Sámedikke doaimma birra 2001

2.3.3.1 Bargu sámegielain

Sámediggái lea guovddáš mihttomearrin ahte sámi giellabargu nannejuvvo ja ovddiduvvo buot giellaguovlluin. Mihttomearrin lea maiddái dat, ahte sáme- ja dárogiella šaddaba ovttaárvosaš giellan buot dásiin almmolaš orgánain ja muđuige servodagas. Sámedikkis leat sierra doarjagat mat juolluduvvojit sámegiela ovddidanbargguide.

Sámdikki giellastivra doalai jagi 2001:s guokte čoahkkima ja meannudii ee. guovtte- ja golmmagielat fylkka- ja suohkannamaid gulaskuddanáššiid, dohkkehii tearpmaid ja evttohii kandidáhtaid giellamovttiidahttin-bálkkašupmái. Sámediggeráđđi nammadii juovlamánus 2001 giellastivrii ođđa lahtuid válgaáigodahkii 2002–2005.

Sámediggi juolludii rámmadoarjaga jagi 2001 bušeahtas 15 850 000 kr sámi dulkonbálvalussii ja guovttegielalašvuhtii. Juolludeapmi lei ná dan guđa gildii ja guovtti fylkegildii mat gullet sámegiela hálddašanguvlui, gč tabealla 2.1.

Guovttegielalašvuođa doarjaga ulbmilin lea suodjalit, nannet ja ovddidit sámegiela geavaheami buot dásiin hálddašanguovllus. Bajit dási mihttomearrin lea ahte gielddahálddahusat ollásit šattašedje guovttegielagin, nu ahte sáme- ja dárogielagat ožžot ovttaárvosaš bálvalusaid goappašiid gillii. Ortnet lea ovdal juogaduvvon sierra njuolggadusaid mielde. Dát njuolggadusat heaittihuvvojedje bušeahttajagi 2001 rájes, mii guoská doarjagii mii juolluduvvo sámegiela hálddašanguvlui. Rámmadoarjagiid váldoulbmil ja doarjja proše-avttaide lea nu mo ovdalge. Sámediggeráđđi lea veaháš rievdadan doarjjaeavttuid, ee. masa addo doarjja ja áigemeriid bákkolaš giellaraporttaide.

Sámediggi juolludii 2 406 000 ru sámegiela ovddideapmái lulli- ja julevsámi guvlluide, Ofuohta ja Lulli-Romssa guovlluide ja riddo- ja vuotnaguovlluide. Ruhtajuolludeami vuođđun leat Sámedikki ráhkadan giellaplánat dáidda guovlluide. 2001:s ledje 22 ohcci, mat ohce oktiibuot 5 387 393 ru ovddas. Sámi giellaossodat vuoruhii čuovvovaš doaimmaid: terminologiijaprošeavttat, arenat gos buolvvat gávnnadit sámegiela hupmat, sámegielagiid alfabetiserenbargu, mánáid ja nuoraid gielladoaimmat ja giellamovttidahttinbálkkašupmi.

Jagi 2001 juolludeapmi juohkásii čuovvovaš surggiide, gč tabealla 2.2.

Sámediggi lea jahkásaččat juolludan ruđaid giellaprošeavttaide olggobeallái sámegiela hálddašanguovllu. Dáid ruđaid hálddašii ovddeš Sámi giellaráđđi, muhto jagi 2001 rájes hálddaša Sámedikki ođđaásahuvvon doarjjastivra dáid ruđaid. Vuođđun ođđasis organiseremii leat dat sierra plánat, maid diggi lea mearridan doarjjaruđaid juogadeai oktavuođas. Sámedikki giellaossodat áššemeannuda ohcamiid siskkáldasat ja ráhkkanahttá áššiid doarjjastivrii. Sámediggi bivddii bušeahttagieđahallamis doarjjastivrra erenoamážit vuhtiiváldit giellamovttiidahttinprošeavtta, maid Sámi giellaráđđi lei álggahan dalá doaibmaáigidagas.

Sámediggi doarjjui 5-jagi prošeavtta olggobealde sámegiela hálddašanguovllu, man bokte nannet mánáid giellaovdáneami, ja evttohii ahte doarjjastivra vuoruha dán prošeavtta joatkima. Elgå-bajásšaddanguovddáš Engerdal suohkanis čađaha prošeavtta, mii álggahuvvui 2001 čavčča.

Sámediggi fuomašuhtii maiddái sámegiela váttis dillái Ofuohtas/Lulli-Romssas, ja bivddii doarjjastivrra vuoruhit doarjagiid prošeavttaide, mat nannejit sámegiela dán guovllus.

Doarjja giellaprošeavttaide olggobealde hálddašanguovllu lea ollu jagiid leamaš sullii seamma dásis, mii mearkkaša ahte ii báljo leamašge doarjjalassáneapmi. Jagi 2001 rájes unnui prošeaktadoarjja go dain ruđain várrejuvvui oassi giellaguovddážiidda Divttasvuonas ja Lulli-Romssas. Dát dagahii ahte ollugat, geat ledje ohcan giellaruđaid, eai ožžon doarjaga. Sámediggi oažžu jahkásaččat ohcamiid sullii 7–8 milj ovddas, muhto ii leat go váile 2,5 milj maid juohkit. Jus Sámediggi galgá beassat vuoruhit gielladoaimmaid olggobealde hálddašanguovllu, de ferte stáda juolludit eambbo ruđaid Sámediggái. Nu movt ruhtadilli lea leamaš daid maŋemus jagiid, de ii leat Sámediggái leamaš vejolaš lasihit doarjaga ee. giellaprošeavttaide.

2.3.3.2 Giellamovttiidahttinbálkkašupmi

Sámedikki giellastivra juohká giellamovttiidahttinbálkkašumi olbmuide/ásahusaide/organisašuvnnaide geat/mat leat erenoamážit bargan sámegiela ovddas vai dat seailu ja ovdána. Bálkkašupmi lei ruhtasubmi 10 000 ru ja dáiddadiploma maid Bjørg Monsen Vars lei ráhkadan. Giellamovttiidahttinbálkkašumis leat sierra njuolggadusat. Jagi 2001 bálkkašumi oaččui Skániid ja Evenášši giellajoavku. Bálkkašumi ožžo dan vuođul go leat bargan máŋggalágan giellabargguiguin, ee terminologiija bargguigun ja čohkken sámi báikenamaid. Giellajoavku lea maid bures lihkostuvvan čohkket iešguđetge buolvvaid mielde iežaset gielladoaimmaide.

Sámediggi lea álggahan giellamovttiidahttinprošeavtta, mii galgá láhčit dilálašvuođaid mánáidgárdemánáide, vai sii áramus lági mielde ohppet sámegiela. Seammás ferte láhčit dilálašvuođaid prošeaktaváhnemiidda, mánáidgárdái, skuvlii ja gildii, vái sii besset fárrui prošeavttaide nu ahte ožžot dieđuid ja ohppet mo čáđahit sámegieloahpahusa mánáidgárddii rájes vuođđoskuvlla rádjai.

Prošeaktaáigodat lea 5 jagi. Prošeakta čuovvu mánáid mánáidgárddi rájes dassážii go leat vázzán skuvlla moadde jagi. Olahusjoavkun lea okta mánáidgárdi, mánáid váhnemat, skuvla gos mánát galget skuvlla vázzit maŋŋá mánidgárddi, astoáiggeortnet ja gielda gos mánáidgárdi lea. Elgå bajásšaddanguovddáš Engerdal suohkanis čađaha prošeavtta, mii álgghuvvui jagi 2000 čavčča. Jus geahččalanprošeavttas leat buorit bohtosat, mat čájehit ahte mánát leat oahppan sámágiela mánáidgárddis, ahte sii besset joatkit oahpahusain skuvllas ja astoáiggeortnegis, de sáhttá seammalágan prošeavttaid álggahit maiddái eará guovlluinge.

Sámediggi áigu bargat dan ovdii ahte movttiidahttit ovttaskas olbmuid geavahit sámegiela buot diliin ja buot sajiin sámi servodagas. Dan geažil ferte nannet giellagelbbolašvuođa, vai sáhttá geavahit sámegiela go lea lunddolaš ja sávahahtti almmá fertet čilget ja vásihit vuostehágu dan geažil. Dán rádjai leamaš nu ahte dárogielagat dat mearridit goas sáhttá hállat sámegiela. Giellaovddidan- ja giellagáhttenbarggus ii sáhte dán láhkai jurddašit. Giellagáhtten ja giellaovddideapmi gáibida ollu giellageavaheaddjiid. Sámedikki ovddasvástádus áddehit servodaga áhte sámegielagiin lea vuoigatvuohta beassat hállat sámegiela ja ahte dát vuoigatvuohta gusto vaikke man čeahppi de leš dárogielas. Muđui ii sáhte ovttaárvosažžan dahkat sámegiela ja dárogiela. Sámelága § 1.1 nanne sámegielagiid vuoigatvuođa Norggas ja § 3 čilge dan vuoigavuođa, mii sámegielagiin lea sámegiela hálddašanguovllus erenoamážit.

2.3.3.3 Giellaguovddážat

Sámegiela barggu plánenvejolašvuođaid dihte ásahii Sámediggi jagi 2001 bušeahta oktavuođas ođđa ortnega, mas lea vuođđodoarjja sámi giellaguovddážiidda. Doarjja lea 1 600 000 ru ja galgá sihkkarastit giellaguovddážiid doaimma, ja juolluduvvui 400.000 ru giellaguovddážiidda Porsáŋggus, Gáivuonas, Divttasvuonas ja Lulli Romssas. 2001 čavčča rahppui giellaguovddáš várjjatsuopmaniid várás. Giellaguovddáš lea Unjárggas ja dan namma lea Isak Saba guovddáš. Jagi 2002 rájes oažžu maiddái dát giellaguovddáš vuođđodoarjaga Sámedikkis.

Sámedikki giellaossodat lea bargan gávdnat vuogas vuogi movt ruovttoluotta oažžut dieđuid giellaovddidanbargguid ja ruhtajuolludemiid birra. Giellaossodat lea ráhkadan minstara movt galgá ohcat doarjagiid sámegiel prošeavttaide. Ulbmil lea leamaš ahte ohcamis galgá boahtit ovdan movt prošeavtta áigu čađahit, makkár ekonomálaš bealit prošeavttas leat ja maiddái movt prošeavttain sáhttá ovddidit sámegiela. Dasa lassin lea ráhkaduvvon minsttar movt doarjjaraporteren berre dáhpáhuvvat giellaossodahkii.vai giellaossodat čielgaseappot oaidná masa ruđat leat geavahuvvon ja maiddái movt prošeakta lea ovddidan sámegiela. Dát bargu lea leamaš hui guovddážis giellaossodagas. Giellaossodat gáibida buriid prošeavttaid main sihke sámegiela ovddideapmi ja ekonomalaš bealit leat deattuhuvvon, ja maiddái buriid raporttaid movt ruđat geavahuvvojit giellaovddideami ja ekonomiija dáfus. Dát mielddisbuktet ahte giellaossodagas lea buoret vuođđu árvvoštallat prošeavttaid, ja dainna lágiin lea stuorát vejolašvuohta joksat ulbmiliid ahte geavahit doarjagiid buoremus lági mielde. Sámedikki giellaossodat lea maid ráhkadan girjjáža neavvun dihte tearbmabargiid movt bargat tearpmaiguin. Giellaossodat ruhtada terminologiijaprošeavttaid dainna eavttuin ahte Sámedikki giellaossodat oažžu bohtosiid almmuhit sátnevuorkkás dahje Gielladieđuin.

2.3.3.4 Giellaossodaga bargodilli 2001:s

Giellaossodagas ledje vuosttaš jahkebeales 4 virggi. Dan njealjásis ledje guovttis virgelobis ja okta heittii giđđadálvve ja njealját fas geasset. Dát dagahii ahte ossodagas lei váttis bargodilli vuosttaš jahkebeale. Čavččabeallái buorránii bargodilli veaháš go sadjásaš ossodatdirektora biddjui virgái ovtta jahkái, ráđđeaddivirgái biddjui olmmoš, julev- ja lullisámegielkonsuleanttat álggiiga virggiide, ovdakántuvrii ja arkiivi biddjui olmmoš virgái ja oahpahusossodagas sirdojuvvui okta bargi giellaossodahkii. Dát mielddisbuvttii ahte bargoveahka lassánii 100 % dan ektui mii lei jagi álggus. Dát váttis bargodilli lea dieđusge váikkuhan giellaossodaga doaimmaide jagis 2001.

2.3.3.5 Gulahallan ja diehtojuohkin

Sámediggi mearridii miessemánus 2001 gulahallan- ja bálvalanpolitihka. Julggaštus lea olles organisašuvnna oktasaš áŋgiruššamiid boađus, ja dat gávdno neahtas ja báberhámis.

Fágasuorgi gulahallan ja diehtojuohkin lea nanosmahttojuvvon sihke siskkáldasat ja olggobeale geavaheaddjiid ektui, go guoská min bálvalusaide. Ođđajagemánus geavahišgođiimet intraneahta nannet gulahallama siskkáldasat, ja miessemánus bohte ođđa neahttasiiddut mis. Neahttasiiddut leat 100 % guovtti gillii, okta sámegillii ja nubbi dárogillii, ja oanehis čilgehusat leat maiddái eaŋgalasgillii. Olbmot leat bures vuostáiváldán siidduid ja oaččuimet vihtta nástti guhtta vejolaš nástti gaskkas kvalitehtamearkan norge.no:s. Neahttabálvalus lei guhkes áiggi heittot váilevaš báddegovdodaga geažil Kárášjohkii. Skábmamánus laktojuvvui Sámediggi Finnmark bredbånd govdabáddenehttii. Dát mearkkaša dan ahte mis sáhttá leat min neahttasiidduid mášenpárka dáppe Kárášjogas. Govdabáttiin lea sihke hálddahusas ja neahttasiidduid geavaheaddjiiin vejolaš oažžut erenoamáš multimedia-bálvalusaid interneahta bokte. Dievasčoahkkimiid jietnafievrrideami Interneahta bokte áigut geahččalit 2002:s.

Sávaldahkan lea ovddidit Sámedikki intraneahta ain eanet, nu ahte lea vejolaš beassat iešguđet diehtovuođuide, ohcat ođđasiid ja beassat arkiiva- ja áššemeannudanvuogádahkii. Go lea leamaš nu lossa bargu, de lea leamaš dárbu vuoruhit olggobeale geavaheaddjiid muhtun áiggi. Dattetge lea eaktun ahte leat eanet doaimmat ja fálaldagat intraneahtas Sámedikki bargiid ja álbmotválljen áirasiid/lahtuid várás, jos galgá sáhttit fállat buriid bálvalusaid olggobeale geavaheaddjiide. Sámedikki hálddahusa organiserema nuppástuhttin lea maiddái buktán organisašuvdnii hástalusaid mii guoská beaktilis siskkáldas gulahallamii. Mihttomearrin lea ovddidit buriid elektrovnnalaš bálvalusaid maiguin sáhttá birget kantursajiid guhkes gaskkaid geažil.

Sámediggi lea bargan árjjalaččat iešguđet prošeavttaid ektui almmuhit vejolašvuođa geavahit sámegiela Unicode-teknologiijain, ja lea gaskkustan almmolaš eiseválddiid ovddasvástádusa fállat bálvalusaid ja dieđuid sámegillii. Erenoamážit namuhit prošeavtta «Finnmark på nett» – mii lea Finnmárkku gielddaid oktasašportála, ruđaid juolludeami Odina rustemii ja prošeavtta «Fylkesmannen på nett».

Sámediggi searvá árjjalaččat Gielda- ja guovludepartemeantta bargojovkui sámegiel bustávaid ja IT ektui, mii lea ásahuvvon eNorge-plána geažil. Joavku rávve ahte earret eará stáhta bidjá dakkár gáibádusaid vuovdiide ahte prográmmagálvvuin, mat ostojuvvojit, galgá sáhttit geavahit bustávvamearkastandárdda. Unicode-bustávvamearkkain leat sámi bustávat, ja danne dat čoavddášii daid váttisvuođaid mat dál leat sámi bustávaid ektui. Sámediggi dahje sámi servodat okto ii leat dan muttos stuoris ahte dat sáhtášii hoahpuhit ođđa bustávvamearka-teknologiija heiveheami gávpeoktavuođas. Danne livččii hirbmat buorre jos stáhta veahkehivččii dákko. norge.no ja Statskonsult redakšuvnnaide lea čujuhuvvon ahte máŋggagielalaš bálvalusaid ja teknihkalaš čovdosiid main sáhttá geavahit sámi bustávaid (Unicode) neahtas, galggašii bálkkašit. Dát dagahivččii geasuheaddjin fállat sámi bálvalusaid go eatnašat háliidivčče leat bajimusas norge.no almmolaš neahttasiiduid listtas.

Ođđa sámediggi, Sámediggevisti ja guovttegielat neahttasiiddut leat dagahan dan ahte beroštupmi sámi áššiide lea lassánan. Leat boahtán ollu jearaldagat telefovnnaid, e-poastta, reivviid ja telefávssaid bokte, skuvllain, eiseválddiin, fitnodagain, mediijain ja earáin. Sámedikkis lea áššebáhpiriid lohku jagis lassánan 3 736:in, 2000:s ledje 18 937 áššebáhpira ja 2001:s 22 673 áššebáhpira 1 . Vástidanáigemeari geažil, mii lea mearriduvvon bálvalusčilgehusas, ferte dávjá maŋidit eará diehtojuohkin- ja bibliotehkafágalaš bargguid. Dan geažil leatge ásahan neahttabáikki masa leat bidjan dávjá jerrojuvvon gažaldagaid.

Čakčat 2001 manne viehka ollu resurssat diehtojuohkinbargui ođđa sámedikki vuođđudeami oktavuođas. Leat ráhkadan diehtojuohkinávdnasiid Sámedikki birra máŋgga gillii, ja geassemánus borgemánnui čájeheimmet ollugiidda máŋgii beaivái sámediggevistti máŋgga gillii erenoamážit turisttaide, muhto maiddái eará gussiide ja mátkkošteaddjiide.

Girji «Sametinget i navn og tall» almmustuvvá cuoŋománus 2002. Dasa lassin galget ovddiduvvot sierralágan diehtojuohkinávdnasat sihke báberhámis ja neahtas. Mihttomearrin lea ahte buohkat, geain lea beroštupmi, galggašedje sáhttit ohcat dieđuid Sámedikki doaimma birra ja čuovvut mielde politihkalaš ja hálddahuslaš doaimma Sámedikki neahttasiidduid bokte. Boahtte áigodagas maid ferte geavahit seamma ollu návccaid diehtojuohkin- ja bagadusbargui ja dat lea deaŧalaš nugo dat dán rádjai ge lea leamaš, ja lea sivva vuordit ahte mediat, geavaheaddjit ja earát jerret ain eanet dieđuid. Sámedikki neahtta, Sámediggevisti ja politihkalaš doaimmaid lassáneapmi buktá stuorát beroštumi dikki doibmii.

2.3.3.6 Miellaguottuid ja máhtolašvuođa kárten

Norsk Gallup čađahii giđđat 2001 iskkadeami, maid Sámediggi lei bivdán dahkat. Iskkadeami váldomihttomearrin lei kártet maid olbmot dihtet Sámedikki ja sámi jienastuslohkui čáliheami birra ja makkár miellaguottut leat dan ektui, ja dasto iskkaduvvui man beaktilat ledje dat diehtojuohkindoaibmabijut mat čađahuvvojedje áigodagas guovvamánu rájes miessemánnui 2001:s. Sámedikki váldesurggiid dorjot viehka ollu olbmot, sihke jienastuslohkui čálihan sápmelaččaid ja eará vástideaddjiid gaskkas. Iskkadeami bohtosat čájehit ahte Sámediggi galgá nannoseabbot deattuhit earret eará giela, kultuvrra, oahpahusa, boazodoalu ja dásseárvvu. Vástideaddjiide lea seamma deaŧalaš ásodatpolitihkka, johtalus, vearroáššit, suodjalus, gávpot- ja čoahkkebáikeovddideapmi. Iskkadeapmi čájeha maiddái ahte eanaš mihttomearit 2001 diehtojuohkinkampánjjas sámi jienastuslogu ektui leat olahuvvon. Eanaš olahusjoavkkut lohket ožžon iešguđetlágan dieđuid sámi jienastuslogu ja čálihanskovi birra sierra kanálaid bokte. Hui ilus leat dainna go nu bures juvssaimet nuoraid dáinna iskkademiin. Logut čájehit dattetge ahte eat olahan nissonolbmuid nu bures go leimmet doivon. Raporta ollásit lea Sámedikki neahttasiidduin: www.samediggi.no.

Fitnodat Agenda jearahalai giđđat 2002 válljejuvvon olbmuid ja čađahii jearahallaniskkadeami man ulbmilin lei kártet olbmuid miellaguottuid ja dieđuid sámediggeválgga, sámi jienastuslogu ja Sámedikki birra. Dát iskkadeapmi lea dan jearahallaniskkadeami kvalitatiivvalaš čuovvoleapmi, mii dahkkojuvvui giđđat 2001. Iskkadeapmi 2002:s lea ovttasbargoprošeakta Sámedikki, Gielda- ja guovlodepartemeantta ja Statskonsult gaskka. Goappašat iskkadeamit leat deaŧalaš oasit barggus ráhkadit strategiija movt oažžut eanegiid sámi jienastuslohkui áigodagas gitta 2005 rádjai. Strategalaš ja doaibmačujuheaddji plána ráhkaduvvo 2002:s.

2.3.3.7 Sámi arkiiva

Sámediggi lea geatnegahtton sáddet boarraset arkiivaávdnasiid riikaarkivárii, muhto ii leat vuos háliidan sáddet maidege iežas arkiivaávdnasiin. Danne go háliidivččiimet ahte sámi arkiiva Guovdageainnus viiddiduvvo našuvnnalaš sámi arkiivan, ja dasto sáhtášii váldit badjelasas maiddái Sámedikki arkiivva.

2.3.3.8 Sámi sierrabibliotehka, girjebusset ja sámi bibliografiija

Sámi sierrabibliotehkas lea našuvnnalš sámi kulturásahus, mas lea ovddasvástádus háhkat, vurket, lágidit ja gaskkustit girjjiid ja eará ávdnasiid sámegillii ja sámi diliid birra buotlágan gielaide. Sámi sierrabibliotehka galgá vuosttažettiin doaibmat bibliotehkaid bibliotehkan.

Sámi sierrabibliotehka dáláš dihtorvuogádat lea hirbmat boaris, iige dat doaimma Sámedikki ođđaáigásaš infrastruktuvrras. Dál ii gávdno makkárge bibliotehkavuogádat mas doaimmašedje sámi bustávat Sámedikki gáibádusaid/dárbbuid mielde. Sámediggi meroštallá ahte ovdal go jahki 2002 nohká váldojuvvo atnui ođđa prográmmagálvu Sámi sierrabibliotehkii, ja ođđa arkiiva- ja áššemeannudanvuogádat. Mihttomearrin lea ahte dát vuogádagat nu bures go vejolaš galget heivehuvvot olggobeale ja siskkáldas nehttii. Goappašiin dán guovtti vuogádagas lea sámi bustávaid geavahanvejolašvuohta viehka eahpesihkar – muhto Sámedikki gáibádus lea ahte sámi bustávaid galgá leat vejolaš geavahit.

Ođđajagemánu 1. b. 2002 sirdojuvvui sámi girjebussiid doarjjaortnega hálddašeapmi Sámediggái. Diggi lea dál álggahan ráhkadit sierra njuolggadusaid dán ortnega váste. Dát galget plána mielde leat gárvásat ovdal go jahki nohká.

Bibliotehkas leat ollu barggut maŋŋonan dan geažil go logenearjagiid leat leamaš unnán bargit. Vaikko maŋimuš jagiin leatge ožžon eanet resurssaid, de ii leat leamaš vejolaš boahtit áiggi dássái registeren- ja gaskkustanbargguin. Dát mearkkaša dan ahte bibliotehka geavaheaddjit eai oaččo daid fálaldagaid maid galggašedje oažžut.

Prošeakta Sámi bibliografiija álggahuvvui jagis 1997 ja Romssa universitehtabibliotehkas lei ovddasvástádus oktiiordnet dán barggu. Sámedikki sierrabibliotehka lea leamaš fárus prošeavttas álggu rájes. Norgga-, ruoŧa- ja suomabeale sámedikkit árvvoštallet dál váldit badjelasaset dán oktiiordnenbarggu. Prošeavtta mihttomearrin lea dahkat sámi girjjálašvuođa eanet olahahttin Interneahtas go riikkaid iešguđet bibliotehkavuogádagat sáhttet gulahallat. Vai ohccit gávdnet áigeguovdilis girjjálašvuođa diehtovuođus, de ovddiduvvo maiddái máŋggagielat terminologiijaneavvu, tesaurus, dán prošektii.

2.3.3.9 Journálavuogádat

Sámediggi lea 1993 rájes geavahan Jass-journálavuogádaga, masa Riikaarkivára lea mearridan Noark 3 standárdda. Jass-vuogádaga vuovdi lea dovddahan ahte dán vuogádahkii ii addojuvvo šat geavaheaddjidoarjja maŋŋá jagi 2002. Dát mearkkaša dan ahte Sámediggi ferte oastit ja oažžut doaibmat ođđa arkiiva- ja áššemeannudanvuogádaga ovdal 2002 jagi loahpa. Dan geažil go Jass-vuogádagas leat gáržžes vejolašvuođat ja go mii háliidit áššemeannudanvuogádaga intranehttii, leat bargagoahtán Noark 4 standárdii sirdimiin, masa lea vejolaš bidjat ollislaš elektrovnnalaš arkiivva.

Arkiivaláhka gáibida ahte buot ossodagat ráhkadit arkiivaplána. Arkiivaplána lea ollislaš geahčastat arkiivaráhkadusas ja vurkemis. Ieš arkiivabáhpiriid buvttadeami lassin guoská dat arkiivaortnegii, seailluheapmái áigeguovdilis arkiivvas, rádjanarkiivii ja gáiddusarkiivii, arkiivaráddjemii, kassašuvdnii ja arkiivva loahpadeapmái. Dasa lassin galgá arkiivaplánas leat geahčastat buot plánain ja čielggadusain maid Sámediggi lea ráhkadan. Sámediggi ii leat ráhkadan arkiivaplána arkiivakapasitehta váiluma geažil. Dán geažil fertege buot daid ollu geatnegahttojuvvon ja dárbbašlaš bargguid maŋidit nugo kassašuvdnanjuolggadusaid ráhkadeami, maid ferte geahčadit bálddalagaid arkiivačoavdagiin, loahpadanplánain, arkiivaplánabargguin ja vuollásaš ráđiid ja guovllukantuvrraid arkiivaávdnasiid loahpademiin.

2.3.4.1 Mánáidgárddit

Návccat miehtá riikka leat eanaš čohkkejuvvon buoridit sámi mánáidgárddiid kvalitehta ja ásahit fierpmádagaid daid várás. Jahkemolsumis hálddašisgođii Sámediggi sámi mánáidgárddiid earenoamáš doarjaga, ja 5 997 000 ru leat juhkkojuvvon 45 sámi mánáidgárdái dahje ossodahkii. Doarjja lea oaivvilduvvon daid goluide mat bohtet sámegiela ja kultuvrra gaskkusteamis mánáidgárddiin.

Sámediggi lea álggahan fierpmádaga sámi mánáidgárddiid bagadalliide sámegiela hálddašanguovllus, ja dasto fierpmádaga sámi mánáidgárddiid jođiheddjiide olggobealde sámegiela hálddašanguovllu. Leat maiddái bivdán lullisámi giellaguovllu suohkaniid ráhkadit fierpmádaga.

Dán jagi leat vuoruhan oažžut oktavuođa mánáidgárddiiguin ja mánáidgárddiid eaiggádiiguin. Sámediggi lea fitnan 17 sámi mánáidgárddis sihke siskkobealde ja olggobealde sámegiela hálddašanguovllu. Dain mátkkiin lea Sámediggi rávven ja bagadan bargiid pedagogalaš neavvuid birra ja sámi sisdoalu birra mánáidgárddiin. Dan seammás leat ožžon dieđuid ja jurdagiid makkár surggiid galggašii vuoruhišgoahtit. Fierpmádagaid ásaheami ja Sámedikki, mánáidgárdeeaiggádiid ja fágaolbmuid gaskasaš ovttasbarggu olis lea almmuhuvvon áigečála «Stullán». áigečállosis leat čállosat golmma sámegillii ja áigumuš lea almmuhit dan moddii jagis.

Sámi mánáidgárddiid strategalaš plánas áigodahkii 2002–2005 leat vuoruhuvvon dat suorggit ja oahpponeavvut, maiguin galggašii bargat. Sámi mánáidgárddiid earenoamáš doarjagii leat mearriduvvon ođđa njuolggadusat.

Jahkásaš Mánáidgárdekonferánsa sámi mánáidgárddiid várás dollojuvvui Guovdageainnus golggotmánus ja čohkkii sullii 130 oassálasti.

2.3.4.2 Oahpahus

Oahpahuslága áigumušat eai álohii ollašuva. Dan geažil lea ge Sámediggi guorahallan sámi oahpahusa olggobealde sámegiela hálddašanguovllu. Čielggadeamis leat kárten makkár váttisvuođat ohppiin vuođđo- ja joatkkaskuvllain leat oažžut sámegieloahpahusa nugo sis lea riekti oahpahuslága mielde. Čielggadeapmi lea sáddejuvvon gulaskuddamii ja galgá meannuduvvot 2002:s.

Go sámi oahppit buot heviid eai oaččo dan oahpahusa masa sis lea riekti, de váldojuvvo oktavuohta Sámedikkiin. Dávjjimusat váldet oktavuođa váhnemat, muhto maiddái suohkanat main lea jerrojuvvon fállat sámegiel oahpahusa. Earret eará lea Sámediggi geahččan iešguđetlágán vejolašvuođaid movt addit buori sámegiel oahpahusa sámi mánáide Oslo suohkanis. Leat fállan fágalaš ja ekonomalaš veahki ráhkadit modealla sihke mánáidgárdde- ja vuođđoskuvllaoahpahussii suohkanis. Go skuvllat álge čakčat 2001, de ii lean biddjon johtui sámegiel oahpahusfálaldat, nugo lei plánejuvvon. Sámediggi lea bivdán suohkana gávdnat čovdosa farggamusat ja ovdal go skuvllat fas álget 2002:s.

2001 čavčča bođii sávaldat oažžut lullisámegieloahpahusa vuosttašgiellan vuođđoskuvllas ohppiid ruovttusuohkanis. Ovttasráđiid guoskevaš suohkaniin, Gaska-Norgga sámeskuvllain, Stáhta oahpahuskantuvrrain Nordlánddas ja Sámedikkiin, leat gávdnan čovdosa movt oahppit sáhttet oažžut dan sámegieloahpahusa, masa sis lea riekti.

Sámediggi lea gárven lohkančehppodaga iskamiid ohppiid várás, geain lea sámegiella vuosttašgiellan. Dál gávdnojit iskamat 2., 3., 5., 7. ja 9. luohkkáide, ja rávagihppagat oahpaheaddjiide.

Joatkkaskuvlla oahpahusas lea Sámediggi ráhkadan ja mearridan fidnooahppiid várás oahppoplána boazodoallofágas. Leat álggahan fitnodagaid bagadallama.

Sullii 500 sámi nuora, geat leat válljen sámegiela fágan joatkkaskuvllas, leat ožžon stipeandda. Stipeanda galgá movttidahttit sámi ohppiid joatkkaskuvllain lohkat sámegiela, go lea leamaš nu ahte dát joavku ii láve válljet sámegiela fágan. Dát boahtá ovdan sámi joatkkaoahpahusa evalueremis maid NIBR, Sámi Instituhtta ja Agenda Utredning og Utvikling leat dahkan Girko-, oahpahus- ja dutkandepartementa gohččuma mielde. Evalueren buktá albmosii makkár fuones váikkuhusat Ođastusas-94:s leat sámi fágaide. Evaluerema čuovvoleapmi lea 2002:s sirdojuvvon Oahpahus- ja dutkandepartemeanttas Sámediggái.

Sámediggái juolluduvvojedje liigeruđat pedagogalaš ovddidanbargui. Dán geažil jotkkiimetge ovddidanbarggu O97S oktavuođas, earret eará bargat viidáseappot prošeavttaiguin «kvalitehta matematihkkaoahpahusas (KIM)» ovttasbargguin Sámi allaskuvllain, ja sámi álgooahpahusain. Sámediggi lea maiddái dorjon giellamovttiidahttinprošeavtta mánáidgárdedásis lullisámi guovlluin.

Sámediggi lea ovttasbargan Voksenopplæringsinstituhtain ja Oahpahus- ja dutkandepartemeanttain dainna ulbmilin ahte ásahit ovttasbarggu rávisolbmuidoahpahusa ja oahpponeavvoráhkadeami ektui rávisolbmuide. Sámediggi lea maiddái álggahan ovddidanprošeavtta ovttas Stáhta oahppokantuvrrain Finnmarkkus ja Sámi allaskuvllain, ja lea dorjon julev- ja lullisámegiel oahpponeavvoprošeavttaid ollesolbmuide.

2.3.4.3 Erenoamášpedgogalaš bargu

Lea ráhkaduvvon plána movt buoredit earenoamášpedagogalaš gelbbolašvuođa, ja dat doaibmá 2003 geasi rádjái. Bargovuohki lea lasseoahppoprošeakta man vuođđun leat dat váttisvuođat, maiguin ovdaskuvlaoahpaheaddjit ja oahpaheaddjit beaivválaččat rahčet. Lasseoahppoprošeavttat sáhttet jotkojuvvot earenoamášpedagogihka joatkkaoahpahussan. Dákko ovttasbargat Sámi earenoamášpedagogalaš doarjagiin ja Sámi allaskuvllain. 5 skuvlla ja 2 mánáidgárddi leat álggahan lasseoahppoprošeavttaid. Lea ráhkaduvvon bagadalliid fágalaš fierpmádat, muhto dán barggus orru leamen dárbu nannoseappot bargat gelbbolašvuođa ovddidemiin prošeaktaovddideamis ja innovašuvnnas.

Sámediggi lea 2001:s juohkán joatkkaoahppostipeandda earenoamášpedagogihkas ja rehabiliterenfágas ja almmuhan FoU-ruđaid earenoamášpedagogalaš ovvdidanprošeavttaide. Leat ráhkadan juolludannjuolggadusaid daidda ruđaide.

Sámediggi lea leamaš mielde Samtak fágajoavkkus, mii lea našuvnnalaš pedagogalaš psykologalaš fálaldaga gelbbolašvuođaloktenprográmma. Fágajoavkku bargun lea leamaš rávvet Stáhta oahppokantuvrra čoakkalmasprográmmaid ráhkadeamis. Dainna lágiin lea Sámediggi šaddan earenoamášpedagogalaš fierpmádaga oassin sihke báikkálaččat, guovlulalaččat ja nášuvnnalaččat.

2.3.4.4 IKT, oahpponeavvut ja girjebuvttadeapmi

Leat bargan hui olu dainna ahte oažžut Oahpahus- ja dutkandepartemeantta giddet fuomášumi IKT:ii sámi oahpahusas. Našuvnnalaš dásis gal lea IKT vuoruhuvvon skuvllain, muhto sámi skuvllat leat bázahallan sihke digitála oahpponeavvuid ektui ja eará ovddidanbargguin diehtojuohkinteknologiijas. Dán jagi lea okta interneahttaoahpponeavvu gárvánan ja 4 IKT-oahpponeavvoprošeavtta leat álggahuvvon.

Sámediggi lea ovttasráđiid Læringssenteriin álggahan barggu ásahit sámi oahpponeahta (ILH). Oahpponeahtta galgá leat dakkár deaivvadanbáiki, mas lea skuvlafágalaš sisdoallu sámi mánáidgárddiide, skuvllaide ja váhnemiidda.

Sámi oahpponeavvobuvttadeapmái juhkkojuvvui 14 000 000 ru ohcamiid vuođul maŋŋel go ruđat ledje almmuhuvvon. Ohcamat bohte badjelaš 60 000 000 ru ovddas. Go stáhtabušeahta kap 26 poasta 50 meannuduvvui Stuoradikkis, de unniduvvui bušeahttaevttohus 2 000 000 ruvnnuin dan ektui maid Oahpahus- ja dutkandepartemeanta lei evttohan. Juolludusreivves addojuvvui juolludusfápmudus geavahit gitta 3 000 000 ru 2002-bušeahtas šiehtadit lágádusaiguin buvttadandoarjaga. Oktiibuot biddjojuvvojedje johtui sullii 50 ođđa oahpponeavvoprošeavtta, ja sullii 40 oahpponeavvu davvi-, julev- ja lullisámegillii leat gárvvistuvvon.

Sámediggi álggahii 2000:s sámi girjebuvttadeami oppalaš evaluerema. Evaluerema ulbmilin lei iskat leatgo njuolggadusat, mat ráhkaduvvojedje 1997:s, buoridan girjebuvttadeami, earenoamážit sámi oahpponeavvuid almmuheami, ja dasto evttohit vejolaš rievdadusaid dáláš ortnegii. Sámi girjebuvttadeapmi lea geahčaduvvon ollislaččat, maiddái dat mii lea Sámedikki ovddasvástádus, sadji ja barggut.

2.3.5.1 Areálaáššit

Areálaáššit leat lassánan maŋimuš jagis. áššit leat lassánan buot fylkkain Hedmárkkus lulde gitta Finnmárkui davvin. Norlándda fylkkas leat áššit lassánán 48 %:in 2000 ektui, 245 áššis 2000:s gitta 362 áššái 2001:s. Romssa fylkkas leat áššit lassánan 262 áššiiin 2001:s ovddit jagi ektui, namalassii 43 %:in. Finmmárkkus leat áššit lassánan 172 áššiin, olles 49 %. Erenoamážit leat áššit suohkanoasseplánaid, regulerenplánaid, dispensašuvdna- ja juohkináššiid ja meahcceluottaid ektui lassánan sakka. Dán lágan áššit gáibidit olu ovdabarggu ja čuovvoleami, ja 2001:s leat dollojuvvon olu čoahkkimat erenoamážit suohkanplánaid oktavuođas. Sámediggi lea maiddái ožžon 5 ođđa dieđáhusa bieggafápmorusttega birra. Stuora áššehivvodaga geažil manná eanaš áigi áššemeannudeapmái, iige báze šat áigi bargat eará birasgáhtten- ja kultursuodjalanbargguid. Hástalussan dál lea geahpedit áššehivvodaga. Dan sáhttá dahkat buoret gielddalaš plánema bokte, ovdamearkka dihte suohkanplánaid areálaoasi bokte.

Sámedikkis leat leamaš čoahkkimat Norlándda fylkkamanniin ja guoskevaš departemeanttaiguin oažžut buori proseassa johtui Divttasvuona-Oarjevuonaguovllu suodjalanplánabarggu oktavuođas. Finnmárkku fylkkamanni ja Sámediggi čađaheaigga ovdaprošeavtta, mainna galggai duođaštit man olu automáhtalaččat ráfáiduhttojuvvon kulturmuittut gávdnojit evttohuvvon álbmotmeahcceguovllus Várjjatnjárggas. Oktiibuot registrerejuvvojedje 129 kulturmuittu 48 báikkis Várjjatnjárggas, ja eatnašiin dáin lea oktavuohta sámi kultuvrii.

Sámediggi lea oassálastán čázádatdeavddagáhttenplána ráđđeaddi joavkkus, maid Norgga čázádat- ja energiijadirektoráhta (Norges vassdrags- og energidirektorat) lea ráhkadeamen. Eará oassálastiiguin lea soabaduvvon ahte Sámediggi čađaha oasseprošeavtta, mas sámi beroštumit čázádatdeavddagáhttenplána ja Ollislaš plána rievdadeami barggu ektui árvvoštallojuvvojit.

Borgemánu loahpas 2001:s loahpahuvvojedje kulturmuitofágalaš iskkadeamit Suodjalusa plánaid oktavuođas oktii čatnat Meavkki ja Blåtind báhčinguovlluid. Iskkadeamit čájehedje ahte sámit leat geavahan Meavkki- Blåtind guovllu Sis-Romssas viidát. Sámediggi gávnnai kulturhistorjjálaš guorahallamiin 214 sámi kulturmuittu ja máŋga earenoamáš sámi kulturbirrasa. Gáldut ja registrerejuvvon kulturmuittut čujuhit máŋgga boazodoalloáigodahkii 1500 logu rájes gitta otnážii. Iskkadeamit čájehit ahte ollu kulturmuittut leat dál juo billahuvvon Suodjalusa hárjehallamiid geažil dán guovllus. Eará kulturmuittut fas sáhttet billahuvvat Meavkki ja Blåtind báhčinguovlluid oktiičadnan- ja stuoridanplánaid geažil.

Kulturbiras nuortalaš gilli ráfáidahttojuvvui Gonagaslaš resolušuvnna bokte čakčamánu 22. b. 2000. Sámedikkis lea hálddašanovddasvástádus guovllus, ja dikšu guovllu jahkásaččat ovttas Finnmárkku fylkkamánniin. Sámediggi álggahii ollislaš hálddašanplánabarggu guovllu várás 2001:s. Prošeaktabarggu álgogeahčen čađahuvvojedje geasset jearahallamat ja arkeologalaš iskkadallamat. Iskkadeamit bukte albmosii badjel 30 ođđa registrerejuvvon kulturmuittu. Ovdalaččas leat registreren 66 kulturmuittu nuortalaš gilis. Kulturmuittuin oaidná movt nuortalaš gilis geavahedje resurssaid dolin, makkár osku sis lei ja movt sii orro, ja dat lea deaŧalaš čujuhanrámma nuortasámiid dahje koltálašsámiid kulturhistorjjá ovdanbuktimii. Hálddašanplána ráhkadanprošeavtta oktavuođas vuordit, ahte searvvit ja eará guoskevaš berošteddjjit Njávdámis servet viidát refereansajoavkku bokte, ja ahte báikkálaš olbmot servet gieddebargui.

Čakčamánu 1. beaivvi 2001 rájes válddii Sámediggi badjelasas formalalaš- ja oktiiortnenhálddašanovddasvástádusa Ceavccageađggi – Mortensnes kulturmuitoguovllus. Lávga ovttasráđiid Várjjat Sámi Museain ráhkaduvvo dál hálddašanplána guvlui.

Suoidnemánus 2001 dieđihuvvui Sámediggái ahte Ruksesbávttis Cuoppogiettis Porsáŋggu gielddas ledje gávdnon báktegovat. Dat ledje málejuvvon njuolga báktái rukses ivnniin, ja govain leat sihke olbmot, geometralaš govat ja bohccot. Lea váttis diehtit goas dat govat leat ráhkaduvvon, muhto jáhku mielde birrasii 1800 – 1500 jagi ovdal Kristtusa, dan áigodagas mii láidesta min historjjálaččat dovddus sámi kulturdovdomearkkaide. Báktegovat leat hui rášis kulturmuittut, mat álkidit sáhttet billahuvvat jus bearráigeahčakeahtes johtolat lassána guovllus. Báktegovvabáikki gávdnoma oktavuođas doalai Sámediggi oktasaščoahkkima borgemánu 24. beaivvi 2001 Billávuonas eanaeaiggádiin, Sarvvesvuona ja Birrasa giliservviin, Porsáŋggu gielddain, Finnmárkku fylkkasuohkaniin, Romssa museain ja Riikkantikvárain. Borgemánu 25. beaivvi 2001 lágidii Sarvvesvuona ja Birrasa gilisearvi seminára guovllu sámi ovdahistorjjá birra ovttasráđiid Sámedikkiin.

2.3.5.2 Sámedikki bargu Báikkálaš Agendain 21

Golmma jagi prošeaktaovttasbargu Birasgáhttendepartementtain Báikkálaš Agenda 21 rámmaid siskkobealde lea heaittihuvvon dán jagi. Prošeavttas leat leamaš olu doaimmat ja dat lea váldon bures vuostá. Norsk Institutt for by- og regionsforskning álttás lea evalueren prošeavtta. Sámedikki váldoulbmil Báikkálaš Agenda 21 bargguin lea váikkuhit birasáddjás geavada duohtan dahkama sámi servodagas dan bokte ahte oainnusin dahkat ja doarjut doaibmamolssaeavttuid nana ceavzilis ovdáneami ektui. Dan oktavuođas lea deaŧalaš ságastallat sámi eallinoainnu, ipmárdusa ja dárbbuid birra guovddáš, guovlulaš ja báikkálaš eiseválddiiguin vai sii čuovvolit Agenda 21 kap. 26 hástalusaid sámi álbmoga ektui. Nana ceavzilis ovdáneami ulbmil gáibida Agenda 21 kap. 26 hástalusaid čuovvoleami, vai joksá daid ulbmiliid mat doppe leat namuhuvvon eamiálbmogiid birra. Danne almmuhii ge Sámediggi 2001:s Eamiálbmot Agenda 21 barggu.

Sámediggi lágidii ovttasráđiid Sámi Instituhtain seminára «Sámi eanadat ja Agenda 21: Kultuvra, ealáhus, birasgáhtten ja demokratiija» Kárášjogas skábmamánu 6.- 7.b. 2001. Seminára lei Sámi Instituhta areála- ja ressursahálddašeami dutkanprošeavtta oassi, ja Sámedikki Báikkálaš Agenda 21-prošeavtta oassi. Seminára ulbmilin lei ovdanbuktit areála- ja ressursahálddašeami iešguđetlágan hástálusaid sámi geavahan- ja ássanguovlluin, ja das ledje ollu oassálastit.

2.3.5.3 Sámi viesuid suodjalan- ja hálddašanplána

Golmma jagi prošeakta «Sámi viesuid suodjalan- ja hálddašanplána» lei guovddáš bargu Sámedikkis 2001:s. Prošeavtta ulbmilin lea ráhkadit hálddašanortnega Sámediggái, movt suodjalit ráfáidahttojuvvon ja gáhttenárvosaš sámi viesuid. Jahki 2000 manai viiddis gieddebargguide lullisámi guovlluin, ja 2001 gis gieddebargguide sámi guovlluin Norlánddas ja muhtun sajiin Romssas. Oktiibuot leat dáin guovlluin fitnan 68 báikkis gos gávdnojedje boarraset huksenbirrasat main lea oktavuohta sámi historjái. Gieddebargguid oktavuođas bovdiimet báikkálaš olbmuid ja viessoeaiggádiid báikkálaš fáddáčoahkkimiidda sámi viessosuodjaleami birra. Bargu lea vel eambbo nanosmahttojuvvon go Sámediggi lea ožžon iežas bistevaš viessosuodjalusvirggi.

2.3.5.4 Dávvirvuorkkát

Sámediggi lea 2001:s bargan nannet ja oažžut hálddašanovddasvástádusa sámi museaide jagi 2002 rájes. Sámedikkis lea leamaš konstruktiivvalaš ságastallan Kultur- ja girkodepartemeanttain, Norsk museumsutviklingain ja Sámi Museaservviin dán oktavuođas. Máŋga sámi musea, earret dat mat ledje mielde čielggadanproseassas sámi museaid oktavuođas 2000:s, leat váldán oktavuođa ja háliidit Sámedikki hálddašanorgánan. Leat maiddái ságastallan proseassa birra suohkaniiguin ja fylkkasuohkaniiguin.

Sámediggi lea geahččalan oažžut Nuortasámi musea sámi našuvnnalaš duhátjahkebáikin. Geassemánu 5. beaivvi 2001 doalai Kulturdepartemeanta čoahkkima Njávdámis, gos čielggaduvvui boahttevaš Nuortasámi musea huksen ja doaibma 2002 rájes. Statsbygg:s galgá lea ovddasvástádus huksemis, ja Sámedikkis fas váldoovddasvástádus doaimmas.

2.3.5.5 Doarjagiid juohkin sámi kultursuodjalandoaimmaide

Sámedikkis lea ovddasvástádus juohkit ja máksit jahkásaš doarjagiid sámi kultursuodjalanprošeavttaide. Doarjja addojuvvo doaimmaide maiguin gozihit bajit kulturmuitofágalaš beliid sámi kulturmuito- ja kulturbirasbarggus ja sámi viessosuodjaleamis. 2001:s lei doarjjarámma 1 089 000 ru, 1 000 000 ru bođii Riikkantikvára bušeahta bokte sámi kultursuodjalussii ja 89 000 ru lei báhcán jagi 2000 doarjagis. Oaččuimet 59 ohcama maid ollislaš ohcansupmin gárttai 4 358 000 ru. Dán sáhttá buohtastahttit jagi 2000 doarjjarámmain, mii lei 1 014 000 ru ja dalle bohte 39 ohcama maid ollislaš ohcansupmin gárttai 1 880 075 ru. Beroštupmi ohcat doarjagiid sámi kultursuodjalandoaimmaide orru dalle jođánit lassáneamen jagis jahkái, mii lea hui illudahtti. Dán geažil fertege doarjjarámma bajidit mealgat.

2.3.6.1 Sámi kulturfoanda

Sámi kulturfondda 2001 mihttomearit ledje ovttastahttit sámi kultuvrralaš fáladagaid, láhčit dásseárvosaš fálaldagaid ja doaimmaid daid iešguđetge guovlluide, hábmet buriid bajasšaddaneavttuid sámi mánáide ja nuoraide ja ovddidit sin sámi identitehta. Mánáid- ja nuoraid bajasšaddaneavttut váikkuhit Sámedikki ollu ja kulturfoandda ruhtajuolludemiid bokte leat válljen nanusmahttit mánáid ja nuoraid bajasšaddaneavttuid, sihke dat mat gusket girjjálášvuhtii, čállinkurssaide ja mánáid ja nuoraid sámegielat diehtočállosiidda. Mánáide ja nuoraide juolluduvvon doarjagiin leat ruhtadan ovtta davvisámegielat nuoraidgirjji almmuheami, 3 julevsámegielat čáppagirjjálašvuođagirjji mánáide- ja nuoraide, čállinkurssa nuoraide Riddu Riđđu festiválas, mánáid- ja nuoraidteáhterprošeavttaid, semináraid ja Š-nuoraidbláđii almmuhemiid.

2001:s lágiduvvui nuoraidkonferánsa, mii lei Sámedikki Mánáid- ja nuoraidplána čuovvoleapmi. Konferánsa čohkkii birrasiid 70 oasseváldi ja fáttát ledje rasisma, gierdameahttunvuohta, nuorat ja politihkalaš váikkuheapmi. Dat nuoraidkonferánsa galgá lágiduvvot jahkásaččat. Sámedikki Nuoraidpolitihkalaš lávdegoddi lei mielde čađaheamen konferánssa 2001:s. Lea mearriduvvon ahte Nuoraidpolitihkalaš lávdegoddi galgá jotkojuvvot viđain mielláhtuin ja viiddiduvvon mandáhtain. 2001:s várrejuvvui 100 000 ru. Dåjmalasj máná prošektii, muhto prošeakta ii čađahuvvon. Sivvan dasa lea ahte lei váttis gávdnat skuvllaid ja eará ovttasbargoguimmiid dan eatnandieđalaš válljejuvvon vuoruhanguovllus. Lea maiddái juolluduvvon doarjja nuorra sámi identitehta gávpogis prošektii ja iešguđetlágan lágidemiide mánáid ja nuoraid váste gávpogiin.

Š-nuoraidbláđđi oaččui 2001:s seamma olu doarjaga go 2000:s, namalassi 2 almmuheami jagis. Lea dárbu nannet ii dušše Š-nuoraidbláđii almmuheami, muhto maiddái daid eará bláđiid Leavvedolgi (mánáidbláđđi) ja Gába (nissoniidbláđđi). Buot dat bláđit leat ruhtaduvvon prošeaktaruđaiguin ja kulturfoanda lea leamaš váldoruhtadeaddji.

Dat mii guoská sámi girjjálašvuhtii oppalaččat, de eai boahtán 2001:s ge ohcamat almmuhit čáppagirjjálšvuođa lullisámegillii. Dat vuorjá ja berre áevvoštallat bidjat johtui eahpedábálaš gaskaomiid mat movttidahttet dakkár almmuhemiid, erenoamážit mánáid- ja nuoraidgirjjiid. Dat mii guoská julevsámegielat girjebuvttadeapmái, orru leamen váttisvuohtan go leat váilevaš gielladiđolaš olbmot giellabargguide, giellaguorahallamiidda, korrektuvralohkamiidda jna.

Sámi sierrabibliotehka lágidii ovttas Finnmárkku Fylkkabibliotehkain ovtta seminára sámi girjjálašvuođas čakčamánu 26. – 27. b. 2001:s. Lei hirbmat stuorra beroštupmi seminárii. Semináras bođii ovdan ahte lea stuorra dárbu oažžut dieđu ja máhtu fáttá birra. Sámediggi áigu danin nannet diehtojuohkin- ja bagadallanbarggu sámi girjjálašvuođas ja bibliotehkabálvalusain.

Lea juolluduvvon 250 000 ru doarjja oastit dáidagiid. Dasa lassin lea addon doarjja sámi dáiddáriidda čiŋahit almmolaš sámi ásahusaid, váldit vára Savio dáiddavuorkká, čájáhusaide, semináraide ja dáiddakatalogaide. Sámediggi lea maiddái oasseeaiggát Sámi Vuorká Dávviriid dáiddavuorkkás. Iskkusprošeakta vuorkká dáidaga vára váldin ja gaskkusteapmi loahpahuvvui 2001 cuoŋománu.

Almmatge juolluduvvui 134 500 ru joatkit prošeavtta jagi 2001 lohppii.

Doarjjasupmi musihkkii juogaduvvui bealli CD-almmuheapmái, sihke luođit ja iešguđetlágan šáŋgerat. Nubbi bealli doarjjasupmis addui iešguđetlágan musihkkafestiválaide, konstearttaide ja eará musihkkadoaimmaide. Ruhtaváni geažil, ferteje ollu prošeavttaid maŋidit 2002:ii. Musihkka Finnmárkkus ozai doarjaga ásahit Sámi musihkkagaskkusteami, mii lea geahččalanortnet man ulbmil lea nannet ja ovddidit sámi musihka. Dát geahččalanortnet fertii maŋiduvvot. árbevirolaš luđiid, lávlagiid ja sálmmaid čohkkenbargu Lulli-Romssas ja julevsámi guovlluin lea plánejuvvon. Julevsámi guovlluin leat bargagoahtán ja sis lea dialoga Várdobáikkiin dainna jurdagiin ahte čohkkegoahtit Davvi-Nordlánddas/Lulli-Romssas.

Teáhteroktavuođas lea biddjon deaddu doarjut lávdedáidaga gos mánát ja nuorat leat leamaš geavaheaddjin ja ulbmiljoavkun, dasa lassin lea amatørateáhterdoaibma ja lullisámi teáhter vuoruhuvvon. Lea addon doarjja nuoraidamatørateáhtersearvái vai beasse searvat nuoraid davviriikalaš ja riikaidgaskasaš teáhterprošeavttaide. Guovttejahkasaš prošeakta, mii galgá almmustahttit lávdedáiddafálaldaga organiserema ja heiveheami lullisámi álbmogii, lea jotkojuvvon 2001:s. Prošeakta galgá loahpahuvvot 2002 gaskarádjai.

Eará doaimmat mat leat ožžon doarjaga leat ee. filmmat, čájáhusat, kulturmuitoprošeavttat ja festiválat. Dasa lassin leat maiddái iešguđetlágan seminárat, fáddáčájáhusat, duođaštusprošeavttat jna. ožžon doarjaga. Ferte erenoamážit namuhit ahte sámi filbmadoaibma lea lassánan daid maŋiemuš jagiid. Doarjjaohcamiid lohku lea lassánan mealgat.

Sámi lágádusdoaimma mihttomearri lea ahte galget almmuhuvvot eanemus lági mielde girjjit ja buoremus kvalitehtas nannen- ja ovddidandihte sámi giela, sámi kultuvrra ja identitehta. Dát guoska maiddái fágagirjjálašvuođa jorgalit sámegillii. Danin lea sámi guovlluide dárbu hukset stáđis lágádussuorggádaga mii sáhttá doaimmahit daid bargguid. 1997:s mearridii Sámediggi ahte goalmmá jagi geahčen galgá čađahuvvot evaluren dan ortnegis ja jagi 2001:s čađahuvvui evalueren. Girjebuvttadeami evalueren meannuduvvo Sámedikki dievasčoahkkimis 2002 guovvamánu.

Ulbmil Sámi kulturorganisášuvnnaid doarjagiin lea ovddidit sámi kultuvrra ja identitehta ja veahkehit earret eará rikkis, girjás ja doaibmi sámi kultureallima ovdáneami. Lea maiddái okta mihttomearri sihkkarastit doarjaga sámi kulturorganisášuvnnaide mat bestet sámi nuoraid. Sámi kulturorganisašuvnnaid ekonomalaš rápmaeavttut galget sihkkarastojuvvot ja ovddiduvvot. Sámediggi lea doaimmahan sámi kulturorganisašuvnnaid doaibmadoarjaga juohkima njuolga daid ovttaskas organisašuvnnaide. 60 000 ru lasihuvvui postii 52.3 Sámi kulturviesut ja ásahusat. Lassáneapmi juolluduvvui ollislaččat ája Sámi guovddážii, Gáivuonas, gč. 2.9. tabealla.

Sámedikki mihttomearri festiválaid oktavuođas lea áimmahuššat ja loktet beroštumi sámi kultuvrii. Diggi lea háliidan leat veahkkin ráhkadit gávnnadanbáikkiid álgoálbmotdáiddáriidda ja artisttaide, gehččiide ja nuoraide, ja maiddái oahpásnuhttit eará álgoálbmogiid sámi kultuvrii. Prošeaktadoarjja festiválaide lea ovdal juolluduvvon ohcamiid vuođul. 2001:s ráhkadii Sámediggi sierra bušeahttapoastta, poasta 52.5 bistevaš festiválaide. Doarjja addo vuođđodoarjaga vuogis joksandihte joatkevašvuođa festiválain ja seammás buoridit ráhkkaneami. Vuođđodoarjaga ulbmil lea veahkehit árvvosmahttit ja ovddidit sámi dáiddalašvuođa ja, sihkkarastit ja doalahit báikkiid ja lávddiid gos ovdanbukto sámi kultuvra. Guokte festivála besse 2001:s mielde dán ortnegii: Riddu Riđđu festivála Gáivuonas 350 000 ru ja Sámi musihkkafestivála Guovdageainnus 350 000 ru. Eará festiválaide juolluduvvui oktiibuot 225 000 ru doarjja.

Sámi valáštallamis lea lagas oktavuohta identitehtii ja gullevašvuhtii, ja dan ferte danin geahččat ovttas sosiálalaš ja kultuvrralaš vuođđudeaddji njuolggadusaiguin ja árvvuiguin servodagas. Doarjjaortnega bokte lea áigumuš nannet mánáid ja nuoraid oassálastima sámi valáštallamis. Sámediggi várrii 500 000 ru. sierra bušeahttapoasttas 52.6 sámi valáštallamii jagi 2001. Olles supmi juolluduvvui Sámiid Valáštallan Lihttui-Norggas (SVL-N). Ruhtadárbu dan suorggis lea stuoris. Lassin dan juolludeapmái juolludii Sámi kulturfoanda 2001:s 100 000 ru doarjaga čađahit spábbačiekčangilvvu gaskal Kaalalit Nunat ja Sápmi mii čikčojuvvui Odenses geassemánus.

2.3.6.2 Sámi ovddidanfoanda

Sámediggi háliida iežas váikkuhangaskaomiid geavahemiin ráhkadit ovttasbarggu báikkáláš ja regionála áššáigullevaš ruhtadeddjiiguin. Dainna lágin olaha nannosit ja viidát ovttastahttima doaimmain mii fas dagaha ahte lea geahppasit olahit oktasaš ulbmiliid ja doaimmaid regionála ealáhusovddideamis. Lea almmatge seamma deaŧalaš ahte Sámi ovddidanfoanddas lea čielga olggosgovva ahte lea iešbirgejeaddji váikkuhangaskaoapmečájáhalli mas lea ulbmil definerejuvvon sámi ealáhusovddideapmái. Ovddidanfoandda juolludeamiid leat unnit buohtastahttán ovddit jagiid ektui. 1999:s biddjui 20 100 000 ru fondii, ja 2001:s fas 18 130 000 ru. Juolludeapmi nissonolbmuide lea loktanan 4 % jagi 2000:s jahkái 2001 ja dat lea buorre ovdáneapmi, vaikko lea oalle birzzit.

Sámediggi mearridii áššis 18/01 sierra boazodoallopolitihka: čSámedikki boazodoallopolitihka bajimus mihttomearri lea joksat ekologalaš, ekonomalaš ja kultuvrralaččat nana ceavzilis boazodoalu, vai dat iešlágan sámi ealáhus, eallinláhki og kulturguoddi sihkkarastojuvvo, ovdána ja nannejuvvo.» Boazodoallopolitihkka sisttisdoallá sihkkarastit boazodoalu riektevuođu, nannet boazodoalu iešmearrideami, heivehit nissonolbmuid oassálastima boazodoalus, sihkkarastit boazoguohtoneatnamiid, heivehit boazologu guohtoneatnamiidda, buoridit dássádaga gaskal boraspiriid ja boazodoalu, lasihit njuovvama vejolašvuođaid, buoridit árvolassáneami ja heiveheami lotnolasealáhusaide. Lea ásahuvvon sierra árvoloktenprográmma boazodoalloealáhussii, mas Sámediggi lea stivrenjoavkoláhttu. Ođđa boazodoallošiehtadus 2002–2003 šiehtadallama oktavuođas, lea Sámediggi mearkkašumiidis šiehtadusaáššeoassálastiide erenoamážit deattuhan dan nana ceavzilis kultuvrralaš árvvu boazodoalus. Dat guoska nugo ee. evttohusaide:

• álkkiduvvon ja eambbo einnostuvvi buvttadandoarjjaortnegat

• lasihit doarjagiid boazodoallobearrašiidda ealáhusa váttis ruhtadili geažil

• boazodoallošiehtadusa ruđaiguin duohtan dahkat duodjeprográmma

• sihkkarastit ulbmillaš bestema ealáhussii resurssavátnedilis

• evttohus álkidit njuovvanduođašteami maid boazodoallošiehtadusa doarjaga oažžun gáibida.

Erenoamáš deaŧalaš boazodoalloálbmogii leat doaimmat mat gusket ovddidit duoji ealáhussan.

Dat mii guoská lotnolasealáhusaid doallodoarjagii de lea ulbmil sihkkarastit barggahusa ja sisaboađuvuođu sidjiide geain leat lotnolasealáhusat. Lea leamaš ulbmil ovddidit ođđa lotnolasvuođaid lassin vuođđoealáhussii. Norsk Institutt for By- og regionforskning (NIBR) ovdanbuvtii 2001 čakčamánus raportta lotnolasealáhusaid doallodoarjaga birra. Raporta sáddejuvvui gulaskuddamii, ja máŋga gulaskuddaninstánssa bukte rievdadanevttohusaid.

Geavaheapmi lea lassánan badjel 1 000 000 ru jagi 2000 ektui. Vuordimis lea vel ain 1 000 000 ru lassáneapmi 2002:s, namalassii badjel 8 000 000 ru jahkásaš doaibmadoarjjan lotnolasealáhusaide. Juolludusat Sámi ovddidanfondii leat unniduvvon 20 100 000 ruvnnus 1999:s 18 130 000 ruvdnui 2001:s. Dát lea dagahan dan ahte foandda ruhtadanoassi lea unnon. Dasa lassin leat ollu gielddat ferten heaittihit gieldalaš ealáhusfoanddaid, dan geažil go juolludusat Gieldadepartemeanttas leat geahpeduvvon. Dát buktá stuorát noađi Sámi ovddidanfoandda váikkuhangaskaomiide. Danne lea dárbu bidjat ráji man stuorra resurssaid galgá sáhttit várret doaibmadoarjjaortnegii.

Ovdalgo duodjeovddidanprográmma álggahuvvo, ferte ruhtadeapmi leat ollislaš. Danne go ollu doaibmabijut fertejit bistit máŋga jagi, ja lea dárbu ahte doaibmabijut leat ruhtaduvvon olles prográmmaáigodaga.

Deaŧalaš lea oažžut lávga oktavuođa doarjjavuostáiváldiide, nu ahte doarjjavuostáiváldit barget vuođustit ruhtadárbbu iešguđet doaibmabijuide. Organisašuvnnaid oktiiortnejuvvon árvalusat fertejit bidjat vuođu Sámedikki iežas bušeahttaprosessii, ovdalgo Sámediggi juogada doarjaga. Danne ferte ásahuvvot vuogádat mas doaibmaplánat ja sohppojuvvon doarjjadárbu doaibmabijuide ovddiduvvo govttolaš áiggis ovdal jahkásaš juolludemiid. Deaŧalaš lea maiddái juogadit doarjaga nu ahte dat boahtá ávkin buot sámi guovlluide gos lea duodjedoaibma.

Ulbmil lea láhčit dili ovddidit duoji ealáhussan mii lea eambbo gánnáhahtti ja buoridit iežasráhkaduvvon diŋggaid gálvojođu. Dakkár ovdáneapmi gáibida stuorra deattu gelbbolašvuođaloktemii, bagadallamii, buvttagárgemii, márkanfievrrideapmái ja vuovdaleapmái. Duodji galgá dahkkot ealaskas ealáhussan mii kultuvrralaččat, fágalaččat ja servodatlaččat lea ceavzil. Duodjiealáhusa ortnet sisdoalla ee. investerendoarjaga duodjevisttiide, buvttadanbiergasiid, buvttagárgendoarjaga, gelbbolašvuođaovddidahttima ja álggahanstipeandda. 2001:s juolluduvvui duodjeealáhussii 785 000 ru foandadoarjja.

Sámediggi lea jahkasaččat várren ruđaid duodjeorganisašuvnnaide ja -ásahusaide nannen dihte dan suorggi organisatoralaš barggu. Duodjeorganisašuvnnaid doarjaga ulbmil lea bisuhit ja ovddidit duoji kultuvran, fágan ja ealáhussan. Sámediggi mearridii áššis 10/01 bidjat johtui ovddidanprográmma duojis. Programmas lea 35 000 ruvdnosaš rámma ja Sámedikkis eai leat ruđat maiguin ruhtada prográmma. Prográmma muhtin doaimmat leat mielde 2002–2003 Regionála ovddidanprográmmas. Sámi ovddidanfoanda lea ruhtadan ovtta márkanfievrridanprošeavtta, man áigumuš lea buoridit gálvojođu muhtin válljejuvvon duodjefitnodagain Interneahta bokte.

Dat mii guoská duoji ja hábmenfága Oahppokántuvrii, de ii leat oahppokantuvrra doarjagiid boađus leamaš oktiivástideaddji doarjaga háguin Fidnoohppiidšiehtadusaid lohku ja kantuvrraid doaibma lea beare unni bealuštit kantuvrraid bisuheami. Eará doarjjavuostáiváldiin lea duhtadeaddji doaibma, muhto bohtosiid raporteren ii leat buohkain seamma buorre.

Sámediggi mearridii áššis 8/01 Sámi eanandoalloplána. Mearrádusas čuožžu ahte eanandoallu lea áibbas guovddáš sámi ealáhus ja kulturguoddi. Sámedikki bajimus ulbmilat sámi guovlluid eanandollui lea sihkkarastit stáđis barggahusa vai dan bokte sáhttá bisuhit ja ovddidit sámi giela ja kultuvrra. Sámedikkis leat golbma árjasuorggi; ovttastahttit sámi eanandoallopolitihkalaš avádaga našuvnnalaš eanandoallo- perspektiivii, sámi eanandollui árvoloktenprográmma ja heivehit Sámedikki eanandoalu váikkuhangaskaoami geavaheami.

Eanandoallodepartemeanta lea álggahan árvoloktenprográmma eanandollui. Eai Sámedikkis leat leamaš návccat ovddidit sierra prográmma sámi guovlluide. Sámediggi lea baicca ruhtadan ovtta máŋggajahkásaš prošeavtta man ulbmil lea loktet dállodoalu árvvu. Lea ráhkaduvvon bestenfáddá sidjiide, geat áigot álgit unnaceahkkálasdoaluin eanandoalus ja boazodoalus. Seamma prošeavttas lea láhččon go áigu álggahit iskangievkkana unnaceahkkalasdollui.

Sámedikki mihttomearri lea váldit vára sámi álbmoga guolástanrivttiin vai nagodit bisuhit ja ain ovddidit sámi giela, kultuvrra ja ealáhusa. Sámediggi áigu veahkehit sisafievrredit lagasvuođa- ja sorjjasvuođaprinsihpa hálddašeapmái ja mearraresurssaid vearuheami. Sámediggi lei mielde gonagasreappá hálddašeami bargojoavkkus máid Guolástusdepartemeanta jođihii. Bargojoavkku evttohus sáddejuvvo gulaskuddamii 1. kvartálas 2002. Sámedikkis lea okta áirras oktiibuot 11 áirasiin Regulerenráđis, mii lea Guolástusdepartementta ráđđeaddi orgána guollešlájaid bivdoregulerema ja earrejuohkima oktavuođas iešguđetlágan fanasjoavkkuid gaskkas. Jahkkásaččat dollojuvvojit guokte čoahkkima, mat vuođđudit guolástuslágaásahusaid jahkásaš mearrádusaid.

Ođđa borranguollekonsešuvnnaid juolludeamis luossa- ja mearradápmotbivddu oktavuođas bohtet vuotnaguolásteaddjit «massit» iežaset báikkálaš guolástansajiid. Dan oktavuođas lea Sámediggi cuoiggodan ahte eará mearalaš šlájaid biebman, nugo skálžžuid, dorski jna., háldogáržžidit mearraviidodagaid. Dat dagaha garrasit sisabahkkema sámi vuotnaguovlluid mearraviidodagaide. Nugo ealáhus- ja servodatovdáneapmi lea leamaš, ja lea, sámi riddo- ja vuotnaguovlluin, oaidná Sámediggi ahte biebmoealáhus muhtin vissis eavttuid vuođul sáhttá šaddat deaŧalaš lassi nannet ávnnaslaš vuođustasa go joatkit servodat- ja ealáhusovdáneamiin sámi guovlluin. Sámediggi lea duhtavaš go leat addon guokte luossa- ja dápmotkonsešuvnna Moskkis Divttasvuonas. Dat nanne barggahusa ja ássama Moskkis.

Sámediggi lea evttohan ahte jus šaddá heaittihit dahje sirdit biebmorusttega našuvnnalaš luossavuotna- evttohusa dihte, galgá stáda addit ollislaš buhtadusa eaiggádii, ja ođđa ealáhusdoaibma galgà lasihuvvot báikkálaš servodahkii.

Sámediggi lea duhtavaš go Gielda- ja guovlodepartemeanta lea lohpidan doarjaga ovddidit sáivaguolásteami buohtalasealáhussan Guovdageainnu suohkanis ja Kárášjoga gielddas.

Jus prošeavttain galgá lihkostuvvat de eaktuda dat ahte infrastruktuvra, ee. ahte vuostáiváldinstašuvdna, lea sajis. Guollevuostáiváldinstašuvnnas, mii galgá huksejuvvot Kárášjohkii, lei gollorámma 1 100 000 ru jagi 2002:s. Rámma lea lassánan 2 100 000 ruvnnos sullii 3 200 000 ruvdnui. Lea sáddejuvvon lassiruhtadanohcan Stáda ealáhus- ja guovlluovddidanfondii ja Sámediggái.

Sámediggi oassálasttii Kvinner Viser Vei meassuin Stavangeris gos 14 oasseváldi bohte Sámis. Oassálastima mihttomearri lei juohkit dieđuid sámi diliid ja Sámedikki birra, erenoamáš deaddu biddjui čalmmustuhttit ahte Sámedikki doaimma váldoáŋgiruššan leat sámi nissonat. Čájehuvvui nuoraidteáhter, sámi duojit ja mállet, ruonáeatnama hápmadánsun, mátkkošteapmi ja borranvierut.

Mii galledeimmet ovtta mánáidgárddi ja máŋga vuođđoskuvlla min čájálmasaiguin ja mii doalaimmet maiddái eaŋkildiimmuid sámi kultuvrra birra.

2000:s oaččui Sámediggi ruđaid guovtti jahkái ealáhusovddidanbargui Sis-Finnmárkkus čatnat Sis-Finnmárkku Nuppástuhttinprográmma dábálaš váikkuhangaskaoapmeapparáhttii. Bargu 2001:s lea erenoamážit vuodjuduvvon Sámediggeplánii, Finnmárkku ja Romssa regionála ovddidanprográmmaid (ROP/RUP) čuovvoleapmái, duodjeprográmmaide, eanandoalu árvolassáneapmeprográmmii, eanandoalloplánii ja váikkuhangaskaoapmegeavaheapmái.

ROP/RUP veahkeha buoridit ovttasbarggu gaskal regionála ovddideddjiid. Okta boađus dan ovttasbarggus lea sáivaguolástusprošeavtta bargu. 2001:s ráhkadit ođđa guovttejáhkásaš regionála ovddidanprográmmid. Dat mii guoská Sámedikki váikkuhangaskaoapmegeavaheapmái, ovdanbuvttii Agderforskning raportta «Mellom kultur og næring» (gaskal kultuvrra ja ealáhusa) 2001:s. Ealáhussekšuvdna galgá ovdanbuktit gažaldagaid Sámedikki dievasčoahkkimii čakčamánus 2002.

Sámediggi oassálasttii Interreg IIIA Nord (Oasseprográmma Sápmi) ja Interreg IIIA Ruoŧŧa-Norga (Oasseprográmma Åarjelsaemien Dajve) prográmmain. Prográmmabargu maŋŋonii mealgat go prográmma ii dohkkehuvvon ovdalgo juovlamánus 2001. Goappašat prográmmat doaibmagohte 2002 álgojagis.

Boraspirevahát lea ain stuorra váttisvuohta ii dušše boazodoalus, muhto maiddái sávzadoalus. Sámedikkis lea okta áirras guovddáš boraspirelávdegottis. Sámediggi lea buktán cealkámušaid máŋgga áššis main lea mearkkašupmi boraspirehálddašeapmái. Elliidgáhttema Stuorradiggedieđáhusa ráhkadeami oktavuođas celkkii Sámediggi ee. ahte ii leat dohkálaš ahte boraspireeiseválddit galget sáhttit gohččut elliideaiggádiid álggahit eastadeaddji doaimmaid boraspiriid fallehemiid vuostá. Ii elliideaiggádiin leat makkárge váldi boraspirehálddašeamis ja eaige sis leat gaskaoamit maiguin eastadivčče dakkár fallehemiid. Ii birasgáhtteneiseválddiin leat vuoiga duvdit boraspirehálddašeami váttisvuođaid elliideaiggádiidda. Guovllut gos boraspiret dagahit stuorra biinnu guohtu elliide, doppe ferte boraspirenálli geahpeduvvot dan dássái ahte vahát unnu vuollerádjái.

Sámediggi celkkii bivdo- ja johtalanáiggiid oktavuođas ahte čáhcelottiid giđđaloddenortnet galgá šaddat bistevaš. Rievssahid bivdoáigi ii galgga rievdaduvvot čakčamánu 1. beaivái, muhto bisuhuvvot nugo dál lea namalassii čakčamánu 15. b. Vuođuštusas vuhtii váldo sihke nálleovdáneapmi ja bivdoáiggi heiveheapmi báikkálaš vieruid ektui. Direktoráhta lei evttohan bisuhit otná ealgabivdoáiggiid. Sámediggi celkii ahte ferte dahkkot báikkálašheiveheapmi Sis-Finnmárkkus vai ealgabivdu ii dagat riiddu boazodoalu guohtonáiggiid ektui, ja ahte bivdu sáhttá álgit čakčamánu 1. b.