1.3 Bargu Sámedikkis 2002:s
1.3.1 Mihttomearri ja váikkuhangaskaoamit
2002–2005 sámediggeplánas
lea deattuhuvvon sámi árvovuođu
suodjaleapmi ođđaáigásaš
máilmmis. Máilmmeviidosašvuohta
ja riikkaidgaskasašvuohta buktet ođđa hástalusaid
main olmmošvuoigatvuođat ja iešmearrideapmi
leat guokte guovddáš beali.
Maŋimuš jagiin eai leat fievrrideamit
Sámediggái measta oppanassiige lassánan,
ja dát fuonida sámi kulturdoaibmabijuid.
Dat mii lea lassánan bušeahtas lea
doaimmaid sirdima boađus. Earret eará
ii leat leamaš vejolašvuohta lasihit
omd. doarjagiid sámi giellaprošeavttaide,
mat leat dehálaččat
mánáide ja nuoraide erenoamážit
dain guovlluin gos gielladilli lea heittot.
Guovvamánus 2002 dollojuvvui čoahkkin
Sámedikki, Gielda- ja guovludepartemeantta, Statistihkalaš guovddášbyråa
ja Sámi instituhta gaskka barggu birra sámi
statistihkaiguin. Lea sávahahtti oažžut
bissovaš ortnega sámi statistihkaid
buvttadeapmái Norggas, ja galggašii álggahuvvot prošeakta
mainna gávnnahit movt dán barggu
sáhtášii organiseret.
Dehálaš lea ahte guovddáš
eiseválddit veahkehit sihke fágalaččat
ja ekonomalaččat dán
barggus. Dál ii leat ovttasge ovddasvástádus
ráhkadit sámiguovdásaš
statistihkaid riikkain gos sámit ásset, vaikko
dárbbu čujuhitge dađistaga
eanet ja eanet oasálaččat
sámi fágalaš ja
politihkalaš birrasiin.
1.3.2 Vuoigatvuođat
Guovddášeiseválddiiguin leat
dollojuvvon máŋga čoahkkima
vuoigatvuođaáššiid
birra. Sámediggeráđđi
ja Bargiidbellodaga sámediggejoavkku jođiheaddji
leat deaivvadan Ráđđehusa
ovddasteaddjiiguin Finnmárkolága
oktavuođas. Čoahkkimis Justisdepartemeanttain
ja Ráđđehusain geassemánu
10. b. 2002 ovddiduvvojedje Sámedikki prinsihpalaš
oainnut Finnmárkoláhkii. Sámediggi
searvvai maiddái seminarii sámiid
iešmearrideami birra Romssas giđđat
2002.
Sámediggeráđi mearrádusas Finnmárkolága
birra nannejuvvui ahte Justisdepartemeantta láhkaárvalusat
eai dávis álbmotrievtti unnimusgáibádusaide eamiálbmot
vuoigatvuođaid oktavuođas. Ovddiduvvon
ođđa eana ja čáhceeaiggát-
ja hálddašanortnetárvalus Finnmárkkus
ii nanne sámiid vuoigatvuođaid,
iige dalle njulgege daid bonjuvuođaid mat leat sámiid
(go lea eamiálbmot) ja norgga stáhta gaskka.
Departemeanta ii leat láhkaárvalusain dohkálaččat
bidjan vuođđun siskkáldasrievtti ja
riikkaidgaskasaš konvenšuvnnaid
ja prinsihpaid mat gusket eamiálbmogiid vuoigatvuođaide.
1.3.3 Sámiid vákšun
ja Sámeálbmotfoanda
Sámediggi lea ollu heviid Lund-komišuvnna
raportta oktavuođas, bivdán sierra čilgehusa
das man viidát sámit ja sámepolitihkalaš
doaibma lea vákšojuvvon. Sámediggi
oaivvilda ahte sámiid vákšun
lea etnálaš vákšun,
ja dat lea sámi álbmoga vealaheapmi. Sámi álbmot
ferte oažžut diehtit mii lea dáhpáhuvvan
ja makkár vuođu alde. Sámediggi
oaivvilda ahte buoremus vuohki čilget vákšuma,
lea sierra iskkademiid álggaheami bokte ja čilget
mii lea dáhpáhuvvan sámi álbmoga
vákššodettiin.
Sámediggi lea vuhtii váldán
Stuorradikki mearrádusa ahte Sámeálbmotfoanda
ii galgga geavahuvvot individuála buhtadussan. Dan geažil
go Sámediggi ja stáhta eaba leat
boahtán ovttaoaivilii das movt Sámeálbmotfoandda dienas
galgá geavahuvvot, leat ruđat doaisttážii
lihkatkeahttá. Sámediggi lea bivdán
Ráđđehusa ovddidit šállobuhtadus-ášši
sin ektui geat leat massán oahpu maŋŋá nuppi
máilmmi soađi, ođđasis
meannudeapmái.
1.3.4 Sámedikki nuoraidpolitihkalaš lávdegoddi
(SUPU)
Sámedikki nuoraidpolitihkalaš lávdegoddi
lea doallan 6 čoahkkima, ja ovtta čoahkkima
Sámediggeráđiin.
Lávdegoddi lea ožžon
oahpu ja čuvgehusa Sámedikki doaimma
birra, mas váldodeaddu leamaš hálddahusa
ja hálddašeami oktavuođas.
Nuoraidpolitihkalaš lávdegotti lahtut
leat searvan konfereanssaide, leat buktán árvalusaid
iešguđet áššiide
ja leat čuvvon osiid Sámedikki dievasčoahkkimiin.
Sámedikki nuoraidkonfereansa «Beaivvi
bárdni ja Robocop – i skjønn forening
eller i en smørje?» lágiduvvui
Snoasas golggotmánu 11.–12. b. 2002, ja
dohko ledje boahtán 67 nuora. Oassin eahketdoaluin čájehii Åarjelhsaemien
Teatere bihtá Jiele/Existens mas lei sáhka
beaivválašrasimmas. Konferansa lágiduvvui
ollásit gárrenmirkkoid haga.
SUPU dáhttu leat dakkár orgána
mas lea váikkuhanfápmu Sámedikki
nuoraid politihka hábmemii ja galgá
beassat leat mielde dan mearrideamen. SUPU lea dehálaš
lađas nuoraid oažžumis áŋgiruššagoahtit sámepolitihkalaš
bargguin, oažžut eanet nuoraid čálihit
sámi jienastuslohkui ja buoridit nuoraidovddastusa
Sámedikkis.
1.3.5 Giella, gulahallan ja diehtojuohkin
1.3.5.1 Sámegiella
Sámediggi bargá giellagelbbolašvuođa
nannemiin vai sámegiela sáhttá
geavahit buot oktavuođain ja juohke sajis sámi
servodagas.
Sámedikki giellastivra lea doallan njeallje čoahkkima
ja dan bargun lea earret eará gielladieđáhusa ráhkadeapmi,
ođđa sániid ja tearpmaid
dohkkeheapmi, ja giellastivra lea dohkkehan 11 sátnelisttu.
Lea juolluduvvon rámmajuolludus dulkabálvalusaide
ja guovttegielalašvuhtii guđa gielddas
ja 2 fylkkagielddas, mat gullet sámelága hálddašanguvlui.
Dasa lassin leat juolluduvvon ruđat sámegiela viidásetovddideapmái oarjelsámi-
ja julevsámi guovllus, Ofuohta ja Lulli-Romssa guovlluin
ja iešguđet riddo- ja vuotnaguovlluin.
Leat vuoruhan tearpmaprošeavttaid, arenaid gos sohkabuolvvat
sáhttet deaivvadit geavahit sámegiela
ja gulahallat dainna, alfabetiserenbarggu sámegielagiidda, mánáid-
ja nuoraidprošeavttaid sámegielas.
2000:s álggahuvvui 5-jagi giellamovttiidahttinprošeakta
mii lea vuođđuduvvon dasa ahte mánáidgárdemánát árrat
besset oahppat sámegiela. Prošeakta čuovvu
mánáid mánáidgárddi
rájes dassážii go
leat vázzán muhtun jagi skuvlla.
Elgå oahpahusguovddáš Engerdal gielddas čađaha
prošeavtta. Dán rádjai
leat 5–8 máná ožžon oarjelsámi mánáidgárdefálaldaga. Čakčat
2002 álge golmmas sis geain lea sámegiella
vuosttas giellan skuvlii. Dasa lassin leat máŋga máná
geain sámegiella lea nubbin giellan skuvllas. Jos
geahččalanprošeakta
addá buriid bohtosiid, de sáhttá
sullasaš prošeavttaid álggahit eará
sajiinge.
1.3.5.2 Báikenamat
Sámi nammakonsuleantabálvalus sirdojuvvui
Sámediggái 2002:s. Nammakonsuleantabálvalus hálddaša
sámi nammaáššiid báikenammalága
vuođul, bargá fágalaš áššiiguin
mat gullet nammaáššiide, ráđđeaddimii
ja diehtojuohkimii sámi báikenamaid
birra ja báikenammalága sisdoalu
birra. Bearráigeahččá dan
ahte sámi nammaáššit
meannuduvvojit báikenammalága sámi
teakstaoasi mielde ja nammaáššit
leat ovddiduvvon dalle go eiseválddit eai leat váldán áššiid
meannudeapmái sámi nammaáššin.
Nammakonsuleantabálvalus lea veahkehan Stáhta
kártadoaimmahusa, Kártadoaimmahusa
ja Báikenamaid guovddášregisttara
nammafágalaš áššiin
mat gusket sámi namaid čállinvuohkái.
1.3.5.3 Diehtojuohkin
2002:s rájes leat Sámedikki dievasčoahkkimat
fievrriduvvon njuolga interneahta bokte. Dán geažil
lea vejolaš čuovvut Sámedikki dievasčoahkkimiid
vaikko vel ii leatge sálas čohkkámin. Sámedikki
neahttasiidduid kvalitehta sihkkarastin lea vuoruhuvvon 2002:s vai
nu ollugat go vejolaš ožžot
vejolašvuođa searvat sámepolitihkalaš
doaimmaide.
Raporttat mat leat ráhkaduvvon jienastuslohkoprošeavtta
oktavuođas leat vuođđun
gulahallanstrategiija ráhkadeapmái
sámi jienastuslogui ektui boahtte sámediggeválgga
rádjai. Váldogávdnosat
iskkadeamis čájehit ahte ovddit áiggiid dáruiduhttinpolitihka
váikkuhusat ain dagahit dan ahte ollu sámit
eai hálit oktavuođa sámi
servodahkii ja sámi kultuvrii. Dáruiduhttinpolitihka
váikkuhusain beassan gáibida ollu
barggu ollu servodatsurggiin. Diehtojuohkima dáfus
leat gávdnosat iskkadeamis stuorra hástalussan.
19 108 dokumeantta, mat leat mannan juogo olggos dahje
boahtán sisa, leat journálii fievrriduvvon,
ja arkiivavuogádagas leat ásahuvvon
3 661 ášši.
Go juohká dáid jahkedoaimmaide (103),
de šaddet guđege bargi nammii 186
dokumeantta ja 36 ášši.
Dasa lassin bohtet ollu jearaldagat eaŋkilolbmuin, servviin,
gielddain, fylkkagielddain, stáhtalaš
ja ii-stáhtalaš ásahusain,
mat háliidit veahki ja dieđuid iešguđet fágasurggiid
birra.
1.3.5.4 Sámi arkiiva
Almmolaš ja priváhta doaimmaid sámi
arkiivaávdnasat leat hádjánan
miehtá iešguđet ásahusaid,
main gelbbolašvuohta ja resurssat leat iešguđet
dásis. Sámediggi háliida ásahit
ja jos vejolaš ovddidit Sámi arkiivva
Guovdageainnus sámi arkiivan mas lea našuvnnalaš
ovddasvástádus buot sámi
ja sámegiel arkiivaávdnasiin Norggas.
Oassin dán barggus álggahii Riikaarkiiva Sámedikki ávžžuhusain čakčat
2002 čielggadusa movt hukset ja organiseret arkiivabálvalusaid
sámi álbmoga váste boahtteáiggis.
1.3.5.5 Sámi bibliotehkabálvalusat
Sámi sierrabibliotehka galgá
veahkehit ja láhčit dilálašvuođaid
sámi bibliotehkabálvalusaid positiivvalaš ovdáneapmái.
Romssa fylkkagielddain dahkkojuvvon ovttasbargošiehtadusas
lea bibliotehkasuorgi ovttasbargosuorgin.
Ođđa bibliotehkavuogádaga
plánejuvvon geavahišgoahtin maŋiduvvui
2002:s jahkái 2003. Sivvan dasa lei dat go vuogádat
maid Sámediggi álggos háliidii
oastit, ii nagodan háhkat čovdosa
mas sámegiel bustávat livčče
doaibman. Sámi bustávvaid váilun
dihtorprográmmagálvvuin hehtte dál
eanemusat bálvalusaid buvttadeami neahtas sámi álbmogii.
Boares vuogádagas ii leat dohkálaččat
heivehuvvon interneahtta ja ná eai leat buot bálvalusat
interneahtas. Bibliotehkavuogádagaide ferte gáibádussan
leat sámi čálamearkkaid
doaibman buot dohkkehuvvon prográmmagálvvuin.
Sámi girjebussiid doaibmadoarjja sirdojuvvui
Sámediggái 2002 rájes,
muhto doarjja fysálaš investeremiidda
gal ii sirdojuvvon. Doaibmadoarjja juolluduvvui čieža
girjebussii.
1.3.5.6 eSápmi – prošeakta
Ráđđehus lea
Gielda- ja guovludepartemeantta ja Ealáhus- ja gávpedepartemeantta
bušeahtain 2002:s várren 740 000
ruvnno eSápmi pilohttaprošeavtta čađaheapmái.
Prošeakta lea vuosttas jagi gidden fuomášumi čuovvovaš
fáttáide: Gáibádussii
oažžut sámegiel
bustávvaid doaibmat dihtoris, Sámi
bustávvat mobiltelefovnnain, Korrektuvrareaidu sámegielas elektrovnnalaš
teakstameannudeami geavaheamis mas lassidoaibman govahallojuvvon jietna
ja Sámi gielladiehtovuođu čielggadus.
Dássážii ii leat
dihtorindustriija váldán ovddasvástádusa sámegiela čálamearkkaid meroštallamis
ja sámegielas iežas operatiivavuogádagain. Oktasaš čálamearkačovdosis
sámegiela váste iešguđet
operatiivavuogádagaid gaskka lea stuorra mearkkašupmi
sámi čálagiela geavaheapmái
ja ovddideapmái.
Eurohpalaš telekomstandardiserema (ETSI) gáibádus ásahit sierra
standárdda sámegiela váste
mobiltelefovnnain, ii leat dán rádjai
ovdánan gosage. Lea álggahuvvon čielggadusbargu gávnnahit
man ollu máksá ovddidit korrektuvrareaiddu
sámegielas elektrovnnalaš teakstameannudeami váste
main leat doaimmat nugo stávendárkkisteapmi, stávvaljuohku,
synonymasátnegirji ja grammatihkkadárkkisteapmi.
Lassireaidun korrektuvrareidui lea jurddašuvvon
govahallojuvvon jietna sámegillii mii addá
sámegielagiidda, geain
eai
leat čálagovat
iežaset eatnigielas, buoret vuođu
válljet daid árvalusaid gaskkas
maid korrektuvrareaidu evttoha.
1.3.6 Mánáidgárddit, oahpahus
ja dutkan
1.3.6.1 Mánáidgárddit
Mánáidgárdesuorggis
lea eanemusat bargojuvvon kvalitehtaáŋgiruššamiin
ja fierpmádagaid ásahemiin sámi mánáidgárddiin miehtá
riikka. Leat doallan guokte mánáidgárdekonfereanssa sámi mánáidgárddiid váste,
Snoasas ja Guovdageainnus. Juogaduvvui doarjja 48 sámi mánáidgárdái
ja/dahje ossodahkii, ruđat eatnigiela oahpahussii
7 mánáidgárddis
ja ruđat 23 geahččalan-
ja ovddidanprošektii sámi mánáidgárddiin. Eanaš
prošeavttaid ulbmilin lea nannet sámegiela
mánáid gaskkas, ja ovddidit giellaovddidan
vugiid. Leat maiddái juolluduvvon ruđat sámihápmásaš olgostoahkanbirrasa
ovddideapmái mánáidgárddiin.
Sierra doarjja galgá geavahuvvot daid liigegoluide mat
mánáidgárddiin leat sámi
giela ja kultuvrra gaskkusteames.
Lea stuorra dárbu oaivadit ja juohkit dieđuid
Sámi mánáidgárddiide,
erenoamážit pedogogalaš ávdnasiid,
vugiid, sámi sisdoalu, sámegiela
nannema, sámi kultuvrra gaskkusteami ja prošeavttaid
birra. Dasa lassin bohtet ollu jearaldagat mánáidgárddiid eaiggádiin,
gielddain ja váhnemiin, geat háliidit
dieđuid sámi mánáidgárdeáššiid
birra. Sámediggi lea galledan sámi mánáidgárddiid guđa
gielddas hálddašanguovllus ja dan
olggobealde, ja das leat leamaš čoahkkimat
gielddaid ovddasteaddjiiguin sihke politihkalaš
ja hálddahuslaš dásis.
1.3.6.2 Oahpahus
Sámi oahpahusa čielggadus olggobealde
sámegiela hálddašanguovllu
lea vuođđun Sámedikki
politihka hábmemii. Sámediggi áigu
joatkit bargguin ahte oahpahusláhka rievdaduvvo
nu ahte buot sámi mánáide, beroškeahttá ássamis, sihkkarastojuvvo
vuoigatvuohta oahpahussii sámegillii.
Ođastusa 94 evalueren sámi joatkkaskuvllain
lea maiddái deattuhuvvon 2002:s. Dego čuovvoleapmin áigu Sámediggi
loahpalaččat meannudit sámi
joatkkaoahpahusa prinsihpaid ja njuolggadusaid, ja sámi
joatkkaskuvllaid oktavuohtahámiid.
Sullii 400 joatkkaskuvla oahppi, geat lohket sámegiela
ožžot stipeandda Sámedikkis.
Ortnega ulbmilin lea movttiidahttit nu ollugiid go vejolaš váldit
oahpu lassin vuođđoskuvlii, seammás go
ortnet galgá doaibmat váikkuhangaskaoapmin
sámegiela ovddideames.
Sámedikkis lei stuorra ovttamielalašvuohta
stuorradiggedieđáhusa nr 34 (2001–2002),
alit sámi oahpahusa ja dutkama
kvalitehtaođastusa birra
, meannudeamis. Stuorradiggi
ii čuovvolan ollus Sámedikki árvalusaid
ja mearkkašumiid go meannudii ášši.
Oahpahus- ja dutkandepartemeanta álggahii ođđa rámmaplánaid
ovddidanbarggu dábálašoahpaheaddji-, ovdaskuvlaoahpaheaddji-,
fágaoahpaheaddji- ja geavatlaš pedagogalaš
oahpu váste. Sámediggi oaččui
bargun ráhkadit rámmaplána
sámegielas ja duojis. Sámediggi
oaivvilda ahte rámmaplánat fertejit
deattuhit sámi perspektiivva goziheami iešguđet
fágain, ja ahte sámi oahpaheaddjioahppu
ja oahpaheaddji oahppu muđui heivehuvvo studeanttaid várás
geat bohtet Suomas, Ruoŧas ja Ruoššas.
Sámediggi geavaha ollu áiggi oaivadit
ja doarjut oahpaheaddjiid geat addet oahpahusa sámi
oahppiide vuođđoskuvllain ja joatkkaskuvllain.
Dát guoská oahppiide ja oahpaheaddjiide
eará Norgga skuvllain, ja veahkki lea addojuvvon
dárbbu mielde. Sámi oahpponeahtta
lea ásahuvvon neahttaportálan sámi
oahpahusa váste ja diehtojuohkingáldun
ja resurssan skuvllaide, mánáidgárddiide
ja vánhemiidda.
Sámedikkis leat máŋga ovttasbargoprošeavtta
eará eiseválddiiguin oahpahusa siskkobealde. Sámi
skuvlakonfereanssas Guovdageainnus meannuduvvui fáddá Guovttegielalašvuohta – mihttomearri
vai gaskaoapmi? Oahpahusdoaibmabijut leat oassin maiddái
Romssa fylkkagieldda ovttasbargošiehtadusas. Hui
unnán vánhemat váldet
oktavuođa vuođđoskuvlla vánhenlávdegottiin
(FUG). Danne váillahage Sámediggi
sámi ovddastusa dán lávdegottis. Sámedikkis
leat jahkásaš ovttasbargočoahkkimat Sámeskuvlastivrrain
Ruoŧa bealde ja Sámedikki skvulaáššiid čállingottiin Suoma
bealde. Sámediggi attii fágalaš
veahki Rávisolbmuidoahpahusinstituhttii dihtoroahpahus-CD
ja Dill@ almmuheamis. CD almmuhuvvui Oslos, Bergenis ja
Guovdageainnus.
Erenoamášpedagogalaš
fágasuorggis leat dál ollu iešguđet
oasálaččat. Sámedikkis
lea ovddasvástádus oahpponeavvoovddideames
ja das lea mieldeovddasvástádus
gelbbolašvuođa ovddideames. Danne
leatge ásahuvvon buorit ovttasbargolinját iešguđet
oasálaččaid gaskka
mat barget suorggis. Sámedikkis lea leamaš
ovddastus lahttun Davvi-Norgga ráđđeaddi
orgánas, mii lea oassi riikkaviidosaš stáhtalaš
erenoamášpedagogalaš
doarjjavuogádagas. Guovddážis lea
leamaš gelbbolašvuođa ovddideapmi
sámi geavaheaddjiide.
17 studeantta leat ožžon oahppostipeandda
váldit lassioahpu erenoamášpedagogihkas.
Dasa lassin lea addojuvvon doarjja 4 sierra geahččalan-
ja ovddidanprošektii, main leat deattuhuvvon sámegiel mánáid čállinváttisvuođat, sámegiel
mánáid giellaovdáneapmi,
máŋggagielat mánáid
giella- ja gulahallanváttisvuođat,
sámi mánáid ja nuoraid sosiálalaš
ja emošuvnnalaš váttisvuođat sámi
oktavuođas dahje máŋggakultuvrralaš
oktavuođas.
1.3.6.3 Oahpponeavvoovddideapmi
Lea juolluduvvon ruhta dábálaš,
GDT ja sierra láhččojuvvon
oahpponeavvuid ovddideapmái sámegillii.
Oktiibuot leat gárvvistuvvon 43 oahpponeavvu, 26
dain davvisámegillii, 9 julevsámegillii
ja 8 oarjelsámegillii. Sámi oahpponeavvoguovddážis
leat oktiibuot 8 000 girjetihttala ja 418 videoprográmma.
2600 gearddi leat dat luoikkahuvvon 2002:s. Sámediggi
lea álggahan barggu doaibmabijuid ovddidemiin, ahte
beavttálmahttit buvttadusa ja buoredit girječálliid
rekrutterema. 10 studeantta ožžo
stipeandda váldit lassi oahpu oahpponeavvopedagogihkas
Sámi allaskuvllas. Dasto lea Sámediggi
doallan logaldallamiid sámi oahpponeavvobuvttadusa
iešguđet beliid birra studeanttaide
geat váldet oahpponeavvopedagogihka Sámi
allaskuvllas.
1.3.7 Areála-, biras- ja kultursuodjaleapmi
1.3.7.1 Areálasuodjaleapmi ja hálddašeapmi
Vuollel 2000 eaŋkilášši
leat meannuduvvon kulturmuitolága ja plána-
ja huksenlága mielde. Áššit
mat čatnasit gieldaplánaide, gieldaoasseplánaide,
regulerenplánaide ja plánejuvvon
meahccegeainnuide leat jeavddalaččat
leamaš ollu. Dát áššit gáibidit
ollu áiggi ja barggu, ja nu ii bázege
ollu áigi čuovvolit eará
bargguid birasáššiid
oktavuođas.
Riikaantikvára lea álggahan pilohttaprošeavtta
man oktavuođas Sámedikkis lea ovddasteaddji
refereansajoavkkuin. Sámedikkis lea ovddastus maiddái
ovttaskas fylkkaid kultureatnadatjoavkkuin, areálaplánaforumiin
ja birasforumiin. Ovttasbargošiehtadusas Romssa
fylkkagielddain leat kulturmuitohálddašeapmi
ja museaáššiit namahuvvon sierra
artihkkaliin. iehtadusa vuođul lea álkit
juogadit ovddasvástádusa ja čuovvolit.
Dál lea jođus viiddis bargu mii guoská álbmotmehciid
ja eatnadatsuodjaleami ásaheapmái
ja viiddideapmái sámi guovlluin
1
. Sámediggi
lea buktán golbma guovddáš
gulaskuddancealkámuša. Searvan sámiid beales
suodjalanplánaproseassaide ii leat leamaš
buorre, ja ollu suodjalanevttohusain ii leat doarvái
vuhtii váldojuvvon sámi kultuvra
ja ealáhusdoaibma. Sámediggi lea
bivdán stuorát válddi
ja váikkuhanfámu suodjalanplánaproseassaide,
ja ahte dat čadnojuvvo láhkii. Suodjalanplánaproseassaid ferte
maiddái fakkastit dan ođđa «finnmárkoláhkii» ja
Sámi vuoigatvuođalávdegotti čielggadussii
Romssa, Norlándda ja oarjelsámeguovllu
ektui.
Sámediggi lea ovddidan nana vuostehágu
Rávttošnjárgga álbmotmeahci
viiddideapmái ja Rávttošnjárgga
eatnadatsuodjalanguovllu ásaheapmái.
Suodjalanmearrádus lea buktán eahpesihkarvuođa
báikkálaččat
sakka dan ektui makkár váikkuhusat
mearrádusas leat geavaheapmái ja
hálddašeapmái boahtteáiggis.
Positiivvalaš lea dat go boazodoalu vuoigatvuođat
eai leat gáržžiduvvon
ollus, muhto seammás lea hui šállošahtti
ja cuiggodanveara go eará sámi beroštumit eai
váldojuvvo dohkálaččat
vuhtii. Sámi areálaberoštumit
ja vuoigatvuođat čatnasit luondduresurssaide
nugo sámi meahcceealáhusaide, boazodollui,
luossabivdui, riddo- ja vuotnabivdui, kultureatnadahkii ja kulturmuittuide.
Rávttošnjárgga álbmotmeahci
viiddideames ja Rávttošnjárgga
eatnadatsuodjalanguovllu ásaheames eai leat báikegottiid
olbmuid vuoigatvuođat ja beroštumit dohkálaččat
deattuhuvvon ja gozihuvvon.
Čázádatplána dievasmahttima
oktavuođas lea čađahuvvon
prošeakta mas sámi beroštumit
leat čielggaduvvon. Sámediggi buvttii cealkámuša čázádatsuodjalanplána dievasmahttinárvalussii
ja doarjjui dan váldoáššis.
1.3.7.2 Kulturmuittut, kulturmuitoguovllut ja kulturmuitodoaibmabijut
Sámediggi lea dál bargamin ollu plánaiguin
dán suorggis. Koltálaš
gili kulturbirassuodjalanplána árvalus
lea sáddejuvvon gulaskuddamii. Evttohusas leat njuolggadusat
seailluheami ja konkrehta doaibmabijuid váste gaskkusteami
ja láhčima ektui. Sámediggi
válddii badjelasas hálddašanovddasvástádusa
dan ráfáidahttojuvvon kulturmuitoguovllus
Ceavccageađggis Unjárggas 2001:s.
Guovllu váste ráhkaduvvo hálddašanplána
mas evttohuvvo movt guovllu buoremusat sáhtášii
seailluhit ja hálddašit boahtteáiggis.
Báktedáiddaguovllu duođaštan-
ja sihkkarastinbargu Ruksesbávttis Billávuonas Porsáŋggus,
mii fuomášuvvui 2001:s lea jotkojuvvon
2002:s. Mii leat geahččalan fokuseret báktedáidaga
ja báikegotti olbmuid gaskasaš oktavuođa,
ja báktedáidaga gaskkusteami. Dagaimet
jearahallaniskkadeami, mii goassige ovdal ii leat dahkkojuvvon báktedáidaga
oktavuođas. Jearahallaniskkadeami boađus
geavahuvvo guovllu seailluhan- ja hálddašanbarggus
viidáseappot. Interregprošeavtta
Rock Art in Northern Europe bokte searvá Sámediggi
ovttas eará ásahusaiguin Norggas
ja Ruoŧas, ovttasbargojovkui báktedáidaga
suodjaleami ja hálddašeami hárrái.
Vern og forvaltning av samiske byggverk
raportaárvalus
lea gárvvistuvvon. Duohta meroštallama
vuođul sáhttet leat sullii 1200 automáhtalaččat ráfáidahttojuvvon
sámi vistti riikkas ja 870 soitet vel šaddat boahtte
20 jagis. Raporttas geahčaduvvojit čuolbmačilgehusat
movt dovdat visttiid sámi vistin, gos sámi
visttit leat, mii lea sámi visttiid suodjalanárvu,
movt hálddašit sámi
visttiid ja doaibmabijuid sámi visttiid suodjalanbarggus.
2002:s meannuduvvojedje 50 doarjjaohcama sámi
kulturmuitosuodjalandoaibmabijuide, 2001:s dat ledje 59. Doarjja
lea addojuvvon sámi kulturmuittuid registreremii,
seailluheapmái ja duođašteapmái
ja sámi visttiid divodeapmái.
1.3.7.3 Museabargu
2002:s válddii Sámediggi badjelasas
sámi museaid hálddašanovddasvástádusa
Norggas. Lea bargojuvvon aktiivvalaččat Sámedikki ásahemiin
riikaviidosaš oasálažžan ja
hálddašeaddjin museaoktavuođas.
Sámi museaforum lea ásahuvvon museaáššiid
ráđđeaddi orgánan,
ja mas leat daid sámi museaid ovddasteaddjit, mat
ožžot doaibmadoarjaga Sámedikkis. Sámediggi
ja sámi museat servet riikaviidosaš
museaođastussii
2
, mas
ulbmilin lea ahte museat oktiiordnejuvvojit stuorát
ja nannoseabbo ovttadahkan, mii šaddá
našuvnnalaš fierpmádahkan.
Bargojuvvo 4 sámi museaguovllu ásahemiin,
ja riikaviidosaš sámi kulturhistorjálaš
fierpmádaga huksemiin. Nuortasámi
musea ásahanbargguin lea jotkojuvvon ovttasráđiid
Mátta-Várjjaga gielddain ja Statsbygg:in.
Eaktun dán barggu joatkimii viidáseappot, lea
ahte sámi museaid ekonomiija nannejuvvo. 2003 stáhtabušeahtas
ii lasihuvvon mihkkege sámi museaide.
1.3.7.4 Stuorát areáladuohtadeamit sámi
guovlluin
Suodjalusas leat máŋga báhčinšilju
sámi guovlluin, maid leat plánen
viiddidit ja rievdadit daid geavaheami, das leat stuorra negatiivvalaš
váikkuhusat sámi ealáhusaide.
Sámediggi lea cuiggodan sakka daid ođđa plánaid
ja das lea hui kritihkalaš oaidnu Suodjalusdepartemeantta
ja Forsvarsbygg geavahan vugiide. Meavkki ja Alitčohka báhčin-
ja hárjehallanguovlluid viiddidanplánain
ii leat doarvái vuhtii váldojuvvon
boazodoallu. Hálkavári báhčinguovllu
stuorra viiddidanplánat orrot doaisttážii
bissehuvvon. Sámediggi lea geahččalan váikkuhit
dan ahte Suodjalus ja boazoorohagat Hálkaváris
dahket šiehtadusaid maiguin sihkkarastojuvvo boazodoalu
guohtoneanadárbu guovlluin maid Suodjalus dál
geavaha. Suodjalus pláne oažžut
gieldaoasseplána Sætermoen báhčinguvlui,
ja maiddái dán guovllus vurdojuvvo
geavaheami veaháš rievdadeapmi.
Dáppe maid ii leat Forsvarsbygg čájehan
albma áddejumi sámi kulturmuittuid
ja ealáhusberoštumiid duođašteapmái
ja oainnusin dahkamii. Sámediggi oinnii ahte lei dárbu
ovddidit vuostehágu Sætermoen báhčinguovllu
gieldaoasseplánii, danne go sámi
kulturmuitoberoštumit eai dohkálaččat
lean vuhtii váldojuvvon.
Minerálasearvvit sis- ja olgoriikkas váldet
oktavuođa jeavddalaččat
ja háliidit gávdnat ja geavahit
minerálaresurssaid sámi guovlluin.
Sámediggi lea deaivvadan minerálaservviiguin
ja lea addán signálaid ahte ii doarjjo
lobi addima ii kártet iige geavahit vejolaš
minerálagávdnosiid sámi
guovlluin, ovdal go Sámediggi lea ožžon duohta
váikkuhanfámu ja go norgalaš
eiseváldit leat dohkkehan sámi vuoigatvuođaid.
Oppalaš dovdu lea ahte minerálasearvvit
oalle guhkás háliidit gudnejahttit sámi
vuoigatvuođaid ja vejolaš roggama
sámi eavttuiguin. Dán rádjai
ii leat Ráđđehus vástesaččat háliidan
gudnejahttit sámi vuoigatvuođaid
ja ná caggá árvvoštallama
ahte sáhttá go roggama bealuštit
ja čađahit dihto oktavuođain.
1.3.7.5 Petroleumadoaibma
Sámediggi lea buktán cealkámuša
váikkuhančielggadusprográmmaárvalussii
birrajagi petroleumadoaimma ektui Lofuohta-Barentsábis.
Birrajagi petroleumadoaibma Barentsábis rievdadahttá sámi
guovlluid ekonomalaš struktuvrra. Sámediggi
oaččui miehtama dasa ahte petroleumadoaimmaid váikkuhusat
sámi guolástusaide, kultuvrii ja
servodahkii oppalaččat galget čielggaduvvot, muhto
ii ožžon doarjaga dasa ahte ferte
maiddái čielggadit makkár
váikkuhusat sáhttet leat iešguđet hápmásaš
sámi mieldeváikkuheames ja mielde
mearrideamis go guoská petroleumaresurssaid geavaheapmái
sámi resursaguovlluin. Sámediggi
lea dovddahan ahte lea garrasit fuolastuvvan daid issoras smávva áige-
ja resursarámmaid geažil mat leat
addojuvvon sámi čielggadusa váste.
Lea váttis jáhkkit ahte 1,5 mannosaš áigerámma
dán lágan viiddis ja vuođđo árvvoštallamiidda
livččii fágalaččat dohkálaččat
jáhkehahtti, ja attášii dohkálaš mearrádusvuođu.
1.3.8 Kultuvra ja ealáhusat
1.3.8.1 Kulturfoanda
Okta Sámedikki mihttomeriin lea háhkat
buriid bajásšaddaneavttuid sámi
mánáide ja nuoraide ja ovddidit
sin sámi identitehta. Váikkuhangaskaomiid
geavaheami bokte leat vuoruhan dán mihttomeari doarjaga juolludeami
bokte iešguđet doaibmabijuide mánáid
ja nuoraid váste. Sámediggi oažžu
dađistaga eanet ja eanet ohcamiid skuvllain ja earáin
doaibmabijuide «sámi stoalppuid» O97,
Kultuvrralaš Skuvlalávka, skuvla-
ja oahppomátkkit ja sullasaččaid
oktavuođas, muhto ii leat vuoruhan doarjaga dieid
oktavuođas.
Teáhtera oktavuođas lea deattuhuvvon
doarjaga addin dakkár lávdedáidagii,
main mánát ja nuorat leat leamaš
oasálastin ja olahusjoavkun. Dasa lassin leat amatevrateáhterdoaibma, teáhterbihttá
dáruiduhttima ja identitehta birra ja teáhter oarjelsámi
guovllus vuoruhuvvon. Prošeakta «Gállanuoraid teáhterviessu» – sámi teáhterguovddáš mánáide
ja nuoraide Guovdageainnus, ožžo
doarjaga álggaheapmái. Leat čielggaduvvon
iešguđet lágan molssaeavttut
mii guoská Åarjelsaemien Teatere bissovaš
doibmii. Dál leat iskamin gávdnat
teáhterea doibmii bissovaš ruhtadeami,
earret eará interreg-prográmmaid
bokte. Sámediggi válddii badjelasas Beaivváš
Sámi Teáhtera hálddašan-
ja juolludanovddasvástádusa 2002:s.
Sámedikki mihttomearri festiválaoktavuođas
lea gozihit ja nannet sámi artisttaid beroštumi,
ja movttiidahttit ja ovddidit sámi dáidda-
ja kulturčájehemiid, ja sihkkarastit
arenaid daid gaskkusteapmái. Leat earret eará háliidan
geahččalit háhkat
deaivvadansajiid eamiálbmotdáiddáriidda
ja artisttaide, álbmogii ja nuoraide. Lea juolluduvvon
festiváladoarjja guovtti bissovaš
sámi festiválii, Riddu Riđđui
ja Guovdageainnu musihkkafestiválii (beassašfestivála).
Dasa lassin lea addojuvvon prošeaktadoarjja eará sámi-
ja eamiálbmotfestiválaide, ja festiválaide
main leat leamaš sámi doalut.
Mánáidbláđi Leavedolgi
ja nuoraidbláđi almmuheapmái
lea maiddái addejojuvvo prošeaktadoarjja
2002:s. Nissonbláđđái Gába
leat bargamin oažžut bissovaš
ruhtadeami almmuhit bláđi 3–4
gearddi jahkái, muhto dainna eat leat lihkostuvvan.
Dán golmma sámi bláđi
ruhtadilli ii leamaš dohkálaš,
ja heajos dilli lea leamaš juo máŋggaid
jagiid. Musihkkadoarjja lea leamaš seamma dásis máŋggaid
jagiid, ja ohccit fal leat lassánan jagis jahkái.
Addojuvvui doarjja viđa CD almmuheapmái; daid
gaskkas guokte sámi lávlla-CD, guokte
juoigan-CD ja okta mas sihke lávlagat ja juoigan.
Muđui addojuvvui doarjja muhtun diŋgondahkosiidda, iešguđet
musihkkafestiválaide, konsearttaide ja eará musihkkadoaibmabijuide.
Daiddaoastinortnet lea bisuhuvvon. 250 000 ruvnno lea
várrejuvvon dáidaga ja duoji oastimii.
Savio-ávvudeami oktavuođas addojuvvui
doarjja máŋgga čájáhussii.
Dasa lassin addojuvvui doarjja dáiddafestiválaide, čájáhusaide, semináraide
ja dáiddalogahallamiidda. Sámediggi
válddii badjelasas ovddasvástádusa dáiddárstipeandaortnegis
jagi 2002 rájes. Dasto leat addán
guhtta 145 000 ruvdnosaš bargostipeandda,
maid gaskkas guokte addojuvvojedje nuorra easkkaálgán
sámi dáiddárii.
Dasto addojuvvojedje golbma mátke- ja oahppostipeandda,
okta ávnnastipeanda ja okta ásahanstipeanda.
1.3.8.2 Eará doarjjaortnegat kulturulbmiliidda
Oassin sámi girječálliid rekrutterenbarggus
leat addojuvvon guokte stipeandda gávcci nuorra
olbmui, geat čállet sámegillii.
Dáid stipeandaoažžuid
gaskkas ledje sihke oarjel- julev- ja davvisámegielagat. Stipeanddaid
oažžut galget 2003:s čuovvoluvvot
fágalaččat čállinkurssain,
maid Sámi girječálliidsearvi galgá čađahit.
2002:s maid eai boahtán ohcamat almmuhit čáppagirjjálašvuođa
oarjelsámegillii. Julevsámegiel
girjebuvttadeami oktavuođas maŋŋonahttá barggu
dat go leat unnán dakkár giellaolbmot
geat sáhttet dárkkistit giela ja
lohkat korrektuvrra.
Lágádusat mat almmuhit sámi
girjjálašvuođa,
oahpponeavvuid ja musihka lassánit. 2002:s gustogođii sámi
girjelágádusdoarjja Báhko-lágádussii
Divttasvuonas. Viđa kulturásahussii
lea addojuvvon doaibmadoarjja. Dát ortnet guoskagođii
dál vuosttas gearddi Mearrasámi
gelbbolašvuođa-guovddážii Billávuonas.
Leat áŋgirit bargan Gáivuona Ája
sámi guovddáža huksema
ollašuhttimiin.
Sámediggi attii doarjaga Sámiid Valáštallan
Lihttui Norgga bealde, seamma supmi go ovddit jagi. Ruhtadárbu valáštallanulbmiliidda
lea stuoris, ja leat vuordán ahte sámi váláštallan
galggai oažžugoahtit speallanruđaid.
Filbmasuorggis leat mearkkašahtti ollu lassánan
doaimmat maŋimuš jagiid. Guovdageainnus
lea sámi filbmafestivála lágiduvvon
sihke 2001:s ja 2002:s. Sámi video- ja filbmadahkkiid
lohku lea lassánan, ja nu maiddái
ohcamiid lohku oažžut doarjaga filbmaáigumušaide.
1.3.8.3 Ealáhusovddideapmi
Ealáhusstruktuvrras sámi guovlluin
leat smávva fitnodagat vátna resurssaiguin
mat galget deaividit hástalusaiguin mat čatnasit
nuppástuhttimii, ođđaháhkamii, árvobuvttadeami
buorideapmái ja buvttaovddideapmái.
Dasa lassin lea ollu fitnodagain unnán čoahkkanan ieškapitála
boahtteáiggi ovddideapmái ja investeremiidda,
maid lea dárbu dahkat go gilvu ealáhusaid gaskka
lassána ja lassána ohpihii, ja ealáhusat
leat gitta márkaniin. Gelbbolašvuođas šaddá
dađistaga deháleappot sadji ođđaháhkamii
ja ealáhuseallima viidásetovddideapmái.
Sámi ovddidanfoandda váikkuhangaskaomiid
geavaheami oktavuođas ii leat danne sáhka šat
dušše okto investerendoarjagis ealáhuseallimii,
muhto maiddái ruđaid juolludeamis prošeavttaide
ja prográmmaide, maiguin galgá gozihit
boahtteáiggi hástalusaid maid ovddabealde báikkálaš ealáhusat
leat. Foandda váikkuhangaskaomiid geavaheapmi čadnojuvvo
nannoseppot doaibmabijuid ja prošeavttaid čađaheapmái ovttasráđiid
eará almmolaš oasálaččaiguin.
Go ealáhusaid galgá guovlulaččat
ovddidit, de ferte buorebut oktiiortnet doaibmabijuid guovlulaš
ovddidanprográmmaid bokte ja nannet oktavuođa
ovttaskas fylkkaiguin, ja dieinna lágiin dalle sáhttá
leat álkit juksat oktasaš mihttomeriid.
Sámi ovddidanfoandda hálddašeami
birra lea čilgejuvvvon jahkedieđáhusa
4.2 kapihttalis.
1.3.8.4 Duodji ja lotnolasealáhusat
5-jagi duoji ovddidanprográmma lea álggahuvvon,
ja guđa lahttosaš refereansajoavku
lea nammaduvvon. Refereansajoavku galgá fágalaččat
veahkehit prográmma čađaheami.
Joavku lea doallan guokte čoahkkima, ja lea árvalan čuovvovaš
doaibmabijuid jagiide 2002–2003; oaivadusvirggit, oktasašbájit,
duodjelogahallama ráhkadeapmi, ealáhusšiehtadusa
vuođu árvvoštallan
ja iešguđet stipeandaortnegat.
Sáiváčáhcebivdoprošeakta
geahpedii guliid vuosttas gearddi geassit ja čakčat
2002:s. Bivdoearit eai ollašuhttojuvvon dan geažil
go masse muhtun ráji áigodagas álggahanáiggi geažil.
43 tonna sturrosaš bivdoearis váldojuvvui
29 tonna. 15 searvvi ja 30–40 olbmo serve bivdui. Ulbmil maŋŋá
prošeaktaáigodaga lea ahte sáivačáhcebivdu galgá
leat gánnáhahtti lotnolasealáhussan
10–15 olbmo váste. Sáivačáhcebivddus
stuorámus hástalussan lea álggahit
vuostáiváldinstašuvnna
ja vuovdin- ja márkanbarggu.
Doaibmadoarjja lotnolasealáhusaide lei seamma
dásis go 2001:s. Eanaš das manai
Sis-Finnmárkui. Lotnolasat, main duodji ja boazodoallu
lei mielde ožžo eanemusat doarjaga. Sámediggi
lea mearridan ahte lotnolasealáhusaid doaibmadoarjjaortnet
heaittihuvvo 2005 rájes. Viidáset
bargu lotnolasealáhusaiguin galgá láhččojuvvot
birgenvejolaš lotnolasaid eanet deattuhemiin ja rámmaeavttuid
buoridemiin lotnolasealáhusaide.
1.3.8.5 Boazodoallu
Sámediggi lea meannudan norgalaš-ruoŧŧilaš
boazoguohtonkomišuvnna árvalusa rájá
rastá boazodoalu ektui. Boazodoalu riektevuođđu
guohtonareálaide vuođđuduvvá
vuoigatvuođaide mat leat
háhkkojuvvon dološ áiggiid
geavaheami
bokte. Dát mearkkaša
dan ahte gávdnojit sámi guohtonvuoigatvuođat
maid diet guokte riikka ferteba vuhtii váldit ođđa
boazoguohtonkomišuvnna dagadettiin.
Lea buorre go 2002 boazodoallošiehtadus nannii árvobuvttadanprográmma
ja rabai spiehkastanvejolašvuođa
njuovvangáibádusas. Sámediggi váillaha
stuorát doarjjamáksomeriid doalloovttadagaide, dasto
lea váttis jos boraelliid dahkan vahágat
eai galgga lohkkojuvvot mielde njuovvangáibádussii
ja go bealit eai eaŋkilastán buvttadusdoarjjaortnega. Sámediggi
mearkkašii ahte šiehtadusbealit
eai dorjon rámmaid lasiheami Boazodoalu ovddidanfoanddas Sámi
ovddidanfondii duoji ovddidanprográmma oasseruhtadeapmái.
1.3.8.6 Eanadoallu
Investeremat eanadoalus leat njiedjan jagi 2001 ektui. Fuonit
gánnáhahttivuohta go leat heajos
hattit ja unnit buvttadusdoarjja dagahit dan ahte eanadoallit illá
oskildit lasihit eanadoallobuvttadusa. Oktasašdoaibmabijuid
vuoruheapmi Sámedikki beales eanadollui lea dehálaš
váikkuhangaskaoapmi doaluid mekaniserengoluid unnudeamis.
Máŋggajagáš prošeakta
man ulbmilin lea buoredit árvobuvttadeami doaluin,
lea ruhtaduvvon. Daid eana- ja boazodolliide, geat háliidit áŋgiruššat árvobuvttademiin
borramuša ektui, leat dollojuvvon gelbbolašvuođa
bajidan kurssat.
1.3.8.7 Boraeallit
Boraeallit leat oktilas váttisvuohtan sávzadollui
ja boazodollui, ja vahágat maid boraeallit leat
dagahan leat dohkketmeahttun ollu. Sámediggi lea mielde
Luondduhálddašan direktoráhta
jođihan guovddáš
boraeallilávdegottis. Dán lávdegotti
bargu lea dehálaš dan ođđa stuorradiggedieđáhusa
ektui boraelliid birra.
1.3.8.8 Guolástus
Regulerenráđis lea šiehtadallamiin
giddejuvvon fuomášupmi riddolagaš
bivdui, erenoamážit dainna áigumušain
ahte sihkkarastit unnimus riddo- ja vuotnafatnasiid bivdovuoigatvuođaid.
Lea leamaš váttis oažžut
doarjaga Sámedikki oidnui reguleremiid ektui. Seammás fuolastuhttá
dat go dutkiid bivdoearrerávvagat eai leat čuvvojuvvon, mii
heađušta ceavzilis ovdáneami
go salašmearri lea eanet go mii biologalaččat
lea rávvejuvvon. Dan geažil go Sámediggi
lea cuiggodan norgalaš riddodorski hálddašeami,
de lea Guolástusdepartemeanta mearridan nammadit
bargolávdegotti. Lávdegoddi galgá
bidjat vuođđun norgalaš
riddodorski guhkes áiggi ja ceavzilis hálddašeami,
ja ráhkadit ja ovddidit konkrehta árvalusaid
movt hálddašit ja bivdit norgalaš
riddodorski.
Sámit dan olis go lea eamiálbmot
Norggas, eai oažžo vuođđovuoigatvuođaid
guollebivddu hálddašeapmái
eaige oažžo vejolašvuođa
bivdit. Dát guoská vuosttažettiin
daid ollu hálddašanortnegiidda mat dagahedje
dan ahte guolásteaddjit masse iežaset
historjálaš bivdovuoigatvuođaid.
Sámediggi lea maid čujuhan váilevaš hálddašanortnegiidda
mat dagahit dan ahte báikegottiid olbmot eai sáhte ávkkástallat
iežaset komparatiivvalaš ovdamuniin
go ásset lahka resurssaid, dat mearkkaša
dan ahte lagašvuođa- ja sorjavašvuođaprinsihppa
biddjojuvvo vuođđun hálddašeapmái.
1.3.9 Dearvvašvuođa- ja sosiálaáŋgiruššamat
Sámedikkis lea bajimuš ovddasvástádus
sámi dearvvašvuođa-
ja sosiálapolitihka
3
hábmemis.
Mihttomearrin lea ollislaš ja dásseárvosaš dearvvašvuođa-
ja sosiálafálaldat sámi álbmogii.
Sámediggi juohká jahkásaččat
ruđaid dearvvašvuođa-
ja sosiálafágalaš
prošeavttaide sámi guovlluin. Prošeaktaruđat
leat váikkuhan gelbbolašvuođa
buorideami iešguđet arenain sámi dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusaid oktavuođas.
Dearvvašvuođa- ja sosiálapolitihkalaš čilgehusas
dievasčoahkkimis skábmamánus,
guoskkahuvvojedje čuovvovaš suorggit; Sámi
mánát ja nuorat, sámi
nissonolbmuid dearvvašvuohta, boarrásat, doaibmavádjet
olbmot ja veajuiduhttin, sámi spesialistadearvvašvuođabálvalus
ja buohcciviessobálvalusat, gárrenmirkováttisvuohta,
Tjernobyl-lihkohisvuohta, nuoskkideapmi, dutkan, oahppu, WHO ja
riikkaidgaskasaš ovttasbargu. Sámedikkis lei čoahkkin
dearvvašvuođaministtariin geassemánu 11.
b. 2002, ja válddii dalle ovdan gažaldagaid
mat gusket ođđa dearvvašvuođafitnodagaide,
ja dárbbu oažžut čoahkes
gelbbolašvuođa guovddáža
mas leat mielde sámi dearvvašvuođa-
ja sosiálaásahusat, dárbbu oažžut
giellaruđaid dearvvašvuođafitnodagaide,
ja dasto gažaldaga Máilmmi dearvvašvuođaorganisašuvnna
(WHO) birra.
1.3.10 Ovttasbargu
Sámediggi lea searvan hálddahuslaš
bargojovkui mii bargá guovlulaš
ovddidanprográmmaid hábmemiin ja čuovvolemiin
fylkkain. Joavku lea doallan 7 čoahkkima ja ovttasbarggu
formaliseren fylkkagielddaiguin leamaš guovdileamos fáddá.
Vuosttas ovttasbargošiehtadus dahkkojuvvui Romssa
fylkkagielddain skábmamánus. Fylkkaid ođđa
rolla oktavuođas lea Ráđđehus álggahan
hálddahuslaš ovttasbargoprográmma
departemeanttaid, fylkkagieldda, Gielddaid guovddášsearvvi
ja Sámedikki gaskka. Programma ulbmilin lea nannet
fylkkagieldda guovlulaš ovddidanoasálažžan.
Leat álggahuvvon 5 oasseprográmma
ja Sámedikkis lea ovddastus A oasseprográmmas,
mii atná fylkkaplána guovlulaš ovdánahttima
gaskaoapmin. Váldoprográmma lea
doallan guokte čoahkkima ja oasseprográmma
fas golbma čoahkkima.
Sámediggi geahččala doallat
oktavuođa jeavddalaččat
sámedikkiiguin Suoma ja Ruoŧa bealde,
Sámi parlamentáralaš
ráđi bokte. Sámediggi
Ruoŧa bealde lea maid searvan sámi
parlamentáralaš ovttasbargui. Dán áigodaga váldoáŋgiruššansuorgin
lea sámi giela suodjaleapmi ja ovddideapmi, oahpahus,
oahpponeavvuid buvttadeapmi ja dásseárvu
sámi servodagas. Sámi parlamentáralaš ráđđi
lea sámiid beales ohcan oažžut
ovddastusa Davviriikkaid Ráđis.
Ovttasbargu ráđđehusaid
ja sámedikkiid gaskka lea bures jođus,
sihke politihkalaš ja hálddahuslaš
dásis. Skábmamánus
2002 dollojuvvui čoahkkin ministtariid ja sámedikkiid
presideanttaid gaskka goalmmát gearddi. Čoahkkima
boađus lei čoahkkingirji mearrádusaiguin
mii galgá čuovvoluvvot. Bargu Davviriikkalaš
sámekonvenšuvnnain lea positiivvalaččat ovdáneamen,
ja sámeministtarat ja sámedikkiid
presideanttat leat nammadan ekspeartajoavkku mas leat guhtta lahttu,
guokte guđege riikkas – nuppi lea nammadan Sámediggi
ja nuppi fas Ráđđehus.
Ekspeartajoavku galgá gárvvistit
konvenšuvdnaárvalusa, ja vurdojuvvo
ahte dat lea gárvvis loahpageahčen
jagi 2003.
1.3.11 Riikkaidgaskasaš áŋgiruššamat
Riikkaidgaskasaš barggus lea deattuhuvvon vuosttažettiin
bargu válljejuvvon ON-orgánaid ektui
ja máilmmi davviguovlluid ektui. Lea maiddái dárbu
bargat guoskevaš áššiiguin
EU-vuogádaga ja Eurohpa ektui muđui,
ja fállat veahki ovdáneapmái
eará eamiálbmogiid gaskkas.
Eamiálbmotáššiid
bissovaš forum doalai vuosttas sešuvnna
New York:s miessemámus, ja Sámediggi
searvvai dasa Norgga sáttágotti
mielde. Sámediggi deattuhii man dehálaš
lea ásahit ja ruhtadit bissovaš čállingotti Foruma
váste. Foruma vuosttas jođiheaddjin
válljejuvvui Ole Henrik Magga. Sámi
parlamentáralaš ráđi Norgga
beale sáttagoddi lea juolludan 300 000
ruvnno Bissovaš Foruma jođiheaddjái.
Barggus ON Eamiálbmotjulggaštusain
lea Sámediggi searvan norgalaš sáttagotti
mielde bargojoavkku 7. ja 8. sešuvdnii Genevas.
Sámediggi lea ovddastan Barentsovttasbarggu eamiálbmogiid Barents
Regiovdnaráđis ja Regiovdnakomiteas
2002:s. Sámediggi lea maid ovddastan Eamiálbmogiid
bargojoavkkus Barentsovttasbarggus. Bargojoavkku lea nammadan Regiovdnaráđi
ja das lea ráđđeaddi
stáhtus regiovdnaráđi
ja Barentsráđi ektui. Eamiálbmogiin
ii leat oktage ovddasteaddji Barentsráđis.
2001:s mearridii Sámediggi ahte ásahuvvo eamiálbmotkantuvra
Murmánskii, ja kantuvrra ásahanbargu
lea álggahuvvon. Kantuvra galgá
leat oktavuohtalađas eamiálbmogiid gaskka
Barentsovttasbarggus ja galgá erenoamážit
veahkehit eamiálbmogiid Ruošša bealde
prošeaktaohcamiid ja diehtojuohkima ektui.
Sámedikki presideanta searvvai norgalaš
sáttagotti mielde Arktálaš
Ráđi Ministtarčoahkkimii
Anáris golggotmánus. Ministtarkonfereansa
lea bajimuš mearrádusorgána Arktálaš
Ráđis ja dat dollojuvvo juohke nuppi
jagi. Ráđđehus láve dávjá
bovdet Sámedikki buktit árvalusaid,
dahje searvat čoahkkimiidda ráhkkanemiide
ovdal Arktálaš Ráđi čoahkkima,
muhto Sámedikkis eai leat resurssat vuoruhit dán
barggu. Dát ii mearkkaš dattetge
dan ahte bargu ii livččii dehálaš Sámediggái.
Sámi parlamentáralaš ráđđi
koordinere barggu Standing Committee of Parliamentarians of Arctic Region
4
. Sámedikki presideanta
Sven-Roald Nystø lea sámiid ovddasteaddji komiteas
guokte jagi áigodaga, ja searvvai parlamentarihkkariid
konferensii mii dollojuvvui Romssas borgemánus.
Geassemánus 2002 nammaduvvojedje prošeaktajoavkkut
oassin Ráđđehusa
eurohpapolitihkalaš prinsihpaid
5
čuovvoleamis.
Sámediggi lea bovdejuvvon searvat prošeaktajovkui
guovlulaš ja báikkálaš eiseválddiid
ovttasbarggu ektui. Prošeaktajoavku loahpahii barggustis
juovlamánus. Vuolggasajis lea jovkui addojuvvon
bargun raporteret EEO-oktiiordnenlávdegoddái
iežas árvvoštallamiid
ja doaibmabidjoárvalusaid birra.
Sámediggi lea čuovvolan riikkaidgaskasaš
barggu biologalaš šláddjivuođa
konvenšuvnnain ja searvá dan virggálaš
norgalaš sáttagoddái.
Oasálaščoahkkin
lea gozihan bargojoavkku rávvagiid mat barget kapihttaliin
8(j) eamiálbmotkapihttaliin, hui bures. Guovddáš
hástalussan lei oažžut
oasálaščoahkkima
mielde čatnat barggu 8(j)-bargojoavkku siskkobealde eará
guoskevaš ON proseassaide eamiálbmogiid
ektui, erenoamážit go vuhtii váldá
raporterema bissovaš forumii. Sámediggi
lea váikkuhan ahte bargu biologalaš šláddjivuođa
konvenšuvnnain, ja erenoamážit
bargu kapihttaliin 8(j) čadnojuvvo eará guoskevaš
riikkaidgaskasaš konvenšuvnnaide
main lea sáhka eamiálbmotvuoigatvuođaid
6
birra.
Sámediggi ii leat lihkostuvvan oažžut
ráđđehusa mielde
viidáset álgagiidda sierra eamiálbmot
Agenda 21 hárrái, erenoamážit
Johannesburg:a tohppačoahkkima ektui. Sámediggi
lei dattetge mielde Johannesburg konfereanssas sierra sáhkavuoruin,
ja oaččui dohkkehuvvot eami��lbmogiid
vitála rolla ceavzilis ovdáneami
barggus boahtteáiggis.
1.3.12 Čalmmusteamit
Oarjelsápmelaš Elsa Laula Renberg
jođihii vuosttas oktasaš davvi- ja
oarjelsámiid gaskasaš čoahkkima
guovvamánu 6. – 9. b. 1917 Troanddimis.
2002:s lei 10 jagi áigi dassážii
go sámekonfereansa mearridii ahte guovvamánu
6. beaivi galgá leat sámiid álbmotbeaivi.
Sámediggi gudnejahtii Elsa Laula guovvamánu
6. b. čalmmusteamis Árbordes, gosa
su maŋisboahttit erenoamážit
ledje bovdejuvvon. Sámediggi lea maiddái čohkken
ollu govaid, ávdnasiid ja teavsttaid Elsa Laula
Renberg birra.
Sámedikki dásseárvobálkkašupmi
geigejuvvui Kari Meløy. Son oaččui
bálkkašumi su dásseárvo-
ja ealáhus-politihkalaš pionerabarggu
ovddas, mii lea bidjan vuođu ollu áŋgiruššamiidda
dásseárvobarggus 1980–90-logus.
Sámedikki giellamovttiidahttinbálkkašupmi
2002:s geigejuvvui Harry Solhaug:ii. Solhaug lea ollu logijagiid áŋgiruššan
oalle sakka máhtolašvuođa suodjalemiin
ja sámegiela ovddidemiin Gáivuonaguovllus.
Lea dehálaš ahte mearrasámi guovlluin
gávdnojit dán lágan
resursaolbmot go Solhaug lea, guhte suodjala iežas
suopmana ja gaskkusta dan nuorat buolvvaide.
Sámediggi gudnejahtii sin geat ledje searvan
akšuvnnaide Álttá-Guovdageainnueanu
dulvadeami vuostálastima oktavuođas, skábmamánu
dievasčoahkkimis. Dáinna lágiin háliidii
Sámediggi gudnejahttit eaŋkil olbmuid áŋgiruššamiid
sámi vuoigatvuođaid hárrái
1970- ja 1980 loguin. Njeallje joavkku ledje bovdejuvvon; 1970 miellačájáhusaid ovddasteaddjit
Máze dulvadeami vuostá, dat geat
nealgudedje Stuorradikki olggobealde 1979:s ja 1981:s, sámi
nissonat, geat fitne stáhtaministtara kantuvrras 1981:s
ja Álbmotakšuvnna ovddasteaddjit Álttá-Guovdageainnueanu
vuostálastima oktavuođas.