelohku, boazodoalu areálaid gáržun,
boazolohkodilli ja guohtunvahágat. Lea deaŧalaš ásahit
doaimmaid dasa movt boahtteáiggis galgá gieđahallat áššiid, beroškeahttá das
makkár sivat buvttadanvahágiidda leat.
3-jagi áigodagas 1999 rádjái lea juolluduvvon jahkásaš rámma
1 miljon ruvnno doaimmaide mat galget seailluhit ássan-
ja bargodili Måskke-guovllus Divttasvuona gielddas. Oktiibuot
dán golmma jagis lea juolluduvvon doarjja kr 2 480 000,-.
Ruhta lea juolluduvvon ealáhusulbmila váste, ja
kulturáššiid váste.
Sámediggi lea bivdán departementta čuovvolit
ruđaid mat leat juolluduvvon Hellemoprošektii
prošeaktaáigodagas.
Maŋŋel go boazodoalu
ja Suodjalusa Hálkavári ja Iŋggášguolbana
báhčinguovlluid šiehtadus
loahpahuvvui 1996:s, de ii leat beliin šat makkárge šiehtadus.
Sámedikki mielas lea deaŧalaš ahte
Suodjalusas ja boazodoalus lea šiehtadus báhčinguovlluid
geavaheami birra. Danne lea mávssolaš ahte
bealit fas čohkkedit šiehtadallanbeavdái,
gos ulbmil lea oažžut šiehtadusa
gos beliid beroštumit, maiddái boazodoalu
beroštumit, doahttaluvvojit. Nu guhká go
beliin ii leat makkárge šiehtadus,
de eai ábut álggahuvvot ođđa
prošeavttat guovllus.
Lea šállošahtti
go lea addon lohpi álggahit geaidnohuksemiid Meavke-Arvenjárgga báhčinguovllus
ovdal go boazodoallofágalaš čielggadeamit
leat čađahuvvon. Sámediggi
oaivvilda ahte guovllus ii berrejuvvo dahkkot mihkkege dan gaskkas
go čielggadeamit leat barggu vuolde. Sámediggi
oaivvilda ahte boazodoallofágalaš čielggademiid
lassin berrešii čađahuvvot álbmotrievttalaš ja
sosiokultuvrralaš čielggadeapmi.
1.3 Sámedikki fágapolithkalaš ja hálddahuslaš doaimmat
1.3.1 Doarjagiid juogadeapmi
Sámediggi lea jagiid mielde dađistaga hálddašišgoahtán
ođđa doaimmaid. Eanas dát
doaimmat leat leamaš earáid hálddus
ovdal, ja dainnalágiin eai gohčoduvo ođđa
doaibman. Liikká lea dát proseassa dađistaga
viiddidan Sámedikki ovddasvástádussuorggi.
Tabealla 1.1 Jagi 2000:s ledje Sámedikkis čuovvovaš doarjjaortnegat
Doarjjaortnegat | Doarjjaorgána | Ruhta 1000
ruvnnuin |
---|
Sámi
kulturmuitoprošeavttat | Sámi
kulturmuitoráđđi | 1 014 |
Sámi
ovddidanfoanda | Sámi
ealáhusráđđi | 18 527 |
Lotnolasealáhusat | Sámi
ealáhusráđđi | 6 579 |
Duodji | Sámi
ealáhusráđđi | 3 462 |
Oahpahusstipeanddat | Oahpahusossodat | 1 250 |
Doarjja
sámi mánáidgárddiide | Oahpahusossodat | 200 |
Sami
kulturfoanda | Sámi
kulturráđđi | 6 971 |
Sámi
lágádusdoaibma | Sámi
kulturráđđi | 1 500 |
Sámi
kulturorganisašuvnnat | Sámi
kulturráđđi | 1 583 |
Doaibmadoarjja
sámi kulturviesuide/kulturásahusaide | Sámi
kulturráđđi | 4 443 |
Sámi
mánáid bajásšaddaneavttut | Sámi
kulturráđđi | 2 500 |
Guovttegielalašvuođa
ruđat | Sámi
giellaráđđi | 13 486,5 |
Doarjja
sámegiela ovdánahttinprošeavttaide | Sámi
giellaráđđi | 3 163,5 |
Sámegiela
ealáskahttin | Sámi
giellaráđđi | 2 956 |
Doarjja
sámi váldoorganisašuvnndaide | Sámediggeráđđi | 2 600 |
Doarjja
Sámedikki politihkalaš joavkkuide | Sámediggeráđđi | 1 800 |
Sámediggeráđi
geavaheapmi | Sámediggeráđđi | 147 |
Submi | | 72 182 |
Sámediggi lea mearridan heaittihit dikki vuollásaš ráđiid
01.01.2001 rájes. Seamma beaivvi rájes doaibmagoahtá Sámedikki
doarjjastivra daid foanddaid ja doarjagiid hálddašeaddjin
maid Sámediggi sirdá doarjjastivrii juogadeapmái. Sámediggi
lea áššis 44/00
mearridan njuolggadusaid doarjjastivrra várás,
ja áššis 49/00
fas nammadan lahtuid Sámedikki doarjjastivrii
.
1.3.1.1
Sámi giellaráđđi
Sámediggi lea addán Sámi giellaráđđái
ovddasvástádusa juogadit stáhtalaš doarjagiid 16.650.000,-
ruvnno sámi dulkonbálvalussii ja guovttegielalašvuhtii,
dan guđa gildii mat gullet sámegiela
hálddašanguvlui: Kárášjoga
gildii, Guovdageainnu suohkanii, Deanu, Poršáŋggu, Unjárgga
gielddaide ja Gáivuona suohkanii ja Finnmárkku
ja Tromssa fylkkagielddaide. Sámediggi dohkkehii ođđa
njuolggadusaid 23.–26.2.1999 jagi 2000 doarjagiid juogadeapmái.
Juolludeami njuolggadusaid mielde lei kr 13.486.500,- nammaduvvon
guovttegielalašvuođa lassigoluide.
Juohke gielda oažžu vuođđodoarjaga
mii lea 4,5 % olles supmis. Fylkkagielddaid
vuođđodoarjja lea 3 % olles supmis.
51 % olles supmis juolluduvvo
gielddaide nu ahte 1/3 oassi juogaduvvo gieldda olmmošlogu
mielde, 1/3 oassi juogaduvvo dan olmmošlogu
mielde mii lea dieđihuvvon sámi jienastuslohkui,
ja 1/3 oassi juogaduvvo ohppiidlogu mielde geain lea oahpahus
sámegielas dahje sámegillii.
Ruhta mii báhcá maŋŋel
5.1, 5.2 ja 5.3 čuoggáid juolludeami, galgá juogaduvvot
doaimmaide mat nannejit sámegiela. Gielddat ja fylkkagielddat, searvvit
ja ovttaskas olbmot ohce prošeaktadoarjagiid
kr 8.261.999,- ovddas. Juolludusnjuolggadusaid mielde lei biddjon
3.163.500,- ruvnno sámegiela ovddidandoaimmaide. Ruhta
galgá geavahuvvot doaimmaide mat ovddidit ja nannejit sámegiela. Sámi
giellaráđđi lea
jagi 2000:s vuosttažettiin vuoruhan gielddaid ja fylkkagielddaid prošeavttaid.
Sámi giellaráđđi
attii gielddaide/fylkkagielddaide válddi vuoruhit
makkár prošeavttaid čađahit.
Sámi giellaráđđi
vuoruhii maiddái ohcamiid mat eai oaččo
doarjaga sámegiela ovddideapmái eará almmolaš ásahusain.
Tabealla 1.2 2000’ juolludeapmi 5.4 prošeavttaide
Unjárgga
gielda | 280 000 |
Deanu gielda | 400 000 |
Poršáŋggu
gielda | 480 000 |
Kárášjoga
gielda | 400 000 |
Gáivuona
suohkan | 400 000 |
Finnmárkku
fylkkagielda | 500 000 |
Tromssa fylkkagielda | 500 000 |
Giellaveahkki John
Henrik Eira bokte | 110 000 |
Vestertana kapell-
og bygdelag | 15 000 |
Ája - Sámi
guovddáš | 71 000 |
Giellabálkkašupmi | 7 500 |
OKTIIBUOT | 3 163 500 |
Sámediggi juolludii 2 956 000 ruvnno
sámegiela ovddideapmái lullisámi guvlui,
julevsámi guvlui, Ofuohta ja Lulli-Romssa guovlluide ja
riddo- ja vuotnaguovlluide. Ruhtajuolludeami vuođđun leat
Sámedikki ráhkadan giellaplánat dáidda
guovlluide. 2000:s ledje 24 ohcci, mat
ohce
oktiibuot 6068 720 ruvnno ovddas. Sámi giellaráđđi
vuoruhii čuovvovaš doaimmaid: Giellaguovddážat/gielladoaimmat,
Terminologiija/Sátnevuorká, Mánáid
ja nuoraid gielladoaimmat, Rávisolbmuid oahppu/Davvin-/Sámás-kurssat,
Giellamovttiidahttinbálkkašupmi.
Sámi giellaráđđi
lea ferten ođđasit juogadit
muhtun prošeaktaruđaid go
ohccit leat dieđihan ahte eai nagot čađahit
daid plánejuvvon prošeavttaid.
Tabealla 1.3 Jagi 2000 juolludeapmi juohkásii čuovvovaš surggiide
Ofuohta- ja Lulli-Romssa
guovllut | 726129 |
Julevsámi
guovlu | 1067048 |
Lullisámi
guovlu | 644923 |
Riddo- ja vuotnaguovllut | 517 500 |
Juolluduvvon prošeaktaruhta | 2 955 600 |
Sámi giellaráđđi
lea bargan gávdnat vuogas vuogi movt ruovttoluotta oažžut
dieđuid giellaruhtajuolludemiid birra sihke
gielddain ja fylkkagielddain mat gullet Sámelága
giellanjuolggadusaid hálddašanguvlui
ja prošeaktaruđa vuostáváldiin.
1999 lei maŋemus jahki go giellaráđđi
gáibidii dárkkistuvvon rehketdoalu hálddašanguovllu
gielddaid bissovaš ruđain. Giellaráđđi
lea ee. Ráhkadan minstara dasa movt galgá ohcat
doarjagiid sámegiel prošeavttaide.
Ulbmil lea leamaš ahte ohcamis galgá boahtit
ovdan movt prošeavtta áigu čađahit,
makkár ekonomálaš bealit prošeavttas
leat ja maiddái movt prošeavttain sáhttá ovddidit
sámegiela. Dasa lassin lea ráhkaduvvon minsttar
movt doarjjaraporteren berre dáhpáhuvvat vai giellaráđđi čielgaseappot
oaidná masa ruđat leat geavahuvvon
ja maiddái movt prošeakta lea ovddidan
sámegiela. Dát bargu lea leamaš hui
guovddážis giellaráđis.
Gáibidit buriid prošeavttaid main sihke
sámegiela ovddideapmi ja ekonomalaš bealit
leat deattuhuvvon, ja maiddái buriid raporttaid movt ruđat
geavahuvvojit giellaovddideami ja ekonomiija dáfus, mielddisbuktet
ahte giellaráđis lea buoret vuođđu árvvoštallat
prošeavttaid, ja dainna lágiin lea
stuorát vejolašvuohta joksat ulbmiliid ahte
geavahit doarjagiid buoremus lági mielde.
Giellamovttiidahttinbálkkášupmi
ja nammadiplomat:
Sámi giellaráđđi
lea vuođđudan s��megiela movttiidahttinbálkkašumi
olbmuide/ásahusaide/organisašuvnnaide
geat/mat leat erenoamážit bargan olahit
Sámi giellaráđi ulbmilparagráfa,
ja rahčan sámegiela ovddas vai dat seailu ja ovdána.
Bálkkašupmi lea ruhtasubmi kr 10 000,- ja
dáiddadiploma maid Aino Hivand lei ráhkadan. Sámi
giellaráđđi lea
ráhkadan njuolggadusaid dán bálkkašupmái.
Bálk-kašumi oaččui Ájluovtta
váhnemjoavku. Bálk-kašumi
ožžo dan vuođul go leat nagodan
jorgalit giellamolsuma mii lei nu guhkás ollen julevsámi
guovllus Norgga bealde.
Sámi giellaráđđi
lea dán jagi vuosttaš geardde juohkán
dáiddadiplomaid ásahusaide main leat vuogas sámegiel
namat:
Davvisámegillii:
Áibmeáiti, Biigá, čálliidlágádus, čiŋat,
DAT OS, Davvi Girji o.s., Duodjegáldu, Duodjeloaidu, Duodje
Viessu, Fearamii, Finat, Giellaveahkki, Girjebusse Kárášjohka – Ohcejohka,
Govadas Kallio, Graveniid Duojit, Guovdageainnu lagasradio, Hommát,
Iđut, Jergul Asttu, Láillá siida,
Min Áigi os, Noras, Radio Doaivu, Sara duodji, Sámi
Dáiddaguovddáš (Kárášjogas),
Sámi Dáiddaguovddáš (Mázes),
Sámiid Duodji, Skániid girje, iella, Telegoahti
os, Visot OS.
Julevsámegillii:
Árran julevsáme guovdásj
Lullisámegillii:
Voengelen Diehtie
1.3.1.2 Sámi ealáhusráđđi
Sámi ealáhusráđi
bajimus ulbmil lea: Nanu ja ealli servodat gos lea sihkkaris ássan
ja viiddis ealáhus- ja servodateallin. Vuosttaš váldoulbmil lea
láhčit diliid nu ahte luondduresursaealáhusat sáhttet álggahuvvot,
bisuhuvvot ja ovddiduvvot. 2. váldoulbmil lea ovddidit
viiddis ealáhuseallima sámi báikkálašservodahkii.
3. váldoulbmil lea veahkehit Sámedikki čoavdit
iežaset sámepolitihkalaš ja
hálddahuslaš doaimmaid. Buot dát definerejuvvon
váldoulbmilat leat lagabui čielggaduvvon iešguđetlágán
doaimmaid bokte dain iešguđetge
sektoriin mat bohtet ovdan ráđi doaibmaplánas
2000.
Tabealla 1.4 —uovvovaš tabeallas oaidnit
ealáhusdoarjagiid maid Sámi ovddidanfoanda doarju
jagi 2000:s, daid ovddit jagiid ektui
| 1998 | 1999 | 2000 |
---|
Eanandoallu | 3 307 000 | 13,6 % | 3 336 000 | 15,0 % | 2 134 500 | 11,5 % |
Guolásteapmi | 4
840 800 | 19,9 % | 3
655 374 | 16,5 % | 2
134 500 | 18,5 % |
Industriija/huksen
ja rusttegat | 1
406 000 | 5,8 % | 4
630 000 | 20,9 % | 3
421 000 | 18,0 % |
Gávpegálvu/duodji | 2
771 500 | 11,4 % | 2
086 000 | 9,4 % | 2
336 000 | 12,6 % |
Turisma | 1
578 000 | 6,5 % | 1
866 000 | 8,4 % | 1
253 000 | 6,8 % |
Opmodat/gávpe-doaimmat | 478
000 | 1,9 % | 1
597 000 | 7,2 % | 2
474 500 | 13,4 % |
Alm./priv./sos.
bálvalusat (kultuvra) | 7
859 000 | 32,2 % | 5
007 100 | 22,6 % | 3
551 000 | 19,2 % |
Regionála
ja báikkálaš
doaimmat | 2
120 445 | 8,7 % | 0 | 0 % | 0 | 0 % |
| 24 360 745 | 100,0 % | 22 177 474 | 100,0 % | 18 527 000 | 100,0 % |
Alm./priv./sos. bálvalusat (kultuvra)
vuolde lea vuosttažettiin doarjja gielddaid ja gielddaidgaskasaš doaibmaprošeavttaide,
dán vuolde dustenstašuvnnaid doarjjafoanda,
iešguđetlágán doaimmat
maid Sis-Finnmárkku Nuppástuhttinprográmma
hovde, álggahanoahppu, Interreg-áššit,
kultur- ja gielddaáššit.
Oktiibuot leat 18 álggahanstipeandaohcama gieđahallojuvvon, ja
dain dohkkehuvvojedje 6 ohcama.
Tabealla 1.5 Dán tabeallas oaidnit makkár doarjalohpádusaid
nissonolbmot leat ožžon 2000:s
Ealáhus-doiammat | Nissonolbmot | Dievdoolbmot | Fitnodagat |
---|
| 1999 | 2000 | 1999 | 2000 | 1999 | 2000 |
Eanandoalut | 701
000 | 370
250 | 2
113 000 | 1
189 250 | 522
000 | 575 000 |
Guolásteapmi | 392
000 | 785
000 | 2
297 374 | 2
091 000 | 966
000 | 545 000 |
Industriija/huksen & rusttegat | 209
000 | 0 | 750
000 | 417
000 | 3
671 000 | 2 910 000 |
Gávpegálvu / duodji | 520
000 | 777
500 | 231
000 | 411
500 | 1
335 000 | 1 177 000 |
Turisma | 150
000 | 795
000 | 535
000 | 249
500 | 1
181 000 | 942 000 |
Opmodat/fitnodatdoaibma | 46
000 | 582
000 | 121
000 | 327
000 | 1
430 000 | 1 565 500 |
Alm./priv./sos.
bálvalusat (kultuvra) | 225
000 | 392
000 | 343
000 | 170
000 | 4
439 100 | 2 989 000 |
2000 | 38 % | 2
986 250 | 62 % | 4
855 250 | | 10 685 500 |
1999 | 2 243 000 | 26 % | 6 390 374 | 74 % | 13 544 100 | |
Lea váttis buktit justelogu das man olu doarjja lea
addon nissonolbmuide. Juolludemiid leat sihke ovttaskas nissonolbmot
ožžon, ja dievdoolbmuiguin ovttas. Muđui
lea addon doarjja fitnodagaide ja ásahusaide gos nissonolbmuid
bargobáikkit leat guovddážis. Dát
guoská erenoamážit kap. 530, poasta
70.5 Duodji juolludemiide. Ideála mielde galggašii
nissonolbmuid lohku leat badjeleappos. Muhto go jurddaša
ahte Sámi ovdánahttinfoanda vuosttažettiin
doarju vuođđoealáhusaid,
gos dávjjimusat leat dievdoolbmot geat ohcet, de sáhttá lohkat
ahte nissonlohku lea dohkálaš. Sámi eanandoalloplána
duođašta ahte nissoneanandolliid
lohku lea gaskal 15 ja 35 % viđa
válljejuvvon sámi gielddas. Vuođđoealáhusaid
dáfus leat dáluin oktasaš doallovttadagat
gosa sihke nissonolbmot ja dievdoolbmot gullet.
Tabealla 1.6 —uovvovaš tabeallas oaidnit
fondda 2000 doarjaga geográfalaš juogadeami
dan guokte ovddit jagi ektui
Fylka | Gielda | 1998 | % | 1999 | % | 2000 | % |
---|
Finnmárku | Kárášjohka | 2
028 100 | 8,3 | 2
994 000 | 13,5 | 2
484 000 | 13,4 |
Guovdageaidnu | 1
894 000 | 7,8 | 2
542 374 | 11,5 | 2
218 000 | 12 |
Porsáŋgu | 1
962 000 | 8,0 | 1
242 000 | 5,6 | 1
725 000 | 9,3 |
Gáŋgaviika | 88
000 | 0,4 | 236
000 | 1,1 | 46
000 | 0,2 |
Fálesnuorri | 996
000 | 4,1 | 390
000 | 1,8 | 397
000 | 2,1 |
Davvesiida | 988
000 | 4,1 | 309
000 | 1,4 | 55
000 | 0,3 |
Muosát | 422
000 | 1,7 | 43
000 | 0,2 | 43
000 | 0,2 |
Unjárga | 2
769 000 | 11,4 | 816
000 | 3,7 | 1
504 000 | 8,1 |
Deatnu | 2
352 000 | 9,7 | 2
828 000 | 12,8 | 1
134 500 | 6,1 |
Áltá | 1
192 000 | 4,9 | 2
191 000 | 9,9 | 1
146 000 | 6,2 |
Olggobealde (1) | 1
452 000 | 5,9 | 787
000 | 3,5 | 835
000 | 5,1 |
Tromsa | Rivttát | 75
000 | 0,3 | 120
000 | 0,5 | 0 | 0 |
Návuotna | 1
221 000 | 5,0 | 2
557 000 | 11,5 | 1
599 000 | 8,6 |
Gáivuotna | 1
840 000 | 7,5 | 1
561 000 | 7,0 | 1
138 000 | 6,2 |
Loabát | 88
000 | 0,4 | 8
000 | 0,0 | 109
000 | 0,6 |
Skánit | 136
000 | 0,5 | 348
000 | 1,6 | 313
000 | 1,7 |
Omasvuotna | 369
000 | 1,5 | 1
350 000 | 6,1 | 1
308 000 | 7,1 |
Sáččá | 150
000 | 0,6 | 250
000 | 1,1 | 600
000 | 3,3 |
Tromsa (Moskavuotna) | 832
000 | 3,4 | 259
000 | 1,2 | 190
000 | 1 |
Olggobealde | 848
000 | 3,5 | 204
000 | 0,9 | 10
000 | 0,1 |
Nordlánda | Evenášši | 263
000 | 1,1 | 158
000 | 0,7 | 0 | 0 |
Divttasvuotna | 1
156 000 | 4,7 | 626
000 | 2,8 | 395
000 | 2,1 |
Olggobealde | 225
000 | 0,9 | 0 | 0,0 | 37
000 | 0,2 |
Lullisámi
guovlu | (Earret Nordlándda
fylkka) | 85
000 | 0,4 | 358
000 | 1,6 | 987
500 | 5,3 |
Doaibmag. olggob. / gielddaidgsk
Doaimmat | | 929
445 | 3,8 | 0 | 0,0 | 153
000 | 0,8 |
Juolludeami submi | | 24 360 745 | 100 | 22 177 474 | 100 | 18 527 000 | 100 |
Submi lea vuosttažettiin juolluduvvon prošeavttaide
mat čađahuvvojit min geográfalaš doaibmasuorggi
siskkobealde, ja lea danne doaibmasuorggi ealáhusdolliide
oaivvilduvvon.
1.3.1.3
Sámi kulturmuitoráđđi
Sámediggeráđđi ásahii
Sámi kulturmuitoráđi njukčamánu
22.–23.b. 1994 ja dat doaibmagođii suoidnemánu
15. b. 1994 Sámedikki presideantta ortnega nr. 01/94
suoidnemánu 5. b. 1994 vuođul.
Sámi kulturmuitoráđis lea
ovddasvástádus sámi kulturmuitoprošeavttaid
jahkásaš doarjagiid juogadeamis ja
máksimis. Doarjagat addojit doaimmaide maid ulbmil lea
seailluhit bajimus kulturmuitofágalaš áššiid
sámi kulturmuittuid ja kulturbirrasiid dáfus,
ja sámi vistegáhttema dáfus. Riksantikvára
2000 bušeahtas lei biddjon kr 1.000.000,- sámi
kulturmuitogáhttemii. Dasa lassin juolluduvvui kr 14.000,-
1999 doarjjaruđain. Dasto lei jagi 2000 doarjjarámma
kr 1.014.000,-. Sámi kulturmuitoráđđi
oaččui 39 ohcama 2000:s. Oppalaš ohcansubmi
lei kr 1.880.765.
Tabealla 1.7 Sámi kulturmuitoráđđi
juogadii doarjagiid čuovvovaš doaimmaide
2000:s
Finnmárku: | 287 000 |
Tromsa: | 489 000 |
Nordlánda: | 119 000 |
Lullisápmi: | 119 000 |
Submi | 1 014 000 |
Dárkilet dieđuid gávnnat
ráđi Kulturmuitoráđi
jahke dieđáhusas.
1.3.1.4
Sámi kulturráđđi
Sámi kulturráđđi
lea vuollásaš ráđđi Sámedikkevuogádagas.
Sámi kulturráđđi hálddašanbargu
lea ee. čađahit Sámedikki
politihka daiguin veahkkedoaimmaiguin mat leat juolluduvvon jahkásaš bušeahtas.
Earret Sámedikki hálddašandoaimmaid,
lea Sámi kulturráđđi
maiddái Sámedikki fágapolitihkalaš orgána,
ja sáhttá buktit fágapolitihkalaš cealkámušaid
sámi kulturpolitihkas. Sámi kulturráđđi
lea 2000:s hálddašan dáid
doarjjaortnegiid: Sámi kulturfoanda, doarjja sámi
lágádusdoibmii, doaibmadoarjja sámi kulturviesuide, doaibmadoarjja
sámi kulturorganisašuvnnaide ja sámi
mánáid bajásšaddaneavttuide.
Sámi kulturráđđi
lea jagi 2000:s vuosttažettiin bargan ollašuhttit
daid gáibádusaid ja vuordámušaid
maid álbmot ja eará orgánat bidjet, ja
reguleret iežas doaimma daid ekonomalaš rámmaid
mielde maid Sámediggi bidjá.
Sámi mánáid bajásšaddaneavttut
doarjjaortnega siskkobealde leat 2000:s erenoamážit áŋgiruššan
almmuhit sámegielat mánáid- ja nuoraidbláđi.
Vuoruheami vuođđun leat
dat váilevaš fálaldagat mat
dán ulbmiljovkui leat, ja sámegiel lohkandábiid
nannema mávssolašvuohta. Dán
oktavuođas fuomáša ráđđi
erenoamážit man váilevaš sámegielat girjjálašvuohta
lea nuoraide, erenoamáš girjjálašvuohta
maid nuorat leat čállán nuoraid váste.
Ráđi mielas lea deaŧalaš vuoruhit
dán ášši,
ja dan oktavuođas galgá ásahuvvot
stipeandaortnet. Ráđđi
lea álggahan, nu go 2000 doaibmaplánas boahtá ovdan,
barggu ásahit stipeandda mii ovddida ja hásttuha
ráhkadit mánáid ja nuoraid girjjálašvuođa.
Kulturráđđi áigu vuoruhit
mánáid- ja nuoraidgirjjálašvuođa
almmuheami lágádusaid vuoruhemiid ektui. Kulturráđđi
bivdá Sámedikki joatkit geahččalanprošeavttain «Dåjmalasj
máná» maiddái jagi 2001:s.
Sámi giellaráđđi
doaibmá Sámi kulturfoandda stivran ja jođiha
juolludemiid iešguđetge
doarjjaortnegiid mearriduvvon njuolggadusaid vuođul.
Sámedikki 2000 bušeahtas juolluduvvui
kap. 540, poasta 52.1 «Sámi kulturfoanda» bokte
kr 9 475 000,- inkl. 2 500 000,-
sámi mánáid bajásšad-daneavttuide. Foanda
doaibmá miehtá riikka. Jagi 2000 doaibmaplánas
biddjui 6 975 000,- ruvnno doaibmaguovlluide.
Ohcamat leat veaháš geahppánan. Foandda
oppalaš ohcansupmi jagi 2000:s lei birrasiid
14,3 mill. ruvnno. Lohku lea njiedjan birrasiid 3 mill. ruvnnuin
1999 loguid ektui.
Tabealla 1.8 Ná juohkásii Sámi kulturfoandda doarjja
jagi 2000:s, ja ovddit jagi. (Submi lea 1000 ruvnnuin)
Áššesuorgi / jahki | 1999 | 2000 |
---|
Girjjálašvuohta | 2600 | 2100,0 |
Govvadáidda/duodji | 1200 | 595,5 |
Musihkka | 1441 | 1105,1 |
Friddja sámi
teáhter-
doaimmat | 424 | 480,0 |
Eará doaimmat | 2431 | 2690,5 |
Submi | 8107 | 6 971,1 |
Tabealla duođašta
unnitgolaheami kr 3 900,- dan ektui mii lei juolluduvvon,
kr 6 975 000,-.
Tabealla 1.9 Kr 3 804 010 sturrosaš doarjja
lea juogaduvvon čuovvovaš vuoruhansurggiide
2000:s
2000 vuoruhansuorggit
(vuoruhansuorggit sáhttet leat seahkálaga) | Juolluduvvon submi | Ohccit juolluduvvon ruđaide |
---|
—ielggadan-
ja prošeaktabargu man ulbmil lea heivehit dearvvašvuođa-
ja sosialbálvalusaid sámi dilálašvuođaide | kr
1 114 010 | 7 |
Doaimmaid prošeaktabargu
ja metodaovdánahttin - maid vuođđu
lea sámi kultuvrras - mat galget njuolga buoridit sámi álbmoga
dearvvašvuođa- ja sosiáladili | kr
540 000 | 5 |
Doaimmaid metodaovdánahttin
ja heiveheapmi iešguđetge dárbbuid
dáfus sámi guovlluid oppalaš dearvvašvuođa-
ja sosialbálvalusa siskkobealde | kr
800 000 | 5 |
Dearvvašvuođa-
ja sosialbargiid oahpahit sámi gielas ja kulturipmárdusas | kr
1 350 000 | 9 |
Dulkonbálvalusa viiddideapmi | 0 | 0 |
1.3.1.5
Dearvvašvuođa-
ja sosiáldoaimmat
Prošeaktaruđat galget
veahkkin ovdánahttit ovttaárvosaš dearvvašvuođa-
ja sosialbálvalusaid sámi álbmogii.
Tabealla 1.10 Kr 3 804 010 sturrosaš doarjja
lea juogaduvvon čuovvovaš vuoruhansurggiide
2000:s
2000 vuoruhansuorggit
(vuoruhansuorggit sáhttet leat seahkálaga) | Juolluduvvon submi | Ohccit juolluduvvon ruđaide |
---|
—ielggadan-
ja prošeaktabargu man ulbmil lea heivehit dearvvašvuođa-
ja sosialbálvalusaid sámi dilálašvuođaide | kr
1 114 010 | 7 |
Doaimmaid prošeaktabargu
ja metodaovdánahttin - maid vuođđu
lea sámi kultuvrras - mat galget njuolga buoridit sámi álbmoga
dearvvašvuođa- ja sosiáladili | kr
540 000 | 5 |
Doaimmaid metodaovdánahttin
ja heiveheapmi iešguđetge dárbbuid
dáfus sámi guovlluid oppalaš dearvvašvuođa-
ja sosialbálvalusa siskkobealde | kr
800 000 | 5 |
Dearvvašvuođa-
ja sosialbargiid oahpahit sámi gielas ja kulturipmárdusas | kr
1 350 000 | 9 |
Dulkonbálvalusa viiddideapmi | 0 | 0 |
Tabealla 1.11 Geográfalaččat juohkásedje
ruđat ná
Guovlu | Ohcciid lohku | Juolluduvvon |
---|
Lullisámi
guovlu | 3 | kr 560 000 |
Norlánda | 4 | kr 510 000 |
Tromsa | 9 | kr 1 384 010 |
Finnmárku | 10 | kr 1 350 000 |
Oktiibuot | 26 | kr 3 804 010 |
1.3.2
Hálddahusdássi
Váldohálddahus fárrii ođđa
Sámedikkevistái borgemánu 2000 loahpageahčen.
Gonagaslaš Majestehta Gonagas Harald rabai Sámedikki ođđa
vistti almmolaččat skábmamánu
2. beaivvi, ja dan guokte maŋit beaivvi leai
rabas visti ja iešguđetlágán
doalut. Buot dáhpáhusaide ledje boahtán
olu olbmot.
Sámedikkis leat 2000juovlamánus 89,8 jahkedoaimma.
Govus dás vuolleleappos muitala movt bargit leat juohkásan
ossodagaide, ja movt iešguđetge
ossodagaid sohkabealjuohku lea.
GDO: Girjerádjo- ja diehtojuohkinossodat / Bibliotek-
og informasjonsavdelingen
SKMR: Sámi kulturmuitoráđđi / Samisk kulturminneråd
SKR: Sámi kulturráđđi / Samisk
kulturråd
SNR: Sámi ealáhusráđđi / Samisk
næringsråd
PHO: Plána- ja hálddahusossodat / Plan-
og administrasjonsavdelingen
SEO: Servodatossodat / Samfunnsavdelingen
OAO: Oahpahusossodat / Opplæringsavdelingen
SGR: Sámi giellaráđđi / Samis
språkråd
SGL: Sámi giellalávdegoddi / Samisk
språknemnd
Sámedikki hálddahus fuolaha ahte Sámedikki ráđđe-
ja dievasčoahkkinbeavdegirjjit gávdnojit sihke
sámegillii ja dárogillii. Dievasčoahkkimiid áššit
sáddejuvvojit sámegillii ja dárogillii. Sámedikki čilgehusat,
jahkedieđáhusat, plánat jna.
gávdnojit maid sihke sámegillii ja dárogillii. Reivvet
sámegiela hálddašanguovllu
gielddaide čállojuvvojit dábálaččat
goappaš gielaide. Jus váldá oktavuođa
sámegillii, de oažžu vástádusa sámegillii.
Sámelága mielde lea dievasčoahkkináirasiin
lohpi hupmat juogo sámegillii dahje dárogillii,
movt dál de ieš háliida. Danne
dulkojuvvojit dievasčoahkkimat sámegielas dárogillii
dahje nuppeguvlui.
Lea stuora hástalus ovddidit sámegiela geavaheami áššemeannudemiid, čoahkkimiid
ja eará oktavuođaid dáfus.
Ferte leat ulbmil ovddidit ja nannet sámegiel máhtuid
oppa Sámedikki organisašuvnnas. Dát
lea deaŧalaš danne go eará almmolaš orgánat
dávjá gehččet Sámedikki ovdagovvan
sámegiela geavaheami dáfus.
1.3.2.1 Girjerádjo- ja diehtojuohkinossodat
Dan rájes go Girjerájus- ja diehtojuohkinossodat ásahuvvui
borgemánu 1. b. 2000, de leat ossodagas mannan hui olu
resurssat doaimmaide mat gusket fárremii ja sajáiduvvamii
ođđa vistái, ja
almmolaš rahpama plánemii ja čađaheapmái.
Ossodaga doaimmat ja ovddasvástádusat leat:
láhčit diliid ja
koordineret Sámedikki diehtojuohkinfágalaš doaimma
fuolahit aktiivvalaš ja rievttes dieđuid
medijai ja bidjat eavttuid medija beroštumiide
Sámedikki ektui
fuolahit bargguid mat gullet Sámi sierrabibliotehkii
ja doaibmat Sámedikki hálddašangirjerájusin
lágidit dievasčoahkkimiid
doaimmahit oktasašbálvalusaid
nugo jorgaleami, máŋgema, gávppašit
mašiinnaid, biergasiid ja dávviriid
fállat arkiiva- ja diehtojuohkinbálvalusaid
hálddahussii ja olgguldas olbmuide
bagadallat muđui sámedikkevuogádaga
arkiivadoaimmaid dáfus
fuolahit sámedikkevistti bajásdoallama
ja jođiheami
doaimmahit áššemeannudeami čoahkkinjođihangoddái,
doaibmat bearráigeahččolávdegotti čállingoddin,
ja bargat áššemeannudemiin
Sámediggeráđđái
ossodaga suorggi siskkobealde ja fuolahit ahte áššit čuovvoluvvojit
go lea dárbu
Girjerádjo- ja diehtojuohkinossodat lea 2000 čavčča ovttasbargan
Stáhta diehtojuohkinbálvalusain álggahit
prošeavtta sámi jienastuslogu ja sámedikkeválggaid
searvama ektui. Prošeakta galgá doaibmat
jagi, ja das galgá leat sierra stivrenjaovku ja referánsajoavku.
Prošeavtta ulbmil lea oažžut eambbo
dieđuid sámi jienastuslogu birra, ja dakko
bokte oažžut buoret vuođu árvvoštallat makkár
doaimmat váikkuhivčče sámi jienastuslohkui čáliheami.
Ossodat lea leamaš mielde hábmeme
diehtojuohkinvuogádaga neahtas mas intraneahtta ja interneahtta
leat vuođđun. Ođđa
diehtojuohkinvuogádaga ulbmil lea lágidit bargiide
ja álbmogii buoret vejolašvuođa
gokčat sin diehtojuohkin- ja gulahallandárbbuid. —oavddus
lea ráhkaduvvon nu ahte ipmirda sihke sámegiela
ja dárogiela ollislaččat, ja dat lea álkidis
vuogádat mii galgá sihkkarastit geavaheddjiide
jođánis diehtojuohkima. Plána
mielde galgá vuogádat doaibmagoahtit ođđajagimánus
2001. Ulbmil lea ahte Intraneahtta ja Interneatta galget guovtti
jagis šaddat Sámedikki deaŧaleamos
diehtojuohkin- ja gulahallankanálan sihke siskkáldas
ja olgguldas geavaheddjiide.
Ossodat lea bargan hábmenprográmmain mii galgá fuolahit
Sámedikki organisašuvdnii ollislaš visuála
profiilla oktasaš logoin. Prográmma
galgá fuolahit ahte Sámediggi čielgasit doaibmá representatiiva
ja álbmotválljen orgánan Norgga sámiide,
ja galgá deattuhit dikki rolla sámi oktasašárvvuid
hálddašeaddjin. Lea ráhkaduvvon
hápmemanuála mas lea Sámedikki váldologo, kántorbiergasiid
málat, ja áššebáhpiriid,
almmuhemiid ja almmuhusaid málat. Dát galget váldot atnui
ođđajagimánus 2001.
Maŋŋel go váldohálddahus
fárrii ođđa Sámedikkevistái,
de lea olbmuin šaddan stuora beroštupmi
galledit vistti ja háhkat dieđuid Sámedikki
birra. Ossodagas leat fásta beaivválaš čájehallamat,
ja vuostáváldá maiddái joavkkuid olggobealde
fásta áiggiid jus lea dárbu. Sullii 5000 olbmo
leat galledan Sámedikki maŋŋel
go fárrii ođđa
vistái.
Sámi medijapolitihka bajimus ulbmiliid ja prinsihpaid
ráhkadeami oktavuođas lea ossodat lágidan
medijaseminára. Semináras gieđahalle guovddáš áššiid
sámi aviissaid preassadoarjaga dáfus, nisson-
ja dievdoperspektiivva sámi mediain, ja vuosttašamanuenssa
Eli Skogerbø raportta sámi mediaid birra. Seminára
loahpahuvvui sámi mediapolitihka ja sámi aviissaid debáhtain.
Girjerájus- ja diehtojuohkinossodat lea bargame Sámedikki
bálvalusčilgehusain. —ilgehus mii galgá leat
gárvvis álggugeahčen 2001, galgá buori
ja čorgadis vuogi mielde addit dieđuid
geavaheddjiide das makkár bálvalusaid Sámedikki hálddahusas
ja hálddašeamis sáhttet fidnet.
Go boares arkiivačoavdaga ii sáhte šat eambbo
viiddidit, de fertii Sámediggi ráhkadišgoahtit
ođđa čoavdaga go
Sámi sierrabibliotehka ja ovddes Sámi oahpahusráđđi, dál
Sámedikki oahpahusossodat, biddjojuvvojedje Sámedikki
vuollái. Dál lea ráhkaduvvon ođđa arkiivačoavdda
olles sámediggevuogádahkii. Dát čoavdda
galgá doaibmagoahtit ođđajagimánu 2.
b. 2001 rájes.
Ođđa arkiivavuogádat
váldojuvvui atnui go hálddahus fárrii
ođđa vistái. Dál
vuoruhit rádjanarkiivva ja gáiddusarkiivva oažžut
ortnegii. Dáppe leat buot áššit
maid Sámediggi lea gieđahallan ásaheami
rájes, ja dál leat dieđut páhkkejuvovn
kássaide. Dán bargui ferte várret veaháš áiggi
danne go arkiivabargit galget arkiivabargui lassin maiddái
telefovnnaid gohkket ja bagadallat áššemeannudeddjiid,
jođiheddjiid ja vuollásaš ráđid.
Sámediggi háldiida buoridit bálvalusaid
ee. min interneahttafálaldagaid geavaheddjiide, ja danne lea
leamaš dárbu ođasmahttit
dihtorvuogádaga. Dattetge lea ođasmahttimis
leamaš dakkár váikkuhus ahte
eat sáhte čálihit almmolaš journalaid
ja eará journalraporttaid maŋŋel
go Sámediggi fárrii ođđa
vistái.
Sámi sierrabibliotehka/Samisk spesialbibliotek,
SSB, lea leamaš sierra stáhtaásahus
1983 rájes, ja našuvnnalaš kulturásahus
1996 rájes. Ođđajagimánu
1. b. 2000 šattai SSB Sámedikki hálddahusa
oassin. Gitta borgemánu 2000 loahpageahčái
doaimmai SSB ovttas Kárášjoga
bibliotehkain Sámi joatkkaskuvllas.
SSB váldobargu lea háhkat, vurkkodit, heivehit ja
gaskkustit girjjiid ja eará materiálaid sámegillii, ja
sámi diliid birra beroškeahttá gielas.
Dál galgá girjerájus maiddái
doaibmat Sámedikki hálddahusgirjerádjun.
Ulbmil lea ahte SSB galgá šaddat sámi
girjjálašvuođa
ja sámi girjerádjo- ja diehtojuohkinbálvalusa
gelbbolašvuođaguovddážin. Sámi
sierrabibliotehkas leat seamma rahpanáiggit go Sámedikkis
Kárášjogas; dii. 08.00 – 15.45
dálvet ja dii. 08.00 – 15.00 geasset.
SSB dihtorbása sirrejuvvui álbmotgirjerádjosa básas
1999 loahpageahčen, ja SSB osttii ođđa rusttegiid
vai birge jagi 2000 molsumiin. Ledje olu váttisvuođat
dihtorbásaid earuheami oktavuođas,
ja dáid čuolmmaid čoavdinbargu ii leat vuos
loahpahuvvon. Maŋŋel go
SSB fárrii ođđa
Sámediggevistái, de leat bohciidan váttisvuođat
sámegiel bustávaiguin girjerádjosa dihtorvuogádagas.
Dát lea dagahan ahte ii leat sáhttán registreret
materiálaid rievttes vuogi mielde, eai ge leat sáhttán čállit
hobehanreivviid ja listtuid luoikkaheddjiide. Dát lea maiddái
dagahan heajut bálvalusa geavaheddjiide danne go olbmot
eai beasa geavahit girjerádjosa bása. SSB árvvoštallá dál oastit
ođđa girjerádjovuogádaga
mii gulahallá vistti dihtorbásain. Dál
ferte vuos háhkat gaskaboddosaš čovdosiid
dassožii go ođđa
vuogádat doaibmagoahtá.
1.3.2.2
Plána- ja
hálddahusossodat
Plána- ja hálddahusossodagas lea ovddasvástádus ráhkadit
ja heivehit buori bargiidpolitihka, ásahit ja ovddidit
buriid ja rašuvnnalaš IT-čovdosiid Sámediggái,
ja maiddái koordineret ja fuolahit Sámedikki dásseárvo-,
ekonomiija- ja plánabargguid. Mii galgat dasa lassin áššemeannudit politihkalaš dássái
ja heivehit iešguđetlágán oktasašdoaimmaid
dárbbu mielde.
Dásseárvodoaibmaplána mii deattuha
sámi nissonolbmuid dili, oktan vuoruhansurggiiguin, ulbmiliiguin
ja doaimmaiguin 1999–2001, ja Sámediggeplána
1998–2001 áigodahkii, leat vuođđun dásseárvobargui.
Doaibmaplána lea juhkkojuvvon viđa
oassái. Vuosttaš oassi gieđahallá plána, plánaproseassa
ja eará plánaid oktavuođaid duogáža.
Nuppi oasis lea oanehaččat dásseárvvu birra
sektorrasttideaddji politihkkasuorgin, Sámi nissonprošeavtta
birra ja čilgehus das makkár ovttasbargu Sámedikkis
lea olggobeale beliiguin. Goalmmát oasis leat váldoulbmilat
ja hástalusat, ja njealját oassi fas čilge
Sámedikki 1999–2001 áigodaga ovttadássásašvuođabarggu
vuoruhansurggiid, ulbmiliid ja doaimmaid. Maŋemus
oasis lea ekonomalaš ja hálddahuslaš váikkuhusaid birra.
Sámediggi lea cealkán ahte biras- ja nissonperspektiivvat
leat deaŧalaččat boahttevaš politihka
hábmemis. Lea deaŧalaš ahte
dásseárvu šaddá integrerejuvvon
oassin Sámedikki ollislašperspektiivvas,
ja ahte das ii ráhkaduvvo ođđa
sektuvra. Plána- ja hálddahusossodat koordinere
Sámedikki politihka doaimma sohkabealperspektiivva ja dásseárvvu
dáfus. Ossodagas lea sierra virgi dáidda doaimmaide.
2001 rájes šaddá bušeahtta
deaŧalaš stivrendokumentan,
ja Sámediggi lea áššis
41/00 2001 bušeahtta čuovvolan
integrerenbargguid.
Hálddahus Kárášjogas
molssui eanas dihtormašiinnaid ja prográmmagálvvuid
dalle go fárrii ođđa
Sámediggevistái. Dát lei dárbbašlaš vai
sáhttit bissut ovdáneamis fárus. Kárášjoga mánáidskuvla
oaččui boares rusttegiid, sis lei stuora dárbu
mašiinnaide. Dál leat buot ossodatkantuvrrat
olggobealde Kárášjoga oktasaš fierpmádagas.
Teknihka dáfus lea dát stuora hástalus. Boahtte
jagi mielde áigut bargat buoridit ossodatkantuvrraid linjjáid.
Sámediggi lea ožžon buoret kapasitehta
IT dáfus go leat bidjan virgái 1 ođđa IT-konsuleantta.
Dát buktá buoret vejolašvuođaid
ovdánahttit ja heivehit čovdosiid mat leat ráhkaduvvon
juste Sámedikki dárbbuid mielde. Dasa lassin ii
leat hálddahus nu hearki gelbbolašvuođa
dáfus go leat eanet bargit geat máhttet IT.
1999 čavčča rájes lea Sámediggi
bargan ásahit albma Interneahtta-fálaldaga ja
doaibmi intraneahta bargiid váste. Ovdaprošeakta
loahpahuvvui juovlamánus 1999. Borgemánus 2000 čállojuvvui šiehtadus
TietoEnator-fitnodagain, guhte galgá buvttadit dákkár čovdosa. —oavddus
lea biddjome doibmii juovlamánus 2000, ja loahpalaš almmuheapmi
galgá dáhpáhuvvat ođđajagimánus/guovvamánus
2001. Dáinna čovdosiin galgá Sámediggi
olahit mihá eanebuid go ovdal. Interneahtta lea mearihis
deaŧalaš, ja Sámedikki ođđa
Interneahttafálaldat šaddá mávssolaš veahkkeneavvun
olahit nuoraid. Leat maiddái pláneme sáddet
dievasčoahkkimiid Interneahta bokte. Intraneahtta šaddá mávssolaš veahkkin go
galgat buorebut ovttastahttit ossodatkantuvrraid mat geográfalaččat
leat nu bieđgguid. Golggotmánus 2000 čálii
Sámediggi šiehtadusa IT Kontorsystemer
AS:in govdafierpmádatbálvalusaid buvttademiin.
Dát mielddisbuktá ahte Interneahtta-doaimma kapasitehta
buorrána dovdomassii.
Danne go davvisámegiel bustávat eai álgoálggus
gávdno dihtormašiinnain, de leat ráhkaduvvon
erenoamáščovdosat vai prográmmat
ipmirdit daid. Ovdal mávssii sámegielčoavddus
kr 5000,- liseanssa nammii. 1998:s osttii Sámediggi vuoigatvuođaid
dákkár prográmmagálvvuide, ja
lean dan rájes addán daid nuvttá olbmuide.
Prográmmat leat leamaš hui bivnnuhat.
Muhto erenoamáščovdosat eai
doaimma dohkálaš bures, ja danne lei
dárbu bargat dan badjelii ahte sámegiel bustávat
biddjojit standardin prográmmaide. Dán jagi čálii
Sámediggi šiehtadusa Microsoftain ahte
ođđaseamos vuogádagat
galget doarjut davvisámegiel bustávaid. Dat lea stuora
lávki rievttes guvlui integreret sámegiela dihtorprográmmagálvvuide.
Dattetge bissu dárbu erenoamášprográmmagálvvuide,
danne go olu mašiinnat eai dohkket Windows 2000.
Sámegiella lea almmolaš giella Norggas,
ja danne oaidná Sámediggi čielgasit Norgga
eiseválddiid ovddasvástádussan fuolahit
ahte buot prográmmagálvvut mat vuvdojuvvojit Norggas,
dorjot sámegiel bustávaid.
1.3.2.3
Servodatossodat
Servodatossodaga deaŧaleamos doaibman leat gieđahallat áššiid
mat gusket fágasurggiide nu go vuoigatvuođat
ja iešmearrideapmi, davviriikkalaš áššit,
sámediggeválggat, dearvvašvuođa-
ja sosiáladoaimmat ja johtolat. Mii koordineret politihkalaš jođihangotti čoahkkimiid,
ja meannudit áššiid
mat gusket sámi dearvvašvuođa-
ja sosiálaulbmiliid juolludemiide, ja maiddái
doarjjastivrra váiddaáššiid Sámediggeráđđái.
Jagi 2000 bargu lea maiddái čilgejuvvon jahkedieđáhusa
nuppi kapihttalis.
1.3.2.4
Oahpahusossodat
Sámedikkis lea ovddasvástádus ráhkadit
sámi oahpponeavvuid vuođđoskuvlla
ja joatkkaoahpahusa oahppoplánaid mielde, ja rávisolbmuidoahpahusa čilgehusaid
mielde. Sámedikkis lea maid ovddasvástádus
dohkkehit sámi oahpponeavvuid mat leat álggahuvvon
ovdal borgemánu 1. b. 2000. Dasa lassin ráhkaduvvojit
oahpponeavvut mánáidgárdedássái.
Sámedikki ulbmil lea ahte lágádusat
galget ráhkadit oahppogirjjiid. Sámediggi čađahii
128 oahpponeavvoprošeavtta jagi 2000:s. Lágádusain lei
ovddasvástádus oasis prošeavttain,
ja Sámediggi fas fuolahii ŧ oasi prošeavttain.
Jagi 2000:s gárvvistuvvojedje 45 oahpponeavvu. Leat ráhkaduvvon
sihke ohppiidgirjjit, bagadallangirjjit, temágirjjit ja
erenoamášpedagogalaš oahpponeavvut
davvi-, lulli- ja julevsámegillii mat galget geavahuvvot
vuođđoskuvllas, mánáidgárddiin ja
joatkkaoahpahusas.
Oahpahusossodat lea dohkkehuvvon AV-guovddážin
ja bádde buot sámi tv-prográmmaid, nu
ahte sámi skuvllat ja mánáidgárddit
besset luoikkahit prográmmaid ja geavahit oahpahusas. Sámediggi
ovttasbargá NRK Undervisningsredaksjoneniin ja Norsk filminstituttain
ráhkadit sámegiel veršuvnnaid
oahpahusfilmmain. Dan oktavuođas leat dán
jagi ráhkaduvvon 20 oahpahusprográmma ja okta
animašuvdnafilbma davvisámegillii,
okta lullisámegillii ja guokte julevsámegillii.
Lea juolluduvvon ruhta elektrovnnalaš oahpponevvui, «Sámegiella
C-giellan», mii gávdno neahtas. Dasa lassin leat
golbma ođđa pedagogalaš dihtorprográmma
jorgaluvvome sámegillii.
Álgooahpahusprošeavtta váldoulbmil
lea gávnnahit daid lohkanmetodaid ja dan lohkanmetodihka
mii buoremusat heive mánáide geain lea sámegiella
vuosttašgiellan ja geat ožžot vuođđo
lohkanoahpahusa sámegillii. Prošeakta
galgá dáid metodaid systematiseret ja oažžut
johtui oahpahusas. Dát galgá ee. dáhpáhuvvat
dan bokte ahte geavaha dan gelbbolašvuođa,
daid máhtuid ja vásihusaid mat sámegielat
oahpaheaddjit leat dán áigge. Álgooahpahusprošeavtta
oktavuođas lea maiddái álggahuvvon
gelbbolašvuođaloktenprográmma skuvlajođiheddjiid
ja PP-bálvalusa bargiid várás. GOD ávžžuhusaid
mielde lea Sámediggi jorgalahttime/heiveheame
davvisámegiela lohkama kártenmateriálaid.
Bargu dahkko Senter for leseforskning ja ovtta prošeaktajođiheaddji
ovttasbargguin. 2., 3., 5., 7., ja 9. luohkáide almmuhuvvojit kártengihppagat.
Stuoradiggi lea mearridan ahte 2. ja 7. luohkáid kárten
lea geatnegahtton doaibma 2000 čavčča
rájes.
Oahpahusossodat lea álggahan barggu ráhkadit
plána erenoamášpedagogalaš gelbbolašvuođa
loktema dáfus sámi guovlluin. Dan rájes
go prošeakta álggahuvvui, leat rektorat
ja oahpaheaddjit, mánáidgárddit ja muhtun
PP-bálvalusat sámi guovlluin addán dieđuid.
Diehtočohkkema vuođđun
leat leamaš sihke O97/O97S bajimus
ulbmilat oahpahusa heiveheami dáfus dakkár mánáide
geain leat erenoamášpedagogalaš dárbbut,
ja Oahpahuslága vuoigatvuohta erenoamášoahpahussii.
Girko-, oahpahus- ja dutkandepartementa bivddii ovddeš Sámi
oahpahusráđi organiseret sámi
joatkkaoahpahusa Ođastus 94 evaluerema. Leat
ráhkaduvvon guokte evaluerenraportta (NIBR 2000: 8 raporta
Sámi joatkkaoahpahus Ođastus 94 mielde
ja Davviriikkaid Sámi instituhta raporta Sámi
joatkkaoahpahus – vuoigatvuođat ja
sisdoallu 2000). Evaluerenraporttain lea maiddái ráhkaduvvon čoahkkáigeassu,
mii lea almmuhuvvon sierra raportan. Evalueremis boahtá ee.
ovdan ahte sámi joatkkaoahpahusas lea viiddiduvvon ulbmil
eará joatkkaoahpahusásahusaid ektui. Sámi
joatkkaoahpahus galgá maiddái bajásdoallat,
ovddidit ja nannet sámi giela, kultuvrra ja identitehta
lassin dan bargui maid bargá Ođastus
94 našuvnnalaš ulbmiliid
ja doaimmaid duohtandahkamiin.
Oahpahusossodat lea ovttas Stáhta oahpahuskantuvrrain
Finnmárkkus finadan iskame guokte gieldda sámegiela
hálddašanguovllus. Galledemiid ulbmil
leai ee. čuovvut man muddui gielddat sáhttet čađahit
oahpahusa O97S ektui.
Sámediggi lea ovttasbargan Oslo ja Akershusa Stáhta
oahpahuskantuvrraiguin – Eksámenčállingottiin
ja lea ráhkadan sámegielfága eksámenbihtáid
vuođđoskuvlii ja joatkkaoahpahussii.
Sámediggi lea áššis
R 29/00 mearridan ahte Mánáid- ja bearašdepartementta
erenoamášdoarjja kr 200.00,- galgá geavahuvvot
sámi mánáidgárddiid oahppneavvuide
ja bagadallamii. Muđui lea leamaš dárbu
buoridit váhnemiid ja mánáidgárdebargiid
movtta sámegiela nannema ja ovddideami dáfus mánáidgárddiin. Ájluovttas Divttasvuonas
lea dollojuvvon seminára mii čalmmustahttá sámegiela.
Unjárgga gielda lea ožžon ruhtadoarjaga,
muhto seminára lea maŋiduvvon jahkái
2001.
Lea lágiduvvon mánáidgárdekonferánsa
ovttas Tromssa ja Finnmárkku Fylkkamánniiguin
mas fágalaš sisdoallu ja vásáhusaid
lonohallan buot sámi mánáidgárdebargiide.
Girko-, oahpahus- ja dutkandepartementa lea álggahan
sámegiel oahpahusa doarjagiid evaluerema. Evalueren guoská daidda
gielddaide mat addet oahpahusa 10-jagi vuođđoskuvlla
sámi oahppoplánaid (O97S) mielde. Stáhta
oahpahuskantuvra Finnmárkkus jođiha
evaluerenbarggu. Lea ásahuvvon referánsajoavku
mas Sámediggi ja sámi gielddaid ovddasteaddjit
ja Stáhta oahpahuskantuvrrat Tromssas ja Nordlánddas
leat mielde.
Sámediggi lea ovttas Stáhta oahpahuskantuvrrain
Finnmárkkus lágidan konferánssa mas sámegiela
dilli skuvllas ja báikkalašservodagas
lei temán. Dán konferánssa ulbmiljovkui
gulle oahpaheaddjit ja eará pedagogalaš bargit
sihke vuođđoskuvllas ja
joatkkaoahpahusas, ja vel politihkkárat ja gielddaid etáhtajođiheaddit.
Konferánssas gieđahalle ee. sámegiela
dili dálá skuvllas dan ektui movt lei 1980-jagiid álggugeahčen. Bohte
maiddái dieđut das makkár
hástalusat iešguđetge
gielddain ja Sámedikkis leat sámegiela ovddideami
dáfus. Hálddahus- ja fágapolitihkalaš doaimmat
Sámedikki vuollásaš ráđiin.
1.4 Hálddahuslaš ja ekonomalaš hástalusat
Sámedikki bargodoaimmat leat lassánan ásaheami rájes
1989:s, mii maiddái lea ge leamaš dikki
ulbmil. Dát doaimmat gáibidit resurssaid mat Sámedikkis
eai leat dál. Dát dagaha váttisvuođaid Sámedikki
ulbmiliid ollašuhttima dáfus, ja daid vuordámušaid
ektui mat sámi servodagas leat Sámediggái.
Jus galgá sáhttit čađahit
doaimmaid mat galget nannet sámi álbmoga dili,
de lea dárbbašlaš ahte
diggi oažžu eambbo ekonomalaš resurssaid.
Sohkabeal- ja dásseperspektiivva integreren gáibida
organisašuvnna mii sáhttá rievdat.
Ovccilotlogu golmmajagi nissonprošeakta, ja
Sámedikki iežas dásseárvodoaibmaplána
mii mearriduvvui 1999:s, lea čalmmustahttán čuolmmaid
ja hásttuhan gávdnat čovdosiid movt sohkabeal-
ja dásseárvoperspektiiva sáhttá integrerejuvvot. Sámediggi
ferte geahččalit ovdánahttit organisašuvnna
daid beliid vuođul mat organisašuvnnas
leat dál, nu go álggahanmokta, luohttámuš,
loaktin ja oadjebasvuohta. Dát bealit leat deaŧalaččat
ovttaskas ja organisatuvralaš oahppama dáfus.
Daid lea erenoamáš deaŧalaš deattuhit
dađi mielde go organisašuvdna
stuorru, ja erenoamážit 2001 rájes go ođđa
organisašuvdnamálle doaibmagoahtá.
1.4.1 Vuollásaš ráđiid
heaittiheapmi
Doaimma ođđasisorganiserema
dáfus, mii mielddisbuktá ahte ráđit šaddet
ossodahkan, leat Sámedikkis guokte váldohástalusa.
Vuosttaš lea oktiiheivehit ja koordineret dáid
iešguđetge sektorossodagaid,
nubbi lea oktiiheivehit politihkalaš ja hálddahuslaš dásiid.
Dát guokte hástalusa bohtet váikkuhit
goabbat guoimmiska. Buorre ovttasbargu hálddahusdásis
lea dárbbašlaš jus
dát dássi galgá sáhttit vuostáváldit
ja čuovvolit politihkalaš signálaid
ja mearrádusaid. Nu lea maiddái struktuvrralaš bargovuohki hálddahusas
deaŧalaš vai politihkalaš dássi sáhttá oažžut
buriid ja áigeguovdilis fágalaš rávvagiid
hálddahusas. —orgadis ovttasbargu politihkalaš ja
hálddahuslaš dásiid gaskka
váikkuhit hálddahusa vejolašvuođaid
doaimmahit buriid, koordinerejuvvon ja beaktilis bálvalusaid.
1.4.1.1 Sámi giellaráđđi
Sámediggi lea áššis
23/00 mearridan heaittihit Sámi giellaráđi
31.12.2000 rájes. Seamma áššis
lea mearriduvvon ásahit giellastivrra mas leat vihtta lahttu.
Hálddahus šaddá sámi
giellaossodahkan.
Sámi giellaráđđi
ii oainne makkár válddiin Sámediggi sáhttá heaittihit
giellaráđi mii lea Sámelága § 3–12
vuođul ásahuvvon.
Ođđa organisašuvnnas
lea Sámedikki direktevra bajimus ovddasvástideaddji.
Dát rolla nanneuvvo ođđa
organisašuvnnas. Giellaossodat oažžu
lagat ovttasbarggu Sámedikki direktevrrain ja Sámedikki
ossodagaid eará jođiheddjiiguin danne
go ođđa organisašuvnnas
galget jeavddalaččat dollojuvvot jođiheaddjičoahkkimat
miehtá jagi.
Giellaossodaga áššemeannudeapmi
rievdá giellaráđi ektui. Giellaossodat
galgá meannudit áššiid
sihke Sámediggeráđđái,
doarjjastivrii ja giellastivrii. Bargit ožžot
ođđa hástalusaid, earret
eará politihkalaš áššemeannudemiid, giellafágalaš doaimmaid
ja giellaossodaga hálddahuslaš doaimmaid.
1.4.1.2 Sámi kulturmuitoráđđi
Ođđajagimánu
1. b. 2001 rájes lea Sámedikkis ođđa
organisašuvdnavuogádat, mii mielddisbuktá ahte
ovddeš Sámi kulturmuitoráđi
hálddahus oažžu formálalaš ovddasvástádusa
hálddahuslaččat čuovvolit oppalaš sámi
biras- ja areálaáššiid.
Dasa lassin galget čuovvolit sámi museaid.
Deaŧalaš hástalusat
2001:s sámi museaid barggus čuvvot go Sámediggi
váldá badjelasas Norgga sámi museaid
hálddašanovddasvástádusa, čuovvola
St.dieđ. 22 (1999–2000) Kjelder til kunnskap
og oppleving – for en samlet forvaltning og styrking av
samiske museer. Sami museat fertejit oažžut govttolaš oasi
museaid oppalaš juolluduslasihemiin, nu go Ráđđehusas
leat plánat, gč. St.dieđ 22
(1999–2000), ja ráhkkanahttá proseassaid
sámi museaid ja guoskevaš gielddaid gaskka
mat sáhttet sámi museaid ovttastahttit museasiidan.
Muđui fuolaha Sámediggi ahte sámi
museat sáhttet ovttasdoaibmat maiddái dassážii
go Sámediggi lea ožžon sámi
museaid hálddašanovddasvástádusa
ja lea ásahan Nuortasámi musea sámi našuvnnalaš duhátjagibáikin.
Sámi kulturmuitoráđđi
loahpahii 1998:s sámi visttiid gáhtten- ja hálddašanplána
ovdaprošeavtta. Prošeakta
ruhtaduvvui ollásit 1999 geasi ja álggahuvvui
2000:s. Prošeakta joatká 2001:s, ja
seammás doaivu Sámi kulturmuitoráđđi
oažžut doibmii sierra vistegáhttenkonsuleantta.
Lea guovddáš hástalus ovddidit
huksenáššiid areálahálddašeamis
ja addit buriid dieđuid ja neavvagiid vistegáhttenbargguin.
Sámi kulturmuitoráđđi
lea 1997 rájes aktiivvalaččat oassálastán
norgalaš-ruoššalaš birasgáhttenovttasbarggus.
2001:s galgá dát bargu rievdat gaskkustandássin.
Sámi kulturmuitoráđđi
oaidná hástalussan ahte Sámediggi čuovvola
dán barggu doaimmaiguin mat guoskkahit erenoamážit
nuortasápmelaččaid. Sámi kulturmuitoráđi
mielas lea maid deaŧalaš viidáseappot
ovddidit ovttasbarggu Ruoŧa ja Suoma sámi kulturmuitogáhttemiin.
1.4.1.3 Sámi ealáhusráđđi
Sámi ealáhusráđđi
ja dat hálddašanbarggut ja dat ovddasvástádusa
mii das lea, heaittihuvvo 31.12.00 rájes. Galgá ásahuvvot
ossodatstruktuvra Sámedikki hálddahussii. Ulbmil
lea ovddidit Sámedikki buoret politihkkaovddideaddjin ja
politihkalaš eaktudeaddjin. Muđui
geahččalit buorebut geavahit ja koordineret hálddahuslaš resurssaid
mat sávvamis sáhttet buorebut fuolahit geavaheaddjeáššiid
stuorát fágalaš sihkarvuođain
hálddahusdoaimmaid dáfus. Aitto nammaduvvon doarjjastivra
galgá hálddašit foandda ja
eará doarjagiid mat sirdojuvvojit Sámedikkis.
Ođđa struktuvra, mas
Sámediggi šaddá eambbo korporatiiva
ovttadahkan, galgá dieđusge mielddisbuktit
ahte šaddá gievrrat ovttasdoaibma ja
buorebut koordinerejuvvon doaibma maiddái boahtteáiggis.
Danne ferte nannosit čatnat oktii plánaid, bušeahta
ja veahkkeávnnasgeavaheami, ja doaimmahit daid nu ahte politihkalaččat
mearriduvvon ulbmilat sáhttet ollašuvvat.
Ealáhus- ja barguibidjanáššiid doaimma
dáfus šaddá deaŧalaš mearridit dohkálaš bušeahttarámmaid
ja lágidit buori doarjjabarggu mii čielgasit definere
movt veahkkeneavvuid galgá geavahit ealáhusdili
ektui mii ovdána go livččii ulbmil.
Buot doarjjaortnegiidda maid Sámi ealáhusráđđi
hálddaša, galget ráhkaduvvot čielga
ulbmilcealkámušat, boađusgáibádusat, mihttogeažuhandoaimmat,
raporteremat je. maid ođđa
ekonomiijanjuolggadusat ja funkšonála gáibádusat
eaktudit. Hástalus lea geahččalit hutkat ođđa
vugiid movt mihtidit veahkkeneavvogeavaheami, nu ahte sáhttá ipmirdit
movt veahkkeneavvut doibmet ulbmilcealkámušaid
ektui. Lea ain olu bargu buriid boađus- ja doaibmageažuhemiid ovdánahttimiin
ovdal go dohkálaš vugiin sáhttá mihtidit
veahkkeneavvogeavaheami ávkki.
Doaimma ođđasisorganiserema
dáfus, mii mielddisbuktá ahte ráđit šaddet
ossodahkan, leat Sámedikkis guokte váldohástalusa.
Vuosttaš lea oktiiheivehit ja koordineret dáid
iešguđetge sektorossodagaid,
nubbi lea oktiiheivehit politihkalaš ja hálddahuslaš dásiid.
Ossodagaid siskkáldas struktuvra šaddá maiddái
hui deaŧalaš. Lea mávssolaš fuomášit
movt galget doaibmat ja movt galget ovddasvástádusa
juogadit, ee. áššemeannudeami
dáfus. Go Sámi ealáhusráđđi
ja Sámi kulturráđđi
biddjojit oktii oktasaš kultur- ja ealáhusossodahkan,
de lea dárbu čielggadit siskkaldas rolladoaimmaid. Vaikko
goappaš ráđit heaittihuvvojit,
de bissot hálddahusaid geográfalaš ovttadagat
nu movt leat. Orru maiddái čájeheame
ahte dán guovtti hálddahusovttadaga hálddašan-
ja ovddasvástádussuorggit čuvvot dan
bargojuogu mii dál lea. Dál goit vuos orro berreme ásahit
fágalaš sektorjuoguid hálddašandoaimmaid
dáfus, iige čielga regiovnnalaš dahje
geográfalaš rollajuogu. Lea guovddáš siskkáldas
bargu gávnnahit movt galgá áššemeannudit,
ja maiddái čielggadit makkár ovttasdoaibma čielga
kultuvrralaš ja ealáhusáššiid
gaskka galgá leat. Oktasaš ossodahkii
lea deaŧalaš vuoruhit doaimmaid
ja fágapolitihkalaš bargguid mat áŋgiruššet sihke
kultur- ja ealáhusovdánahttima, muhto maiddái
fuolahit ahte šaddá dohkálaš vuoruhanbalansa
sektuvrraid gaskka.
1.4.1.4 Sámi kulturráđđi
Gč. kap. 4.1.3. Sámi ealáhusráđđi
1.4.2 Sámedikki ođđasisorganiseren ođđajagimánu
2001 rájes
Ođđa organiserema oktavuođas
leat Sámedikkis olu hástalusat Sámediggeráđi, doarjjastivrra,
giellastivrra, dievasčoahkkima, čoahkkinjođiheami,
bearráigeahččanlávdegoddi, válgalávdegoddi,
válgalávdegotti, joavkkuid ja erenoamážit álbmoga
bálvaleami okatvuođas.
Sámedikki organisašuvdnakárta
maŋŋel ođđasisorganiserema:
Sámedikki hálddahusas leat stuora hástalusat daid
iešguđetge ossodagaid politihkkahábmema
koordinerema dáfus, nu ahte iešguđetge strategiijaid
ja iešguđetge politihkalaš mearrádusaid
oktavuođat bisuhuvvojit. Dasa lassin fertejit
ossodagat gulahallat nu bures go lea vejolaš.
Stuora geográfalaš gaskkat ee. eai galgga
hehttet gulahallama. Okta dain guovddáš hástalusain
hálddahusas, lea ovdánahttit ovttalágán
fitnodatkultuvrra buot ossodagain boahttevaš jagiin.
Ođđasisorganiserema vuođul áigu Sámediggi
rievdadit virggiid ja bálkásajiid ođđajagimánu
1. b. 2001 rájes Váldošiehtadusa § 13
mielde. Ođđa organiserema
bargiidpolitihkas leat olu hástalusat, nu go ovdamearkka dihte
ođđa bargiidplána,
dearvvašvuohta, biras ja sihkarvuohta je.
Jagi 2001 lea juolluduvvon 106,9 miljon ruvnno Sámediggái
poasta 50 bokte. Juolludeamis leat mielde sámediggeválggaid
diehtojuohkinbarggut ja kampánjjat.
Buot čieža ossodaga ožžot
ekonomalaš rámma iežaset doaimmas.
Juohke ossodat oažžu čállingoddeovddasvástádusa
dihto fágapolitihkalaš suorggis Sámediggeráđi
ektui. Giellaossodagas šaddá lagas
ovttasbargu Giellastivrrain. Seammaládje lea Kultur- ja
ealáhusossodagas lagas oktavuohta Doarjjastivrrain. Muđui
lea buot ossodagain sierra ekonomiija- ja bargiidhálddašeapmi,
masa gullá golaheami ja dásseárvvu integrerema
mánnosaš raporteren. Muhtun ossodagat
galget maiddái lágidit doarjjaortnegiid njuolggadusaid.
Njuolggojuolludemiid dáfus leat leamaš olu gažaldagat.
Hástalus lea hálddašannotáhta ráhkadeami
ja njuolggadusrievdadeami dárbbuid dáfus. 2001:s
ožžot muhtun ásahusat ja organisašuvnnat
njuolggodoarjagiid Sámedikki dievasčoahkkimis.
addá almmotge nu ahte juohke fágaossodat ferte
ieš juohkit dieđuid ja máksit juolludemiid
formálalaš juolludusreivviid bokte mat
sáddejuvvojit daidda geaidda galget. Seammás fertejit
ossodagat fuolahit ahte njuolggadusat rievdaduvvojit Sámedikki
mearrádusaid mielde. Ferte almmotge deattuhuvvot ahte ođđa
ossodagat ain galget hálddašit daid
doarjjaortnegiid 2001:s mat gulle sidjiide jagi 2000:s.
Sámedikki direktevrras lea bajimus hálddahuslaš ovddasvástádus
Sámediggeráđi ja stivrraid
ektui, ja lea mearrideaddji váldi fágaossodagaid
bealis dáid orgánaid ektui. Iežas áššesuorggi
siskkobealde oažžu juohke ossodat ovddasvástádusa
politihkkahábmemis ja koordineremis, áššemeannudeamis
ja čuovvoleamis, siskkáldas ja olgguldas bagadallamis,
ja diehtojuohkimis.
1.4.2.1
Servodatossodat
Servodatossodat galgá fuolahit áššemeannudeami
Sámediggeráđđái
dakkár áššiin
mat gullet sin fágasuorgái. Dasa lassin lea ossodagas ovttastahttinovddasvástádus
eará ossodagaid ektui juridihkalaš suorggi
dáfus, ja dat galgá fuolahit Sámediggeráđi čoahkkingohččumiid
ja čoahkkinplánemiid. Ossodat galgá doaimmahit
váidalusmeannudeami doarjjaáššiin
mat gullet eará ossodagaide. Muđui
galgá ossodat bargat ovttasbargoáššiiguin,
earret eará sámi ovttasbargguin Sámi
parlamentáralaš ráđis
ja davviriikkalaš ovttasbargguin Davviriikkaid
ráđis, davviriikkaid sámekonvenšuvnnain,
presideanttaid ja ministariid oktasaščoahkkimiiguin,
ja maiddái riikkaidgaskasaš ovttasbargguin
ON, ILO, WHO, Árktalaš ráđi,
Barentsovttasbarggu ektui ja doarjagiin. Eará barggut Servodatossodagas
leat dearvvašvuođa- ja sosialáššit,
johtolat, bovdehusaid hálddašit ja
Sámedikki válgabargu.
Servodatossodaga doaimma ekonomalaš rámma
2001:s lea 2.496.000,- ruvnno poasta 01 – Doaibmagolut
bokte.
1.4.2.2
Girjerádjo-
ja diehtojuohkinossodat
Girjerádjo- ja diehtojuohkinossodat galgá doaimmahit
sámi sierrabibliotehka ja doaibmat oktasaš diehtojuohkinossodahkan
olles Sámediggái, ja galgá dasa lassin
doaibmat Sámediggeráđi politihkalaš čállingoddin
dakkár áššiin
mat guoskkahit sin fágasuorggi.
Sámi sierrabibliotehka sirdojuvvui Sámediggái jagi
2000:s. Das lea erenoamáš doaibma danne go
gohčoduvvo Sámi sierrabibliotehkan servodagas,
ja dat doaibmá hálddašanbibliotehkan Sámediggevuogádagas.
Sámedikki ulbmil lea ovddidit SSB dan guvlui ahte doaibmagoahtá resursaguovddážin
eará girjerádjosiid ektui, ja ahte SSB lea njunnožis
ovddideame sámi girjerádjobálvalusaid
muđui. SSB galgá šaddat
guovddáš oassin Sámedikki
diehtojuohkinbarggus, mas lea viiddiduvvon diehtojuohkin- ja bagadallanovddasvástádus
olgguldas geavaheddjiide, ja hálddašanbibliotehkaovddasvástádus
siskkáldas geavaheddjiide.
Garrasit vuoruhuvvon doaibma boahttevaš jagi
lea háhkat dakkár dihtorvuogádaga bibliotehkii
mii ollásit ipmirda sámi bustávaid. Sámedikki ulbmil
lea ahte maiddái bibliotehkabása boahtá dikki
interneahttasiidduide.
Diehtojuohkin Sámedikki birra ii leat iešalddis
ulbmil, muhto lea veahkkedoaibma joksat Sámedikki ulbmiliid.
Buorre diehtojuohkin- ja gulahallanstrategiija gáibida
danne eambbo go dušše ođđa
teknologiija. Buot deaŧaleamos jus dán
barggus galgá lihkostuvvat, lea nagodit heivehit olles
organisašuvnna, maiddái daid ossodagaid
mat leat olggobealde Kárášjoga,
dakkár bargovugiide maid Sámedikki ođđa
diehtojuohkinvuogádat, intranett ja internett, ovddida. Dát
gáibida čielga ja guhkitáiggi áŋgiruššama
olles organisašuvnnas. Dás ferte atnit
vuođđun ahte buot bargit
ja buot politihkkárat doibmet diehtojuohkinmielbargin,
ja dat mearkkaša juohkehaš čalmmustahttá dan diehtojuohkin-
ja bagadallanovddasvástádusa mii sus lea vuogádagas.
Buot vásáhusat duođaštit ahte
buorre siskkáldas gulahallan lea eaktu jus geavaheddjiide
galgá nagodit lágidit buori gulahallama. Lea stuora
boahttevaš hástalus hukset aktiivvalaš ja
ulbmállaš gulahallanbálvalusa Sámediggái.
Dieđuid ráhkadeapmi ja fuolaheapmi
inteneahta bokte lea deaŧalaš ja áddjás
doaibma. Dieđut galget leat ulbmállaččat
ja álkit geavaheddjiide. Muhto elektrovnnalaš diehtogaskkusteapmi
lea dušše oassi dain diehtojuohkinkanálain
maid Sámediggi áigu geavahit. Dieđuide
lea stuora jearru, sihke álbmogis, eiseválddiin
ja eará ovttasbargobeliin, ja dat lea hirbmosit lassánan
2000 čavčča. Sámediggevisti
dáidá dagahan ahte sámi áššiide
lea badjánan eambbo beroštupmi.
Dat oallu olbmot geat galledit Sámedikki, leat dagahan
ahte lea dárbu beaivválaš čájehemiide. 2001
geasi dáidá Sámediggevisti šaddat guovddáš báikin
turisttaide geat bohtet Kárášjohkii
dahje vudjet dakkobokte. Jagi 2000:s ledje birrasiid 30.000 registrerejuvvon
turistta Kárášjogas. Lea guovddáš hástalus
balanseret daid resurssaid mat geavahuvvojit vistti gallededdjiide
ja daid resurssaid mat geavahuvvojit diehtojuohkinbargui muđui.
Dál leat Sámedikkis unnán dieđut
iežas doaimma ja muđui sámi áššiid
birra. Lea dárbbašlaš ovddidit
ja ráhkadit dieđuid mat gokčet álbmoga
dárbbuid. Lea erenoamáš dárbbašlaš ráhkadit
pedagogalaš fálaldaga skuvllaide. Dát
lea viiddis ja resursagáibideaddji bargu.
Lea dárbbašlaš ráhkadit
ollislaš diehtojuohkin- ja gulahallanplána
Sámediggái, ja bargu berre loahpahuvvot jagi 2001
mielde. Galgá maiddái ráhkaduvvot plána
man ulbmil lea hásttuhit olbmuid searvat sámi
jienastuslohkui ja válggaide.
Dakkaviđe go leat doarvái persovnnalaš resurssat,
galget ossodagat bargagoahtit ráhkadit arkiivaplána
masa buot arkiivaráhkadeami ja vurkkodeami dieđut
leat čohkkejuvvon, ja buot plánat ja čielggadeamit.
Earret ieš daid arkiváliaid ráhkadeami,
galgá plána maiddái gieđahallat movt
arkiivva galgá ordnet, movt vurkkodit rievttes arkiivvas,
galget leat dieđut rádjanarkiivva ja gáiddusarkiivva
birra, arkiivaráddjema birra, kassašuvnna
ja loahpahuvvon arkiivva birra. Dál lea 11 jagi áigi
go Sámediggi ásahuvvui, ja vuollásaš ráđiid
ja guovllukantuvrraid arkiivvaid loahpaheapmi galgá maid
fargga álggahuvvot.
Girjerádjo- ja diehtojuohkinossodaga doaimma 2001 ekonomalaš rámma
lea 8.545.000,- ruvnno poasta 01 Doaibmagolut bokte.
1.4.2.3
Plána- ja
hálddahusossodat
Plána- ja hálddahusossodat galgá fuolahit
Sámedikki hálddahuslaš oktasašdoaimmaid
Diehtojuohkin- ja gulahallanteknologiijas (IKT), bargiid- ja ekonomiijahálddašeamis,
masa gullet ee. bušeahtta- ja rehketdoallobargu,
dásseárvo-, plána- ja dieđihanbarggut.
Dasa lassin galgá ossodat hálddašit
politihkalaš joavkkuid ja organisašuvnnaid
doarjaga mii lea poasttas 55 definerejuvvon. Ossodat galgá maiddái
doaibmat politihkalaš čállingoddin
Sámediggeráđđái dakkár áššiin
mat gullet sin fágasuorgái.
Plána- ja hálddahusossodaga doaimma 2001 ekonomalaš rámma
lea kr 5.328.000 poasta 01 – Doaibmagolut bokte, ja kr
5.762.000,- poasta 55 Eará doarjagat bokte, oktiibuot kr
11.090.000,-.
1.4.2.4
Birasgáhtten
ja kultursuodjalanossodat
Earret kulturmuittuid hálddašeami
kulturmuitolága vuođul, galgá Birasgáhtten
ja kultursuodjalanossodat maiddái doaibmat politihkalaš čállingoddin
Sámediggeráđđái
dakkár áššiin
mat gullet sin fágasuorgái.
Birasgáhtten ja kultursuodjalanossodaga doaimma 2001
ekonomalaš rámma lea 6.372.000,- ruvnno
poasttas 01 – Doaibmagolut, ja 1.970.000,- ruvnno poasttas
54 Birasgáhtten ja kultursuodjaleapmi, oktiibuot kr 8.342.000,-.
1.4.2.5
Oahpahusossodat
Oahpahusossodat galgá lassin dasa mii lea čilgejuvvon
3.2.4. kapihttalis maiddái doaibmat politihkalaš čállingoddin
Sámediggeráđđái áššiin
main gieđahallojuvvojit oahpahusgažaldagat.
Oahpahusossodaga doaimma 2001 ekonomálaš rámma
lea 12.200.000,- ruvnno poasttas 01 – Doaibmagolut, 1.800.000,-
ruvnno poasttas 21 Erenoamáš doaibmagolut
ja 22.964.000 ruvnno poasttas 56 Oahpahus ja oahpponeavvut, oktiibuot kr
36.964.000,-.
1.4.2.6
Giellaossodat
Giellaossodat galgá ee. ovttastahttit Sámedikki ođđa
giellastivrra ásaheami ja doaimmaheami. Dasa lassin galgá ossodat
doaibmat politihkalaš čállingoddin
Sámediggeráđđái áššiin
mat gusket giellagažaldagaide.
Giellaossodaga doaimma 2001 ekonomalaš rámma
lea kr 4.050.000,- poasta 01 Doaibmagolut bokte ja kr 19.856.000,-
poasta 53 Giella bokte, oktiibuot kr 23.906.000,-.
1.4.2.7
Kultur- ja ealáhusossodat
Kultur- ja ealáhusossodat galgá ovttastahttit Sámedikki
doarjjastivrra ásaheami ja doaimmaheami, gohččut čoahkkimiidda
ja fuolahit ahte áššit
sáddejuvvojit ja čállojuvvojit protokollii oppalaš vugiin.
Ossodagas ii galgga leat ovddasvástádus ovttaskas áššemeannudemiin
veahkkedoaibmaortnegiid dáfus mat eai leat čielgasit definerejuvvon
ossodahkii juogo bušeahttamearrádusaid
dahje juolludusnotáhtaid bokte. Kultur- ja ealáhusossodat
galgá maiddái doaibmat politihkalaš čállingoddin
Sámediggeráđđái áššiin
mat guoskkahit kultur- ja ealáhusgažaldagaid.
Kultur- ja ealáhusossodaga doaimma 2001 ekonomalaš rámma
lea 5.928.000,- ruvnno poasttas 01 – Doaibmagolut, 22.210.000,-
ruvnno poastas 51 Ealáhusovdánahttin, 17.245.000,-
ruvnno poasttas 52 Kultuvra, ja 1.300.000,- ruvnno poasttas 57 Riikkaidgaskasaš ovttasbargu,
oktiibuot 46.683.000,- ruvnno.
1.4.3
Loahppasánit
Ođđa organiseren mas
leat ekonomalaš rámmat ossodagaid mielde,
lea gelddolaš. Dat bidjá ee. garraset
gáibádusaid ovttaskas fágaossodahkii bušeahttajurddašeami
ja ekonomalaš raporteremiid dáfus.
Maiddái ulbmilat, strategiijat ja veahkkedoaibmageavaheami
doaimmat mielddisbuktet hástalusaid ossodagaide.
Ođđa sámediggevistti
doaimmaheamis leat olu eahpečielggasvuođat.
Danne lea dasa biddjon valljis ruhta doaibmabušeahtas,
ja oaidnit dal leaš lea go dat doarvái.
Lea stuora hástalus oaidnit nagoda
go ođđasisorganiseren čielggadit
daid formála hálddahuslaš ovddasvástádusrájiid.
Hálddahusrolla lea guovttebealát, dat galgá namalassii
fuolahit politihkalaš čállingoddedoaimmaid
ja jođihit hálddahusdoaimmaid. Go Sámediggi
maŋit áiggis galgá doaibmat
eambbo oktasaččat ja ovttastuvvon vugiid mielde,
de lea dárbbašlaš čalmmustahttit
makkár nanu ovttasbargu politihkalaš ja hálddahuslaš dásiin
gáibiduvvo. Danne lea dárbbašlaš áiggis áigái
doallat čoahkkimiid politihkalaš ja
hálddahuslaš jođihangottiid gaskka
gos beassá lonohallat dieđuid, muitalit áigeguovdilis áššiid
birra ja guorahallat čuolmmaid ja strategiijaid.
Ášši meannudeapmi
loahpahuvvui guovvamánu 23. b. dii. 11.20.