Sámedikke doaimma birra 2005

2.2 Sámediggeválga

Sápmelaččaid deaŧaleamos politihkalaš vuoigatvuohta Norggas lea dál dat go besset searvat sámediggeválgii. Jagi 2005 válga lei viđát sámediggeválga.

2.2.1 Sámi jienastuslohku

Dan maŋŋá go sámelága § 2 – 6 rievdaduvvui miessemánu 14. b. 2004, lea Sámediggi váldán badjelasas ovddasvástádusa sámi jienastuslohkui fievrrideames ja sihkkumis sáddejuvvon ávžžuhusaid vuođul. Jagi 2005 válga lei ge vuosttaš sámediggeválga mas ovddasvástádus sámi jienastuslogu fievrrideames lei Sámedikkis guovddážis. Dárbu lea leamaš buoridit jienastuslogu dainna lágiin ahte guovddáštahttit dan nu ahte dieđuid njuolga sáhttá registreret álbmotregisttarii, ja dan bokte sihkkarastit sámi jienastuslohkui buori kvalitehta.

Sámediggi lea áigodaga 2001 ja 2005 válggaid gaskkas bargan aktiivvalaččat ja guhkesáigge rekrutterenbarggu go lea oččodan eambogiid dieđihit iežaset sámi jienastuslohkui. Doaibmabijut ledje erenoamážit heivehuvvon nissonolbmuide ja nuoraide, geaid lohku lei unnimus sámi jienastuslogus ovdal. Čájeha ahte 2005 válgga jienastuslogus ledje 12 358 jienastanvuoigadahttojuvvon olbmo. 2001 válgga rájes leat das 2 617 olbmo eanet. Nissonoassi lea laskan 36 proseanttas 46 prosentii. Buot válgabiiriin lea jienastuslohku sturron mealgadit. Sámediggi áigu ain vuoruhit dan barggu ahte oččodit eambogiid čálihit iežaset sámi jienastuslohkui.

2.2.2 Válga 2005

Válganjuolggaduslávdegotti 2001 árvalusa vuođul lea Sámediggi 2005 válgga ektui álggahan doaibmabijuid sihke jienastuslogu ektui nugo čujuhuvvon bajábealde, ja válgaortnega ektui ieš válgačađaheami oktavuođas.

Okta doaibmabijuin maid Sámediggi evttohii buoridan dihte sohkabealdássedeattu lei ahte galge šaddat 4 dássenmandáhta, oktiibuot 43 áirasa Sámedikkis. Sámediggi lei evttohan ahte dássenmandáhtat galge juogaduvvot nu ahte unnimusat 40 % dássenmandáhtain doalahuvvojit unnánot ovddastuvvon sohkabeallái. Eaktuduvvui maiddái ahte galggai biddjojuvvot 4 % dássenmandáhtarádji.

Ráđđehus ii dorjon Sámedikki evttohusa movt juohkit dássenmandáhtaid ja ovddidii ieš evttohusa nu ahte dássenmandáhtat juogaduvvojit daid válgabiiriide main leat eanemus dohkkehuvvon jienat maŋŋá válgga.

Odeldikki eanetlohku ii dorjon, ii Sámedikki, iige Stuorradikki gieldalávdegotti ja mearridii rievdadit Sámelága § 2 – 4. Dát rievdadus gustogođii 15.04.05 rájes. Vaikko sohkabealjuohku áirasiid gaskka dán jagi válggas lei hui buorre, de šállosa Sámediggi go Odeldiggi ii dorjon Sámedikki evttohusa dán áššis. Sámelága ektui lea Sámediggi bajimuš válgaváldi sámediggeválggain. Prinsihpalaččat lea eahpeoiddolaš go Sámedikki oaidnu hilgojuvvo dalle go galget ráhkaduvvot mearrádusat válgga čađaheami váste. Danne ferte Sámedikkis leat mearrideaddji váldi iežas válgaortnega hábmemis.

Sámediggi lea čađahan kampánjjaid buoridan dihte nissonovddastusa 2005 sámediggeválggas. Kampánjja mihttomearrin lei ahte unnimusat 33 % Sámedikki áirasiin galge leat nissonolbmot maŋŋá dán jagi válgga. Boađus 2005 – 2009 válgaáigodagas lea ahte 22:s 43 diggái válljejuvvon áirasa gaskkas leat nissonolbmot. Dalle leat 51 % nissonolbmot. Dásseárvobargu válgga ja ovddastusa ektui galgá ain vuoruhuvvot.

Sámediggeválgaortnegis lea nu ahte lohkama čađahit lohkanválgastivrrat guđege 13 válgabiirres. Muhtun válgabiirriin leat hui ollu gielddat. Oslo gielddas válgabiires 13 Lulli-Norga lea ovddasvástádus lohkat 295 gieldda ovddas jienaid. Dáid gielddaid gaskkas leat 162 gielddas 1 – 50 olbmo jienastuslogus. Buoremus molssaeaktu dasa go jienasteaddji galgá leat sihkar das ahte su jietna lea čiegus go jienasta sámediggeválggas válgabeaivve ja válgadikkis, lea ahte jienat sáddejuvvojit lohkanválgastivrii. Poastaválga daid gielddaide main leat unnán olbmot jienastuslogus árvvoštallojuvvui maŋŋá maŋimuš válgga, muhto hilgojuvvui go lei ballu válgga stahtusa ektui.

Jos válgaloahppameanuid galgá sáhttit gárvvistit johtileappot go dán válggas, de ferte árvvoštallat molssaeaktosaš lohkančovdosiid. Válmmašteaddji fápmuduslávdegoddi eaktuda ahte 2005 válga lea maŋimuš válga goas gaskaboddosaš válgaboađus ii gárvan oktanaga stuorradiggeválgabohtosiin. Dál ii leat vejolaš jienastit elektrovnnalaččat. Gielda- ja guovlodepartemeanta lea guorahallagoahtán ahte livččii go vejolaš geavahit elektrovnnalaš mediaid jienasteames. Sámediggi lea bivdán ahte sámediggeválga searvádahttojuvvo ja árvvoštallojuvvo dán guorahallanbarggus.

Sámedikki dievasčoahkkin lea golggotmánus dohkkehan 2005 sámediggeválgga. Válmmašteaddji fápmuduslávdegoddi lea cuiggodan ollu hástalusaid maiguin lea dárbu bargat viidáseappot jagi 2009 válgga ektui. Dát hástalusat gusket erenoamážit bargui jienastusloguin, ovddastusain ja válgabohtosa áigemeriin. Vuo��đun dán bargui viidáseappot lea čakčamánus 2005 biddjojuvvon fágalávdegoddi mii galgá geahčadit buot beliid sámediggeválggas. Mandáhta vuođul galgá lávdegoddi ovddidit árvalusas cuoŋománus 2007.

Sámediggi deattuha ahte jienaid lohkan 2005 válggas ádjánii dohkketmeahttun guhká.