2 Sámedikki 2008 jahkedieđáhus
2.1 álggahus
Sámedikki jahkedieđáhusas
ja Sámedikki 2008 rehketdoalus
gieđahallojuvvojit Sámedikki
jagi 2008 politihkalaš ja
hálddahuslaš doaimmat.
Sámedikki sierra doarjjaortnegiid hálddašeami
birra válddahallojuvvo muhtun
muddui kapihttaliin gos guoskevaš fágasuorggit
válddahallojuvvojit, ja
muhtun muddui rehketdoalu mearkkašumiid vuolde.
Jagis 2009 áigu Sámediggi ođasmahttit
jahkedieđáhusa
vai šaddá lávgadet
oktavuohta Sámedikki
bušehttii.
2.2 Iešmearrideapmi
Sámedikki bargu iešmearridemiin
lea leamaš maiddái
2008:s guovddážis,
maŋimusat Suoma, Norgga
ja Ruoŧa sámedikkiid
gaskasaš parlamentarihkarkonferánssas golggotmánus
Roavvenjárggas Suoma bealde.
Konferánsa loahpahuvvui
loahppadokumeanttain, mas daddjojuvvo čuovvovaš iešmearrideami
birra:
«Sámiin álbmogin
lea ON 1966 konvenšuvnna
vuosttaš artihkkala mielde
mii guoská iešmearridanvuoigatvuhtii
riekti mearridit sin politihkalaš dili,
ovdánahttit sin ekonomalaš,
sosiála ja kultuvrralaš ovdáneami
ja ráđđet sin
iežaset luondduriggodagaid
ja gávdnosiid, ja eai man
ge dihte galgga vuoigatvuođat
resurssaide mat leat dárbbašlaččat
sin birgenláhkái
váldot sis eret.»
Sámediggi oaivvilda ahte
ON konvenšuvnna vuosttaš artihkkala
dulkon dat bidjá rievttálaš vuolggasaji
ja rámmaid iešmearridanvuoigatvuođa ávnnaslaš sisdollui,
nie movt dat maiddái lea
hábmejuvvon álgoálbmotjulggaštusas
ja davviriikkalaš sámekonvenšuvdnaevttohusas.
Iešmearridanvuoigatvuođa ávnnaslaš sisdoallu
ferte geavadis hábmejuvvot
dan vuođul movt dát álbmotrievttálaš instrumeanttat dađistaga
ja dynámalaččat
dulkojuvvojit riikkaidgaskasaččat.
Dan geažil go davviriikkalaš stáhtat
leat dovddahan ahte sámiin
lea iešmearridanvuoigatvuohta,
de leat čielga vuordámušat
dasa ahte dát vuoigatvuohta árvvoštallojuvvo
ja konkretiserejuvvo nationála
láhkaproseassain, maid oktavuođas
lea dárbu konsultašuvnnaide
ja šiehtadallamiidda.
Čujuhit stuorradiggedieđáhussii nr.
28 (2007 – 2008) Sámepolitihka
birra, kapihtal 7.9 strategiijat ja doaibmabijut.
Sámedikki jahkedieđáhus
lea erenoamáš deaŧalaš Sámediggái,
danne go dat sáddejuvvo
Stuorradiggái mii maid meannuda
dan. Dán bokte beassá Norgga
Stuorradiggi oahpásmuvvat
Sámedikki politihkkii ja vuoruhemiide.
Bargo- ja searvadahttindepartemeanta ovddidii čakčat
2008 notáhta ođđa bušeahttameannudanvugiid
birra Ráđđehusa
ja Sámedikki gaskka ja dasto
evttohii movt ođđa bušeahttameannudanvuogit Ráđđehusa
ja Sámedikki gaskka galggašedje
doaibmat. Dat ii leat lahkage nu movt departemeantta ja Sámedikki gaskasaš oktasaš bargojoavku
evttohii raporttastis 24.04.07.
Sámediggi lea vuos dan
dilis ahte lea sorjavaš ovttaskas
departemeanttaid vuoruhemiin bušeahta
oktavuođas. Sámediggi
dáhttu stuorát
einnostahttivuođa ja dáhttu áinnas duohta
bušeahttašiehtadallamiid Ráđđehusain/Finánsadepartemeanttain.
Sámedikkis lea juo konsultašuvdnašiehtadus Ráđđehusain
ja áigu njuolga bušeahttašiehtadallamiin čujuhit ahte
Ráđđehus
oalle guhkás ollašuhttá vuođđolága § 110a
jos dat vuhtii váldá Sámedikki gáibádusaid
duohta bušeahttašiehtadallamiid
ektui.
2.3 Sámeálbmotfoanda
Sámediggi mearridii 2007:s
geavahišgoahtit Sámeálbmotfoandda reanttuid
ođajagi 1. b. 2008 rájes. Foandda
ulbmilin lea addit doarjaga dahje veahki doaibmabijuide mat nannejit
ja leat mielde ealáskuhttimin
sámi giela ja kultuvrra.
Jagi 2008 bušeahtas lea
várrejuvvon 10 miljon ru
váikkuhangaskaomiide Sámeálbmotfoandda
buhtadusas. Dán váikkuhangaskaoapmepostii
bohte ohcamat oktiibuot 21 miljon ru ovddas.
Sámeálbmotfoandda
foandastivra lea Sámedikki
dievasčoahkkin, mii mearrida sierra
mearrádusas vuoruhemiid
ja áŋgiruššansurggiid
foandda geavaheapmái juohke
válgaáigodaga álggus.
Mearrádus gusto válgaáigodahkii
jos Sámediggi ieš ii
mearrideš eará.
Sámediggi mearrida jahkásaš bušeahttamearrádusain
movt foandda jahkásaš buvttadus
galgá geavahuvvot dan mearrádusa
vuođul mas vuoruheamit ja áŋgiruššansuorggit válgaáigodahkii
leat mearriduvvon.
Sámediggi lea dán válgaáigodagas
mearridan čuovvovaš vuoruhemiid
ja áŋgiruššansurggiid:
1. Giellaprográmmat
Ulbmilin lea oažžut
eanet aktiivvalaš giellageavaheddjiid. Giellaáŋgiruššan
ja gielladikšun galgá čađahuvvot
sihke dakkár guovlluin gos
sámegiella lea fuones dilis,
ja doppe gos gielladilli lea nannoset. Bargu guoská sihke
mánáide
ja rávesolbmuide.
2. árbediehtu
Ulbmilin lea ahte árbediehtu
galgá eallit sámiid
gaskkas. Prošeavttat mat
gusket sámi árbedieđuid duođašteapmái
vuoruhuvvojit. Prošeavttat
sáhttet guoskat dieđuide mat
siskkildit servodaga organiserema, ealáhusaid,
resursaávkkástallama
ja luondduáddejumi, biras-
ja luonddudiliid, historjjálaš máidnasiid
ja muitalusaid, luđiid ja
musihkkaárbevieruid ja duoji.
3. Girjjálašvuohta
Ulbmilin lea oažžut
eanet sámegielat girjjálašvuođa.
Dán áigodagas
vuoruhuvvo gárvves mánusiid
almmuheapmi.
Prošeavttat válddahallojuvvojit fágakapihttaliin
maŋŋelebbos
jahkedieđáhusas.
2.4 Ođđa
válgaortnet ja ráhkkaneapmi
válgii 2009
Sámediggi mearridii 2007:s
ođđa válgaortnega
Sámediggeválgga várás.
Sámeláhka ođasmahttojuvvui
dan ektui 2008:s, ja Sámediggeválgaláhkaásahusa ektui
Sámedikki 2009 válgga
birra. Láhkaásahusbargu
lea Sámedikki, Bargo- ja
searvadahttindepartemeantta (BSD) ja Gielda- ja guovlodepartemeantta
(GGD) gaskasaš ovttasbargu.
Dán barggus lea biddjojuvvon
mearrideaddji deaddu Sámedikki láhka-
ja láhkaásahusárvalussii.
Ođđa
válgaortnet mielddisbuktá earret
eará dan ahte 13 válgabiire
sadjái bohtet 7 válgabiire,
ja 43 áirasa sadjái
bohtet 39 áirasa. Nuppástuhttima
ulbmilin lea vuosttažettiin
buoridit gorálašvuođa
addojuvvon jienastagaid ja Sámediggái
válljejuvvon áirasiid
gaskka, ja dasto sihkkarastit johtileappo válgaloahpparehkenastima.
Deaŧalaš lea
ahte sihke nissonolbmot ja almmáiolbmot
ožžot
seammalágan vejolašvuođa
searvat politihkalaš doibmii.
Sámediggi lea, nugo 2005 válgga
oktavuođasge, mearridan gáibidit
ahte listtain mat biddjojuvvojit sámediggeválga
várás, galgá leat
dohkálaš sohkabealovddastus.
Dat mearkkaša dan ahte listaevttohusas maid
galgá sáhttit
dohkkehit 2009 sámediggeválgga
várás,
ferte leat unnimusat 40 proseantta ovddastus goappáge
sohkabealis.
Sámediggi lea nammadan
Sámedikki válgalávdegotti
jagi 2009 válgga várás.
Válgalávdegottis
lea ovddasvástádus
ráhkkanahttit ja čađahit
sámediggeválgga,
ja das leat vihtta lahtu várrelahtuiguin.
2.5 Dásseárvu
Ovttadássásašvuohta
ja dásseárvu
leat vuođđun Sámedikki
doibmii. Danne áigu Sámediggi
ovddidit ovttadássásašvuođa
ja dásseárvvu
beroškeahttá sohkabealis, čearddalašvuođas
ja seksuála sojus. Ovttadássásašvuohta
guoská buot servodatsurggiide
ja galgá leat oassin Sámedikki
barggus.
Sámediggi mearridii 2008:s dásseárvodoaibmaplána
jagiide 2009 – 2013. Doaibmaplánas
deattuhuvvojit golbma áŋgiruššansuorggi; dásseárvu
sohkabeliid gaskka, gierdavašvuohta
sierralágan seksuála
sojuide ja veahkaválddi
eastadeapmi lagaš oktavuođain. áŋgiruššansurggiid
siskkobealde leat mearriduvvon ulbmilat, strategiijat ja doaibmabijut.
Eanemusat deattuhuvvo sohkabealdásseárvu.
Muhtun doaibmabijut gáibidit
oktilaš ja guhkes áiggi
miellaguottuid duddjonbarggu. Muhtun surggiin sáhttá Sámediggi
ieš váldit ovddasvástádusa čađaheamis, go
fas eará suorggit gáibidit áŋgiruššamiid
eará ovddasvástideaddji
eiseválddiid beales.
Dásseárvobarggu
oktavuođas ferte leat alla
dihtomielalašvuohta fáttá ektui.
Danne lea Sámediggi 2008:s álggahan
oahpahit bargiidis movt heivehit sohkabealperspektiivva áššemeannudeamis.
Sámediggeráđđi
lea Sámedikki bušeahtas
juohkán ruđaid
dásseárvodoaibmabijuid doarjjaortnegis.
Sámediggeráđđi
válljii vuoruhit seksuála
sojuid rasttideaddji dásseárvobarggu
gidden dihte fuomášumi
miellaguottuide mat olbmuin leat eará sojuide
go heterofiilii sámi servodagas.
Sámediggi lea bures gulahallan sámi
homofiillaid ja lesbbaid fierpmádagain
dan barggu ektui makkár prošeavttaide
sii leat ožžon
doarjaga. Somá lea leamaš oaidnit
go sii leat leamaš oidnosis
sámi festiválain
ja leat ožžon
positiiva mediafuomášumi
maŋŋá.
Sámediggi mearridii ahte
okta strategiijain lea ahte dásseárvo-
ja vealahanbargu ferte čadnojuvvot
institušuvnnalaččat sámi
gealbobirrasii. Sámediggi áigu bargat
orgána ásahemiin
mii diehtojuohkin- ja duođaštanbarggu
bokte ovddidivččii
dásseárvvu
ja barggašii vealaheami
vuostá sámi servodagas.
Sámediggi oaivvilda ahte
dán orgánas
galggašii maiddái
leat ovddasvástádus bearráigeahččat
ja raporteret dásseárvo-
ja vealahanáššiid
birra sámi servodagas. Sámediggi ávžžuha
ahte Gáldui biddjošii
dát bargosuorgi.
2.6 Sámi statistihkka
2.6.1 Sámiguoskevaš statistihka buvttadeapmi
Sámi guoskevaš statistihka
buvttadeapmi lea leamaš prošeaktan
jagi 2003 rájes ja das lea
leamaš ovttasbargu Sámi
allaskuvllain. Statistihkalaš guovddášdoaimmahagas
leamaš ovddasvástádus
statistihka buvttadeamis. Prošeavtta
leat ruhtadan Sámediggi
ja Bargo- ja searvadahttindepartemeanta. Prošeavttas
lea almmuhuvvon sámi statistihka
jahkegirji 2006:s ja 2008:s. Statistihkalaš guovddášdoaimmahat
lea almmuhan sierra fáddásiiddu sámiguoskevaš statistihka
birra (www.ssb.no/samer).
Prošeakta loahpahuvvui
2008:s, ja Sámediggi lea
dál oččodeamen sámiguoskevaš statistihka
buvttadeami institušuvdnan
ja bissovaš doaibman. Bargo-
ja searvadahttindepartemeanta lea dovddahan ahte addojuvvojit ruđat
boahtte sámi statistihka
jahkegirjji buvttadeapmái,
maid leat áigumin almmuhit
guovvamánus 2010. Sámediggái
lea deaŧalaš ahte
sámiguoskevaš statistihka
buvttadeapmi šaddá bissovaš ortnegin,
ja ahte dat dahkkojuvvo ovttasbargguin guoskevaš sámi
fágabirrasiiguin.
2.6.2 Fágalaš analysajoavku
Fágalaš analysajoavku
ovdánandovdomearkkaid ektui
sámi servodagas galgá jahkásaččat
ovddidit raportta mas lea sámi
servodaga dil ja ovdánandovdomearkkaid
visogovva ja analysa. Joavku lea ovddidan iežas
vuosttaš raportta 13.11.08.
Analysajoavkku bargu sáhttá leat ávkin
bušeahttaproseassaide, konsultašuvnnaide
ja sierralágan doaibmabijuid
ovddideapmái. Analysajoavku
sáhttá jahkásaš raportta
lassin čujuhit gokko váilu gáldo-
ja máhtolašvuođavuođđu
ja leago dárbu ovddidit
statistihka.
Joavkku bealis deattuhuvvo ahte raporta lea vuosttaš lávki
stuorát ovddidanbarggus.
Sámedikki bealis lea dárbu
resurssaide analysajoavkku rávvagiid čuovvoleapmái.
2.7 Sámi ovttasbargu
2.7.1 Sámi parlamentáralaš ráđđi
(SPR)
Sámi parlamentáralaš ráđđi
lea Suoma, Norgga ja Ruoŧa
sámedikkiid gaskasaš parlamentáralaš ovttasbargoorgána. Ruošša
beale sámit leat bissovaš oassálastit
ráđis. Sámi
parlamentáralaš ráđđi
galgá gozihit sámiid beroštumiid
riikkarájáid
rastá, ja dat lea sámiid
riikkaidgaskasaš jietnaguoddi.
Sápmi oasseprográmma bajimuš ulbmilin
lea » Delprogrammet Sápmis övergripande
mål är att, med användning av det samiska
samhällets alla resurser, utveckla samiskt kultur- och
näringsliv utifrån ett ekologiskt och långsiktigt
resursutnyttjande»
Norgga beale Sámediggi
lea jođihan SPR jagi 2007
njukčamánu
rájes gitta 2008 golggotmánu
rádjai. Okta dievasčoahkkin
lea lágiduvvon Roavvenjárggas
golggotmánus 2008. 29.10.08 rájes
galgá Sámediggi
Ruoŧa bealde jođihit
SPR 16 mánnosaš áigodaga.
2008:s lea SPR vuoruhan earret eará barggu
davviriikkalaš sámekonvenšuvnnain
ja sámi giellabarggu ođđa
organiserema sámedikkiid ovddasvástádussuorggi
siskkobealde. Dán áigodagas
vuoruha SPR earret eará sámegiela,
oahpahusa/oahpu, nuoraidáššiid,
sámi universitehta, davviriikkalaš sámekonvenšuvnna,
resursaávkkástallama
ja birrasa, riikkaidgaskasaš áŋgiruššamiid
ja dásseárvvu.
2.7.2 Sámi parlamentarihkárkonferánsa 2008:s
Sámi parlamentáralaš ráđđi
doallá juohke goalmmát
jagi parlamentarihkárkonferánssa
Suoma, Norgga ja Ruoŧa sámedikkiid áirasiidda,
masa sámit Ruošša
bealde ge servet. Golggotmánus
lágiduvvui nubbi parlamentarihkárkonferánsa
Roavvenjárggas. Parlamentarihkárkonferánsa čájeha
máilbmái
ahte sámi álbmogis
lea oktasaš kultuvra ja
historjá, ja sis lea oktavuohta
riikkarájiid rastá.
Konferánsa lea deaŧalaš arena
gos sámi politihkkárat
deaivvadit guorahallat oktasaš hástalusaid.
Parlamentarihkárkonferánsa váldofáddán
ledje árbediehtu, sámi
giella ja mánát
ja nuorat. Oktasaš dáidda
fáttáide
lea iešmearrideapmi. Stáhtat
galget ovddalgihtii gulahallat sámiiguin
miehtama ektui buot doaibmabijuid oktavuođas
mat gusket sámi álbmogii.
Dan lassin lea deaŧalaš oažžut
ortnegiid mat sihkkarastet sámedikkiid
rolla barggus bušeahtain
ja sámi ulbmiliid ruhtademiin. Dasa
gullet maid rámmat sámedikkiid iežaset
vuoruhemiid duohtan dahkamis.
Davviriikkalaš sámekonvenšuvnnas
lea stuorra mearkkašupmi
sámi servodatovddideapmái.
Konferánssas dovddahuvvui
ballu go maŋimuš áiggis
lea šaddan eahpesihkarvuohta
das movt viidáset bargu
konvenšuvnnain galgá čuovvoluvvot.
Konferánssa oasseváldit ávžžuhedje nationála
stáhtaid ja sámedikkiid garrasit
rahčat dainna ahte oažžut proseassa
fas rivttes bálgáid
ala.
Jagi 2005 parlamentarihkárkonferánssas
mearriduvvui Johkamohke-julggaštus
oktasaš sámi
vuoigatvuođaid ja áigumušaid hárrái.
Dán jagi konferánsa
loahpahuvvui maiddái loahppadokumeanttain man
vuođđun
lei Johkamohke-julggaštus.
2.7.3 Jahkásaš čoahkkin sámeministariid
ja sámedikkiid presideanttaid gaskka
Ministarat geain lea ovddasvástádus sámi áššiin,
ja sámedikkiid presideanttat
dolle jahkásaš čoahkkima
skábmamánus
Helssegis. Čoahkkimis meannuduvvojedje deaŧalaš ja
guovddáš fáttát
nugo davviriikkalaš sámekonvenšuvdna,
davviriikkalaš-sámi
mánáidáittardeaddji ovttasbargu
ja rájiid rastásaš ovttasbargu.
Dán čoahkkima
oktavuođas geigejuvvui maiddái
davviriikkalaš sámi
giellabálkkašupmi,
Gollegiella. Bálkkašumi
dán jagi ožžo Henrik
Barruk ja searvi Sámi Siida
rs.
2.7.4 Interreg IV A Davvi ja oasseprográmma
Interreg IV A Sápmi
Ođđa
Interreg-prográmmas prográmmaáigodahkii
2007 – 2013 lea Sámediggi árvalan
joatkit sámi prográmmaoassálastima. árvvoštallojuvvo
daid vásihusaid vuođul
maid ovdal leat ožžon,
ahte Interreg lea deaŧalaš oassi
norgalaš guovlopolitihkas,
erenoamážit
rájiid rastásaš ovttasbarggus
Sámis. Interreg IV A Sápmi
galgá guoskat olles sámi ássanguvlui
sierra oasseprográmmain
Interreg IV A Davvi siskkobealde. Sámi
oasseprográmma várás
lea ásahuvvon sierra mearridanjoavku
(stivrenlávdegoddi) mas
leat lahtut Suomas, Ruoŧas
ja Norggas, guđege riikkas
guokte. Mearridanjoavkku bargun lea addit cealkámušaid prošeavttaide,
searvat prográmma čađaheapmái
ja čuovvoleapmái.
Sámedikkis leat maid
guokte ovddasteaddji oktiibuot 30 lahtu gaskkas bearráigeahččanlávdegottis
mii lea olles Interreg IV A Nord prográmma várás,
maid gaskkas 10 lahtu válljejuvvojit
guđege ovddabealde namuhuvvon riikkain.
Bearráigeahččanlávdegottis
lea bajimuš ovddasvástádus gozihit
dan ahte prográmma čađaheapmi
dávista addojuvvon rámmaide
ja ulbmiliidda prográmma
sierra doaibmabidjoguovlluid ektui.
Romssa fylkkasuohkan galgá ovttas
Davvi-Trøndelága
fylkkasuohkaniin fuolahit Interreg IV A Sápmi čállingoddedoaimmad
Norgga bealde. Fylkkasuohkanat hálddašit
Norgga stáhtaruđaid mat
leat várrejuvvon sámi prográmmii.
Sámi prográmma váldočállingoddi
lea Sámedikkis Gironis.
Sámedikkis galgá leat ráđđeaddi
doaibma fylkkasuohkaniid ektui go guoská daid
prošeaktaohcamiidda maid
sámi mearridanjoavku meannuda.
2.8 Guovlopolitihkka
2.8.1 Ovttasbargošiehtadusat
Sámediggi lea dahkan
ovttasbargošiehtadusaid
Finnmárkku fylkkagielddain
ja Romssa, Nordlándda, Davvi-Trøndelága, Mátta-Trøndelága
ja Hedmárkku fylkkasuohkaniiguin.
Ovttasbargošiehtadusaid
ulbmilin lea nannet ja oidnosii buktit sámi kultuvrra,
giela ja servodateallima, ja sihkkarastit daidda dássedis
ja einnostuvvi rámmaeavttuid.
Sihke fylkkagielddat ja Sámediggi
leat geatnegahttojuvvon čuovvolit šiehtadusaid.
Fylkkagielddaide ja Sámediggái dieđihuvvo
jahkásaččat doaimma
ja ovdáneami birra. Vuođđu
raporttaid ráhkadeapmái
biddjojuvvo jahkásaš čoahkkimiin
politihkalaš dásis
guoskevaš fylkkagielddaiguin.
Raporttat leat biddjojuvvon mielde jahkedieđáhussii.
Ovttasbargošiehtadusat
ođasmahttojuvvojit ja áigáduvvojit jeavddalaččat.
Ođasmahttojuvvon ovttasbargošiehtadus
Sámedikki ja Finnmárkku
fylkkagieldda gaskka lea mearriduvvon 2008:s. Ođasmahttojuvvon šiehtadus
jođiha viidáseappot
dan viiddis áŋgiruššama
sámi kultuvrra siskkobealde,
man oktavuođas maiddái
sámi kulturguovddážiidda
addojuvvojit ođđa
ovdánanvejolašvuođat. Šiehtadus
lea viiddiduvvon ođđa
artihkkaliiguin nana ceavzilis ovdáneami
ektui, Finnmárkkuopmodaga ektui
ja areálahálddašeami
ja álbmotdearvvašvuođa
ektui.
Ovttasbargošiehtadus
Finnmárkku fylkkagieldda
ja Sámedikki gaskka eaktuda ahte
ráhkaduvvo oktasaš plána fylkka
kulturmuittuid ja kulturbirrasa suodjaleapmái
ja hálddašeapmái. Dán
plánabarggu ektui lea ovttaoaivilvuohta
das makkár plánahápmi
ja rámmat galget leat.
Sámediggi lea viidásetovddideamen ovttasbargošiehtadusaid
sisdoalu, ja viiddida geográfalaš doaibmaguovllu.
Danne lea Sámediggi 2008:s álggahan
ságastallat dán
lágan ovttasbarggu birra
Oslo gielddain. Sámediggi
lea maiddái váldán
oktavuođa Opplándda fylkkagielddain
dan ektui ahte dahkat ovttasbargošiehtadusa
kulturmuitosuodjaleami ektui.
Čujuhuvvo muđui
kapihttalii 15.5 Romssa fylkkasuohkana ja Sámedikki
gaskasaš ovttasbargošiehtadusa
joatkima birra.
Sámediggi ja Innovašuvdan
Norga leaba 2008:s ráhkadan
ovttasbargošiehtadusa gaskaneaskka.
Dán šiehtadusa
ulbmil lea ahte guovlluovddidanvuogádat
maid Innovašuvdna Norga
ja Sámediggi ovddasteaba,
galgá ovttasbargat riikka
sámi guovlluid ealáhusovddidemiin.
Siehtadus vuolláičállojuvvo
guovvamánus 2009.
2.8.2 Gieldaekonomiija
Sámediggi lea addán
bajit dási ja oppalaš cealkámuša
Sørheim-lávdegotti
bargui gielddaid dienasvuogádaga
hárrái.
Dan oktavuođas go ráđđehus árvvoštallá sierralágan
ortnegiid gielddaid dienasvuogádaga
várás,
lea erenoamáš deaŧalaš ahte
adnojuvvo deasta sámi gielas,
kultuvrras ja servodatovddideais. Dat lea nationála
dási ovddasvástádus,
ja danne oaivvilda Sámediggi
ahte ášši viidáset čuovvoleami
oktavuođas ferte departemeanta
erenoamážit váldit
vuhtii sámi beliid. Sámediggi čujuha
dasa ahte dienasvuogádagas
ii leat makkárge mihttoreaidu
mainna dát bealit gozihuvvošedje.
Go geahččat lávdegotti
barggu ,de oaidnit das ahte dát bealli
ii leat dál ge árvvoštallojuvvon dahje
vuhtii váldojuvvon. Sámediggi
lea váillahan dán
lágan árvvoštallama
ja deattuha ahte dat ferte dahkkojuvvot ovdalgo ođđa
ortnegat váldojuvvojit atnui.
2.8.3 Hálddašanođastus
Sámedikkis leat 2008:s
leamaš konsultašuvnnat
Ráđđehusain Odeldikki
prp. nr. 10 (2008 – 2009) (Om lov om
endringer i forvaltningslovgivningen mv.) hálddašanlága
rievdadusaid jna birra (hálddašanođastusa čađaheapmi).
Sámediggái
lea leamaš erenoamáš deaŧalaš dat
ahte doaibmasirdimat eai fuonidivččii dan
váikkuhanfámu
mii Sámedikkis lea sierra áššesurggiide. Sámediggi
lea bidjan vuođđun
dan ahte konsultašuvdnageatnegasvuohta galgá biddjojuvvot
láhkii jos váldi áššiin
main lea stuorra mearkkašupmi
sámi beroštumiide, sirdojuvvo
guovlulaš ja/dahje
fylkkagielddalaš dássái.
Konsultašuvdnaproseassas
eai šaddan bealit ovttaoaivilii dán
hárrái.
Dattetge oidno teavsttas Odeldikki proposišuvnnas
kapihttalis 2.8 nr. 10:
«Det kan virke klargjørende å regelfeste
et generelt prinsipp om en konsultasjonsplikt for offentlige myndigheter.
Arbeids- og inkluderingsdepartementet vil behandle arbeidsgruppens
forslag om lovfesting av konsultasjonsplikten i sammenheng med Samerettsutvalgets
forslag om en ny lov om saksbehandling og konsultasjoner. Spørsmålet
om en eventuell lovfesting av konsultasjonsplikten både
for statlige, fylkeskommunale og kommunale myndigheter vil da bli
vurdert i sammenheng.
Det vil også bli arbeidet med midlertidige modeller
for konsultasjoner mellom fylkeskommunene og Sametinget i påvente
av eventuell lovregulering. Både Sametinget og representanter
for fylkeskommunene vil være naturlige samarbeidspartnere
i dette arbeidet.»
Dan lassin mii čuožžu bajábealde
lea konsulterejuvvon čuovvovaš konkrehta
surggiin: 1) mariidnasuorgi; Sámediggi
lea deattuhan ahte loahpalaš mearrádus
válddi sirdimis go guoská gonagasreappáid hálddašeapmái
ja akvakultuvrii, sáhttá addojuvvot
dušše
dalle go boahtá proposišuvdnaevttohus
Riddoguolástanlávdegotti čielggadusa vuođul
mii guoská olles mearrasámi guvlui.
2) oahpahus: Sámediggi sáhttá nammadit
guoktása dan njealji olggobeale
stivralahtuin Sámi allaskuvlii, Sámedikki
mielas dat lea buorre. Dasto lea Sámedikki
mielas buorre dat go Ráđđehus
lea evttohan ásahit guovlulaš dutkanfoandda.
Sámediggi oaivvilda ahte
ferte ásahuvvot maiddái sámi
dutkanfoanda, sihkkarastin dihte Sámediggái
duohta váikkuhanfámu
ja mearridanvuoigatvuođa
dan dutkamis mii lea deaŧalaš sámi
servodaga ovddideapmái.
Bealit leat šaddan ovttaoaivilii
das. 3) go guoská Innovašuvdna
Norgii, de lea Sámediggi evttohan
ahte Sámediggi juogo šattašii
oasseeaiggádin Innovašuvdna
Norgga ektui dahje ahte lága bokte
mearriduvvo ahte Sámedikkis
lea vuoigatvuohta nammadit stivralahtuid. Sámedikki oaidnu
ii leat vuhtii váldojuvvon.
Sámediggi lea mearrádusastis čujuhan
ahte konsultašuvnnat hálddašanođastusa
birra álggahuvvojedje maŋŋit,
mainna mii leat eahpeduhtavaččat
sihke proseassa ektui ja dan ektui man duohta konsultašuvnnat sáhttet šaddat.
2.9 Riikkaidgaskasaš politihkka
2.9.1 Davviguovllut
álgoálbmogiin
davvin galgá leat nana posišuvdna
ja rolla iežas dili ovddideamis. Danne
lea deaŧalaš ahte
Sámedikki ja stáhtalaš eiseválddiid
gaskka lea jeavddalaš oktavuohta
ja gulahallan davveguovloáššiid
birra.
Davviguovlluin leat ollu luondduriggodagat ja dan oktavuođas
lea nana ceavzilis ovdáneapmi
deaŧalaš Sámediggái.
Okta dain stuorámus hástalusain álgoálbmogiidda
davveguovlluin lea suodjalit árbevirolaš ealáhusvugiid
ja kultuvrra, seammás go viidát ávkkástallojuvvo
luondduriggodagaiguin.
árktalaš guovlluid hálddašeami
ja geavaheami birra ságastallojuvvo
alla politihkalaš dásis.
Sámediggi oaivvilda ahte eamiálbmogat
leat lunddolaš aktevrrat riikkaidgaskasaš ságastallamis árktisa
birra. Danne berre sihkkarastit doarvái
resurssaid Sámediggái, eará sámi
aktevrraide ja eará eamiálbmogiidda árktisas
vai sii sáhttet leat duohta
aktevrrat riikkaidgaskasaš arenas
go ságastallojuvvo árktisa
birra.
Sámedikki presideanta
oassálasttii ovttas earret
eará Norgga olgoriikaministariin Jonas
Gahr Størein, dalle go Barentsguovllu álgoálbmogiid
ovddasteaddjit deaivvadedje Girkonjárggas
geassemánus ságastallat
oktasaš hástalusaid
birra ja viidáset ovttasbarggu
birra rájiid rastá.
Dás lei ovttaoaivilvuohta
das ahte várra stuorámus
hástalussan guovllu álgoálbmogiidda
lea resursaávkkástallan.
Eamiálbmogiin lea oktasaš ovddasteaddji
guovlulaš dásis – Barents
guovlluráđis.
Eamiálbmotovddasteaddji lea
leamaš dan riikkas mii ain
jođiha guovlluráđi.
Eamiálbmogiin ii leat makkárge
formálalaš ovddastus dahje
posišuvdna nationála
dásis – Barentsráđis.
Dát ii leat dohkálaš,
mii lea dovddahuvvon máŋgii.
Sámediggi Norggas ja Sámi
parlamentáralaš ráđđi
leat gáibidan eamitálbmotovddastusa Barentsráđđái
seamma dásis go ovddastus
lea árktalaš Ráđis.
Lujávrri álgoálbmotkantuvra
lea hui deaŧalaš veahkkin
ovttasbarggu buorideamis, ja álgoálbmogiidda Ruošša
bealde ja Barentsovttasbarggu viidáset
ovddideapmái. Danne juolludii Sámediggi, áidna
oassálastin, jahkásaš doarjaga álgoálbmotkantuvrra
doibmii.
Olgoriikaministtarčoahkkimis
Roavvenjárggas skábmamánus
2007 mearriduvvui ahte ásahuvvo
riikkaidgaskasaš Barentsčállingoddi
Girkonjárgii. Čállingoddi ásahuvvui
ođđajagimánus
2008 ja oažžu
stáhtusa riikkaidgaskasaš organisašuvdnan.
Giđa beallái
2009 galgá virgáduvvot álgoálbmotráđđeaddi čállingoddái,
gean bargun galgá earret
eará leat riikkaidgaskasaš álgoálbmotdimenšuvnna
oktiiordnen ovttasbarggus. Sámediggi
ruhtada oasi dán virggis.
Guoládaga sámesearvvit
leat guhká háliidan ásahit
sierra sámedikki. Guovlulaš ruošša eiseválddit
heaittihedje čakčat
2008 ovttasbargoorgána mii
lei ásahuvvon cuoŋománus
2006 nannet gulahallama eiseválddiid
ja sápmelaččaid gaskka.
Guovlulaš eiseválddiid
dohkkehemiin ja vehkiin mearriduvvui ahte lágiduvvo kongreassa čuovvovaš fáttáiguin:
Boahtteáiggi ovttasbarggu
organiseren sámi orgánaid
ja almmolaš eiseválddiid
gaskka. Kongreassa lágiduvvui
juovlamánus 2008. Dohko ledje
boahtán 75 delegáhta
maid sámi organisašuvnnat
ja absjinat ledje válljen.
Davviriikkaid sámedikkit
ledje mielde bovdejuvvon guossin.
2.9.2 árktalaš ovttasbargu
árktalaš ráđđi
lea áidna ovttasbargoforum
davvin mii fátmmasta buot
gávcci árktalaš riikka,
ja álgoálbmogiin
lea bissovaš oassálasti
stáhtus. Rájiid
rastá hástalusat
nugo dálkkádat,
biras ja ceavzilis ovdáneapmi
leat vuođđun dán
ovttasbargui. Sámediggi
lea čuvvon norgalaš ovdagotti árktalaš ráđis
go lea leamaš Norgga sáttagottiid
mielde virgeolbmuiddási čoahkkimiin.
2008:s leat leamaš Senior
Arctic Officials (SAO) čoahkkimat
Svolværas ja Guovdageainnus.
árktalaš ovttasbargui
gullá maiddái
ovttasbargu parlamentarihkkáriid čoahkkimiid
gaskka árktalaš stáhtain.
Sámi parlamentáralaš ráđđi
lei mielde gávccát
parlamentarihkárkonferánssas árktalaš ovttasbarggu ektui
Fairbanksas USA:s borgemánus
2008. Doppe lei sáhka áššečuolmmain
nugo heiveheapmi dálkkádatrievdamiidda, nannáma
energiijaresurssaid ovddideapmi ja árktalaš dearvvašvuođapolitihkka.
Sámi parlamentáralaš ráđđi
lea maiddái čuvvon barggu árktalaš parlamentáralaš lávdegottis
(SCPAR).
2.9.3 Ovttastuvvan našuvnnat
(ON)
ON bistevaš álgoálbmotforum
doalai čihččet
sešuvnna miessemánus
New Yorkas. Dán jagi erenoamáš fáddán
ledje dálkkádatrievdamat,
biokultuvrralaš šláddjiivuohta
ja eallinvuogit, lassin foruma bistevaš áššelistui;
ekonomalaš ja sosiálalaš ovddideapmi, biras,
dearvvašvuohta, oahpahus,
kultuvra ja olmmošvuoigatvuođat.
Presideanta Egil Olli doalai sáhkavuoru
Sámi parlamentáralaš ráđi
ovddas, mas dovddahii balu das movt dálkkádatrievdamat
váikkuhit birrasa ja rievdadit álgoálbmogiid
eallineavttuid davvin dan bokte go eavttut árbevirolaš eallinvugiide ja
kultuvrii rivdet. Deattuhuvvui ahte lea nana dárbu
ahte álgoálbmogat
servet daid šiehtadallamiidda
birasgeatnegasvuođaid birra
Kyotoprotokolla vuolde mii galgá mearriduvvot
dálkkádatnjunuščoahkkimis
Københámmanis 2009:s.
Deattuhuvvui maiddái
ahte lea deaŧalaš aktiivvalaččat čuovvolit
ONa álgoálbmotvuoigatvuođajulggaštusa.
Sámediggi lei Sámi
parlamentáralaš ráđi
(SPR) bokte mielde ovddideamen professora James Anayasa evttohassan
ONa erenoamášdieđiheaddjin álgoálbmogiid
vuoigatvuođaid ja vuođđo
friijavuođaid ektui. SPR ovddidii
maiddái John Bernhard Henriksena evttohassan
ONa olmmoš-vuoigatvuođaráđi álgoálbmotvuoigatvuođaid áššedovdimekanismma
lahttun. áššedovdimekanismma
vuosttaš čoahkkimis golggotmánus
2008 válljejuvvui John B. Henriksen
dán orgána
vuosttaš jođiheaddjin.
Sámediggi lea bidjan merkii makkár
doarjaga Olgoriikadepartemeanta lea addán,
erenoamážit delegašuvnna
bokte Genèvas, dáid
proseassaid oktavuođas.
Sámediggi lea searvan
norgga delegašuvnna mielde
ovccát oasálaščoahkkimii
biologalaš šláddjiivuođa
konvenšuvnna vuolde miessemánus
2008 Bonnas, Duiskaeatnamis. Sámediggi
vuoruhii erenoamážit
fáttá genaresurssaid birra. Šattai
ovttaoaivilvuohta das mii proseassas goziha álgoálbmotperspektiivva,
ja mii lea vuođđun
boahttevaš šiehtadallamiidda
boahtte oasálaščoahkkima
ektui 2010:s. álgoálbmotsearvan
proseassas lea dohkkehuvvon, ja áigumuš lea
viidát šiehtadallat álgoálbmogiid árbedieđuid
hárrái
mat čatnasit genehtalaš resurssaide.
2.9.4 ILO konvenšuvdna nr.
169 – raporteren ILO áššedovdilávdegoddái
Sámediggi lea meannudan
miessemánus raportta ILO:i.
1994:s dieđihuvvui ILO:i šiehtadusa
birra Sámedikki ja Norgga ráđđehusa
gaskka, mii dagahii dan ahte sihke Sámediggi
ja Ráđđehus
geigiiga sierra raporttaid, mii čuvgii
oaivilerohusaid go guoská ILO-konvenšuvnna
nr. 169 geavaheapmái Norggas.
Ovddit raporta Sámedikkis
2003:s lei ollislaččat
Ráđđehusa finnmárkkuláhkaevttohusa
birra. Maŋŋá ovddit
stáhtaraporterema ledje
ILO áššedovdilávdegottis
soames mearkkašumi dan ovddit ráđđehusa álgo finnmárkkuláhkaevttohussii.
Danne lea Sámediggi dán
raporttas oanehaččat čilgen
deaŧaleamos rievdadusaid
birra mat dahkkojuvvojedje láhkaevttohusas
ovdalgo dat mearriduvvui. Sámediggi
lea maiddái bidjan muhtun mearkkašumiid
daid eavttuide ja vuordámušaide
maid Sámediggi bijai mearrádusas
2005:s go doarjjui ođastuvvon
finnmárkkuláhkaevttohusa,
ja man muddui dát leat čuovvoluvvon
Norgga eiseválddiid beales
dán rádjai.
Ollu sajiin dulkojit Norgga eiseválddit
ja Sámediggi sierraláhkai
ILO konvenšuvnna nr. 169
mearrádusaid sihke mii guoská viidodahkii
ja ávnnaslaš sisdollui.
Danne lea Sámediggi fokuseren mearrádusaid
eanavuoigatvuođakapihttalis
erenoamážit
artihkkaliid 13 – 15. Loahpas lea Sámediggi
bidjan soames mearkkašumi
ILO konvenšuvnna nr. 169 inkorporerema
ektui Norggas.
Raporta lea ollislaččat
mielddusin dán jahkedieđáhusas.
026/08 Sámedikki
raporta ILO:i áigodagas
gitta 2008 miessemánu rádjai.
Sámediggi deattuha čuovvovačča:
Sámediggi oaidná ahte minerálaláhka
lea heittot danne go dat ii leat árvvoštallojuvvon álbmotrievtti ektui.
Dán geažil
oaivvilda Sámediggi ahte
láhkaevttohus rihkku stáhta
geatnegasvuođaid ILO-konvenšuvnna
nr. 169 ektui, go lágas
ii doarvái vuhtii váldojuvvo
sámi báikegottiid árbevirolaš geavaheapmi
ja báikkálaš doaimmat.
2.9.5 Sámedikki riikkaidgaskasaš bargu
Sámedikki searvan riikkaidgaskasaš bargui
go guoská álgoálbmogiidda sierra
oktavuođain nugo ON, EU, árktalaš ráđi
ja Baretnsovttasbarggu ektui, vuoruhuvvojit čavgadit vátna
resurssaid geažil. Seammás bohtet
iešguđetge
dáfus dađistaga
vuordámušat, maiddái
stáhta beales, Sámedikki searvama
ja barggu hárrái
riikkaidgaskasaš arenain.
Sámediggi lea 2008:s
ožžon
650 000 ru Olgoriikadepartemeanttas prošeaktadoarjjan
Sámedikki riikkaidgaskasaš bargui.
Ohccojuvvon lei 3 miljon ruvnno. Sámediggi
ferte jahkásaččat ohcat
ruđaid Olgoriikadepartemeanttas iežas
riikkaidgaskasaš barggu várás.
Dán geažil
lea váttis plánet
ja dat ii leat dohkálaš ruhtajuohkinortnet.
Sámediggi lea ollu jagiid geahččalan
oažžut jahkásaš juolludusa stáhtabušeahta
poasttas 50, seamma vuogi mielde go eará departemeanttat lávejit
juolludit.
2.10 Areála- ja biraspolitihkka
2.10.1 Areálahálddašeapmi
árbevirolaš sámi
ealáhusat gáibidit
beassat geavahit stuorra areálaid. Biras-
ja resursalágat stivrejit
buori muddui areálageavaheami.
Dan vuođul lea Sámediggi
duhtavaš go lea ožžon
doarjaga sihkkarastit sámi beroštusaid
ođđa
plána- ja huksenlága
plánaoasis. Okta lága
ulbmiliin lea sihkkarastit sámi
kultuvrra, ealáhusaid ja
servodateallima luondduvuđđosa.
Ođđa
plána- ja huksenláhka
addá Sámediggái vuosteákkastanvuoigatvuođa
dakkár áššiin,
main lea hui stuorra mearkkašupmi
sámi kultuvrii ja ealáhusbargui.
Vuosteákkastanvuoigatvuohta
gusto olles sámi ássanguvlui.
Dat njuolggadusat maid Sámediggi
ráhkadii finnmárkkulága
4. paragráfii, sáhtášedje
gustot vuosteákkasteami
oktavuođas plánaide Finnmárkkus.
Sáhttá leat
heivvolaš ráhkadat
stáhtalaš njuolggadusaid
sihkkarastin dihtii sámi
kultuvrra vuđđosa.
Sámediggi lea ráhkadan
njuolggadusevttohusa, ja dát
geavahuvvjit vuođđun
konsultašuvnnaide departemeanttain.
Sámedikki ođđa ovddasvástádusa
duohtan dahkama areálahálddašeamis
sorjá das ahte ášše-meannudanresurssat
nannejuvvojit.
2.10.2 Luonddušláddjiivuođaláhka
Sámediggi lea miehtan
ođđa luonddušláddjiivuođaláhkii.
Sámediggi lea ožžon
doarjaga máŋga
deaŧalaš áššái
ođđa
lágas. Lea ovttamielalašvuohta
das ahte ulbmilmearrádusain čalmmustahttit
sámi kultuvrra ja ásahit
deattuhanmearrádusa mii luonddušláddjiivuođalágas čadnojuvvo
sámi kultuvrra luondduvuđđosii.
Leat maiddái boahtán
ođđa áibbas ođđan
njuolggadusat genehtalaš ávdnasiid
birra, dás maiddái
njuolggadusat dakkár ávdnasiid
ovdduid juogadeami birra. Dain surggiin main Sámediggi
ii leat ožžon
dohkkehuvvot mearrádusaid
maid dat vuosttažettiin
lea sávvan, doppe leat váldojuvvon
mielde buorit mearkkašumit
láhkamearrádusaide.
Doppe gos ii leat ollašuhttojuvvon
dievas ovttamielalašvuohta,
doppe bohtet Sámedikii oainnut
ovdan láhkaevttohusas. Dát
guoská láhkamearrádusaide álbmotrievtti,
konsultašuvdnamearrádusa
ja suodjaluvvon guovllluid hálddašanválddi
birra. Ovttamielalašvuohta
lea das ahte Ráđđehusa
ja Sámedikki gaskasaš konsultašuvdnašiehtadus gusto
daidda mearrádusaide mat
leat dahkkojuvvon dan lága
olis mii guoská sámi beroštusaide
njuolgga. Sierramearkkašumis
hálddašanválddi mearrádussii
boahtá ovdan ahte sáhttet
nammaduvvot hálddašanorgánat
suodjalanguovlluide main sámi
beroštusat leat ovddastuvvon.
Sámediggi deattuha ahte
lea leamaš buorre konsultašuvdnaproseassa Birasgáhttendepartemeanttain.
Departemeanta lea čájehan
návcca ja dáhtu addit
lobi Sámediggái
dievaslaččat
geahčadit láhkamearrádusevttohusaid
ja mearkkašumiid konsultašuvdnaproseassas.
2.10.3 Minerálaláhka
Sámedikki dievasčoahkkin
ii miehtan ođđa
minerálaláhkii.
Dat mearkkaša ahte Sámediggi
ii ge sáhte miehtat daidda
doaimmaide maid láhkaevttohus
geahččala
muddet.
Sámediggi gávnnaha
ahte láhkaevttohus ii ollašuhte
stáhta álbmotrievttálaš geatnegasvuođaid sápmelaččaid
ektui. Láhka láhčá dili
dasa ahte meannudit sámi
vuoigatvuođaid earaláhkai Finnmárkku
olggobealde go Finnmárkkus
gulskuddama oktavuođas, sámi
deasttaid deattuheami oktavuođas
ja sápmelaččaid
vuoigatvuođaid oktavuođas
oažžut
oasi vejolaš ávkkástallanárvvus.
Ii ge láhka fuolat sápmelaččaid
vuoigatvuođa konsultašuvnnaide
daid mearrádusaid oktavuođas
mat gusket daid minerálaid
iskanvuoigatvuhtii, geahččaladdanbohkamii
ja ávkkástallanvuoigatvuhtii
maidda stáhta čuoččuha eaigáduššanvuoigatvuođa.Sámediggi
deattuha ahte bargu minerálalágain
lea bistán badje guovtti
logijagi, ja ahte sámi vuoigatvuođat
ja beroštusat leat čielggaduvvon
ja čovdosat evttohuvvon
sihke NAČ:s 1996:11 Minerálaláhkaevtthus
ja NáČ:s
1997:4 Sámi kultuvrra luondduvuođus.
Ot.proposišuvnnas nr. 35 (1998 – 99)
minerálaláhka,
mii gessojuvvui ruovttoluotta Ot.dieđáhusas
nr. 1 (1999 – 2000), lei maid ovddiduvvon
láhkaevttohus oktan mielddistuvvon láhkaásahusevttohusain
mii geahččalii
fuolahit deastta sámi kultuvrii
olles árbevirolaš sámi
guovllus. Viidáseappot lea
departemeanttas leamaš buorre áigi
ja dievaslaš vejolašvuohta
oktiiordnet NáČ 2007:13
Ođđa
sámeriekti dainna láhkabargguin
mii boahtá ovdan Justiisadepartemeantta
gulaskuddanreivves dán čielggadeami
várás.
Go váldá vuhtii
dan áiggi mii gollan ođđa
minerálaláhkabargui,
de lea uhccán jáhkehahtti
ahte ii sáhte fuolahit olles árbevirolaš sámi
guovllu sápmelaččaid
vuoigatvuođaid ja beroštusaid minerálaláhkaevttohusas.
Konsultašuvnnat Biebmo-
ja gávpedepartemeanttain
leat leamaš hui gáibideaddjit.
Departemeanta ii leat buktán makkárge
politihkalaš ja fágalaš ákkaid
dasa manne sii eai leat dohkkehan Sámedikki árvvoštallamiid
ja evttohusaid. Ovdal konsultašuvnnaid
Sámedikkiin, dovddahii Ráđđehus
ahte dat lei dahkan oaivila das mo sámi
vuoigatvuođat ja beroštusat
galge meannuduvvot lágas.
Dát váddásmahtii
konsultašuvnnaid.
ášši
mearrádusas bivddii Sámediggi
Ráđđehusas
fas rahpat konsultašuvnnaid
ja geahččalit sohpat čovdosiid
ovttasráđiid Sámedikkiin.
2.10.4 Suodjalanplánat
Suodjalanbarggus háliida
Sámediggi leat mielde bidjamin
eavttuid suodjalanbargui, ja sihkkarastit sámi
oassálastima proseassaide. Dán
oktavuođas lea Sámediggi čađahan
máŋga
konsultašuvnna Birasgáhttendepartemeanttain,
Luondduhálddašandirektoráhtain
ja fylkkamánniiguin daid
njuolggadusaid vuođul mat
leat ráhkaduvvon luonddugáhttenlága
vuođul suodjalanplánabargguid
várás
sámi guovlluin.
Sámediggi lea várrehusain
miehtan Birasgáhttendepartemeantta
Sylan eanadatsuodjalanguovllu suodjalanplánii
ja Sankkjølen luonddumeahccái
Mátta-Trøndelágas.
Sámediggi ja Birasgáhttendepartemeanta
soabaiga suodjalanláhkaásahusa
sisdoalu 12 meahcceguovllu eaktodáhtolaš suodjalussii. Dáin
luonddumehciin leat guokte sámi guovlluin,
Strengivatnet Brønnøyas Nordlánddas
ja Murudalen Bjugnas Mátta-Trøndelágas.
Sámediggi lea miehtan Skardsfjella
jag Hyllingsdalen eanadatsuodjalusa suodjalanplánii
ja dasa gulli njeallji luonddumeahccái
Rørosa ja Tyldala suohkaniin Mátta-Trøndelágas.
Sámediggi lea duhtavaš dainna
doarjagiin maid lea ožžon
sihke suodjalanulbmiliid ja eare mearrádusaid
ektui dain suodjalanláhkaásahusain
maid oktavuođas leat leamaš konsultašuvnnat.
Maŋimus jagiid stuorra
suodjalanbarggut sámi guovlluin
lea bohciidahttán balu ja duhtameahttunvuođa
ollu sámi báikegottiin.
Sámediggi oaivvilda ahte suodjalandárbu
ferte árvvoštallojuvvot
juohke dilis guovdilis suodjalanárvvuid ektui
ja vejolašvuođaid
ektui ahte joatkit árbevirolaš sámi
meahcceávkkástallama
ja ealáhusdoaibmama. Viidáseappot
ferte suodjalanguovllluid hálddašanváldi
biddjojuvvot sierra hálddašanstivrraide
main lea nana sámi oassálastin.
Suodjaleami árvvoštallama
ja vejolaš suodjalanmearrádusa
oktavuođas lea hui deaŧalaš gaskkustit
ja duođaštit dan
sámi historjjá ja
geavaheami mii das lea leamaš.
Sámediggi lea merkon ahte Ráđđehus
lea juolludan 30 milj. ruvnno viđa
jagi badjel oktasaš ovddidanfondii
Trillemarka luonddumeahci ásaheami várás.
Sámediggi oaidná lunddolažžan
ahte dákkár
ovddidanruđat maiddái
várrejuvvojit suodajleami
oktavuođas sámi
guovlluin.
2.10.5 Nationála plána
mariidna suodjaluvvon guovlluide
Sámediggi ja Birasgáhttendepartemeanta leat čađahan
konsultašuvdnačoahkkimiid
mariidna suodjaluvvon guovlluid nationála
plána birra. Earret Divttasvuona
mariidna suodjalanplána dohkkehii
Sámediggi ahte dieđihuvvo suodjalanplánabarggu álggaheapmi
jus bargolávdegoddi ásahusso.
Divttasvuonas dattetge ferte mariidna suodjalanevttohus meannuduvvot
Divttasvuona-Oarjevuona álbmomeahcceevttohusa
oktavuođas. Birasgáhttendepartemeanta
lea ovdal dieđihan Sámediggái
ahte sii vurdet Sámi vuoigatvuođalávdegotti ovdalgo árvvoštallet
Divttasvuona-Oarjevuona geavahan- ja suodjalanbarggu joatkima.
2.10.6 Luossahálddašeapmi Deanus
Sámediggi ja Birasgáhttendepartemeanta leat
konsutašuvnnaid bokte soahpan
dan Deanulávdegotti mandáhta
ja čoahkádusa,
mii galgá čielggadit
vejolašvuođa
hálddašit Deanučázádaga báikkálaččat.
Ođđa goalástanhálddašeapmi
galgá lea báikkálaš ja
vuođđuduvvon
vuoigatvuođaide. Dát
erenoamáš vuoigatvuođat
bohtet muhtumassii ovdan lágas,
earret eará deanulágas,
ja čuvvot muhtumassii dološ áiggi
rájes geavaheamis ja boares
báikkálaš vieruin.
Lávdegoddi lea čuovvoleamen finnmárkkulága
4. Kapihttala mii lea Deanučážádaga
birra. Lávdegoddi galgá evttohit
mo ođđa
hálddašanorgána galgá organiserejvvot,
evttohit rievdadusaid dálá lágaide
ja njuolggadusaide ja evttohit vejolaš rievdadusaid
soahpamuššii
Suomain.
Sámediggi lea nammadan áirasa Sámedikki
hálddahusas Deanulávdegoddái.
Lávdegottis leat muđui
ovddasteaddjit Birasgáhttendepartemeantta,
Deanu- ja Kárášjoga gielddaid,
Luossareivesearvvi, Deanučázádaga
bivdodearvvi ja Norges jeger og fiskeforbund bealis.
2.10.7 Dálkkádatrievdamat
Sámediggi lea 2008:s
oassálastán iešguđet
foraide riikkalaš ja riikkaidgaskasaš dásis,
mat digaštallet dálkkádatrievdamiid. áigumuššan
lea leamaš bearráigeahččat
ahte álgoálbmotoaidnu
váldojuvvo mielde dievaslaččat,
ja sihkkarastit duohta váikkuhanfámu
dán suorggi politihkkahábmemis.
Šállošahtti
lea go Sámediggi ii lean
bovdejuvvon searvat Norgga delegašuvnna
mielde dálkkádatkonferánsii
Poznanis čakčat
2008. Sámediggi vuordá ahte
beassá searvat proseassaide
boahtteáiggis.
Sámediggi lea earret
eará lahttu fáddájoavkkus
5 heivehandoaibmabijuid ja váidudeaddji
doaibmabijuid várás NorACIA:s,
norgga čuovvolanprográmma
mii lea ásahuvvon árktalaš Ráđi
váikkuhusčielggadusraportta
vuođul dálkkádaga
birra, Arctic Climate Impact Assessment (ACIA). Joavku galgá veahkehit ovddidit,
buohtastahttit ja gaskkustit máhtu dálkkádatrievdamiid,
váikkuhusaid ja heivehemiid
birra Norgga bealde árktisas. Váldofáddán čoahkkimiin
ledje dálkkádatrievdamat
ja dárbbašlaš heivehanstrategiijat oppamáilmmálaš liegganeami
oktavuođas. Sámediggi
lea leamaš dárkojeaddjin áššedovdičoahkkimis
Suomas mii gieđahalai biologalaš šláddjiivuođa
konvenšuvnna dálkkádatrievdamiid, álgoálbmogiid
ja árbedieđu birra árktisas.
Ráđđehus
lea nammadan almmolaš lávdegotti
mii galgá čielggadit
servodaga raššivuođa
ja dárbbu heivehemiide dálkkádatrievdamiid
váikkuhusaide. Sámediggi
ja Birasgáhttendepartemeanta
soabaiga konsultašuvnnaid
bokte lávdegotti mandáhta
ja čoahkádusa,
mas maiddái mearkkašupmi
sámi kultuvrii ja ealáhuseallimii
galgá čielggaduvvot.
Sámi allaskuvlla rektor
Steinar Pedersen lea nammaduvvon lávdegoddelahttun.
2.10.8 Boraspirehálddašeapmi
Guovvamánus 2008 lágidii Sámediggi
seminára boraspiriid birra masa
oassálaste buot vihtta boraspireregiovnna
mas leat sámi ealáhusberoštusat. áigumuššan dákkár
semináraiguin lea gulahallan hálddašeaddjiid
ja politihkkaoassálastiid
gaskkas, ja ahte čalmmustahttit
daid hástalusaid mat čuožžilit
go eallit mat guhtot ja ráfáidahttojuvvon
boraspiret leat ovttas dakkár
guovlluin gos lea sámi eanadoallu ja
bozodoallu. Sámedikki áigumuš lea
lágidit dákkár
semináraid jahkásaččat
ja oivvilda deaŧalažžan
ahte guoskevaš departemeanttat
veahkehit ja oassálastet dán
arenas.
Sámediggi nammada ovtta
dan viđa áirasis
mat lea daid regionála boraspirenammagottiin
mat hálddašit
boraspiriid guovlluin main leat sámi
ealáhusberoštusat,
ja mii háliidit buori sámi ovddastusa
nammagottiide. Sámedikki
lahtut galget nammaduvvot Sámedikki
bistevaš áirasiid
gaskkas. Spiehkastahkan dat sáhttet
nammaduvvot Sámedikki várreáirasiid
gaskkas. Sámediggi moáitá dan
go oažžu
nannadit dušše
ovtta lahtu viđa lahtus. Sámediggi
dovdá maiddái
dan ahte dat gáibádusat
mat biddjojuvvojit vuođđun
min nammademiide, leat menddo gáržžidit,
erenoamážit
dasa ahte sáhttá sihkkarastit
báikkálaš čatnaseami
ja sohkabealdássedeattu
nammagottiin. Eat leat ožžon áddejumi
dasa Birasgáhttendepartemeanttas.
Jahkásaš boraspirevahágat váikkuhit
boazodoalu buvttadeami. Boazodoalu ollislaš rehketdoallu
2007:s čájeha
ahte lea stuorra erohus almmuhuvvon ja buhtaduvvon vahágiid
gaskkas. Jagiid 2007/2008 almmuhuvvon vahágat
ledje 75 proseantta ollislaš vahágiin,
ja dušše
21 % das buhtaduvvui. Buhtadusat daid sávzzaid
ovddas maid ráfáidahttojuvvon
boraspiret goddet, lea stuorát
eanadoalus ja sivvan lea earret eará ahte duođaštuvvon
oassi lea veaháš stuorát
eanadoalus. Sámediggái
lea váttis dohkkehit dakkár
boraspirehálddašeami,
mii dohkkeha stuorra boraspirevahágiid
sámi vuođđoealáhusain.
Sámediggi lea ovdal čouččuhan
ahte Ráđđehus
lea čadnojuvvon nationála
ja riikkaidgaskasaš geatnegasvuođaide
sápmelaččaid
ektui álgoálbmogin.
Dát guoská Vuođđolága § 110a:ii
ja ONa siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid
konvenšuvnna 27. artihkkalii.
Sámedikki cealkámuš guoske
eanadollui sámi guovlluin
ja sámi boazodollui, mat goappašagat
leat sámi kultuvrra ávnnaslaš vuođut.
Sámediggi oaivvilda ahte
ferte guorahallat gustovaš Stuorradiggedieđáhusa boraspiriid
biira dainna ulbmiliin ahte rievadit dan. Čavga duođaštangáibádusaid geažil
eai oaččo
boazodoallit ja eanandoallit buhtaduvvot duohta vahágiid ovddas
maid boraspiret dagahit. Dát guoská erenoamážit
goaskimiid dagahan vahágiidda,
muhto maiddái eará boraspirevahágiidda. Sámediggi čujuha
danne ahte livččii
deaŧalaš rievdadit dáláš boraspirehálddašeami.
Sámedikki mihttomearri lea
oažžut
duohta váikkuhanfámu
nationála boraspirepolitihkkii. Dán
mihttomeari ii sáhte ollašuhttit nu
guhká go Sámediggi
lea nu funet ovddastuvvn regionála
boraspirenammagottiin. Dan lassin lea nammagottiid váldi ráddjejuvvon
nationála politihka hálddašeapmái.
Regionála boraspirenammagottit
leat almmolaš hálddašanorgánat
mat dahket mearrádusaid
mat gusket sámi beroštusaide
njuolgga, danne dat leat vuođđun
daidda gáibádusaide álgoálbmogiid
vuoigatvuođa birra mielmearrádeapmái
mii boahtá ovdan ILO-konvenšuvnnas
nr. 169 eamiálbmogiid ja čearddalaš álbmogiid
hárrái
iešmearrideaddji riikkain.
Sámediggi áigu
viidáseappot bargat dainna
ulbmiliin ahte nationála
boraspirepolitihkka ođastuvvo
nu ahte boraspiriid mihttolohkku boahtá dakkár dássá ahte vuođđoealáhusaid
buvttadanovdáneapmi ii fuono.
Boazodoalu ja eanadoalu stuorra vahágat
mearkkašit ahte eiseválddit
fertejit árvvoštallat
geahpedit iešguđet
náliid máddodatmihtuid.
Viidáseappot fertet oažžut
nu duohta logu juohke šlája čivggain
go lea vejolaš vuođđun
dasa man ollu boraspiriid sáhttá goddit.
Buot boraspirebivdu ja –goddin galgá dahkkojuvvot náliid
almmuhuvvon máddodatmihtuid rámmaid
siskkobealde, ja maid Stuorradiggi lea mearridan. Sámediggi
oaivvilda ahte lea deaŧalaš árvvoštallat
geahpedit juohk náli čivggaid
máddodatmihtu, muht lea
seamma deaŧalaš gozohit máddodagaid
nu ahte sáhttá oažžut
sihkkaris logu das galle čivgga
dat leat. Jus bidjá menddo
uhccin čivgaloguid, de lea
goddimis uhccán eastadeaddji ávki
boraspirevahágiidda.
2.10.9 Energiija ja bieggafápmu
Sámediggi ja Norgga čázádat-
ja energiijadirektoráhta
(NVE) leat šiehtadan čađahit
konsultašuvnnaid energiijaáššiid
birra. Sihke Sámediggi ja
NVE lea sávvan dákkár šiehtadusa. Šiehtadus lea
erenoamážit
energiijaáššiid
oktavuođas daid bajimuš prosedyraid
konkretiseren ja ávkkálaš aiddostahttin,
mat gustojit Sámedikki ja
stáhta eiseválddiid
gaskasaš konsultašuvnnaide. Šiehtadus ii
man ge láhkai geahnohuhtte
bajimus konsultašuvdnaprosedyraid
sisdoalu. Šiehtadus dahkkojuvvo
hálddahuslaš dásis.
Sivvan lea go Sámediggi
politihkalaš orgánan
ii daga dákkár šiehtadusaid
direktoráhtain. Sámediggi
sávvá ahte
dát šiehtadus
dagaha ahte sámi beroštusat
ja hástalusat buorebut bohtet oidnosii
go stáhta eiseválddit
meannudit energiijaáššiid.
Sámediggi ja NVE leat
konsultašuvnnaiguin soahpan
váikkuhusčielggadanprográmma
plánejuvvon fápmolinnjái
gaskal Báhccavuona Romssas
ja Hámmárfeastta Finnmárkkus.
Váikkuhusčielggadusas
fertejit sámi beroštusaid
ja vuoigatvuođaid váldojuvvot dohkálaččat
vuhtii. Váikkuhusat boazodollui,
eará sámi
meahcceealáhusaide ja sámi
kulturmuittuide galget čielggaduvvot.
Konsultašuvnna vuođul
gáržžiduvvojedje gáibádusat
ja čađahanvuogit
nu ahte váikkuhusat sámi
beroštusaide bohte čielgaseappot
ovdan čielggadanprográmmas. Čielggadussii
váldojuvvui maid mielde
dat gáibádus
ahte doaibmabiju ovddut ja hehttehusat galget árvvoštallojuvvot
ja maid dat mearkkaša regiovdnii.
Go iešguđet váikkuhusat
leat čielggaduvvon, de dat galget
leat vuođđun
ođđa
konsultašuvnnaide váikkuhusčielggadusaid
dohkkeheami ja konsešuvdnagažaldaga
oktavuođas, dm. galgá go
addojuvvot huksenlohpi vai ii.
2.11 Kulturmuitosuodjalus
Sámediggái
lea fápmuduvvon váldi
kulturmuitolága vuođul hálddašit
sámi kulturmuittuid. Sámedikkis
lea ovddasvástádus dakkár
geográfalaš guovllus
mas leat 6 fylkkagieldda ja guovllut Opplánddas
ja Møre ja Romsdálas.
Sámediggi lea meannudan
ollu plánaáššiid main
oktavuohta gielddaiguin, doaibmabidjočađaheddjiiguin
ja kulturmuitohálddašeami
eará beliiguin lea guovddážis.
Dán váldečađaheami
oktavuođas čađaha
Sámediggi ollu stuorát ja
smávit báikediđoštallamiid. árjjalaš bargguin
kulturmuittuiguin ja kulturbirrasiiguin duođašta
Sámediggi sámi
historjjá sápmelaččaid
iežaset eavttuid vuođul.
Sámedikki doarjjaortnega
bokte kulturmuitosuodjalussii lea eaiggádat
ja eará berošteaddjit
ožžon vejolašvuođa
dikšut, láhčit ja
duođaštit
sámi kulturmuittuid.
2.11.1 Ođđa
teknihkka kulturmuitosuodjalusas – laserskánnen
girdiin
Sámediggi lea ovttasbarggus Finnmárkku
fylkkagielddain oassálastán
geahččalanprošektii
mas ođđa
teknihkka kulturmuitosuodjalusas lea geahččaluvvon. Riikkaantikvára
lea bivdán Norsk institutt for
kulturminneforskning (NIKU) váldit ovddasvástádusa
prošeavttas. Bargovuohkin
lea geavahit girdi ja sierrareaidduid ráhkadit
kártamálliid
mat čájehit
guovllu topografiija.
Bargovuohki sáhtášii
leat ávkin kulturmuitosuodjalusas.
Go de oahppá dulkot iešguđet kártamálliid,
de lea vejolaš plánet
buorebut gokko eanadagas ferte čađahit
geahčademiid ja gokko ii dárbbaš geavahit
nu ollu resurssaid. Dát
vuohki lea danne lasseveahkki gieddegeahčademiide.
2.11.2 Kulturmuittuid registreren sierranas stuorát
areálaplánaid oktavuođas
Sámediggi lea 2008:s
registreren sámi kulturmuittuid
máŋga
stuorra areálaplána
oktavuođas sámi guovlluin.
Dát guoská bieggamilloplánaide
Finnmárkkus, Nordlánddas
ja Mátta-Trøndelágas ja
maiddái Setermoen báhčinšiljus,
Ráissa álbmotmeahcis
ja Nord-Kvaløya ja Rebbenesøy eanadatsuodjalusguovllus.
Hamnefjell bieggamilluid muddenplána oktavuođas
Báhccavuona gielddas Finnmárkkus
registrerejuvvojedje 147 eaŋkilmuittu
82 kulturmuitobáikkis. Báikediđoštallan
lea dan áiggis mii vel lei
hálddus almmustahttán
kulturmuittuid mat čajehit
guhkes áiggi sámi
ealáhusheivehemiid Finnmárkku
rittus, ja mas lea stuorra árvu
dan eanadaga muosáheamis,
mas dát lea dáhpáhuvvan.
Go dáid kulturmuittuid vel
sáhttá čatnat
boares sámi oskui ja árbevieruide,
de šaddá guovlu
erenoamáš miellagiddevažžan čájehit
rievdama goddebivdoservodagas boazodoalloservodahkan. Plánaevttohusa
oasit šaddet vuostálagaid
máŋga
registrerejuvvon kulturmuittuiguin, sihke njuolgga ja eahpenjuolgga.
Máŋga
dáin kulturmuittuin čatnasit
sámi oktavuhtii ja daid
ferte atnit automáhtalažžat
ráfáiduhttojuvvon.
Bieggamillut vuolidit guovllu kulturhistorjjálaš árvvuid.
Dán vuođul
vuosttaldii Sámediggi plánaevttohusa areálahálddašemiide
ja lea bivdán ahte osiid
plánaguovllus ferte váldit
eret muddenplánas.
Oarjevuonas Divttasvuona suohkanis Nordlánddas
lea Nordkraft Vind AS prošekteremin
bieggamillorusttega mas leat gaskal 32 – 35
bieggamillu. Sámediggi lea bálkáhan árran
Julevsámi guovddáža čađahit
kulturmuitoiskkademiid doaibmabidjoguovllus. Bohtosat dán
rádjai čájehit
golbmalogináre registrerejuvvon automáhtalaččat
ráfáiduhttojuvvon
sámi kulturmuittu, mas leat máŋga
mat guoskkahuvvojit njuolgga plánejuvvon
bieggamillopárkkas. Sámediggi áigu čuovvolit
dán prošeavtta
2009:s.
Fosenhalvøyas Roana ja Åfjorda suohkaniin leat čađahuvvon
kulturmuitoregistreremat Roan ja Blåheia bieggafápmorusttegiid oktavuođas
Roan suohkanis ja Storheias Bjugna ja Åfjorda suohkaniin.
Storheias eai leat registrerejuvvon sámi
kulturmuittut. Roanis registrerejuvvui sámi
eamihávdi. Blåheias
registrerejuvvojedje ja merkejuvvojedje kártii
boares bivdorusttetbázahasat. Báikkit
ledje oahppásat ovddežis, muhto
eai lean merkejuvvon kártii
albma láhkai. Eamihávdi
lea erenoamáš go
eai leat oahppásat eaige registrerejuvvon
nu ollu dákkáraš sámi
hávddit ná guhkkin máddin
ja danne lea deaŧalaš dan suodjalit
boahtteáigái.
Dát kulturmuittut eai lean
dattetge doarvái vuođđun
vuosttaldit plánaid. Sámediggi
lea bivdán ahte kulturmuitobáikkit
galget muddejuvvot erenoamášguovlun
kulturmuittuid suodjaleapmái
plánain.
Sámediggi lea čađahan
guokte stuorra báikediđoštanprošeavtta
Setermoen báhčinšiljus
Beardu suohkanis ja Ráissa álbmotmeahcis
Ráissa suohkanis. Goappašat
prošeavtta álggahuvvojedje
gieddeáigodagas 2007 ja
jotkojuvvojedje 2008:s. Registrerenbarggu Setermoenis lei Forsvarsbygg
addán báhčinšilju viiddideami
oktavuođas. Das registrerejuvvojedje
25 árrana. Ráisa-prošeakta lea
registrerenbargu Romssa fylkkamánni ovddas
Ráissa álbmotmeahci
ja Ráisduottar-háldi
eanadatsuojusguovllu hálddašanplána
ráhkadeami oktavuođas.
Registrerenbargu lea čađahuvvon
ovttasbarggus boazodoaluin. Sullii 140 kulturmuittu registrerejuvvojedje. Dáin
ledje máŋga
cehkkojuvvon bartta ja goađi
bázahasa, lagabui 100 árrana,
ja bivdorokkit, čilat, borramušvuorkkát,
hávddit ja bálvvosbáikkit.
Dan lassin gávdnojedje geađgeáigásaš duktásajit
ja ođđaset
kvena kulturmuittut nugo 9 bihkkahávddi.
Gávdnosat duođaštit
Ráisvuomi guovlluid guhkesáiggi
ja árjjalaš geavahusa.
Nord-Kvaløy ja Rebbenesøy eanadatsuodjalusguovllu
registreremat leat dahkkojuvvon Romssa hálddašanplánema
oktavuođas, muhto fylkkasuohkanis
dat lea leamaš prošeaktajođiheapmi
ja bargu. Sámediggi lea
dattetge registreren guovllu kulturmuittuid. Dán
jagi registrerejuvvui Nord-Kvaløya riddoguovlu. Doppe gávdnojedje
goahteduktásadji, gaskaáigásaš duktásajit
mat sáhttet lea sámi,
ja maiddái bálvvosgeađgi.
2.11.3 Eará kulturmuitosuodjalusáššit
ja prošeavttat
Hadselis, Narvikas ja Sortlandas lea Sámediggi
2008:s álggahan sámi
kulturmuittuid registreremiid duottarguovlluin. Kulturmuittut gullet
boarráset sámi
goddebivdui. Registrerenbargu jotkojuvvo 2009:s, ja viiddiduvvo
eará báikkiide
maid birra Sámediggi lea
ožžon báikkálaš dieđuid.
Vistesuodjalusa oktavuođas
lea Sámediggi joatkán
Sirpmá- prošeavtta
Deanu gielddas. Dán jagi
leat guokte vistti ovddeštuvvon.
Konkrehta suodjalusbarggu lassin lea prošeavtta
ulbmilin ovddidit vistesuodjalusbarggu. Duođašteapmi,
ovddešteapmi ja báikkálaš duojáriid
oahpaheapmi lea čađahuvvon.
Deanu gielda, gilisearvi ja skuvla leat maid leamaš mielde
barggus. Riikkaantikvára
lea dorjon barggu.
Sámediggi lea 2008:s
bargan nationála prošeavttain
válljejuvvon kultureanadat
eanadoalus. Prošeavtta áigumuš lea
válljet ovtta dahje eanet ovddasteaddji
eanadoalloeanadaga juohke fylkkas, mat ožžot
ruđa stáhtas hálddašan-
ja dikšundoaibmabijuide. Sámediggi
lea bargan ovttas golmma davvinorgga fylkka Fylkkamánniiguin
ja fylkkagielddaiguin ohcanproseassa oktavuođas.
Juohke fylkkas lea válljejuvvon
eanadat, buohkain lea dahje leamaš sámi ássan. Sámediggi
lea dán barggu oktavuođas
Nordlánddas, Romssas ja Finnmárkkus čađahan báikediđoštallamiid
ja jearahallamiid dán jagi.
Sámediggi lea 2008:s
bargan Njávdáma
opmodat oamastemiin. Dát
lea vuosttaš lávki láhčimis
daid bázahasaid ruovttoluottabuktima,
mat 1915:s roggojuvvojedje Njávdáma
ortodoksa hávdeeatnamis ja
dolvojuvvojedje Oslo universitehtii. Sámediggi áigu
2009:s bargagoahtit ođđa
hálddašanplánain Skoltebyen
várás,
gaikut muhtun visttiid gohttensajis, ja iskkadit guovllu ovdal ođđasiidhávdádemiid.
Sámediggi lea oččodan
Ceavccageađggi guovlun UNESCO máilmmiárbelistui.
Dát ášši
lea ovdal ovddiduvvon Birasgáhttendepartementii
ja divaštallojuvvon Sámedikki
dievasčoahkkimis. Sámediggi
lea čoahkkimis ja čálašeamis
Riikkaantikvárain ákkastan
mo Ceavccageađgi ollašuhttá daid
eavttuid ahte das lea erenoamáš buorre oppamáilmmálaš árvu,
gč. Operational guidelines
for the Implementation of the World Heritage Convention, ja ovddidan buohtastahtti
analysa eará dálá ja vejolaš máilmmiárbebáikkiid ektui.
Sámediggi lea vuordimin Riikkaantikvára
vástádusa
dása.
2.12 Kultuvra
2.12.1 Kultuvrralaš ovdanbuktimat
Kultureallin lea dehálaš fápmu nanusmahttit
identitehta, seammás go
dat addá ealli báikkálaš servodaga go
olbmot háliidit orrut. Nana
sámi kultuvra addá oadjebasvuođa
ja dehálaš lassiváikkuhusaid
nugo čálggu
ja eallinkvalitehta. Kultuvra lea maid dat arenat ja deaivvadanbáikkit
gos dáidda ja kultuvra gaskkustuvvot,
ja go viidáset geahččá,
de dasa gullet maid valáštallan,
museat, girjerádjosat ja
media.
2008:s lei várrejuvvon
1 900 000 ruvnno doarjagiidda musihkkaalmmuhemiide.
Dan lassin lea Sámediggi
ovttas Finnmárkku fylkkagielddain
ja Norgga kulturráđiin
juolludan doarjaga Sápmi
Music prošektii (SAMU),
mii lea sierra ovttadat Musikk i Finnmark vuolde ja man váldobargun
lea geavahit musihka seailluhit sámi
kulturárbbi ja kulturgelbbolašvuođa.
Sámediggi doarju plánaid ásahit riikkaidgaskasaš filbmaguovddáža Guovdageidnui.
Dat buktá ođđa vejolašvuođaid
ovdánahttit sámi filbmabuvttadeami,
ja ovttasbargu riikkarájáid
rastá addá ođđa
vejolašvuođaid
dasa mii guoská filbmaovddideapmái álgoálbmotperspektiivvas.
Sámediggi lasihii 2008:is
várrejumiid doarjagiidda
sámi čáppagirjjálašvuođa
buvttademiide. Earret eará manne
oasit Sámeálbmot foandda
dietnasis dása, juoga mii
veahkehii dasa ahte lohku čáppagirjjálašvuođa
giehtačállosiin
mat leat dohkkehuvvon almmuheapmái, lea
njiedjan. Lea maid dárbbašlaš láhčit
dili nu ahte rámmaeavttut sámi
fágagirjjálašvuođa olggosaddimii šaddet
buorebut. Dá lea juoga maid
Sámediggi áigu
vuoruhit. Seammás lea dárbbašlaš nanusmahttit
doaimmaid ja gelbbolašvuođa sámi
lágádusain.
Dán dahká Sámediggi
go nanusmahttá sámi
lágádusdoarjjaortnega.
Sámedikkis leat leamaš konsultašuvnnat
Kultur- ja girkodepartemeanttain doaimmaid birra mat leat St.dieđáhusas nr.
32 (2007 – 2008) Teáhterhearvvaid duogábealde,
lávdedáidaga
birra Norggas. álgoálggus
ii lean sámi lávdedáidda
namuhuvvon Stuoradiggedieđáhusas.
Sámediggi lea danin duhtavaš go
dieđáhusas
aiddostahttojuvvo stáhta
bajimuš ovddasvástádus
sámi kultuvrii ja ahte sámi
kultuvra lea dehálaš oassi nationála
kulturpolitihkas. Sámediggi áigu
danin deattuhit man dehálaš lea ahte
sámi teáhteriin
leat seamma rámmaeavttut
go eará teáhterat Norggas.
Beaivváš Sámi
teáhter lea sámi
nášuvnnalaš teáhter. Sámediggi
bargá dan nala ahte rámmat
Beaivváš Sámi Teáhteris
nanusmuvvet lasi juolludemiid bokte ja sierra teáhtervisttiin. Åarjelsaemien Teatre
oažžu
bistevaš doaibmadoarjaga
Sámedikki bušeahtas.
Doaibmadoarjja teáhterii
lassánii beliin 2008 bušeahtas.
Sámediggi lea oččodan
searveruhtadeami Åarjelsaemien Teatre doaimmaheapmái bealálaččaiguin
lullisámi guovllu ovttasbargošiehtadusas.
2.12.2 Festiválat
Sámediggi lea álggahan
doarjjaortnega ásahuvvon
sámi festiválaid várás.
Dása lei 2008:s juolluduvvon 1,8
milj. ruvnno. Sámi festiválat
leat dehálaččat
gaskkusteapmái sámi
musihkas, seammás go dat
leat deaivvadanbáikkit buot
ahkásaš olbmuide.
Festiválain lea danin stuora mearkkašupmi
sámi identitehtii ja sámi
giela ovdáneapmái.
2008:s oaččui
viimmat Riddu Riđđu
stahtusa guovddášfestiválan,
ja dakko bokte sihkkareabbo ekonomalaš vuođu.
Doarjja Sámedikkis bisuhuvvo
ja boahtá stádabušeahta stáhta
doarjaga ja regionála doarjaga
lassin. Festivála oktavuođas
lea Riddu Riđđu
Davviguovllu álbmot- guovddáš ásahuvvon
2008:is. Sámediggi lea juolludan
doarjaga dán guovddáža álggaheapmái. Jurdda
lea ahte Davviguovllu álbmot guovddáš gaskkusta
davviguovllu olbmuid dáidaga
ja kultuvrra iežaset eavttuid vuođul
ja mii ovddida gelbbolašvuođa,
kvalitehta ja máŋggabealátvuođa.
2.12.3 Dáiddáršiehtadus
Dáiddáršiehtadus
maid Sámediggi álggahii
2004:s, lea ovttasbargošiehtadus
Sámi Dáiddárráđiin
(SDRin). 2008 šiehtadusa šiehtadallamat
botkejuvvojedje, ja šiehtadus
mearriduvvui dasto Sámedikki
2008 bušeahta badjel. Doaibmi
rámma poasttaide mat gullet dáiddáršiehtadusa
vuollái, lea 2008:s 4 350 000
ruvnno. Váldošiehtadusa
mielde mearriduvvon 19. 08. 04 lea Sámediggi
ja Sámi dáiddárráđđi šiehtadallan
2009 šiehtadusa, mii doaibmá áigodagas
01.01. – 31.12.09. Sámedikki dievasčoahkkima
bušeahttašiehtadallamiin
26.11.2008 dohkkehuvvui ja mearriduvvui šiehtadus.
2009 rámma lea 5 150 000 ruvnno.
Bargojoavku mas leat dáiddárorganisašuvnnaid
ja Sámedikki láhtut, leat
ožžon
válddi árvvoštallat
sisaoastinortnega mii buorida almmuhuvvon sámi čáppagirjjálašvuođa
ja musihka/luođi háhkanvejolašvuođa.
Seammalágan šiehtadus
ii gávdno vel Ruoŧa
ja Suoma Sámedikkiin. Ruoŧa
Sámedikki kultursemináras
skábmamánu
2008:is dajai Sámi teáhter
searvvi jođiheaddji ahte lea
ilus go dáiddašiehtadus
doaibmá bures, muhto sávvá seammalágan ortnegiid
Suoma ja Ruoŧa beallai. Sámediggi
norggas lea dávjá mielde ruhtadeame
iešguđetlágan
ortnegiid mat sáhttet leat ávkin
Suoma- ja Ruoŧabeale dáiddáriidda
2.12.4 Sámi ásahusat / Sámedikki ásahuspolitihkka
Sámedikki dievasčoahkkin
meannudii skábmamánus
dieđáhusa sámi ásahusovddideami
birra Sámi ásahusat
ja siviila sámi servodat.
Dieđáhus árvvoštallá hástalusaid
ja evttoha doaimmaid sámi ásahusovddideapmái
guhtta iešguđege
suorggis. Hástalusaid árvvoštallamat
leat čadnon dáidda
surggiide:
Sámi ásahusaid
iehčanasvuohta ja čanastagat
sámi almmolašvuhtii.
ásahusaid stivren-
ja organiserenmálle.
Gievrras ja máŋggabealat ásahusaid
ovddideapmi.
ásahusaid gaskasaš ovttasdoaibman ja
ovttasbargu.
Ođđavisttiid
ruhtadeapmi.
Sámedikki duohta
vejolašvuohta váikkuhit
sámi ásahusovddideami
eavttuide bušeahttaráđđádallamiid
bokte stáhta eiseválddiiguin.
ásahusdieđáhusa čuovvolanbargu álggahuvvo
2009:s mearriduvvon plána
mielde. ásahusain leat iešguđetlágan
vuolggasajit eaige leat olle seamma guhkás
iežaset proseassaiguin.
Danne dárbbašuvvojit iešguđetlágan
lahkonanvuogit, maiddái
go guoská áigeperspektiivii .
Dieđáhusa
doaimmat čuovvoluvvojit
lagas gulahallamiin guoskevaš ásahusaiguin.
2.12.5 Ođđavisttiid
ruhtadeapmi
Sámi ásahusaid
dovdomearka lea dávjá ahte
dat leat vuolggahuvvon sámi
báikkálaš servodagas dahje
guovddáš sámepolitihkalaš bealis,
eai ge báikkálaš dahje
regionála eiseválddiin.
Dát mielddisbuktá ahte
dávjá lea váttis
oažžut
báikkálaš ja
regionála ruhtadeami sámi ásahusaid
visttiide.
Ráđđehus
lea Stuoradiggedieđáhusas
nr. 28 (2007 – 2008) «Sámepolitihkka» evttohan
viessoláigguiguin ruhtadit
ođđa sámi
kulturviesuid. Sámediggi
lea álgovuolggalaččat
mielas dákkár
ruhtadeapmái, ja vuordá konsultašuvnnaid
dán birra fargga.
Sámedikki sámi ásahusvisttiid vuoruheapmi áigodahkii
2009 – 2014 lea čuovvovaš:
Sámi
dáiddamusea: Prošekteren 2008 – 2009,
huksenálggaheapmi 2010.
Várdobáikki
sámi guovddáš:
Prošekteren 2011 – 2012,
huksenálggaheapmi 2013.
Beaivváš Sámi
Teáhter: Prošekteren
2013 – 2014.
2.12.6 Kulturviesut
Sámediggi lea hástalan
Sijti Jarnge, Nordlándda
fylkkasuohkana ja Aarborte suohkana nammadit bargojoavkku dainna
ulbmilin ahte ovddidit Sijti Jarnge nanu sámi ásahussan mii
earret eará galgá bargat čuovvovaččat:
nanusmahttit ja ovddidit guovddáža regionála
oktavuohtan.
nanusmahttit lullisámi
giela, kultuvrra ja árbevieruid,
dása gullet maid girjerádjobálvalusat.
leat guovddáš oassálastin
ja eaktudeaddjin ovddidit lullisámi
giela, kultuvrra ja ealáhusaid.
ovddidit jurdagiid, fálaldagaid
ja gelbbolašvuođa
mat bohtet olles guovllu lullisámi álbmogii ávkin,
ja veahkehit nannet oktavuođaid
ja fágalaš birrasa.
Sámi Dáiddaguovddáš lea guhká sávvan
beassat fárret eret dálá visttis
vuohkkaset ja guovdilet lanjaide Kárášjogas.
RICA eiendom:s leat vuogas lanjat, muhto dáhttu
doaibmasihkarvuođa almmolaš doarjagiin
gielddas, fylkkagielddas ja Sámedikkis
ovdalgo álget hukset ja
heivehit lanjaid dáiddaguovddáža
doaimmaide. Sámediggi lea 2008
bušeahtas juolludan lassidoarjaga dán
doibmii. Doarjjaaddit leat maid addán lohpádusaid
juolludit eanet ruđaid 2009 várás,
juoga mii dagaha fárrema vejolažžan.
Stivrenjoavku lea buktán ávžžuhusa ája
sámi guovddáža
boahttevaš organisereme birra. ásahusdieđáhusas ávžžuha
Sámediggi ahte ája sámi
guovddáš,
Riddu Riđđu,
Gáivuona sámi
giellaguovddáš ja
Lásságámmi ovttastahttojuvvojit
oktasaš ovttadahkan. álgoálggus ávžžuhuvvo ahte
guovddáš organiserejuvvo vuođđudussan
maid Sámediggi, Romssa fylkkasuohkan,
Gáivuona suohkan ja Omasvuona
suohkan ásahit, ja maŋŋel
organiserejuvvo oasussearvin mas dat seamma instánssat šaddet eaiggádat.
2.12.7 Museat
Sámediggi lea máŋgii váldán
ovdan sámi museaid ekonomalaš dili
sihke kultuvra- ja girkodepartemeanttain (KGD) ja ABM-ovddidemiin. Sámediggi
bargá ain dan nala ahte museaođastusa áigumušat čuovvoluvvojit
stáhta eiseválddiid bealis,
maiddái sámi
museaide.
Oassin museaođastusas álggahuvvui sámi
museafierpmádat loahpageahčen
2007. Fierpmádat lea čanasbáiki
museaid gaskkas main lea sámi
historjá ja árbevirolaš máhttu
oassin iežaset doaimmas.
Riddu Duottar Museain lea ovddasvástádus koordineret
fierpmádaga. Fierpmádaga vuosttaš prošeavttat
leat čohkkenhálddašeami
birra, ja ovddidit oktasaš web-uskkádaga
museaide oktan sámi čoakkáldagaiguin. Sámediggi
lea juolludan ruđa seminárii
dáid fáttáid
birra.
Deanu ja Várjjaga museasiida eaiggádat
leat mearridan nannenšiehtadusaid,
ja leat ožžon dárbbašlaš juolludemiid
iežaset nannemii. Museasiida ásahuvvui ođđajagimánus
2009.
Romssa ja Davit Nordlándda
sámi museadoaimma
oasseguorahallama čuovvloleapmi
lea dál loahpahuvvomin.
Dán guovllu museaovdáneami
golbma ovddasvástádusmusea, árran, ája
ja Várdobáiki,
leat ožžon
ruđaid plánet
ja álggahit museadoaimmaid museaođastusa
vuođul.
Leat leamaš máŋga čoahkkima
gaskkal Sámediggeráđi
ja museasearvvi, gos guovddáš váttisvuođat
sámi museain leat guorahallojuvvon.
Vuosttažettiin leat museaid
ekonomalaš hástalusat
geahčaduvvon.
Sámediggi ja ABM- ovddideapmi
leat soabadan ahte nammaduvvo bargojoavku mii bargá dan
nala ahte dávvirdiehtovuođu
Primusa sámegielat veršuvdna
duohtandahkkojuvvo. Eanet ja eanet museat váldet
atnui diehtovuođu, maiddái
Ruoŧa bealde.
Sámi dáidaga
seailudeami ja gaskkusteami dilli lea ain váttis.
Vai bargu realiseret Sámi
dáiddamusea doaimmahuvvošii
johtileabbo, lea Sámediggi
juolludan oktiibuot 850 000 ruvnno musea prošekteremii.
Sámedikkis ja RiddoDuottarMuseas
lea buorre gulahallan Statsbyggain prošekterema
birra.
2.12.8 Valáštallan
2008:s juolluduvvui sámi
valáštallamii
600 000 ruvnno speallanruđain. Sámediggi
hálddaša
dáin oasi, ja mihttomearrin
lea heivehit sámi valáštallama
erenoamážit mánáide
ja nuoraide. Sámediggi lea juolludan
ruđaid maid Sámiid valáštallanlihttu – Norga
(SVL- N) hálddaša,
guhte organisere riikkarájiidrasttildeaddji
valáštallandoaimmaid
sámi álbmogii.
SVL-N ja Sámi spábbačiekčanlihttu
(SSL) leat SVL vuollásaš lihtut,
ja mat organiserejit doaimmaid Norggas. SVL organisere sámi
meašttirgilvvuid ja sámi
riikajoavkkuid.
Sámediggi álggahii
2007:s ortnega mas juohká valáštallanbálkkašumi
nuorra sámi valáštalliide.
2008:s juhkkojuvvojedje guokte bálkkašumi,
goabbáge 25 000
ruvnno, čuoigái
Finn Hågen Krogh álttás
eret ja judo-gilvaleaddjái
Odd Isak Kappfjell Snoasas eret.
Guovvamánu 2008:s lei
sámi valáštallan
guovddážis
Romssas gos lágiduvvo čuoigan/ njoarostangilvvut,
valáštallangálla
ja NM heargevuodjimis. Sámediggi
juolludii 200 000 ruvnno lágideami čađaheapmái.
Njukčamánu
2008 oassálaste sámi
valáštallanjoavku
ja kulturdoaimmaheaddjit Arctic Winter Games (AWG) Yellowknife:s
Canadas. AWG lágiduvvo juohke nuppi
jagi, ja lei goalmmát gearddi
go Sápmi oassálastii
dáin valáštallan-
ja kulturlágidemiin nuoraide árktalaš guovlluin. Sámediggi
juolludii dása 800 000
ruvnno.
Sámi spábbačiekčanlihttu (SSL)
lágidii suoidnemánu
2008 nuppi VIVA World cup, máilmmimeašttirgilvvuid
spábbačiekčamis
daid guovlluid ja našuvnnaid
várás
mat eai oaččo
miellahttovuođa FIFA:s.
Gilvvut lágiduvvojit Váhčiris Ruoŧas,
ja čohkkeje vihtta dievdojoavkku ja
guokte nissonjoavkku. Sápmi
vuittii nissonjoavkkus ja Sámi
dievdojoavku bođii goalmmádin
dáin gilvvuin. Lassin njuolggo
doarjagii mii lei 313 000 ruvnno, juolludii Sámediggi
vel 100 000 ruvnno nissonluohká lágideapmái.
Sámediggi lea guovtti
dievasčoahkkinmearrádusas
dorjon Romssa plánaid lágidit
OG dálvegilvvuid Romssa gávpogis,
ja šálloša
go Norgga valáštallanlihttu
mearridii geassit ohcama dán
vuorus. Sámediggi áigu
goitge dán barggu ja daid
proseassaid vuođul mat leat čađahuvvon
barggus oččodemiin
dálve-OG Romsii, rabasvuođain
searvat sullásaš proseassaide
boahtteáiggis, jus dákkárat bohtet.
2.12.9 Rádjalovssat
2006 stádabušeahtas
juolluduvvui ruhta Sámedikki
bušeahta badjel ásahit dutkan-
ja duođaštandoaimma
Divttasvuona ja čatnat doaimma árran Julevsámi
guovddážii. Sámediggi
dagai 2007:s šiehtadusa árran
Julevsámi guovddážiin ásahit
golmmajagáš dutkan-
ja duođaštandoaimma
rádjelovssajohtolaga birra
2. máilmmisoađi áiggi. árran
Julevsámi guovddáš lea bargováldi
ja barggus lea 3 milj. ruvnno ekonomalaš rámma.
2.12.10 Media
Geassemánu 2008 šiehtadeigga
Kultuvra- ja Girkodepartemeanta ja Sámediggi maŋŋil
konsultašuvnnaid láhkaásahusa
doarjagiid birra sámi aviissaide.
Sámediggi lea veahkehan
dasa ahte láhkaásahusas čielgasit
definere sámi aviissa dakkár
aviisan mas lea sámi álbmot
váldomihttojoavkun. Dát
mearkkaša ahte aviisa gokčá ođas-
ja áigeguovdilis áššiid
mat leat beroštahtti olles sámi álbmogii.
Regionála- ja báikkálaš áviissat
danin eai sáhte formálalaš mearrádusrievdadeami
bokte gohčodit iežaset sámi
aviisan ja dan bokte sáhttit gáibidit
oasi preassadoarjagis. Sámediggi lea
viidáseappot váikkuhan
dasa ahte láhkaásahusas
dál lea čielga ulbmilmearrádus
mas čuožžu: «Doarjja
sámi aviissaide ja sámegielat
aviisasiidduide galgá láhčit demokráhtalaš digaštallamii,
oaivilásaheapmái
ja giellaovddideapmái sámi
servodagas».
2.12.11 Sámedikki nuoraidpolitihkalaš lávdegoddi – SUPU
Nuoraidpolitihkka veahkeha rekrutteret boahtteáiggi álgoálbmotpolitihkkáriid.
Sámedikki nuoraidpolitihkalaš lávdegoddi
lea oassálastán čoahkkimii
Barents regiovnnalaš nuoraidráđis
(BRYC). Halvard Rundberg válljejuvvui
BRYC ođđa
stivrii álgoálbmotáirrasin.
Gaskkamuttus skábmamánu
lágidii BRYC workshop’a
Yeah Right- Human Rights for Youth in the Barents. Oasit konferánssa fáttáin
ledje álgoálbmotvuoigatvuođat
ja ON mánáidkonvenšuvdna.
SUPU lei ovddastuvvon Workshop’as.
SUPU oassálasttii Sámedikki jahkásaš čoahkkimis mánáidáittardeddjiin Kárášjogas.
Fáttát čoahkkimis
ledje earret eará sámiid áirras
Mánáidáittardeaddji nuoraidráđis
ja Barents-áittardeaddji prošeakta «Sámi
mánáid
ja nuoraid servvoštallanvuoigatvuohta».
Dan lassin ávžžuhii
SUPU mánáidáittardeaddji čalmmustahttit
lulli- ja julevsámi mánáid
ja nuoraid vuoigatvuođa
giellaoahpahussii.
Viidáseappot lea SUPU čuovvolan gulahallama
Mánáidáittardeddjiin, buktán
mearkkašumiid mat gullet
earret eará Oslo sámi mánáidgárdái,
sámi oahpponeavvuid dillái
ja lágabokte vuoigatvuhtii
ožžut
sámi oahpponeavvuid, oahpaheaddjeoahpusa
evalueremii, dárbui gelbbolašvuhtii
sámi kultuvrras ja gielas psykalaš dearvvašvuođasuodjalusas nuoraid
várás.
Lávdegoddi álggahii
maid barggu 2008:s eanedit daid nuoraid logu, geat leat logahallojuvvon Sámedikki
jienastuslohkui, ja daid nuoraid logu, geat jienastit Sámediggeválggas.
SUPU lei mielde pláneme
ja lágideame Sámi
parlamentáralaš ráđi
nuoraidkonferánssa Livššus.
Doppe álggahuvvui ovttasbargu
Ruoŧa sámedikki nuoraidráđiin.
Konferánsii serve 80 nuora
Norggas, Suomas, Ruoŧas
ja Ruoššas.
Fáttát
ledje earret eará sámiid
deaivvadanbáikkit, davviriikkaid
mánáidáittardeddjiid oktasaš raporta
ja sámi álbmotdearvvašvuođa
iešguđetlágan bealit.
Konferánsa mearridii resolušuvnna
mii earret eará deattuha dehálašvuođa
das ahte Sámediggi bargá gažaldagaiguin psykalaš dearvvašvuođa
birra sámiid gaskkas. Nuoraidorganisašuvnna ásaheapmi
buot sámiid várás
ja interneahttavuđot deaivvadanbáikkit nuoraide
ledje resolušuvnna eará dehálaš čuoggát.
SUPU ja Ruoŧa Sámedikki nuoraidráđđi
ovdanbukte konferánsabohtosiid
parlamentarihkkárkonferánssas
Roavvenjárggas.
Sámediggeráđis
leat juohke jahkebeali čoahkkimat
Sámedikki nuoraidlávdegottiin.
2.13 Giella
2.13.1 Giellaiskkadeapmi
2008:s čađahii
Sámediggi giellaiskkadeami,
ja ulbmil lei oaidnit man ollu sámegiella
geavahuvvo ovdalgihtii válljejuvvon ásahusain
ja etáhtain sámegiela hálddašanguovllus,
ja moatti eará suohkanis
olggobealde hálddašanguovllu.
Sámediggi lea maiddái
iskan beroštumi válljet
sámegiela skuvllain ja mánáidgárddiin
norggas.
Dakkár iskkadeapmi čađahuvvo juohke
njealját jagi. Iskkadeapmi
deattuha iešguđet ásahusa
oktavuođa sámegielgeavaheapmái.
Iskkadeapmi árvvoštallojuvvo
gárvánit
2009 álggus ja almmuhuvvo
raportan.
2.13.2 Sámegiela hálddašanguovlu
Ođđajagimánu
1. beaivvi rájes 2008 lea
Snåasa suohkan váldon
mielde sámegiela hálddašanguvlui.
Dat mearkkaša ahte maiddái
Davvi-Trøndelága
fylkkasuohkan lea mielde seamma dáhtona
rájes. Sámediggi
oaivvilda ahte sámegielbargu
sámegiela hálddašanguovllu
suohkaniin ja fylkkasuohkaniin lea hui dehálaš sámegielgeavaheami
nannemis ja ovddideamis. Seammás
leat stuora hástalusat go galgá meannudit
geavaheddjiid guovtti gillii. Dat lea ge maid čájehuvvon
go Sámedikkis leat leamaš čoahkkimat guovttegielalašvuođasuohkaniiguin
ja fylkasuohkaniiguin 2008:s. Hálddašanguovllu
suohkanat ja fylkkasuohkanat ožžot jahkásaččat
doarjaga Sámedikki bušeahta
bokte.
Sámediggi lea álggahan
guovttegielalašvuođadoarjaga
evaluerema. Evalueren gárvvistuvvo
2009 álggus, ja Sámedikkis
lea ulbmil ahte dat galgá leat vuođđun
prosessii mii galggašii mielddisbuktit
ahte Sámedikki guovttegielalašvuođadoarjaga
juolludaneavttut rievdaduvvojit bušeahttajagi
2010 rájes.
Máŋga
suohkana mat árvvoštallet
searvat sámegiela hálddašanguvlui,
leat váldán oktavuođa
Sámedikkiin. Sámedikkis lea
mihttomearri ahte galggašedje
eanet suohkanat searvat hálddašanguvlui,
ja danne lea deattuhan juohkit dieđuid
suohkaniidda makkár vejolašvuođaid,
geatnegasvuođaid ja vuoigatvuođaid
searvan mielddisbuktá. Loabát
suohkan lea 2008:s sádden
ohcama Kultur- ja girkodepartementii beassat searvat sámegiela hálddašanguvlui.
Dan ohcama doarju Sámediggi,
ja vuordá ahte ohcan dohkkehuvvo
2009:s.
2.13.3 Giellaprográmma
Sámediggi juolludii 2008:s
ruđa sámeálbmotfoanddas
Sámi allaskuvlii ráhkadit
sámi giellaprográmma. Sámi
allaskuvllas ja Sámedikkis galgá leat
lagas ovttasbargu dainna, ja dat vurdojuvvo gárvvistuvvot
vuosttaš jahkebealis 2009:s.
Stuorámus hástalusaid searvvis
sámi servodagas lea ealáskahttit ja
nannet sámegiela. Mihttomearri
lea giellaprográmma bokte
vuoruhit doaimmaid mat sáhttet
mielddisbuktit eanet aktiiva sámegielgeavaheddjiid.
Okta dakkár doaibmá lea álggahit
sámegiela oahpahusfálaldaga
rávisolbmuide. Sámediggi
lea bivdán Sámi
allaskuvlla álggahit rávisolbmuidoahpahusprográmma
mii galgá bistit 5 jagi,
ja man olahusjoavkun leat rávisolbmot
geat eai máhte sámegiela.
Dat doaibma galgá čađahuvvot
lagas ovttasbargguin báikkálaš giellaguovddážiiguin
ja giellabirrasiiguin.
2.13.4 Doarjagat sámi giellaguovddážiidda
Sámediggi juolluda doarjaga
oktiibuot ovcci sámi giellaguovddážii
lulli-, julev- ja davvisámi
giellaguovllus. Sámediggi
lea duhtavaš sámi
giellaguovddážiid
bargguiguin, ja oaidná dan dehálaš vuođđun sámegiela
gáhttemii ja ovddideapmái.
Giellaguovddážiid
bargit deaivvadit oktii jagis ja dollet oktasaš seminára.
Ulbmil dainna lea lonohallat vásáhusaid
ja jurdagiid. Sámedikki mielas
lea buorre go ásahuvvojit
eanet sámi giellaguovddážat.
Ovddidan dihte sámegiela
geavaheami lea Sámediggi
juolludan ruđa giellaprošeavttaide
sihke olggobealde ja siskkobealde sámegiela
hálddašanguovllu. Doarjjaortnega
ulbmil lea leamaš oažžut
johtui doaimmaid mat movttiidahttet mánáid
ja nuoraid geavahit sámegiela
stoahkamis ja friddjaáiggedoaimmain.
Sámegiela hálddašan-guovllu
olggobealde leat earenoamážit vuoruhan
guovlluid gos giella lea rašši.
2.13.5 Terminologiija ja báikenamat
Sámediggi oaidná hirbmat dehálaš bargun
juohkit dieđuid ja bagadallat
sámi báikenamaid
birra ja báikenammalága
sisdoalu birra. Danne lea Sámediggi
vuoruhan áiggi doaibmat ráđđeaddin
eiseválddiide ja earáide
sámi báikenamaid čállimis
ja dulkomis, ja veahkehit lágádusaid
sámi báikenamaid suokkardeamis
girjemánusiin. Sámediggi
lea logaldallan sámi báikenamaid
birra UNGEGN ovddas (United Nations Group of experts on Geographical
Names) ja GeoForumis 2008.
Sámediggi lea cuiggodan
eiseválddiide ahte sámegiela
geavaheapmi galbbain ii čuovvoluvvo
nu go galggašii báikenammalága
vuođul. Iešguđetlágan
njuolggadusat leat geavahuvvon sámegillii
galbemis sihke olggobealde ja siskkobealde sámegiela hálddašanguovllu.
1990 báikenammalága
mielde galgá seamma bargovuohki
geavahuvvot hálddašanguovllu
siskkobealde go olggobealde.
Odne geavahit ásahusat
ja earát servodagas sámegiela beaivválaččat,
ja dat mielddisbuktá stuora
dárbbu sámegiela
terminologiija ovddideapmái
buot surggiin ja buot golmma gillii. Danne lea Sámedikki tearbmabargu
hui viiddis.
Tearbmabáŋku
Risten.no galgá áiggi
mielde sisttisdoallat buot sámi
terminologiija mii ráhkaduvvo
ja dohkkehuvvo. Teknologalaš bealli
ii leat dán rádjái
doaibman áibbas bures, muhto
mis lea mihttomearri buoridit dan fálaldaga.
Sámegiela hálddašanguovllu
suohkanat leat mielde tearbmaprošeavttas «Hálddahustearpmat»,
masa Sámediggi lea addán
doarjaga. Prošeakta joatkašuvvá 2009:s.
Ođđa
láhkatearpmaid lea čađat
dárbu ráhkadit,
danne go dađistaga jorgaluvvojit
ođđa lágat
sámegielaide. Sámediggi
lea mielde nuppi oasis láhkatearbmaprošeavttas.
Dárbbu dihte lea dehálaš ahte
dát bargu áiggi mielde šattašii
fásta doaibman.
Sámediggi loahpahii 2007:s
stuora golmmajagi prošeavtta,
Divvun, mii attii korrekturprográmma
davvi- ja julevsámegillii. 2008:s
joatkašuvai dat prošeakta
ja šattai Divvun II- prošeaktan,
man bokte galget seamma korrekturgaskaoamit ráhkaduvvot
lullisámegillii, namalassi
stávenreaidu ja sátnejuohkin.
Seammás lea prošeakta
buoridan ja divvon boasttuvuođaid
Divvun-gaskaomiin davvi- ja julevsámegielas,
ja ođđa veršuvdna
Divvun-gaskaomiin almmuhuvvojedje 2008 loahpas.
2.13.6 Sámedikki giellastivra
Sámedikki giellastivrras
leat leamaš 3 čoahkkima
2008:s, ja sii leat meannudan terminologiijaáššiid, ásahusnammaáššiid
ja eará giellafágalaš áššiid.
Giellastivrra doaibma čuovvu
gaskaboddosaš njuolggadusaid
mat leat mearriduvvon 2001:s. Plána
mielde galget njuolggadusat ođasmahttojuvvot
2009:s. Giellastivrra rolla ja sadji lea guhká leamaš eahpesihkar Sámedikki
organiserema ektui muđui. Go
Sámi giellaráđđi
heaittihuvvui 2000:s, de válljii
Sámediggi ásahit giellastivrra.
Mii giellastivrra bargu lea ja mat gullet sámediggeráđi
suorgái lea leamaš eahpesihkar.
Danne leat giellastivrii gáibiduvvon čielgaseabbo
njuolggadusat vai sin bargodilli buorránivččii.
2.13.7 Sámi giellaovttasbargu
Sámi parlamentáralaš Ráđđi
nammadii 2008:s bargojoavkku mas leat mielde Suoma, Norgga ja Ruoŧa sámedikkiid
hálddahusbargit. Bargojoavkku
mandáhtta lei evttohit sámi
giellabarggu boahtteáiggi
organiserema sámedikkiid
ovddasvástádussuorggi siskkobealde,
ja árvvoštallat sámegiela
dutkan- ja fága/resursaguovddáža ásaheami
strategiijaid. Bargojoavkku raporta, «Evttohus mo ođđasis organiseret
sámi giellabarggu sámedikkiid
ovddasvástádussuorggis»,
addui SPR stivrii 26.08.08. Sámi
parlamentáralaš ráđi
dievasčoahkkin leat bivdán
sámedikkiid čuovvolit
raportta.
2.14 Mánáidgárddit
Sámediggi čuovvu
gustovaš lágaid
ja mihttomeriid maid Stuoradiggi lea mearridan. Sámi
mánáid mánáidgárddit
leat hui dehálaččat
sámi mánáid
kultur- ja giellaovdáneapmái.
2.14.1 Doarjagat
2008:s juolluduvvojedje doarjagat 41 sámi mánáidgárdái
ja 19 dáčča mánáidgárdái
main lea sámegieloahpahus
mánáide/mánnájoavkkuide.
Oktiibuot guoská dat mánáidgárddiide
31 suohkanis gos oktiibuot leat 941 sámi
máná. Mii
leat juolludan doarjaga 6 prošeaktabargui, earret
eará darfegoahteprošektii
ja prošektii mii váldá vuorrasiid
mielde mánáidgárdái.
Dasto leat dorjon 4 oahpponeavvoprošeavtta.
Njeallje leat davvisámegillii,
golbma leat julevsámegilli
ja golbma leat lullisámegillii.
2.14.2 Gelbbolašvuođalokten
Máhttodepartemeanta lea
ráhkadan «Kompetansen
i barnehagen. Strategi for kompetanseutvikling i barnehagesektoren
2007 – 2010» (Gelbbolašvuohta mánáidgárddis.
Gelbbolašvuođa-ovddideami
strategiijat mánáidgárdesuorggis).
Dain strategiijain vuoruha Máhttodepartemeanta
muhtun guovddáš surggiid
ovdamearkka dihte pedagogalaš jođiheami, mánáid
mielváikkuheami, giellabirrasa
ja giellamovttiidahttima ja ovttasbarggu ja oktavuođa
gaskal mánáidgárddi ja
skuvlla. Sámediggi lea maiddái čoahkkimiin
ja konferánssain vuhtiiváldán
daid surggiid.
Sámi allaskuvla lea Sámedikki gohččuma
vuođul kárten mánáidgárdebargiid
gelbbolašvuođa mánáidgárddiin
gos leat sámi mánát.
Raporta čájeha
ahte bargit dárbbašit
earret eará gelbbolašvuođa
sámegielas ja sámi árbevirolaš bargguin.
Sámediggi áigu
ovttas Máhttodepartemeanttain
joatkit bargat mánáidgárdebargiid
gelbbolašvuođaovddidemiin.
Sámediggi lea almmuhan
guokte almmuhusa «Stullán» nammasaš mánáidgárdeáigečállagis.
Sámediggi lea doallan
guokte čoahkkima Mánáidáittardeddjiin. Čoahkkimiid
fáttát
ledje oahpponeavvodilli, sámi
mánát sadjásašruovttuin,
sámi nuorat ja skuvlavázzin
ja sámi kultuvrra gáhtten
gávpotservodagain. Leamaš maiddái
diehtojuohkin Mánáidáittardeaddji
prošeavtta birra ««Retten
til delaktighet for samiske barn og unge» (Sámi
mánáid
ja nuoraid oassálastinvejolašvuohta).
Sámedikkis leat leamaš čoahkkimat
muhtun suohkaniiguin sámi mánáid mánáidgárdefálaldagaid
birra. Dán jagi leat ásahuvvon
guokte ođđa
mánáidgárddi/ossodaga.
Mannan jagi logut čájehit
ahte dáčča
mánáidgárddit mat
fállet sámegieloahpahusa
sámi mánáide,
leat lassánan.
Sámediggi lea bagadallan
váhnemiid, mánáidgárddiid
ja mánáidgárdeeaiggádiid sámi
mánáid mánáidgárdefálaldagaid
birra. Ovttasbarggu bokte eará ásahusaiguin lea
Sámediggi bargan dan ala
ahte sámi mánát
galget oažžut mánáidgárdefálaldagaid
mat leat heivehuvvon sin gillii ja kultuvrii.
Sámediggi lea ráhkadan
bagadallama sámi mánáidgárddiide
man vuođus lea mánáidgárddiid Rámmaplána,
mii bagadallá movt sámi
mánáid mánáidgárdefálaldat
berre heivehuvvot.
Sámi mánáidgárdesuorggis leat
olu hástalusat. Stuorámus hástalusaid
searvvis lea oažžut eambbo
sámegielat bargiid mánáidgárddiide.
Sámegielgelbbolašvuođa
lassin dárbbašit bargit
maiddái gelbbolašvuođa
earret eará sámi árbevirolaš bargguin.
Lea maiddái dárbu
eanet oahpponeavvuide mat leat heivehuvvon sámi mánáide.
Lea lágiduvvon oktasaš mánáidgárde-
ja skuvlakonferánsa, ja
das lei namma «árra áŋgiruššan – buorit
guhkesáiggi bohtosat».
Dakkár oktasaš mánáidgárde-
ja skuvlakonferánsa dávista mánáidgárdeloktema
ja máhttoloktema intenšuvnnaide
gos galgá geahččat
18-jahkásaš oahpahusgeainnu
oktii.
2.15 Oahpahus
2.15.1 Oahpponeavvut
Sihke lulli-, julev- ja davvisámegillii
váilot ollu oahpponeavvut
mat leat dohkkehuvvon Máhttoloktema – Sámi
vuođul. Oahpponeavvoráhkadeami
evaluerema čuovvoleapmin
lea Sámediggi mearridan strategalaš plána
oahpponeavvoráhkadeami várás áigodahkii 2009 – 2012.
Sámedikki strategalaš plánas oahpponeavvoráhkadeami
várás 2009 – 2012
leat vuoruhan oahpponeavvuid sihke lulli-, julev- ja davvisámegillii
guoskevaš guovlluid mánáidgárddiid
ja skuvllaid evttohusaid mielde. Evalueren čájehii
earret eará ahte leat muhtun skuvlaeaiggádat
mat eai leat oastán sámi
oahpponeavvuid. Sihkkarastin dihte ahte juohke oahppi oažžu
daid oahpponeavvuid, lea okta strategiijain ahte oahpponeavvut galget
leat nuvttá.
Nubbi strategiija lea ovddidit resursaskuvllaid oahpponeavvoráhkadeami
várás davvi-,
julev- ja lullisámi guovlluin. Sámediggi
lea álggahan ovddasmanniprošeavtta
Divttasvuona suohkanis, man ulbmilin lea ovddidit ájluovtta
skuvlla resursaskuvlan oahpponeavvuid ráhkadeapmái julevsámegillii.
Dan ovddasmanniprošeavtta
vásáhusat
galget leat vuođđun
ovddidit resursaskuvllaid maiddái
lulli- ja davvisámi guovlluin.
Sámedikkis lea jeavddalaš oktavuohta oahpponeavvobuvttadeddjiiguin
ja lea 2008:s doallan ovttasbargočoahkkimiid
guvttiin lágádusain.
Sámi oahpponeavvut leat leamaš fáddán
olu Sámedikki čoahkkimiin,
earret eará Máhttodepartemeanttain,
Oahpahusdirektoráhtain, Finnmárkku
Fylkkamánniin ja Sálasiin – Sámi
almmuheaddji- ja aviisaservviin.
2008:s leat gárvvistuvvon
oktiibuot 36 dábálaš ja
earenoamáš heivehuvvon
oahpponeavvu, mánáidgárddi
rámmaplána ja
Máhttolokten – sámi
vuođul. dain leat vihtta
julevsámegillii, okta lullisámegillii
ja 30 davvisámegillii. Dát logut
leat sullii seamma go 2007 logut.
2008:s lea juolluduvvon doarjja 26 oahpponeavvoprošektii
vuođđooahpahusa várás,
juhkkojuvvon dábálaš/digitála
ja earenoamáš heivehuvvon
oahpponeavvuide. Golbma prošeavtta
lullisámegillii ja guokte
prošeavtta julevsámegillii
leat álggahuvvon, ja dat
earát leat davvisámi
prošeavttat.
Go Sámi oahpahusráđđi heaittihuvvui
juovlamánus 1999, de válddii
Sámediggi badjelasas daid
oahpponeavvuid mat ledje sin rádjosis.
Dat eai lean čielga oahppoávdnasat,
muhto dakkár lassiávdnasat
mat gokčet dušše
osiid gelbbolašvuođamihtuin
dálá oahppoplánain,
nu go ovdamearkka dihte álkes
lohkangihppagat, fáddágihppagat,
plakáhtat ja spealut. Sámediggi
jugii 2008:s dáid oahpponeavvuid
nuvttá 37 mánáidgárdái,
88 vuođđoskuvlii
ja 5 joatkkaskuvlii Norggas, ja 7 mánáidgárdái
ja 6 vuođđoskuvlii
Ruoŧas ja Suomas. Lassin
juhke oahpponeavvuid giellaguovddážiidda,
girjerádjosiidda, allaskuvllaide,
dearvvašvuođaguovddážiidda,
váhnenfierpmádagaide
ja girjebussiide. Oktiibuot dahket dat sullii 40 000 gáhppálaga.
Sámediggi bidjá buot
oahpponeavvuid oahpponeavvoguovddážii
mii lea Guovdageainnus. Oahpponeavvoguovddáš luoiká oahpponeavvuid
skuvllaide ja mánáidgárddiide miehtá riikka.
Sámedikkis leat maid leamaš oahpponeavvočájáhusat sámi
earenoamášpedagogalaš fágabeivviin
Romssas ja Sámi mánáidgárde-
ja skuvlakonferánssas Bodåddjos.
Dieđut ođđa
oahpponeavvuid birra gávdnojit
maiddái neahttabáikkis
Sámi oahpponeahtta www.oahpponeahtta.no
Sámediggi oaidná ahte gárvvistuvvon
oahpponeavvuid lohku ii leat sturron jagi 2007 rájes
jagi 2008 rádjai. Sámediggi
lea guhká bidjan guovddážii
sámi oahpponeavvodárbbu
ja daid váilivuođa. Váttisvuođa
dihte go skuvlaeaiggádat
eai oastte sámi oahpponeavvuid vaikko
dat gávdnojit, háliidii Sámediggi
geahččalit
ođđa ortnega
bokte addit nuvttá oahpponeavvuid skuvlaeaiggádiidda.
Sámediggi deattuha dattetge
garrasit ahte ii hálit mange láhkái
luvvet skuvlaeaiggádiid ovddasvástádusas
fállat sámi ohppiide
sámi oahpponeavvuid mat gávdnojit,
go muđui dain lea ovddasvástádus
oahpponeavvuin mat leat dárogillii.
Sámi oahpponeavvut eai galgga leat
salderenpoastan gielda-bušeahtain.
Sámedikki 2009 – 2012
strategalaš oahpponeavvoráhkadanplánas
daddjojuvvo čielgasit ahte
nuvttá oahppogirjjit gielddaide
eai galgga čuohcat ođđa oahpponeavvuid
ráhkadeapmái.
Dát ii leat vejolaš jos
Sámediggi ii várre dohkálaččat
resurssaid jahkásaččat
buvttadeapmái. Sámedikki
vejolašvuohta sihkkarastit einnostahttivuođa
oahpponeavvobuvttadeddjiide ja skuvlaeaiggádiidda,
ja buorre oahpponeavvofálaldat
sámi ohppiide, sorjá danne
juolludusain stáhtabušeahta
bokte.
Sámediggi vuordá ahte čielggaduvvo
makkár ovddasvástádus guhtesge
galgá leat sámi
oahpponeavvobuvttadeamis. Sámedikki
vejolašvuohta duhtadit dárbbuid
sámi skuvllain sorjá das
ahte juolludusat guovddáš eiseválddiid
bealis leat doarvái, oahpponeavvobuvttadeddjiid
kapasitehtas ja ahte skuvlaeaiggádat
ollašuhttet láhkageatnegahttojuvvon
doaimmaid. Sámedikki ulbmiliid strategalaš oahpponeavvoplánas sáhttá leat
váttis ollašuhttit almmá dáid
beliid čielggadeami haga.
2.15.2 Oahppoplánat ja diibmojuohkin
Eurohpalaš olmmošrievtti
duopmostuollu (Den europeiske menneskerettsdomstolen, EMD), lea
mearridan ahte norgga fága
Risttalašvuohta-, osku-
ja eallinoaidnu (KRL) hilggui eurohpalaš olmmošrievtti
konvenšuvnna. Danne lea
dan oahppoplána sadjái
boahtán ođđa
oahppoplána Osku, eallinoaidnu
ja etihkka (OEE). Sámediggi
lea meannudan OEE – sámi oahppoplánaevttohusa
ja sádden dan Oahpahusdirektoráhttii
ja Máhttodepartementii.
Boazodoallofága Jo3/fidnooahpahus
oahppoplánaevttohus lea
leamaš gulaskuddamis ja
lea divvojuvvon gulaskuddancealkámušaid
mielde. Gulaskuddancealkámušat
mielddisbuktet maiddái ahte
oktasaš prográmmafága
Jo2 boazodoallu mearriduvvon oahppoplána
ferte rievdaduvvot. Dat plána
rievdaduvvo ja mearriduvvo álgojagis
2009.
Sámediggi lea Máhttodepartemeanttas
ohcan juohkit fidnooahpahusa duodjefága, ja
lea čoahkkinastán
fidnooahpahusa ovttasbargoráđiin
(Samarbeidsrådet for yrkesopplæring, SRY). SRY
lea evttohan juohkit duoji Jo3:s. Duojis leat čuovvovaš vihtta prográmmasuorggi
Jo3/fidnooahpahusas; čoarve – dákte-
ja metálladuodjefága,
tekstiiladuodjefága, čuoldin- ja
gođđinfága,
siste- ja náhkkeduodjefága
ja garraduodjefága. Oahppoplánabargu álggahuvvo álgojagis 2009.
Sámediggi lea Máhttodepartemeanttas
ohcan ráhkadit earenoamáš sámi
oahppoplánaid joatkkaoahpahussii ja
lea čoahkkinastán
fidnooahpahusa ovttasbargoráđiin,
SRY:in. SRY ii ávžžuhan ásahit
ođđa prográmmafágaid
earenoamáš sámi
oahppoplánaiguin Jo3 luonddugeavaheamis
ja Jo3 media ja gulahallamis. SRY ii ge ávžžuhan ásahit
válljenprográmmafága,
sámi meahcásteapmi
prográmmasuorggi studerenráhkkanahtti
luonddugeavaheapmi Jo3 siskkobealde.
Stuoradiggi doarjjui 2007 čavčča Ráđđehusa
evttohusa lasihit 1.- 4. jahkeceahki diibmologu oktiibuot 190 diimmuin, 60
minuhta diimmut. Diimmut juhkkojuvvojit ná;
76 diimmu dárogiella, 76
diimmu matematihkka ja 38 diimmu eŋgelasgiella. Diibmologu
lassáneapmi doaibmá skuvlajagi
2008 – 2009 rájes.
Sámedikkis leat leamaš konsultašuvnnat
Máhttodepartemeanttain diibmologu
lassáneami birra fágain dárogiella,
sámegiella, matematihkka
ja eŋgelasgiella. Soabaduvvui
lasihit diibmologu 38 diimmuin eŋgelasgielas
ja 76 diimmuin matematihkas. 76 dárogieldiimmu
juhkkojuvvojedje dainna lágiin
ahte lasihit 38 diimmu vuosttašgillii
ja 38 diimmu nubbigillii.
Máŋga
fylkkagielddalaš joatkkaskuvlla
leat vásihan maŋŋá Máhttoloktema
ahte eai šat oaččo
stáhta doarjaga sámegiela
oahpahussii amas giellan. Sámegiella
amas giellan lea duohta oahpahusfálaldat
sámegielas. Sámediggi oaivvilda
ahte skuvllat galget ovddidit heivehuvvon oahpahusa ja máŋggalágan
bargovugiid, oahpahusa prinsihpaid mielde. Oahpahusláhka
válddahallá oahpahusvuoigatvuođa
sámegielas ja sámegillii, muhto
ii daid molssaektosaš sámegieloahpahusaid.
Dalle go oahppái lea buoremus čoavddus
oažžut
oahpahusa sámegielas amas
giellan, berre dan molssaeavttu sáhttit
válljet. Joatkkaskuvllat dárbbašit
resurssaid vai sáhttet fállat
amasgiellamolssaeavttu. Ohppiid lohku geat háliidit
sámegiela amas giellan lea muhtun
oktavuođain hui unni go buohtastahttá eará amas
gielaiguin. Sámegiella lea
almmolaš giella Norggas, ja
danne ii leat riekta ahte sámegiella
ferte gilvalit seamma dásis
ovdamearkka dihte duiskagielain dan ektui goas skuvllat galget fállat sámegiela
amas giellan.
Danne háliida Sámediggi
revideret doarjjaortnega joatkkaskuvllaid sámegieloahpahusa
várás.
Sámediggeráđđi
lea váldán ášši
ovdan Máhttodepartemeanttain
ja Stuorradikki girko- ja oahpahus- ja dutkanlávdegottiin.
2.15.3 Stáhta sámi
joatkkaskuvllaid hálddašeapmi
Sámedikki mearrádus áššis
stáhta sámi
joatkkaskuvllaid boahttevaš hálddašanmodealla
lea čuovvoluvvon konsultašuvdnačoahkkimiin
Máhttodepartemeanttain.
Konklušuvdna šattai ahte
Sámediggi álggaha árvvoštallat
dakkár hálddašanmálle
man olis Sámedikkis lea
ovddasvástádus hálddašit
dan guokte sámi joatkkaskuvlla árvvoštallama
ja Máhttodepartemeanta álggaha
rávvagiid čađaheami
mat bohte ovdan raporttas mii ráhkaduvvui
hálddašanmodealla čielggadusa
oktavuođas. Dat mielddisbuktá earret
eará oahpahuslága
rievdadanevttohusa.
2.15.4 Gelbbolašvuođalokten
2007:s juolludii Oahpahusdepartemeanta 2 miljon ruvnno Sámediggái
gelbbolašvuođaloktemii
sámi skuvllas. Sámi
allaskuvla oaččui
bargun ovddidit ja čađahit
lassioahpahusa Sámi oahpahusa
prinsihpat ja lasseoahpahus sámegielas
nubbingiellan. Fálaldatvuoru vuođul
oaččui
maiddái Sámi
allaskuvla barggu čielggadit sámi
oahpaheaddjineahta ásaheami.
2.15.5 Eará
Romssa fylkasuohkana ja Sámedikki
ovttasbargošiehtadusa olis
lea Romssa fylkasuohkan álggahan
prošeavtta Sámi fága-
ja fidnooahpahus Romssas. Sii leat nammadan prošeaktajođiheaddji,
stivrenjoavkku ja prošeaktajoavkku.
Sámediggi ja Romssa fylkasuohkan
ruhtadit prošeavtta ja dat
joatkašuvvá 2009:s.
Sámediggi lea bagadallan
skuvlaeaiggádiid, oahpaheddjiid,
váhnemiid ja ohppiid Máhttolokten – sámi
oktavuođas, čuovvovaš fáttáin; fága-
ja diibmojuohku, sámegieloahpahusa
organiseren – earenoamážit
olggobealde sámegiela hálddašanguovllu, oahppoplánat,
oahpponeavvut ja sámi fáttát
nátionála
oahppoplánain.
2.16 árbediehtu
árbediehtu sáhttá definerejuvvot máhttun
mii boahtá vásáhusain ja
maid earenoamážit álgoálbmogat
máhttet, mat čatnašuvvet
sihke iešguđetlágan
geavahanvugiide ja luondduresurssaid hálddašeapmái. Dat
máhttu lea fievrriduvvon
boarrásit buolvvain nuorat
buolvvaide, njálmmálaččat
ja bargguid bokte. Ja dat máhttu
gullá báikkálaš servodagaide
ja sidjiide geain lea dat máhttu.
Sámit sáhttet
veahkkin ovttastahttit dieđalaš ja árbevirolaš máhtolašvuođa. árbedieđu ferte
kommuniseret, ja dan ávkkástallanárvu
ferte čalmmustahttojuvvot ođđa
oktavuođain. Dieđa rahpá ođđa
vejolašvuođaid ja čorge
saji árbedihtui dutkamis, ođđaáigásaš oahpahusas
ja ceavzilis resursageavaheamis. Seammás sáhttá dieđa
váikkuhit suddjet ja dohkkehit árbedieđu.
Sámi álbmot
lea ain servodathuksenmuttus, ja árbediehtu
sáhttá doaibmat
huksengeađgin boahttevaš sámi
servodahkii. Danne ferte árbedieđu
vurket, geavahuvvot ja fievrriduvvot buolvvas bulvii.
Sámeálbmot
foandda ruđain lea Sámediggi
dahkan šiehtadusa bargováldiin
Sámi allaskuvllain ráhkadit vuođu
gelbbolašvuođavuogádahkii duođaštuvvon árbedieđu hálddašeapmái.
Oassi barggus lea maid ásahit
ovttasbarggu áigeguovdilis
dutkanprošeavttaiguin, sámi ásahusaiguin
ja sámi báikkálaš servodagaiguin
vai besset systemáhtalaččat
kártet ja duođaštit árbedieđu.
Sii galget árvvoštallat
ja buktit ávžžuhusaid
mat vuhtiiváldet rievttálaš,
ehtalaš, metodalaš ja teknihkalaš beliid.
Bargu doaimmahuvvo oassin sámi ásahusaid
davviguovllufierpmádaga
bargun, ja ovttasbargguin sámi
museaiguin, Romssa universitehta sámi
oahppoguovddáš ja
Norsk institutt for kulturminneforskning (NIKU). Lassin sáhttet
eará guoskevaš sámi kulturásahusat
ohcat beassat searvat dan bargui.
Galgá ásahuvvot
interneahttasiidu gos sáhttá gávdnat
dieđuid ja gulahallat árbedieđu
barggu birra.
2.17 Ealáhusat
2.17.1 Ealáhusovddideapmi
sámi guovlluin
Sámedikki mihttomearrin
lea sihkkarastit ealli ja nana sámi
servodagaid, main leat juohkelágan
ealáhusat. árbevirolaš ealáhusbargu
ferte sihkkarastojuvvot ja viidáset
ovddiduvvot, ja ođđa ealáhusaide
fertejit addojuvvot ovdánanvejolašvuođat.
Sámediggi lea 2008:s
oččodan sámi
servodagaid ealáhuseallimii
buoret rámmaeavttuid árvoháhkama,
gelbbolašvuođa-
ja buvttaovddideami, nannoset vuovdaleami ja vuovdindoaibmabijuid
bokte, nu ahte ealáhusain
livččii boahtteáigi
ja dat nagodivčče
gilvalit. Sámediggi oaivvilda
ahte ovttasbargu lea deaŧalaš nannen
ja ovddidan dihte sámi ealáhuseallima. áigumuš lea
ovttasbargat ulbmillaš váikkuhangaskaomiid
bokte ja njuolga politihkalaš oktavuođain
guovlulaš ja guovddáš eiseválddiiguin,
main lea ovddasvástádus
láhčit ealáhuspolitihka.
Luondduresurssaid geavaheapmi sámi guovlluin
ferte ovddimusat boahtit ávkin ássamii
guoskevaš guovlluin. Sámediggi
háliida danne oažžut duohta
váikkuhanfámu
eanadoallo-, boazodoallo- ja guolástuspolitihkkii
ja luondduresurssaid hálddašeapmái
guovlluin. Buorit rámmaeavttut
ealáhuseallimii sámi
guovlluin galget guoskat sihke árbevirolaš ealáhusheivehemiide
ja bargosajiide mat čatnasit
kultur-, diehtojuohkin- ja gulahallanteknologiijii.
Sámediggi lea 2008:s čađahahttán
Sámedikki ealáhusovddideami
váikkuhangaskaomiid evaluerema.
Evalueren čájeha
ahte dáin váikkuhangaskaomiin
lea positiivvalaš váikkuhus
smávva báikegottiide.
Dáid rávvagiid
vuođul álggahuvvojit
ja viidáset fievrriduvvojit doaibmabijut.
Dan geažil lea Sámediggi bargan
viidáset raporterenvuogádagaiguin,
diehtojuohkimiin interneahta bokte, ja dasto lea nannen gulahallama
eará oassálastiiguin
ealáhusovddideami siskkobealde.
Geográfalaš doaibmaguovlu
doarjagiidda maid sáhttá ohcat ealáhusovdáneapmái
viiddiduvvo 2009 rájis nu
ahte guoská maid olles Gáŋgaviikka
gieldda ja olles Rivttát gieldda.
Ealáhusovddideami ovdáneapmi sámi
guovlluin lea sorjavaš nášuvnnalaš juolludemiin stáhtabušeahta
badjel. Vai sáhttá doalahit
ovdáneami geográfalaš doaibmaguovllus seammás
go dát guovlu viiddiduvvo
lea Sámedikkis bággu
oažžut
lasi juolludemiid nášuvnnalaš eiseválddiin.
2.17.2 Juohkelágan ealáhuseallin
Juohkelágan ealáhuseallimii
gullet priváhta bálvalusat,
huksehusat ja rusttegat, mátkeealáhusat
ja eará bálvalus-
ja smávvaindustriija. Dan
lassin leat sirdojuvvon ruđat
boazodoallošiehtadallamiid
bokte mat leat geavahuvvon boazodolliid várás
geat háliidit ásahit
dahje viidáset ovddidit
lassiealáhusaid boazodoalu
oktavuođas. 2008:s lea Sámediggi vuoruhan
doaibmabijuid nissonolbmuid ja nuoraid várás
ealáhuseallimis. Dasto lea Sámediggi
vuoruhan gelbbolašvuođa
buorideami, buvttaovddideami ja innovašuvnna. Mátkeealáhusaid
siskkobealde leat vásihusvuđot
mátkeealáhusbuktagat
vuoruhuvvon. Sámediggi lea maiddái
vuoruhan smávibuš biebmobuvttadusa
sámi biebmoárbevieruid vuođul.
Buot eanemus ohcamat bohtet doarjjaortnegii almmolaš,
priváhta ja sosiála bálvalusfálaldagat.
2008:s juolluduvvui badjelaš 7
miljon ru prošeavttaide
mat guske juohkelágan ealáhuseallimii. Sámediggi
ferte bajidit ealáhusovddidanrámmaid,
earret eará juohkelágan
ealáhuseallimii, jos galgá sáhttit
doaibmat ovddidanaktevran sámi servodagain.
2.17.3 Duodji
Sámediggi lea 2005:s
dahkan duodjeealáhusa váldošiehtadusa
guvttiin sámi duodjeorganisašuvnnain.
Dát čuovvoluvvo
jahkásaš duodjeealáhusšiehtadusaiguin. Ealáhusšiehtadusa
ulbmilin lea ovddidit ealáhuslaš duoji
mas lea buoret gánnáhahttivuohta
ja mii eanet vuovdá ieš buvttaduvvon
gálvvuid. 2009 šiehtadusa
ollislaš rámman
lea 9, 21 miljon ru. Dan geažil
go investerendoarjjaortnegii ledje unnán
ohccit 2007:s, unniduvvui rámma
2008:s.
Ealáhusšiehtadusas
leat várrejuvvon ruđat
ovddidan- ja investerendoaibmabijuide, doaibmadoarjagii, čálgoortnegiidda,
organisašuvdnadoarjjan ja
duodjegávppiide. Dasto leat
maiddái várrejuvvon
ruđat duodjestipendii joatkkaskuvlla
ohppiid várás.
Doarjja duodjefitnodagaide lea juolluduvvon sihke ođđaásahemiide
ja investerendoaibmabijuide dáláš fitnodagain. Ruđat
leat maiddái addojuvvon
mearkadávvirhuksemii ja
gelbbolašvuođa bajideapmái.
Sámediggi lea addán ruđaid
Boazodoalu oahpahuskantuvrii duoji bissovaš fidnooahppiortnega hálddašeapmái.
Duodjeinstituhttii lea juolluduvvon doarjja duoji bagadallanvirggiid ásaheapmái.
Sámediggi lea maiddái
addán doarjaga NatourNor
ja Duodjeinstituhta gaskasaš ovttasbargoprošektii ásahahit
interneahttabuvdda duoji vuovdima várás.
Vuođđun
doaibmadoarjaga juogadeapmái
leat oktiibuot 63 duojára,
mat leat dohkkehuvvon daid eavttuid mielde mat leat duoji ealáhusšiehtadusas.
Doaibmadoarjjaortnega evaluerema oktavuođas áigut geahčadit
livččii
go vejolaš ásahit
duodjeregistara maid Dihtorbearráigeahčču
sáhtášii dohkkehit.
Sámediggi lea dahkan šiehtadusa Asplan
Viak AS:in ráhkadit ekonomalaš raportta
duoji ovddideapmái jagiide
2007, 2008 ja 2009. Šiehtadus
lea dahkkojuvvon golmma jagi áigodahkii.
Ovdal láve Sámediggi
dahkat šiehtadusa doaibmaváldiin
dušše
jahkái háválassii.
Raporta duodjeealáhusa
ekonomalaš dilis 2008:s,
mii lea dahkkojuvvon jagi 2007 rehketdoalu loguid vuođul, čájeha
ahte sis geat ledje mielde iskkadeamis, lea gaskamearálaš doaibmaboađus
94 216 ru, mii lea seamma dásis
go 2006:s.
Finnut Consult AS lea Sámedikki
ovddas guorahallan hástalusaid
mat leat duojis gelbbolašvuođa,
oahpahusa ja ovddideami siskkobealde. Guorahallamis lea biddjojuvvon guovddážii
movt ovddidanbargu sáhtášii
nannet barggolašvuođa
ja dietnasa duojis.
2.17.4 Eanandoallu
Sámi guovlluid eanandoalus
leat ollu jagiid ráhčan
heajos ahtanuššamiin
ja rekrutteremiin. Sámedikki
presideanta searvvai 2008:s čoahkkimiidda smávvadálolaččaiguin,
Innovašuvdna Norggain, Fylkkamanniin
ja Guovdageainnu suohkaniin ja Kárášjoga gielddain
eanandoalu birra Sis-Finnmárkkus. Čoahkkimiiid
vuođul celkojuvvui ahte eanandoalu
dárbbuid Sis-Finnmárkkus fertešii
kártet, ja rámmaeavttuid
maiguin dustet dáid dárbbuid. Smávvadálolaččat Porsáŋggu
gielddas bovdejuvvojit maiddái
searvat dán ovttasbargoprošektii.
Sámedikkis leat leamaš čoahkkimat
sihke Boanddaidservviin ja Boanddaid- ja smávvadálolaččaid
servviin eanadoallošiehtadallamiid
birra ja oppalaččat
ovdáneami birra eanandoalus.
Dasto lea Sámediggi addán rávvagiid
Eanandoallo- ja biebmodepartemeantta eanandoallošiehtadussii.
Sámediggi lea ákkastallan
bajidit areálaráji buvttadandoarjjaohcamiid
oktavuođas 200 mihtus 300
mihttui sámi ássanguovlluin, heaittihit
priváhta mielkeeriid vuovdima,
buoridit lábbábiergohatti,
buoridit luopmo- ja astoáiggi
sadjásašortnega, áŋgiruššat
viidáset náláštuhttimiin/dihtomárkanbiepmuiguin
ja buoridit investerenvejolašvuođaid
huksemiid oktavuođas.
2.17.5 Guolástusat
Sámediggi lea addán
gulaskuddancealkámuša
Riddoguolástuslávdegotti
evttohussii Finnmárkkulága
ektui NOU 2008:5 ja Sámi
vuoigatvuođalávdegotti čielggadussii
riddo- ja vuotnabivddu birra mearrasámi
guovlluin (NOU 2007:12, 22. kápihttal.).
Sámediggi eaktuda ahte lávdegotti
ovttajienalaš árvvoštallamat
ja evttohusat eai rievdaduvvo viidát
boahttevaš konsultašuvdnaproseassas.
Sámedikki mielas lea maiddái
lunddolaš ahte goappašiid
lávdegottiid čielggadusat biddjojuvvojit
vuođđun
mearrasámi guovlluide máttabealde
Finnmárkku ja ahte Riddoguolástusnlávdegotti finnmárkkuláhkaevttohus
geavahuvvošii mállen
maiddái dáid guovlluid
ektui. Riddoguolástuslávdegotti árvalusa
barggu oktavuođas leat dollojuvvon čoahkkimat
mearrasámi guolástanorganisašuvnnain
Bivdi ja Norgga riddoguolástanservviin.
Sámediggi lea čađahan
konsultašuvnnaid guolástuspolitihka
njuolggadusaid reviderema oktavuođas, láhkaásahusas
gonagasreabbá hálddašeamis
ja láhkaásahusas mearraluossabivdui
sámi guovlluin. Sámediggi
lea maid ráđđádallan
luossabivddu muddemiid hárrái
jagiide 2008 ja 2009, ja mearraluossabivddu konsešuvdnaortnega hárrái.
Sámediggi ii šaddan ovttaoaivilii
Birasgáhttendepartemeanttain konsultašuvnnain
luossabivddu muddemiid ektui 2008:s.
Sámediggi lea joatkkán
bargguin eiseválddiid ovddas
seailluhit sámi geahččanguovllu
mearraresurssaid hálddašeamis.
Dát guoská earret
eará hálddašeapmái
ja ráhkadussii norgga riddodorskis,
lagasvuođa- ja sorjavašvuođaprinsihppii gonagasreabbá hálddašeamis, areálageavahanriidduide
gaskkal árbevirolaš vuotnaguolásteami
ja guollebiebmanealáhusa
ja mearrádusain rahpat luoddubivddu
2009:is.
Njurjuid mudden ja hálddašeapmi
lea maid guovddážis
Sámedikki riddo- ja guolástuspolitihkas.
Njuorjju rolla ja movt dat váikkuha báikkálaš mariidnabirrasii
ja resurssaide, lea oassin Mearradutkaninstituhta golmma jagáš dutkanprošeavtta
bohtosiin mat gusket vuotnaekologiijii Porsáŋgguvuonas.
Sámediggi moaitá dan
go dutkanprošeavtta oktavuođas
olles dutkanáigodagas gildojuvvui
oalát njuorjobivdu vuonas,
juoga mii raššuda riddodorski
ja eará mariidnaresurssaid.
2.17.6 Boazodoallu
Sámediggi lea jagis 2008
addán cealkámuša
ođđa elliidčálgoláhkii.
Sámedikki árvalusat
guske elliiddolliid ovddasvástádussii
boraspirepolitihkas, bohccuid gáldemii
ja dasto bohccuid goddimii gazirdanbuikkuin.
Borgemánus/čakčamánus 2008
finai sámediggeráđđi
buot boazodoalloguovlluin Norggas viežžat árvalusaid
boazodoallopolitihkalaš dieđáhussii
maid sámediggeráđđi
lea ráhkadeamen, ja dasto
njuolga boazodolliiguin guorahalai hástalusaid
mat leat boazodoalu rámmaeavttuid
oktavuođas. Ealáhus
lea fuolastuvvan guohtuneatnamiid massima geažil ja
go váilot návccat
iežaset hálddahusas.
Sii váillahit maiddái beaktilis
doaibmabijuid boraspirevahágiid eastadeapmái,
ja buriid ja einnostuvvi buhtadanortnegiid. Sámediggi áigu
guorahallat dáid áššečuolmmaid
earret eará iežas
boazodoallodieđáhusas
mii gárvvistuvvo giđđat
2009.
Boazodoalu divatortnet lea máŋgii maŋimuš jagiin
ovddiduvvon Ráđđehussii.
Sámediggi lea beahtahallan
go ii dán ge bušeahttaáigodagas
loahpahuvvo dát ortnet.
Sámediggi doarju Norgga
boazosápmelaččaid
riikkasearvi (NBR) barggu dán áššis.
Ealáhus oaivvilda ahte maŋimuš divatlassáneamit
earret eará bensiinna ektui leat
buktán eahpegorálaš stuorra ekonomalaš noađi
muhtun boazodolliide. Sámediggi
lea juolludan ruđaid vai
NBR lea sáhttán
nammadit lávdegotti mii galgá bargat
dáiguin áššiiguin
eiseválddiid ektui, ja dárbbu
mielde bálkáhit áššedovdiid divatáššis.
2.17.7 Lotnolasealáhusaid árvoháhkanprográmma ja
sámi mátkeealáhusat
Sámedikki dievasčoahkkin
mearridii guovvamánus 2008 álggahit
lotnolasealáhusaid árvoháhkanprográmma
sámi mátkeealáhusaiguin.
Prográmma rámma
2008:s lei 6,5 miljon ru.
Fágalaš forum
lea ásahuvvon. Das leat
mielde Innovašuvdna Norga,
fylkkagielddat ja golmma davimus fylkkagielddaid eanandoalloossodagat,
Bioforsk, Bargo- ja searvadahttindepartemeanta ja Sámi
allaskuvla. Dán foruma ulbmilin
lea lonuhallat dieđuid almmolaš doaibmabijuid
ja prošeavttaid hárrái
main lea mearrašupmi prográmmii.
Dasto lea ásahuvvon ovddidanforum
mas leat mielde sámi ealáhusorganisašuvnnat. Ovddidanforum
doaibmá prográmma referánsajoavkun.
Okta doaibmabijuin árvoháhkanprográmmas
lea rekrutteret ja gávdnat vejolaš meahcce-
ja lotnolasbargiid geat háliidit ásahit
doaimmaid sámi guovlluin.
Rekrutterenbargu lea jođus
ja álggahanskuvla álggahuvvo
jagi 2009 álggus.
Lotnolasealáhusaid árvoháhkanprográmma
ja sámi mátkeealáhusaid
bokte lea Sámediggi ožžon vejolašvuođa
ovddidit mátkeealáhusaid
sámi guovlluin. Sámediggi
lea 2008:s vuoruhan vásihusvuđot
buktagiid ráhkadeami ja
dasto lotnolasealáhusaid
mátkeealáhusdoaimmaid
ja smávibuš biebmobuvttadusa. Dákkár
vuoruhemiin biddjojuvvo vuođđu šláddjás
ja ođđahutki
mátkeealáhusaid huksemii,
maid bokte oažžut
bargosajiid ja sihkkarastit ássama
sámi guovlluin. Seammás
lea Sámediggái deaŧalaš ahte
sámi kultuvra mii gaskkustuvvo
mátkeealáhusaid
oktavuođas, lea luohtehahtti
ja dávista sámi
beroštumiide, norpmaide
ja dábiide.
Sámediggi lea doallan
sámi mátkeealáhuskonferánssa álttás
golggotmánus 2008. Konferánssa
ulbmilin lei meroštallat sámi
mátkeealáhusdoahpaga
sisdoalu, čalmmustahttit
hástalusaid mátkeealáhusain
ja addit Sámediggái
stuorát vejolašvuođaid
ulbmillaččat bargat
sámi mátkeealáhusaid
ovddidemiin. Dan lassin lei ulbmilin nannet ovttasbarggu sámi
mátkeealáhusoassálastiid
gaskka.
Sámediggi lea hábmegoahtán prošeavtta
mátkeealáhusaid
ovddideapmái miehtá sámi
guovllu. Dan oktavuođas
lea earret eará dollojuvvon seminára/proseassačoahkkin
golmma sierra sajis Finnmárkkus.
2.18 Dearvvašvuođa
ja sosiálapolitihkka
Sámediggi lea dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusaid
oktavuođas 2008:s geahččalan
ovddidit áddejumi das movt
sáhttá olahit ovttaárvosaš bálvalusa
mihttomeari sámi álbmoga
várás,
ja dasto movt buoridit máhtolašvuođa sámi
bálvalusdárbbašeddjiid vuoigatvuođain
ja dárbbuin. Sámediggi
lea maiddái bargan dan ala ahte
ovddasvástádus
sámi buohcciid fálaldagaid
kvalitehta sihkkarastimis galgá loktejuvvot
ovttaskas olbmo dásis bajimuš dássái.
2.18.1 Sámi mánáid vuoigatvuođat
Sámediggi lea álggahan
konsultašuvnnaid Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanttain bearráigeahččanortnega hárrái
sámi mánáide
geat leat mánáidsuodjalusa
fuolahusas. Konsultašuvnnaid
duogážin
lea Sámedikki ovttajienalaš 27.05.08
dievasčoahkkinmearrádus,
man ulbmilin lea gozihit sámi
mánáid
rievtti bisuhit sin giela ja kultuvrra, go leat gártan vánhemiid
ruovttus eret.
Sámediggi lea maiddái álggahan konsultašuvnnaid
Justiisa- ja politiijadepartemeanttain, Sámedikki
ovttajienalaš 27.05.08 mearrádusa
vuođul, sámi mánáid
vuoigatvuođaid ja dárbbuid
goziheami ektui Mánáidviesu
organiserema oktavuođas.
Mánáidviessu
lea ođđa
dutkanmálle daid mánáid
várás
geat leat gillán veahkaváldimiid,
ja ulbmilin lea čohkket
buot gelbbolašvuođa
ja instánssaid ovtta fysálaš robi vuollái.
Sámediggi lea čoahkkimis Mánáidáittardeddjiin váldán
ovdan oppalaš áššečuolmmaid
go guoská sámi
mánáid
gielalaš ja kultuvrralaš vuoigatvuođaid
goziheapmái gielddalaš ja
stáhtalaš mánáidsuodjalusas,
maiddái Mánáidviesus. Mánáidáittardeaddji
dovddahii ahte dát leat
bealit ja dieđut maid sii
háliidit čuovvolit
viidáset barggus. Sámediggeráđđi čilgii sámi
oahpponeavvodili ja strategalaš oahpponeavvoplána
barggu birra. Dasto váldojuvvojedje
ovdan eará áššit
nugo sámi mánát sadjásašruovttuin,
sámi nuorat ja skuvlavázzin
ja sámi kultuvrra áimmahuššan
gávpotservodagain.
2.18.2 Sámi pasieanttaid vuoigatvuođaid
ja dárbbuid goziheapmi
Sámedikkis lea leamaš čoahkkin dearvvašvuođa-
ja fuolahusministariin Bjarne Håkon Hansseniin gos leat
guorahallan movt guldalit ja deattuhit sámi
fágabirrasiid ja geavaheddjiid
nu gohčoduvvon Ovttasdoaibmanođastusa
ovddideami oktavuođas. Sámediggi
váillahii sámi
ovddastusa Ovttasdoaibmanođastusa
ovddideami áššedovdijoavkkus. Stáhtaráđđi
ii váldán vuhtii
dán sávaldaga,
muhto háliidii lagaš oktavuođa
Sámedikkiin ja sámi
dearvvašvuođaásahusaiguin
ođastusbarggus.
Dasto ságastallojuvvui
sámegielat buohcciid dili
birra dearvvašvuođadoaimmahagas.
Sámediggái
lea deaŧalaš ahte
buohcciid dilli buoriduvvo dalle go dearvvašvuođadoaimmahat dárbbaša
dulkka go galgá gulahallat buohcciiguin.
Sámediggi evttohii ahte álggahuvvo
prošeakta dearvvašvuođadoaimmahagaid
olis, bargat dan ovdii ahte oainnusin dahkat ja gávdnat
buriid vugiid movt sihkkarastit gulahallama sámi
buohcciiguin.
Sámedikkis lea ovttasbargoorgána guovlulaš dearvvašvuođadoaimmahagaiguin,
man oktavuođas bargojuvvo sámi
perspektiiva ektui dain barggahandokumeanttain maid guovlulaš dearvvašvuođadoaimmahagat sáddejit
vuolit dearvvašvuođadoaimmahagaide.
Rekrutterendoaibmabijut ja lasseoahppodoaibmabijut dearvvašvuođadoaimmahagain
leat fáddán
maid dát ovttasbargoorgána čuovvola.
2.18.3 Barggahandokumeanttat guovlulaš dearvvašvuođadoaimmahagaide
Sámediggi álggahii
2007:s konsultašuvnnaid
Dearvvašvuođa-
ja sosiáladepartemeanttain
oččodit mielde
sámi buhcciid dárbbuid
ja vuoigatvuođaid guovlulaš dearvvašvuođadoaimmahagaid
barggahandokumeanttaide. Dalle go guovlulaš dearvvašvuođadoaimmahagaid
barggahandokumeanttat almmuhuvvojedje 2008:s, bođii
vuosttaš gearddi čielgasit ovdan
ahte oažžut láhččojuvvon
bálvalusaid sámi
buhcciide sin vuoigatvuođaid
ja dárbbuid vuođul,
ferte jearahit ja oainnusin dahkat plánemis, čielggademiin
ja go mearrádusat dahkkojuvvojit.
Sámedikki konsultašuvnnat
dán áššis leat
buktán buriid bohtosiid.
Dál lea buorre vuolggasadji
guovlulaš dearvvašvuođadoaimmahagain
ja dearvvašvuođadoaimmahagain
main lea ovddasvástádus
addit bálvalusaid, konkretiseret
iežaset plánain
ja geavahusas sihkkarastit ahte dearvvašvuođabálvalus váldá vuhtii
sámi giela ja kultuvrra divššodettiin
sámi pasieanttaid spesialistadearvvašvuođabálvalusas. Sámediggi
vuordá ahte guovddáš dearvvašvuođaeiseválddit čuovvolit
dán iežaset stivrenságastallamiin
guovlulaš dearvvašvuođadoaimmahagaiguin.
2.18.4 Sámedikki evttohasat guovlulaš dearvvašvuođadoaimmahagaid
stivrraide
Sámediggi lea evttohan
lahtuid dearvvašvuođadoaimmahagaide
Davvi Dearvvašvuhtii RHF,
Helse Nord-Trøndelag HF:i ja Rikshospitalet HF:i. Sámediggi
lea evttohusproseassas čujuhan
ahte sámi buohcciin lea
vuoigatvuohta oažžut
giela-laččat
ja kultuvrralaččat láhččojuvvon
spesialistadearvvašvuođafálaldagaid.
Davvi Dearvvašvuođa
ektui válljejuvvojedje njealjis
Sámedikki viđa
evttohasaid gaskkas stivrraide. Sámedikki
evttohas Helse Nord-Trøndelag HF stivrii válljejuvvui maiddái.
2.18.5 Sámedikki bargu sámi geavaheddjiid
dárbbuid ja vuoigatvuođaid
ektui NAV:s
Sámediggi lea ain joatkán
barggu sámi bálvalusdárbbašeddjiid vuoigatvuođaid
ja dárbbuid ektui NAV-vuogádaga
siskkobealde. Danne lea Sámediggi
ođđasis
sádden reivve Bargo- ja
searvadahttinministarii mas jearrá dáid áššiid
birra.
Sámediggi lea searvan
diehtojuohkinčoahkkimii
Siellatgieldda prošeaktaplána
birra sámi geavaheddjiid áimmahuššamis
NAV:s. Prošeavtta bokte
lea sávaldat čielggadit
sámi gealboguovddáža ásaheami
NAV-vuogádaga siskkobealde. Prošeavtta
ulbmilin lea dakkár bargo-
ja čálgoossodaga
duohtan dahkan mii áimmahuššá sámi
NAV-geavaheddjiid miehtá riikka.
Dáid áššiid
lea Sámediggi maiddái
váldán
ovdan guovddáš eiseválddiiguin.
Sámediggi lea maiddái
searvan NAV-kantuvrra rahpamii Kárášjogas,
gos lei diehtojuohkin Sámedikki dearvvašvuođa-
ja sosiálapolitihka birra,
ja fokus biddjojuvvui dasa ahte lea dárbu oažžut
sámi giella- ja kulturgelbbolašvuođa
NAV-ossodaga siskkobealde.
2.18.6 Dearvvašvuohta ja eallineavttut árktalaš birasperspektiivvas
Sámediggi lei Davvi dimenšuvnna
stivrenjoavkku čoahkkimis
ja doalai sáhkavuoru man
vuolggasadjin lei davvi dimenšuvdna dearvvašvuođa-
ja eallineavttuid prográmma.
Doahpaga Davvi dimenšuvdna
lea EU ásahan vai EU davvi regiovdnii
biddjojuvvošii fokus, ja gieđahallan
dihte daid hástalusaid ja vejolašvuođaid
mat guovllus leat.
Sámediggi lea čalmmustuhttán sápmálaččaid
dili ja buohtastahttán dan
sirkumpolára álgoálbmotsearvevuođain.
Ollu álgoálbmogiin
lea dál lagaš oktavuohta
lundui ja dan riggodagaide. Dát bidjá álgoálbmogiid
rašis dillái
go guoská dálkkádatrievdamiidda
ja birasmirkkuide, main fas sáhttet leat
suorggahahtti váikkuhusat álgoálbmogiid
dearvvašvuhtii ja eallineavttuide.
Sámedikki sáhkavuorru Davvi
dimenšuvnnas geavahuvvui viidáseappot
Eurohparáđi
barggus dáinna fáttáin.
2.18.7 Heahtedieđihanbálvalus
Dan oktavuođas go nationála
dásis leat nuppástuhttimin
heahtedieđihanbálvalusa
organiserema, lea Sámediggái
deaŧalaš sihkkarastit
ahte sámi geavaheddjiide láhččojuvvo
dakkár fálaldat mii
vuhtii váldá gielalaš ja
kultuvrralaš dárbbuid.
Sámediggi lea váldán
dán ovdan guovddáš eiseválddiiguin máŋgii,
maŋimusat guovvamánu
2008 čoahkkimis Dearvvašvuođa-
ja fuolahusdepartemeantta stáhtačálliin.
Sámediggi áigu čuovvolit
viidáseappot dán barggu.
2.18.8 Prošeaktaruđat
Ráđđehusa
dearvvašvuođa- ja
sosiálabálvalusaid
doaibmaplána čuovvoleapmin
sámi álbmoga
ektui, Máŋggabealatvuohta
ja ovttadássásašvuohta,
lea Sámediggi 2008:s juolludan
ruđaid dearvvašvuođa-
ja sosiálaprošeavttaide
badjelaš 2 487 000
ru 11 sierra prošektii.
Earret eará lea addojuvvon
500 000 ru Porsáŋggu gieldda
buohccedikšuma lávdaohppui. Dasto
addojuvvui oktiibuot 707 000 ru Mánáidsuodjalusa
ovddidanguovddážii
Romssas vugiid ovddideapmái
sámi mánáidsuodjalusas. Sámediggi
lea maiddái juogadan 150 000 ru
stipeandan joatkkaohppui mánáid
ja nuoraid psykososiála
barggu hárrái.