Sámedikke doaibma jagis 2002

1.3.5.1 Sámegiella

Sámediggi bargá giellagelbbolašvuođa nannemiin vai sámegiela sáhttá geavahit buot oktavuođain ja juohke sajis sámi servodagas.

Sámedikki giellastivra lea doallan njeallje čoahkkima ja dan bargun lea earret eará gielladieđáhusa ráhkadeapmi, ođđa sániid ja tearpmaid dohkkeheapmi, ja giellastivra lea dohkkehan 11 sátnelisttu. Lea juolluduvvon rámmajuolludus dulkabálvalusaide ja guovttegielalašvuhtii guđa gielddas ja 2 fylkkagielddas, mat gullet sámelága hálddašanguvlui. Dasa lassin leat juolluduvvon ruđat sámegiela viidásetovddideapmái oarjelsámi- ja julevsámi guovllus, Ofuohta ja Lulli-Romssa guovlluin ja iešguđet riddo- ja vuotnaguovlluin. Leat vuoruhan tearpmaprošeavttaid, arenaid gos sohkabuolvvat sáhttet deaivvadit geavahit sámegiela ja gulahallat dainna, alfabetiserenbarggu sámegielagiidda, mánáid- ja nuoraidprošeavttaid sámegielas.

2000:s álggahuvvui 5-jagi giellamovttiidahttinprošeakta mii lea vuođđuduvvon dasa ahte mánáidgárdemánát árrat besset oahppat sámegiela. Prošeakta čuovvu mánáid mánáidgárddi rájes dassážii go leat vázzán muhtun jagi skuvlla. Elgå oahpahusguovddáš Engerdal gielddas čađaha prošeavtta. Dán rádjai leat 5–8 máná ožžon oarjelsámi mánáidgárdefálaldaga. Čakčat 2002 álge golmmas sis geain lea sámegiella vuosttas giellan skuvlii. Dasa lassin leat máŋga máná geain sámegiella lea nubbin giellan skuvllas. Jos geahččalanprošeakta addá buriid bohtosiid, de sáhttá sullasaš prošeavttaid álggahit eará sajiinge.

1.3.5.2 Báikenamat

Sámi nammakonsuleantabálvalus sirdojuvvui Sámediggái 2002:s. Nammakonsuleantabálvalus hálddaša sámi nammaáššiid báikenammalága vuođul, bargá fágalaš áššiiguin mat gullet nammaáššiide, ráđđeaddimii ja diehtojuohkimii sámi báikenamaid birra ja báikenammalága sisdoalu birra. Bearráigeahččá dan ahte sámi nammaáššit meannuduvvojit báikenammalága sámi teakstaoasi mielde ja nammaáššit leat ovddiduvvon dalle go eiseválddit eai leat váldán áššiid meannudeapmái sámi nammaáššin. Nammakonsuleantabálvalus lea veahkehan Stáhta kártadoaimmahusa, Kártadoaimmahusa ja Báikenamaid guovddášregisttara nammafágalaš áššiin mat gusket sámi namaid čállinvuohkái.

1.3.5.3 Diehtojuohkin

2002:s rájes leat Sámedikki dievasčoahkkimat fievrriduvvon njuolga interneahta bokte. Dán geažil lea vejolaš čuovvut Sámedikki dievasčoahkkimiid vaikko vel ii leatge sálas čohkkámin. Sámedikki neahttasiidduid kvalitehta sihkkarastin lea vuoruhuvvon 2002:s vai nu ollugat go vejolaš ožžot vejolašvuođa searvat sámepolitihkalaš doaimmaide.

Raporttat mat leat ráhkaduvvon jienastuslohkoprošeavtta oktavuođas leat vuođđun gulahallanstrategiija ráhkadeapmái sámi jienastuslogui ektui boahtte sámediggeválgga rádjai. Váldogávdnosat iskkadeamis čájehit ahte ovddit áiggiid dáruiduhttinpolitihka váikkuhusat ain dagahit dan ahte ollu sámit eai hálit oktavuođa sámi servodahkii ja sámi kultuvrii. Dáruiduhttinpolitihka váikkuhusain beassan gáibida ollu barggu ollu servodatsurggiin. Diehtojuohkima dáfus leat gávdnosat iskkadeamis stuorra hástalussan.

19 108 dokumeantta, mat leat mannan juogo olggos dahje boahtán sisa, leat journálii fievrriduvvon, ja arkiivavuogádagas leat ásahuvvon 3 661 ášši. Go juohká dáid jahkedoaimmaide (103), de šaddet guđege bargi nammii 186 dokumeantta ja 36 ášši. Dasa lassin bohtet ollu jearaldagat eaŋkilolbmuin, servviin, gielddain, fylkkagielddain, stáhtalaš ja ii-stáhtalaš ásahusain, mat háliidit veahki ja dieđuid iešguđet fágasurggiid birra.

1.3.5.4 Sámi arkiiva

Almmolaš ja priváhta doaimmaid sámi arkiivaávdnasat leat hádjánan miehtá iešguđet ásahusaid, main gelbbolašvuohta ja resurssat leat iešguđet dásis. Sámediggi háliida ásahit ja jos vejolaš ovddidit Sámi arkiivva Guovdageainnus sámi arkiivan mas lea našuvnnalaš ovddasvástádus buot sámi ja sámegiel arkiivaávdnasiin Norggas. Oassin dán barggus álggahii Riikaarkiiva Sámedikki ávžžuhusain čakčat 2002 čielggadusa movt hukset ja organiseret arkiivabálvalusaid sámi álbmoga váste boahtteáiggis.

1.3.5.5 Sámi bibliotehkabálvalusat

Sámi sierrabibliotehka galgá veahkehit ja láhčit dilálašvuođaid sámi bibliotehkabálvalusaid positiivvalaš ovdáneapmái. Romssa fylkkagielddain dahkkojuvvon ovttasbargošiehtadusas lea bibliotehkasuorgi ovttasbargosuorgin.

Ođđa bibliotehkavuogádaga plánejuvvon geavahišgoahtin maŋiduvvui 2002:s jahkái 2003. Sivvan dasa lei dat go vuogádat maid Sámediggi álggos háliidii oastit, ii nagodan háhkat čovdosa mas sámegiel bustávat livčče doaibman. Sámi bustávvaid váilun dihtorprográmmagálvvuin hehtte dál eanemusat bálvalusaid buvttadeami neahtas sámi álbmogii. Boares vuogádagas ii leat dohkálaččat heivehuvvon interneahtta ja ná eai leat buot bálvalusat interneahtas. Bibliotehkavuogádagaide ferte gáibádussan leat sámi čálamearkkaid doaibman buot dohkkehuvvon prográmmagálvvuin.

Sámi girjebussiid doaibmadoarjja sirdojuvvui Sámediggái 2002 rájes, muhto doarjja fysálaš investeremiidda gal ii sirdojuvvon. Doaibmadoarjja juolluduvvui čieža girjebussii.

1.3.5.6 eSápmi – prošeakta

Ráđđehus lea Gielda- ja guovludepartemeantta ja Ealáhus- ja gávpedepartemeantta bušeahtain 2002:s várren 740 000 ruvnno eSápmi pilohttaprošeavtta čađaheapmái. Prošeakta lea vuosttas jagi gidden fuomášumi čuovvovaš fáttáide: Gáibádussii oažžut sámegiel bustávvaid doaibmat dihtoris, Sámi bustávvat mobiltelefovnnain, Korrektuvrareaidu sámegielas elektrovnnalaš teakstameannudeami geavaheamis mas lassidoaibman govahallojuvvon jietna ja Sámi gielladiehtovuođu čielggadus.

Dássážii ii leat dihtorindustriija váldán ovddasvástádusa sámegiela čálamearkkaid meroštallamis ja sámegielas iežas operatiivavuogádagain. Oktasaš čálamearkačovdosis sámegiela váste iešguđet operatiivavuogádagaid gaskka lea stuorra mearkkašupmi sámi čálagiela geavaheapmái ja ovddideapmái.

Eurohpalaš telekomstandardiserema (ETSI) gáibádus ásahit sierra standárdda sámegiela váste mobiltelefovnnain, ii leat dán rádjai ovdánan gosage. Lea álggahuvvon čielggadusbargu gávnnahit man ollu máksá ovddidit korrektuvrareaiddu sámegielas elektrovnnalaš teakstameannudeami váste main leat doaimmat nugo stávendárkkisteapmi, stávvaljuohku, synonymasátnegirji ja grammatihkkadárkkisteapmi. Lassireaidun korrektuvrareidui lea jurddašuvvon govahallojuvvon jietna sámegillii mii addá sámegielagiidda, geain eai leat čálagovat iežaset eatnigielas, buoret vuođu válljet daid árvalusaid gaskkas maid korrektuvrareaidu evttoha.

1.3.6.1 Mánáidgárddit

Mánáidgárdesuorggis lea eanemusat bargojuvvon kvalitehtaáŋgiruššamiin ja fierpmádagaid ásahemiin sámi mánáidgárddiin miehtá riikka. Leat doallan guokte mánáidgárdekonfereanssa sámi mánáidgárddiid váste, Snoasas ja Guovdageainnus. Juogaduvvui doarjja 48 sámi mánáidgárdái ja/dahje ossodahkii, ruđat eatnigiela oahpahussii 7 mánáidgárddis ja ruđat 23 geahččalan- ja ovddidanprošektii sámi mánáidgárddiin. Eanaš prošeavttaid ulbmilin lea nannet sámegiela mánáid gaskkas, ja ovddidit giellaovddidan vugiid. Leat maiddái juolluduvvon ruđat sámihápmásaš olgostoahkanbirrasa ovddideapmái mánáidgárddiin. Sierra doarjja galgá geavahuvvot daid liigegoluide mat mánáidgárddiin leat sámi giela ja kultuvrra gaskkusteames.

Lea stuorra dárbu oaivadit ja juohkit dieđuid Sámi mánáidgárddiide, erenoamážit pedogogalaš ávdnasiid, vugiid, sámi sisdoalu, sámegiela nannema, sámi kultuvrra gaskkusteami ja prošeavttaid birra. Dasa lassin bohtet ollu jearaldagat mánáidgárddiid eaiggádiin, gielddain ja váhnemiin, geat háliidit dieđuid sámi mánáidgárdeáššiid birra. Sámediggi lea galledan sámi mánáidgárddiid guđa gielddas hálddašanguovllus ja dan olggobealde, ja das leat leamaš čoahkkimat gielddaid ovddasteaddjiiguin sihke politihkalaš ja hálddahuslaš dásis.

1.3.6.2 Oahpahus

Sámi oahpahusa čielggadus olggobealde sámegiela hálddašanguovllu lea vuođđun Sámedikki politihka hábmemii. Sámediggi áigu joatkit bargguin ahte oahpahusláhka rievdaduvvo nu ahte buot sámi mánáide, beroškeahttá ássamis, sihkkarastojuvvo vuoigatvuohta oahpahussii sámegillii.

Ođastusa 94 evalueren sámi joatkkaskuvllain lea maiddái deattuhuvvon 2002:s. Dego čuovvoleapmin áigu Sámediggi loahpalaččat meannudit sámi joatkkaoahpahusa prinsihpaid ja njuolggadusaid, ja sámi joatkkaskuvllaid oktavuohtahámiid.

Sullii 400 joatkkaskuvla oahppi, geat lohket sámegiela ožžot stipeandda Sámedikkis. Ortnega ulbmilin lea movttiidahttit nu ollugiid go vejolaš váldit oahpu lassin vuođđoskuvlii, seammás go ortnet galgá doaibmat váikkuhangaskaoapmin sámegiela ovddideames.

Sámedikkis lei stuorra ovttamielalašvuohta stuorradiggedieđáhusa nr 34 (2001–2002), alit sámi oahpahusa ja dutkama kvalitehtaođastusa birra , meannudeamis. Stuorradiggi ii čuovvolan ollus Sámedikki árvalusaid ja mearkkašumiid go meannudii ášši.

Oahpahus- ja dutkandepartemeanta álggahii ođđa rámmaplánaid ovddidanbarggu dábálašoahpaheaddji-, ovdaskuvlaoahpaheaddji-, fágaoahpaheaddji- ja geavatlaš pedagogalaš oahpu váste. Sámediggi oaččui bargun ráhkadit rámmaplána sámegielas ja duojis. Sámediggi oaivvilda ahte rámmaplánat fertejit deattuhit sámi perspektiivva goziheami iešguđet fágain, ja ahte sámi oahpaheaddjioahppu ja oahpaheaddji oahppu muđui heivehuvvo studeanttaid várás geat bohtet Suomas, Ruoŧas ja Ruoššas.

Sámediggi geavaha ollu áiggi oaivadit ja doarjut oahpaheaddjiid geat addet oahpahusa sámi oahppiide vuođđoskuvllain ja joatkkaskuvllain. Dát guoská oahppiide ja oahpaheaddjiide eará Norgga skuvllain, ja veahkki lea addojuvvon dárbbu mielde. Sámi oahpponeahtta lea ásahuvvon neahttaportálan sámi oahpahusa váste ja diehtojuohkingáldun ja resurssan skuvllaide, mánáidgárddiide ja vánhemiidda.

Sámedikkis leat máŋga ovttasbargoprošeavtta eará eiseválddiiguin oahpahusa siskkobealde. Sámi skuvlakonfereanssas Guovdageainnus meannuduvvui fáddá Guovttegielalašvuohta – mihttomearri vai gaskaoapmi? Oahpahusdoaibmabijut leat oassin maiddái Romssa fylkkagieldda ovttasbargošiehtadusas. Hui unnán vánhemat váldet oktavuođa vuođđoskuvlla vánhenlávdegottiin (FUG). Danne váillahage Sámediggi sámi ovddastusa dán lávdegottis. Sámedikkis leat jahkásaš ovttasbargočoahkkimat Sámeskuvlastivrrain Ruoŧa bealde ja Sámedikki skvulaáššiid čállingottiin Suoma bealde. Sámediggi attii fágalaš veahki Rávisolbmuidoahpahusinstituhttii dihtoroahpahus-CD ja Dill@ almmuheamis. CD almmuhuvvui Oslos, Bergenis ja Guovdageainnus.

Erenoamášpedagogalaš fágasuorggis leat dál ollu iešguđet oasálaččat. Sámedikkis lea ovddasvástádus oahpponeavvoovddideames ja das lea mieldeovddasvástádus gelbbolašvuođa ovddideames. Danne leatge ásahuvvon buorit ovttasbargolinját iešguđet oasálaččaid gaskka mat barget suorggis. Sámedikkis lea leamaš ovddastus lahttun Davvi-Norgga ráđđeaddi orgánas, mii lea oassi riikkaviidosaš stáhtalaš erenoamášpedagogalaš doarjjavuogádagas. Guovddážis lea leamaš gelbbolašvuođa ovddideapmi sámi geavaheaddjiide.

17 studeantta leat ožžon oahppostipeandda váldit lassioahpu erenoamášpedagogihkas. Dasa lassin lea addojuvvon doarjja 4 sierra geahččalan- ja ovddidanprošektii, main leat deattuhuvvon sámegiel mánáid čállinváttisvuođat, sámegiel mánáid giellaovdáneapmi, máŋggagielat mánáid giella- ja gulahallanváttisvuođat, sámi mánáid ja nuoraid sosiálalaš ja emošuvnnalaš váttisvuođat sámi oktavuođas dahje máŋggakultuvrralaš oktavuođas.

1.3.6.3 Oahpponeavvoovddideapmi

Lea juolluduvvon ruhta dábálaš, GDT ja sierra láhččojuvvon oahpponeavvuid ovddideapmái sámegillii. Oktiibuot leat gárvvistuvvon 43 oahpponeavvu, 26 dain davvisámegillii, 9 julevsámegillii ja 8 oarjelsámegillii. Sámi oahpponeavvoguovddážis leat oktiibuot 8 000 girjetihttala ja 418 videoprográmma. 2600 gearddi leat dat luoikkahuvvon 2002:s. Sámediggi lea álggahan barggu doaibmabijuid ovddidemiin, ahte beavttálmahttit buvttadusa ja buoredit girječálliid rekrutterema. 10 studeantta ožžo stipeandda váldit lassi oahpu oahpponeavvopedagogihkas Sámi allaskuvllas. Dasto lea Sámediggi doallan logaldallamiid sámi oahpponeavvobuvttadusa iešguđet beliid birra studeanttaide geat váldet oahpponeavvopedagogihka Sámi allaskuvllas.

1.3.7.1 Areálasuodjaleapmi ja hálddašeapmi

Vuollel 2000 eaŋkilášši leat meannuduvvon kulturmuitolága ja plána- ja huksenlága mielde. Áššit mat čatnasit gieldaplánaide, gieldaoasseplánaide, regulerenplánaide ja plánejuvvon meahccegeainnuide leat jeavddalaččat leamaš ollu. Dát áššit gáibidit ollu áiggi ja barggu, ja nu ii bázege ollu áigi čuovvolit eará bargguid birasáššiid oktavuođas.

Riikaantikvára lea álggahan pilohttaprošeavtta man oktavuođas Sámedikkis lea ovddasteaddji refereansajoavkkuin. Sámedikkis lea ovddastus maiddái ovttaskas fylkkaid kultureatnadatjoavkkuin, areálaplánaforumiin ja birasforumiin. Ovttasbargošiehtadusas Romssa fylkkagielddain leat kulturmuitohálddašeapmi ja museaáššiit namahuvvon sierra artihkkaliin. iehtadusa vuođul lea álkit juogadit ovddasvástádusa ja čuovvolit.

Dál lea jođus viiddis bargu mii guoská álbmotmehciid ja eatnadatsuodjaleami ásaheapmái ja viiddideapmái sámi guovlluin 1 . Sámediggi lea buktán golbma guovddáš gulaskuddancealkámuša. Searvan sámiid beales suodjalanplánaproseassaide ii leat leamaš buorre, ja ollu suodjalanevttohusain ii leat doarvái vuhtii váldojuvvon sámi kultuvra ja ealáhusdoaibma. Sámediggi lea bivdán stuorát válddi ja váikkuhanfámu suodjalanplánaproseassaide, ja ahte dat čadnojuvvo láhkii. Suodjalanplánaproseassaid ferte maiddái fakkastit dan ođđa «finnmárkoláhkii» ja Sámi vuoigatvuođalávdegotti čielggadussii Romssa, Norlándda ja oarjelsámeguovllu ektui.

Sámediggi lea ovddidan nana vuostehágu Rávttošnjárgga álbmotmeahci viiddideapmái ja Rávttošnjárgga eatnadatsuodjalanguovllu ásaheapmái. Suodjalanmearrádus lea buktán eahpesihkarvuođa báikkálaččat sakka dan ektui makkár váikkuhusat mearrádusas leat geavaheapmái ja hálddašeapmái boahtteáiggis. Positiivvalaš lea dat go boazodoalu vuoigatvuođat eai leat gáržžiduvvon ollus, muhto seammás lea hui šállošahtti ja cuiggodanveara go eará sámi beroštumit eai váldojuvvo dohkálaččat vuhtii. Sámi areálaberoštumit ja vuoigatvuođat čatnasit luondduresurssaide nugo sámi meahcceealáhusaide, boazodollui, luossabivdui, riddo- ja vuotnabivdui, kultureatnadahkii ja kulturmuittuide. Rávttošnjárgga álbmotmeahci viiddideames ja Rávttošnjárgga eatnadatsuodjalanguovllu ásaheames eai leat báikegottiid olbmuid vuoigatvuođat ja beroštumit dohkálaččat deattuhuvvon ja gozihuvvon.

Čázádatplána dievasmahttima oktavuođas lea čađahuvvon prošeakta mas sámi beroštumit leat čielggaduvvon. Sámediggi buvttii cealkámuša čázádatsuodjalanplána dievasmahttinárvalussii ja doarjjui dan váldoáššis.

1.3.7.2 Kulturmuittut, kulturmuitoguovllut ja kulturmuitodoaibmabijut

Sámediggi lea dál bargamin ollu plánaiguin dán suorggis. Koltálaš gili kulturbirassuodjalanplána árvalus lea sáddejuvvon gulaskuddamii. Evttohusas leat njuolggadusat seailluheami ja konkrehta doaibmabijuid váste gaskkusteami ja láhčima ektui. Sámediggi válddii badjelasas hálddašanovddasvástádusa dan ráfáidahttojuvvon kulturmuitoguovllus Ceavccageađggis Unjárggas 2001:s. Guovllu váste ráhkaduvvo hálddašanplána mas evttohuvvo movt guovllu buoremusat sáhtášii seailluhit ja hálddašit boahtteáiggis.

Báktedáiddaguovllu duođaštan- ja sihkkarastinbargu Ruksesbávttis Billávuonas Porsáŋggus, mii fuomášuvvui 2001:s lea jotkojuvvon 2002:s. Mii leat geahččalan fokuseret báktedáidaga ja báikegotti olbmuid gaskasaš oktavuođa, ja báktedáidaga gaskkusteami. Dagaimet jearahallaniskkadeami, mii goassige ovdal ii leat dahkkojuvvon báktedáidaga oktavuođas. Jearahallaniskkadeami boađus geavahuvvo guovllu seailluhan- ja hálddašanbarggus viidáseappot. Interregprošeavtta Rock Art in Northern Europe bokte searvá Sámediggi ovttas eará ásahusaiguin Norggas ja Ruoŧas, ovttasbargojovkui báktedáidaga suodjaleami ja hálddašeami hárrái.

Vern og forvaltning av samiske byggverk raportaárvalus lea gárvvistuvvon. Duohta meroštallama vuođul sáhttet leat sullii 1200 automáhtalaččat ráfáidahttojuvvon sámi vistti riikkas ja 870 soitet vel šaddat boahtte 20 jagis. Raporttas geahčaduvvojit čuolbmačilgehusat movt dovdat visttiid sámi vistin, gos sámi visttit leat, mii lea sámi visttiid suodjalanárvu, movt hálddašit sámi visttiid ja doaibmabijuid sámi visttiid suodjalanbarggus.

2002:s meannuduvvojedje 50 doarjjaohcama sámi kulturmuitosuodjalandoaibmabijuide, 2001:s dat ledje 59. Doarjja lea addojuvvon sámi kulturmuittuid registreremii, seailluheapmái ja duođašteapmái ja sámi visttiid divodeapmái.

1.3.7.3 Museabargu

2002:s válddii Sámediggi badjelasas sámi museaid hálddašanovddasvástádusa Norggas. Lea bargojuvvon aktiivvalaččat Sámedikki ásahemiin riikaviidosaš oasálažžan ja hálddašeaddjin museaoktavuođas. Sámi museaforum lea ásahuvvon museaáššiid ráđđeaddi orgánan, ja mas leat daid sámi museaid ovddasteaddjit, mat ožžot doaibmadoarjaga Sámedikkis. Sámediggi ja sámi museat servet riikaviidosaš museaođastussii 2 , mas ulbmilin lea ahte museat oktiiordnejuvvojit stuorát ja nannoseabbo ovttadahkan, mii šaddá našuvnnalaš fierpmádahkan. Bargojuvvo 4 sámi museaguovllu ásahemiin, ja riikaviidosaš sámi kulturhistorjálaš fierpmádaga huksemiin. Nuortasámi musea ásahanbargguin lea jotkojuvvon ovttasráđiid Mátta-Várjjaga gielddain ja Statsbygg:in. Eaktun dán barggu joatkimii viidáseappot, lea ahte sámi museaid ekonomiija nannejuvvo. 2003 stáhtabušeahtas ii lasihuvvon mihkkege sámi museaide.

1.3.7.4 Stuorát areáladuohtadeamit sámi guovlluin

Suodjalusas leat máŋga báhčinšilju sámi guovlluin, maid leat plánen viiddidit ja rievdadit daid geavaheami, das leat stuorra negatiivvalaš váikkuhusat sámi ealáhusaide. Sámediggi lea cuiggodan sakka daid ođđa plánaid ja das lea hui kritihkalaš oaidnu Suodjalusdepartemeantta ja Forsvarsbygg geavahan vugiide. Meavkki ja Alitčohka báhčin- ja hárjehallanguovlluid viiddidanplánain ii leat doarvái vuhtii váldojuvvon boazodoallu. Hálkavári báhčinguovllu stuorra viiddidanplánat orrot doaisttážii bissehuvvon. Sámediggi lea geahččalan váikkuhit dan ahte Suodjalus ja boazoorohagat Hálkaváris dahket šiehtadusaid maiguin sihkkarastojuvvo boazodoalu guohtoneanadárbu guovlluin maid Suodjalus dál geavaha. Suodjalus pláne oažžut gieldaoasseplána Sætermoen báhčinguvlui, ja maiddái dán guovllus vurdojuvvo geavaheami veaháš rievdadeapmi. Dáppe maid ii leat Forsvarsbygg čájehan albma áddejumi sámi kulturmuittuid ja ealáhusberoštumiid duođašteapmái ja oainnusin dahkamii. Sámediggi oinnii ahte lei dárbu ovddidit vuostehágu Sætermoen báhčinguovllu gieldaoasseplánii, danne go sámi kulturmuitoberoštumit eai dohkálaččat lean vuhtii váldojuvvon.

Minerálasearvvit sis- ja olgoriikkas váldet oktavuođa jeavddalaččat ja háliidit gávdnat ja geavahit minerálaresurssaid sámi guovlluin. Sámediggi lea deaivvadan minerálaservviiguin ja lea addán signálaid ahte ii doarjjo lobi addima ii kártet iige geavahit vejolaš minerálagávdnosiid sámi guovlluin, ovdal go Sámediggi lea ožžon duohta váikkuhanfámu ja go norgalaš eiseváldit leat dohkkehan sámi vuoigatvuođaid. Oppalaš dovdu lea ahte minerálasearvvit oalle guhkás háliidit gudnejahttit sámi vuoigatvuođaid ja vejolaš roggama sámi eavttuiguin. Dán rádjai ii leat Ráđđehus vástesaččat háliidan gudnejahttit sámi vuoigatvuođaid ja ná caggá árvvoštallama ahte sáhttá go roggama bealuštit ja čađahit dihto oktavuođain.

1.3.7.5 Petroleumadoaibma

Sámediggi lea buktán cealkámuša váikkuhančielggadusprográmmaárvalussii birrajagi petroleumadoaimma ektui Lofuohta-Barentsábis. Birrajagi petroleumadoaibma Barentsábis rievdadahttá sámi guovlluid ekonomalaš struktuvrra. Sámediggi oaččui miehtama dasa ahte petroleumadoaimmaid váikkuhusat sámi guolástusaide, kultuvrii ja servodahkii oppalaččat galget čielggaduvvot, muhto ii ožžon doarjaga dasa ahte ferte maiddái čielggadit makkár váikkuhusat sáhttet leat iešguđet hápmásaš sámi mieldeváikkuheames ja mielde mearrideamis go guoská petroleumaresurssaid geavaheapmái sámi resursaguovlluin. Sámediggi lea dovddahan ahte lea garrasit fuolastuvvan daid issoras smávva áige- ja resursarámmaid geažil mat leat addojuvvon sámi čielggadusa váste. Lea váttis jáhkkit ahte 1,5 mannosaš áigerámma dán lágan viiddis ja vuođđo árvvoštallamiidda livččii fágalaččat dohkálaččat jáhkehahtti, ja attášii dohkálaš mearrádusvuođu.

1.3.8.1 Kulturfoanda

Okta Sámedikki mihttomeriin lea háhkat buriid bajásšaddaneavttuid sámi mánáide ja nuoraide ja ovddidit sin sámi identitehta. Váikkuhangaskaomiid geavaheami bokte leat vuoruhan dán mihttomeari doarjaga juolludeami bokte iešguđet doaibmabijuide mánáid ja nuoraid váste. Sámediggi oažžu dađistaga eanet ja eanet ohcamiid skuvllain ja earáin doaibmabijuide «sámi stoalppuid» O97, Kultuvrralaš Skuvlalávka, skuvla- ja oahppomátkkit ja sullasaččaid oktavuođas, muhto ii leat vuoruhan doarjaga dieid oktavuođas.

Teáhtera oktavuođas lea deattuhuvvon doarjaga addin dakkár lávdedáidagii, main mánát ja nuorat leat leamaš oasálastin ja olahusjoavkun. Dasa lassin leat amatevrateáhterdoaibma, teáhterbihttá dáruiduhttima ja identitehta birra ja teáhter oarjelsámi guovllus vuoruhuvvon. Prošeakta «Gállanuoraid teáhterviessu» – sámi teáhterguovddáš mánáide ja nuoraide Guovdageainnus, ožžo doarjaga álggaheapmái. Leat čielggaduvvon iešguđet lágan molssaeavttut mii guoská Åarjelsaemien Teatere bissovaš doibmii. Dál leat iskamin gávdnat teáhterea doibmii bissovaš ruhtadeami, earret eará interreg-prográmmaid bokte. Sámediggi válddii badjelasas Beaivváš Sámi Teáhtera hálddašan- ja juolludanovddasvástádusa 2002:s.

Sámedikki mihttomearri festiválaoktavuođas lea gozihit ja nannet sámi artisttaid beroštumi, ja movttiidahttit ja ovddidit sámi dáidda- ja kulturčájehemiid, ja sihkkarastit arenaid daid gaskkusteapmái. Leat earret eará háliidan geahččalit háhkat deaivvadansajiid eamiálbmotdáiddáriidda ja artisttaide, álbmogii ja nuoraide. Lea juolluduvvon festiváladoarjja guovtti bissovaš sámi festiválii, Riddu Riđđui ja Guovdageainnu musihkkafestiválii (beassašfestivála). Dasa lassin lea addojuvvon prošeaktadoarjja eará sámi- ja eamiálbmotfestiválaide, ja festiválaide main leat leamaš sámi doalut.

Mánáidbláđi Leavedolgi ja nuoraidbláđi almmuheapmái lea maiddái addejojuvvo prošeaktadoarjja 2002:s. Nissonbláđđái Gába leat bargamin oažžut bissovaš ruhtadeami almmuhit bláđi 3–4 gearddi jahkái, muhto dainna eat leat lihkostuvvan. Dán golmma sámi bláđi ruhtadilli ii leamaš dohkálaš, ja heajos dilli lea leamaš juo máŋggaid jagiid. Musihkkadoarjja lea leamaš seamma dásis máŋggaid jagiid, ja ohccit fal leat lassánan jagis jahkái. Addojuvvui doarjja viđa CD almmuheapmái; daid gaskkas guokte sámi lávlla-CD, guokte juoigan-CD ja okta mas sihke lávlagat ja juoigan. Muđui addojuvvui doarjja muhtun diŋgondahkosiidda, iešguđet musihkkafestiválaide, konsearttaide ja eará musihkkadoaibmabijuide.

Daiddaoastinortnet lea bisuhuvvon. 250 000 ruvnno lea várrejuvvon dáidaga ja duoji oastimii. Savio-ávvudeami oktavuođas addojuvvui doarjja máŋgga čájáhussii. Dasa lassin addojuvvui doarjja dáiddafestiválaide, čájáhusaide, semináraide ja dáiddalogahallamiidda. Sámediggi válddii badjelasas ovddasvástádusa dáiddárstipeandaortnegis jagi 2002 rájes. Dasto leat addán guhtta 145 000 ruvdnosaš bargostipeandda, maid gaskkas guokte addojuvvojedje nuorra easkkaálgán sámi dáiddárii. Dasto addojuvvojedje golbma mátke- ja oahppostipeandda, okta ávnnastipeanda ja okta ásahanstipeanda.

1.3.8.2 Eará doarjjaortnegat kulturulbmiliidda

Oassin sámi girječálliid rekrutterenbarggus leat addojuvvon guokte stipeandda gávcci nuorra olbmui, geat čállet sámegillii. Dáid stipeandaoažžuid gaskkas ledje sihke oarjel- julev- ja davvisámegielagat. Stipeanddaid oažžut galget 2003:s čuovvoluvvot fágalaččat čállinkurssain, maid Sámi girječálliidsearvi galgá čađahit. 2002:s maid eai boahtán ohcamat almmuhit čáppagirjjálašvuođa oarjelsámegillii. Julevsámegiel girjebuvttadeami oktavuođas maŋŋonahttá barggu dat go leat unnán dakkár giellaolbmot geat sáhttet dárkkistit giela ja lohkat korrektuvrra.

Lágádusat mat almmuhit sámi girjjálašvuođa, oahpponeavvuid ja musihka lassánit. 2002:s gustogođii sámi girjelágádusdoarjja Báhko-lágádussii Divttasvuonas. Viđa kulturásahussii lea addojuvvon doaibmadoarjja. Dát ortnet guoskagođii dál vuosttas gearddi Mearrasámi gelbbolašvuođa-guovddážii Billávuonas. Leat áŋgirit bargan Gáivuona Ája sámi guovddáža huksema ollašuhttimiin.

Sámediggi attii doarjaga Sámiid Valáštallan Lihttui Norgga bealde, seamma supmi go ovddit jagi. Ruhtadárbu valáštallanulbmiliidda lea stuoris, ja leat vuordán ahte sámi váláštallan galggai oažžugoahtit speallanruđaid. Filbmasuorggis leat mearkkašahtti ollu lassánan doaimmat maŋimuš jagiid. Guovdageainnus lea sámi filbmafestivála lágiduvvon sihke 2001:s ja 2002:s. Sámi video- ja filbmadahkkiid lohku lea lassánan, ja nu maiddái ohcamiid lohku oažžut doarjaga filbmaáigumušaide.

1.3.8.3 Ealáhusovddideapmi

Ealáhusstruktuvrras sámi guovlluin leat smávva fitnodagat vátna resurssaiguin mat galget deaividit hástalusaiguin mat čatnasit nuppástuhttimii, ođđaháhkamii, árvobuvttadeami buorideapmái ja buvttaovddideapmái. Dasa lassin lea ollu fitnodagain unnán čoahkkanan ieškapitála boahtteáiggi ovddideapmái ja investeremiidda, maid lea dárbu dahkat go gilvu ealáhusaid gaskka lassána ja lassána ohpihii, ja ealáhusat leat gitta márkaniin. Gelbbolašvuođas šaddá dađistaga deháleappot sadji ođđaháhkamii ja ealáhuseallima viidásetovddideapmái. Sámi ovddidanfoandda váikkuhangaskaomiid geavaheami oktavuođas ii leat danne sáhka šat dušše okto investerendoarjagis ealáhuseallimii, muhto maiddái ruđaid juolludeamis prošeavttaide ja prográmmaide, maiguin galgá gozihit boahtteáiggi hástalusaid maid ovddabealde báikkálaš ealáhusat leat. Foandda váikkuhangaskaomiid geavaheapmi čadnojuvvo nannoseppot doaibmabijuid ja prošeavttaid čađaheapmái ovttasráđiid eará almmolaš oasálaččaiguin. Go ealáhusaid galgá guovlulaččat ovddidit, de ferte buorebut oktiiortnet doaibmabijuid guovlulaš ovddidanprográmmaid bokte ja nannet oktavuođa ovttaskas fylkkaiguin, ja dieinna lágiin dalle sáhttá leat álkit juksat oktasaš mihttomeriid.

Sámi ovddidanfoandda hálddašeami birra lea čilgejuvvvon jahkedieđáhusa 4.2 kapihttalis.

1.3.8.4 Duodji ja lotnolasealáhusat

5-jagi duoji ovddidanprográmma lea álggahuvvon, ja guđa lahttosaš refereansajoavku lea nammaduvvon. Refereansajoavku galgá fágalaččat veahkehit prográmma čađaheami. Joavku lea doallan guokte čoahkkima, ja lea árvalan čuovvovaš doaibmabijuid jagiide 2002–2003; oaivadusvirggit, oktasašbájit, duodjelogahallama ráhkadeapmi, ealáhusšiehtadusa vuođu árvvoštallan ja iešguđet stipeandaortnegat.

Sáiváčáhcebivdoprošeakta geahpedii guliid vuosttas gearddi geassit ja čakčat 2002:s. Bivdoearit eai ollašuhttojuvvon dan geažil go masse muhtun ráji áigodagas álggahanáiggi geažil. 43 tonna sturrosaš bivdoearis váldojuvvui 29 tonna. 15 searvvi ja 30–40 olbmo serve bivdui. Ulbmil maŋŋá prošeaktaáigodaga lea ahte sáivačáhcebivdu galgá leat gánnáhahtti lotnolasealáhussan 10–15 olbmo váste. Sáivačáhcebivddus stuorámus hástalussan lea álggahit vuostáiváldinstašuvnna ja vuovdin- ja márkanbarggu.

Doaibmadoarjja lotnolasealáhusaide lei seamma dásis go 2001:s. Eanaš das manai Sis-Finnmárkui. Lotnolasat, main duodji ja boazodoallu lei mielde ožžo eanemusat doarjaga. Sámediggi lea mearridan ahte lotnolasealáhusaid doaibmadoarjjaortnet heaittihuvvo 2005 rájes. Viidáset bargu lotnolasealáhusaiguin galgá láhččojuvvot birgenvejolaš lotnolasaid eanet deattuhemiin ja rámmaeavttuid buoridemiin lotnolasealáhusaide.

1.3.8.5 Boazodoallu

Sámediggi lea meannudan norgalaš-ruoŧŧilaš boazoguohtonkomišuvnna árvalusa rájá rastá boazodoalu ektui. Boazodoalu riektevuođđu guohtonareálaide vuođđuduvvá vuoigatvuođaide mat leat háhkkojuvvon dološ áiggiid geavaheami bokte. Dát mearkkaša dan ahte gávdnojit sámi guohtonvuoigatvuođat maid diet guokte riikka ferteba vuhtii váldit ođđa boazoguohtonkomišuvnna dagadettiin.

Lea buorre go 2002 boazodoallošiehtadus nannii árvobuvttadanprográmma ja rabai spiehkastanvejolašvuođa njuovvangáibádusas. Sámediggi váillaha stuorát doarjjamáksomeriid doalloovttadagaide, dasto lea váttis jos boraelliid dahkan vahágat eai galgga lohkkojuvvot mielde njuovvangáibádussii ja go bealit eai eaŋkilastán buvttadusdoarjjaortnega. Sámediggi mearkkašii ahte šiehtadusbealit eai dorjon rámmaid lasiheami Boazodoalu ovddidanfoanddas Sámi ovddidanfondii duoji ovddidanprográmma oasseruhtadeapmái.

1.3.8.6 Eanadoallu

Investeremat eanadoalus leat njiedjan jagi 2001 ektui. Fuonit gánnáhahttivuohta go leat heajos hattit ja unnit buvttadusdoarjja dagahit dan ahte eanadoallit illá oskildit lasihit eanadoallobuvttadusa. Oktasašdoaibmabijuid vuoruheapmi Sámedikki beales eanadollui lea dehálaš váikkuhangaskaoapmi doaluid mekaniserengoluid unnudeamis. Máŋggajagáš prošeakta man ulbmilin lea buoredit árvobuvttadeami doaluin, lea ruhtaduvvon. Daid eana- ja boazodolliide, geat háliidit áŋgiruššat árvobuvttademiin borramuša ektui, leat dollojuvvon gelbbolašvuođa bajidan kurssat.

1.3.8.7 Boraeallit

Boraeallit leat oktilas váttisvuohtan sávzadollui ja boazodollui, ja vahágat maid boraeallit leat dagahan leat dohkketmeahttun ollu. Sámediggi lea mielde Luondduhálddašan direktoráhta jođihan guovddáš boraeallilávdegottis. Dán lávdegotti bargu lea dehálaš dan ođđa stuorradiggedieđáhusa ektui boraelliid birra.

1.3.8.8 Guolástus

Regulerenráđis lea šiehtadallamiin giddejuvvon fuomášupmi riddolagaš bivdui, erenoamážit dainna áigumušain ahte sihkkarastit unnimus riddo- ja vuotnafatnasiid bivdovuoigatvuođaid. Lea leamaš váttis oažžut doarjaga Sámedikki oidnui reguleremiid ektui. Seammás fuolastuhttá dat go dutkiid bivdoearrerávvagat eai leat čuvvojuvvon, mii heađušta ceavzilis ovdáneami go salašmearri lea eanet go mii biologalaččat lea rávvejuvvon. Dan geažil go Sámediggi lea cuiggodan norgalaš riddodorski hálddašeami, de lea Guolástusdepartemeanta mearridan nammadit bargolávdegotti. Lávdegoddi galgá bidjat vuođđun norgalaš riddodorski guhkes áiggi ja ceavzilis hálddašeami, ja ráhkadit ja ovddidit konkrehta árvalusaid movt hálddašit ja bivdit norgalaš riddodorski.

Sámit dan olis go lea eamiálbmot Norggas, eai oažžo vuođđovuoigatvuođaid guollebivddu hálddašeapmái eaige oažžo vejolašvuođa bivdit. Dát guoská vuosttažettiin daid ollu hálddašanortnegiidda mat dagahedje dan ahte guolásteaddjit masse iežaset historjálaš bivdovuoigatvuođaid. Sámediggi lea maid čujuhan váilevaš hálddašanortnegiidda mat dagahit dan ahte báikegottiid olbmot eai sáhte ávkkástallat iežaset komparatiivvalaš ovdamuniin go ásset lahka resurssaid, dat mearkkaša dan ahte lagašvuođa- ja sorjavašvuođaprinsihppa biddjojuvvo vuođđun hálddašeapmái.