3 Ráđđehusa
bargu sámepolitihkalaš gažaldagaiguin
ja Sámedikki jahkedieđáhusa čuovvoleapmi
3.1 Sámediggi
3.1.1 Bušeahttaprosedyrat
gaskal Sámedikki ja ráđđehusa
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhusa
kápihttala čuoggái
2.2.
Bargo- ja searvadahttindepartemeanta ovddidii 2008 čavčča
Sámediggái ođđa
gaskaboddosaš bušeahttaprosedyra árvalusa.
Sámediggi lea čoahkkimin
departemeanttain deattuhan ahte eai hálit
ráđđádallamiid bušeahttaprosedyra árvalusa
birra. árvalus lea Sámedikki
mielas bearehaga gáidan
evttohusas mii ovdanboahtá bargojoavku
raportas Sámedikki formálalaš sajádat
ja bušeahttaprosedyrat.
Sámediggi lea departementii dieđihan
ahte dárbbašit
eanet áiggi árvvoštallat
ovddiduvvon evttohusa ja ovddidit vejolaš molssaevttolaš bušeahttamodeallaid.
Bargo- ja searvadahttindepartemeanta vuordá dál
Sámedikki árvvoštallama
ja evttohusa.
2008 ja 2009 stáhtabušeahtaid
oktavuođas lágiduvvojedje čoahkkimat gaskal
Sámedikki, ruhtadanministara
ja bargo- ja searvadahttinministara.
Bargo- ja searvadahttindepartemeanta lea 2009’s juolludan
kr 500 000 Gáldui – álgoálbmotvuoigatvuođaid
gelbbolašvuođaguovddažii
sámi iešmearrideami
prošektii ea.ea. kultuvrra,
giela, oahpahusa, dutkama ja ekonomiija ektui.
Muđui čujuhuvvo
St.dieđ. nr. 28 (2007 – 2008)
Sámepolitihka birra kap.
1.3 Norgga sámepolitihka álbmotrievttálaš rámmat.
3.1.2 Sámedikki rievttálaš sajádat
Ráđđehusa
lea álggahan láhkabarggu
man ulbmiliin lea árvalit láhkarievdadusaid
mat lea dárbbašlačča
jus dahje go Sámedikki galggašii
sáhttit ásahit
sierra riektesubjeaktan, ja muđui heivehit
lága dálá dillái. Sámedikki
rievttálaš sajádaga áigu
ráđđehus
meannudit go árvalus ovddiduvvo.
3.1.3 Dieđut makkár ráđđádallamat
leat leamašan Sámedikkiin
jagi 2008’s
Vuolábealde leat dieđut ráđđádallamiid
birra čađahuvvon
ráđđádallansoahpamuša
vuođul gaskal stáhtalaš eiseválddiid
ja Sámedikki 2008’s
gitta 2009 miessemánu 1.beaivvi rádjái.
Gaskal departemeanta ja Sámedikki čađahuvvojit
maiddai bistevaš ságastallančoahkkimat,
ja ságastallamat ovttaskas áššiid birra.
Tabealla 3.1
Departemeanta | Fáddá | áigodat |
---|
BSD | Jahkebeallásaš ráđđádallamat gaskal
Sámedikki ja bargo- ja searvadahttinministara | 29.05 ja 16.12.2008 |
BSD | Jahkebeallásaš ráđđádallančoahkkin
sámi gažaldagaid
bálddalastinlávdegottiin,
vrd. ráđđádallansoahpamuša | 16.09.2008 |
BSD | Hálddašanođastus | 07.10.2008 |
BSD | Sámegiela
doaibmaplána | 31.03. ja 17.04 2009 |
MDD | Gozihanortnet mánáidsuodjalusas | 26.08.08 |
MDD | Sámedikki
dásseárvoplána | Guov. 09 |
GRD | Hálddašanođastus
ja sirdimis mearrasuorggi doaimmaid fylkkasuohkaniidda | 08.10.2008 |
GRD | Ođastuvvon
guolástuspolitihkalaš njuolggadusat | 28.11.2008 |
GRD | Čuovvoleames
Finnmárkku Riddoguolástanlávdgotti árvalusa
(NAČ 2008:5) – ii
gárvvistuvvon | 20.03.2009 |
GRD | Gonagasreappá bivddu
njuolggadusat 1.4.2009 – 31.3.2010 áigodahkii | 24.03.2009 |
GRD | Čuovvoleames
Finnmárkku Riddoguolástanlávdgotti árvalusa
(NAČ 2008:5) | 03.04 ja 16.04.2009 |
DFD | 2009 bušeahtta | 22.08.2009 |
DFD | DFD sámegiela
doaibmaplána árvalus | 31.03.2009 |
DFD | DFD sámegiela
doaibmaplána teaksta | 17.04.2009 |
MD | Finnmárkkukommišuvnna čoahkádus | 12.02.2008 |
MD | Iešguđetlágan
fáttát
St.dieđ. nr. 28 (2007 – 2008)
Sámepolitihkka:
Sámi joatkkaskuvllat, diibmologu
viiddideapmi ja váikkuhusat sámi
ohppiide, ovdánahttimis
ja buvttadeames sámi oahpponeavvuid | 09.06.2008 |
MD | Oahpahusláhka
ja priváhtaskuvlaláhka,
historjáfága
lasáhusa oahppoplána | 11.02.2009 |
MD | Stuorradiggedieđáhus
kvaliteahta birra mánáidgárddis | 31.03.2009 |
MD | Stuorradiggedieđáhus
dutkanpolitihka birra | 31.03.2009 |
MD | Sámegiela
doaibmaplána | 17.04.2009 |
KGD | Stuorradiggedieđáhus
kvaliteahta birra mánáidgárddis | |
KGD | Ođđa
rávisolbmuid oahpahusláhka | 24.04.2009 |
KGD | Láhkaásahusa
rievdadeapmi kulturdávviriid doalvumis
ja viežžamis
olgoriikkas | 25.01.2008 |
EBD | St.dieđ.
nr. 32 (2007 – 2008)
lávdečiŋaid duogábealde | 12.03. – 05.05.2008 |
EBD | Rievdadeames sámi áviissaid
preassadoarjaga | 21.05.2008 |
BD | Norgga-ruoŧa
boazoguohtunkonvenšuvdna | 20.04.2009 |
BD | Láhkaásahus
Finnmárkkus ráfáiduhttimis
soames guovlluid boazoguohtuma vuostá – ii gárvvistuvvon | 25.04.2009 |
BD | Láhka
luonddu girjáivuođa
birra | 2008 njukč. – golg. rádjái |
BD | Skardsfjella – Hyllingsdalen
suodjalanplána | 2008 ođđaj. – cuoŋo
rádjái |
BD | Lomsdal – Visten suodjalanplána | 27.10.2008 |
BD | Našunála
mearraguovlluid suodjalanplána – ii gárvvistuvvon | 20.06. ja 18.09.2008 |
BD | 14 vuovdeguovlluid suodjaleapmi | 19.06.2008 |
BD | 8 vuovdeguovlluid suodjaleapmi | 18.11.2008 |
BD | 14 vuovdeguovlluid suodjaleapmi
stáhtaeatnamiin | 18.11.2008 |
BD | Ođđa
hálddašanortnet
suodjaluvvon guovlluide | njukčamánus – 30.04 2009 |
BD | Reguleremis mearraluossabivddu | 12.03. ja 29.04.2008 |
BD | Reguleremis mearraluossabivddu | 28.04. 2009 |
BD | Mearraluossabivddu konsešuvdnaortnega
fápmudus ja organiseren | 25.09. ja 19.12.2008 |
EGD | Minerálaláhka | 11.04. ja 27.06. 2008 |
EGD | Hálddašanođastus – Innovašuvdna
Norga | 07.10.2008 |
OED | Davvi-Sáltu
El-fápmodoaimmahat AL – Reguleremis Forsanvatn
ja huksemis Forsanvatn El-fápmodoaimmahaga – Stájggo
ja Hápmira suohkaniin Nordlánddas. | 12.12.2008 |
OED | Finnmárkkuopmodaga
sajádat maŋŋil industriijakonsešuvdnalága | 12.03.2009 |
OED | Huksemis Goliat-guovllu olggobealde Hámmárfeasttas | 2009 cuoŋománnu |
3.2 Ođđa
válgaortnet ja ráhkkaneapmi
2009 válgii
Dás čujuhat
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.4.
Ráđđehus
evttohii rievdadusaid sámelága
mearrádusaide Sámedikki
válgaortnega birra Od.prp.
nr. 43 (2007 – 2008). 2008 geassemánu
17.beaivvi Láhkadikki mearrádus
rievdadusaid birra, de ođđa
láhkaásahus Sámedikki
válggaid birra mearriduvvui 2008
juovlamánu 19.beaivvi gonagaslaš resolušuvnna
bakte. Válgabiirejuohku
lea rievdaduvvon nu ahte ovddeš 13
biire ovttastahttojuvvojedje 7 biirii. Dáinna lágiin
lea buoret oktavuohta Sámedikki áirrasjuogu
ja ovddiduvvon jienaid gaskkas. Dássenáirrasortnet
lea heaittihuvvon ja Sámedikkis
leat fas 39 bistevaš áirasa.
Guovddáš njuolggadusrievdadus
lea go dál earuhat suohkaniid
main leat unnit go dahje eanet go 30 čálihuvvon Sámedikki
jienastuslohkui. Válljejeddjiin daid
suohkaniin main leat vuolil 30 jienastuslogus lea dušše
vejolaš ovdalgihtii jienastit sámediggeválggas.
Mannán sámediggeválgga
(2005) Sámedikki jienastuslohku
dat mearrida guđe suohkaniin dušše
galget vuostáiváldit sámediggeválgga
ovddalgihtiijienaid, ja guđe
suohkaniin galget sihke vuostáiváldit
ovddalgihtiijienaid ja seammás
lágidit jienasteami válgadikkis.
Dát ođđa
ordnet guoská eanas riikka
suohkaniidda.
Bargamis rievdadusevttohusaiguin de leat deattuhan ahte válgaortnet
ja válgamearrádusat
leat seammaláganat sihke sámediggeválggain
go stuoradiggeválggain.
Od.prp. nr. 37 (2008 – 2009) evttohusa vuođul
lea válgaláhka
ja suohkanláhka rievdaduvvon.
Válgalága rievdadusat
váikkuhit maiddái sámediggeválgga čađaheami. Dát
guoská válgačađaheami áigemeriid muddema,
mearrideames vejolašvuođa jienastit
suoidnemánu 1.beaivvi rájes gitta
dassážii
go ovdalgihtii jienasteapmi álgá borgemánu
10.beaivvi ja njuolggadusat válgaáicama
birra. Láhkaásahus
Sámedikki válggaid
birra lea rievdaduvvon dán ektui.
2009’s lea Sámedikki
bušeahtta lassánan
2,9 milj. ruvnnuin 2009 sámediggeválgga čađahan
bargguide. Gielda- ja guovlodepartemeanta lea juolludan 184 000
ruvnno Sámedikki Nuoraidpolitihkalaš Lávdegotti
(SNPL) áŋggirdeapmái
oažžumis nuoraid čálihit
Sámedikki jienastuslohkui
ja jienastit sámediggeválggas. Ulbmiljoavkun
leat sámi nuorat. Čálliid
Lágádus
lea ožžon
336 000 ruvnno Avis i Skolen válgagihppagiid
jorgaleames davvi-, julev- ja lullisámegielaide.
Gihppagat leat heivehuvvon 3 ulbmiljoavkkuide; gaskadási, nuoraiddási
ja joatkkaskuvlla nuoraide.
3.3 Dásseárvu
ja vealahanvuostálastin
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.5.
Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanta
mielas lea dehálaš ahte Sámediggi
jagi 2008 mearridii 2009 – 2013 dásseárvvu
doaibmaplána, ja ahte doaibmaplána
maiddái guoskkaha seksuála
beliid ja veahkaválddi lagas gaskavuođain.
Olles vealahansuorgi lea maiddái
hástalussan sámi
servodahkii ja leage danin positiiva ahte Sámediggi lea
ovttaiduhtán dásseárvvu
ja vealahanvuostálastinbarggu
iežas doaimmas.
Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanta
leat geatnegahttojuvvon St.dieđ.
nr. 28 (2007 – 2008) fállat
fágalaš ja
ekonomalaš doarjaga Sámediggái čuovvoleames
dásseárvvu doaibmaplána.
Dán oktavuođas
lea Mánáid-
ja dásseárvodepartemeantas
leamašan buorre gulahallan Sámedikkiin.
Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanta
lea addán FAFO’i
bargu čállit
raporta lesba ja homofiila sápmelaččaid
birgenlági birra. Dát
raporta šaddá gárvvistuvvot 2009
giđa. Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanta
ovddidii 2008 giđa doaibmaplána «Buoret
eallindássi lesba, homofiilla,
bifiila ja trans- olbmuide 2009 – 2012».
Plána lea dál
jorgaluvvomin sámegillii.
Dan plána 10.kápihttal
guoská sámi álbmogii,
ja namuha guokte doaibmabijuid mat galget čađahuvvot
doaibmaáigodagas.
Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanta
ovddidii 2009 cuoŋománus ođđa
doaibmaplána ovddideames dásseárvvu
ja eastadeames čearddalaš vealaheami,
ja mas leat máŋga doaibmabiju
main ulbmiliin lea eastadeames sápmelaččaid
vealaheami. Sámediggi áigu
leat ovttasbargoguoibmi plána čuovvolanbarggus.
3.4 Sámi statistihkka
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.6.
Sámi statistihka fágalaš lađastallanjoavkku
lea Bargo- ja searvadahttindepartemeanta ja Sámediggi ásahan stáhtalaš eiseválddiid
ja Sámedikki gaskkas ráđđádallamiid
bargovugiid vuođul. ásaheami
ulbmiliin lea nannet diehtovuođu árvvoštallamis
ja mearrideames ráđđádallamiid
oktavuođas. Joavkku bargun
lea jahkásaččat
ovddidit raporta mii sisttisdoallá dieđuid
ja lađastallá áigeguovdilis
ovdánemiid sámi
servodagas. Raporta geavahuvvo vuođđun ráđđádallamiin
gaskal stáhtalaš eiseválddiid
ja Sámedikki. Joavkku vuosttaš raporttas «Sámi logut
muitalit 1» (2008), golbma guovddáš fáttá čuvgejuvvojedje:
Gávdni
sámi diehtovuođđu mii
lea vuođđun
ovdánahttimis buori sámi
statistihka.
Olmmošlogu ovdáneapmi – guovddušteapmi
ja stáđisvuohta sámi ássanguovlluin.
Sámi álbmoga
oahpahusminsttar – rievdadusat das go vállje
sámegiela vuosttaš-
ja nubbingiellan vuođđoskuvllas.
Lađastallanjoavku rávve
suokkardallat vejolašvuođa ásahit
sámi oktagasvuođustuvvon
statistihka ja ahte dan oktavuođas árvvoštallá vejolašvuođa
geavahit eará diehtogálduid,
ovdamearkka dihte Sámedikki jienastuslogu,
vrd. muđui kap. 2.1.3 Oktagasvuođustuvvon
statistihkka St.dieđ. nr.
28 (2007 – 2008) Sámepolitihkka.
Bargo- ja searvadahttindepartemeanta áigu
jahkásaččat
rádjet ruđaid
jahkásaš sámi
statistihka girjji buvttadeapmái
ja Fágalaš lađastallanjovkui.
3.5 Sámi ovttasbargu
Dáš čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.7.
Davviriikkalaš ovttasbargu
sámi áššiid
birra
Ministarat geat ovddasvástidit
sámi áššiid
Suomas, Ruoŧas ja Norggas
ja guhtege riikka sámediggepresideanttat, ásahedje
jagi 2000 bistevaš ovttasbarggu vai
virolaččat
sáhttet dieđihit, ráđđádallat
ja gieđahallat sámi
gažaldagaid main leat oktasaš beroštumit.
Ovttasbarggu ulbmiliin lea nannet ja ovdánahttit
sámi álbmoga
giela, kultuvrra, ealáhusaid
ja servodateallima. Ovttasbarggus lea eahpeformála,
muhto lagas čanastat Davviriikkaid
Ministtarráđđái.
Ráđđehus
atná sámedikkiid
parlamentáralaš ovttasbargoásahusa,
Sámi parlamentáralaš ráđi, dehálaš ásahussan
davviriikkalaš ovttasbarggus
sámi áššiid
birra ja dehálaš ja mearkkašahtti ásahussan
riikkaidgaskasaš oktavuođain
ja nannemis ovttasbarggu álgoálbmogiid
gaskkas, ja gaskal álgoálbmogiid
ja eará oasálaččaid.
Davviriikkaid sámekonvenšuvnna evttohus
Ráđđehusat
ja sámedikkit leat soahpan
joatkit proseassain ja bargamis davviriikkaid sámekonvenšuvnna
evttohusain davviriikkaid ovttasbarggu Norgga 2009 ovdagotti oktavuođas.
Sámeministariid ja sámediggepresideanttaid oktasaščoahkkimii
2009 čavčča
gárvvistuvvo evttohus das
movt vejolaš sámekonvenšuvnna šiehtadallamat
sáhttet čađahuvvot.
Konvenšuvdnaevttohus, man
davviriikkaid ekspeartajoavku lea gárven
riikkaidgaskasaš reaidduid
vuođul mat geatnegahttet
daid golmma riikkaid, atná vuođđun
ahte sápmelaččat leat álgoálbmogat
Suomas, Ruoŧas ja Norggas.
Ekspeartajoavku evttoha ahte davviriikkaid sámekonvenšuvnna
ulbmiliin lea duođaštit
ja nannet dakkár vuoigatvuođaid
sápmelaččaide,
vai sii sáhttet seailluhit
ja ovdánahttit gielaset, kultuvrraset,
ealáhusaideaset ja iežaset servodateallima
ja ahte riikkaráját
unnimus lági mielde sin
eastadit.
3.6 Guovlopolitihkka
3.6.1 Ođđa
dieđáhus
bire- ja guovlopolitihka birra
Gielda- ja guovlodepartemeanta ovddidii 2009 giđa
St.dieđ. nr. 25 (2008 – 2009) Báikkálaš ahtanuššanfápmu
ja boahtteáiggedoaivva.
Bire- ja guovlopolitihka birra. Ráđđehussii
lea dehálaš addit
miehta riikka olbmuide seamma vejolašvuođaid ássat
doppe go ieža háliidit.
Dieđáhus gávnnaha
ahte ahtanuššanfápmu
vuolgá vuođus.
Eaktun olaheames geasuheaddji ja eallás
báikkálaš servodagaid
lea ahte suohkanat ja báikki
olbmot aktiivvalaččat
barget dan ovddas. Okta dieđáhusa
mihttun lea viiddidit suohkaniid ja báikkálaš servodagaid
doaibmanvejolašvuođaid
vai báikkálaš ahtanuššanfámu
sáhttá ávkkástallat.
Politihka doaimmat ollu politihkalaš surggiin
galget veahkkin dustemis hástalusaid
iešguđege
riikkaosiin. Doaimmat leat nugomat nannet suohkanekonomiija, eanet áŋgiruššat
johtolatsuorggi, oahpahusa ja dutkama, dearvvašvuođabálvalusaid,
suodjalanguovlluid hálddašanplánaid, guolásteami,
mearradoaluid ja eanandoalu.
Dieđáhusas
almmuhuvvojit maiddái máŋga
ođđa
doaibmabiju:
Ođđa
govdafierpmádatáigumuša
mii dáhkida stuorit kapasiteahta
miehta riikka
Prográmma mii nanne
kapasiteahta ja gealbbu bargamis báikkálaš servodatovdánahttimiin
suohkaniin
Ođđa
ealáhusgárdeprográmma
2011 rájes
Bagadallanortnet nu ahte nuorra fitnodatálggaheaddjit
sáhttet oažžut
veahki ja doarjaga oahppan «luohttevašolbmos»
Ođđa
našunála máhtolašvuođaprográmma mii
dagaha lassáneaddji orrunmiela
suohkaniin main olmmošlohku
ii stuorrát rievdda
3.6.2 Sámepolitihkka suohkaniin
Dáš čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhusa
kapihttalii 2.8.2.
Sápmelaččat
leat unnitlogus eanas suohkaniin. Dát
dagaha hástalusaid suohkaniidda
politihkalaš eanetlogu mearrádusaid
ektui go mearrádusat maiddái
galget vuhtiiváldit sámi beroštumiid.
Dát namuhuvvo earret eará St.dieđ.
nr. 28 (2007 – 2008)
Sámepolitihka birra.
Bargo- ja searvadahttindepartemeanta lea álggahan
ságastallamiid KS’ain
ja Sámedikkiin suohkaniid
barggu sámepolitihkalaš gažaldagaid
birra. Ulbmil lea ea.ea. digaštallat
makkár dárbbut
ja hástalusat leat das go
galgat oažžut lagat
ovttasbarggu suohkaniid barggu ektui dán
suorggis.
3.6.3 Hálddašanođastus
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.8.3.
Ráđđehusa
mihttomearri lea ahte sámi
váikkuhan ja mielmearridanfápmu
ii geanohuvvo daid áššesurggiin
mat sirdojuvvojit stáhtalaš dásis álbmotválljen
guovlulaš dássái.
Od.prp. nr. 10 (2008 – 2009) Láhka hálddašanlágaid
rievdademiid birra jna. (hálddašanođastusa čađaheapmi)
namuha sámiid beroštumit
mearrasuorggis, oahpahussuorggis ja Innovašuvdna
Norggas, ja lassin vel ságaškuša
almmolaš eiseválddiid
oppalaš ráđđádallangeatnegasvuođa.
Stuorradiggi meannudii ášši
2008 juovlamánu 18.beaivvi.
Bargo- ja searvadahttindepartemeanta áigu árvvoštallat
stáhtalaš, fylkkasuohkanlaš ja
suohkanlaš eiseválddiid
ráđđádallangeatnegasvuođa
láhkamearrádusa bakte
Sámi vuoigatvuođalávdegotti ođđa áššemeannudan
ja ráđđádallan
láhkaevttohusa oktavuođas.
Čuovvoleames ráđđádallamiid
hálddašanođastusa birra
de leat álggahuvvon ráđđádallamat
gaskal Sámedikki ja Ealáhus-
ja gávpedepartemeanta Innovašuvdna
Norgii hábmemis ođđa
njuolggadusaid. Čujuhat
maiddái 3.16.1 Guolásteami čuoggái.
Muđui lea maiddái vuordámuš ahte
fylkkasuohkanat fuolahit geatnasgasvuođaideaset
sámiid beroštumiid
ektui buot doaimmain mat sidjiide gullet.
3.7 Riikkaidgaskasaš politihkka
3.7.1 Ráđđehusa
raporta ILO-konvenšuvnna
nr. 169 álgoálbmogiid
ja olmmoščearddaid
birra
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhusa
kapihttala 2.9.4.
Jagi 2008 Norga ovddidii njealját stáhtusraportta
ILO-konvenšuvnna nr. 169 álgoálbmogiid
ja olmmoščearddaid
birra. Raporta sisttisdoallá čilgehusa
ollu dilálašvuođaid
birra mat váikkuhit sámepolitihka
ovdáneapmái áigodaga
2003 gitta 2008 rádjái,
nugomat šiehtadus prosedyraid
birra ráđđádallamiidda
gaskal stáhtalaš eiseválddiid
ja Sámedikki ja Finnmárkolága.
Sámi vuoigatvuođalávdegotti čielggadeapmi guovlluin
Tromssa rájes luksa ja Riddoguolástanlávdegotti
evttohus lea maiddái namuhuvvon
raporttas. Olles raporta lea gávdnamis
ráđđehusa ruovttusiidduin.
ILO-konvenšuvnna nr. 169 dárkilat
sisdoalu ja viidodaga birra de čujuha
St.dieđ. nr. 28 (2007 – 2008) Sámepolitihkka.
3.7.2 Davviguovllut
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.9.1.
Ráđđehus
ovddidii 2009 njukčamánus «Ođđa
huksengeađggit davvin. Okta
dain čieža bajitdási
mihttomeriin lea suddjet álgoálbmogiid
birgejumi, ealáhusaid, historjjá ja
kultuvrra davviguovlluin. Boahtte lávki Ráđđehusa
davveguovllustrategiijas». áŋgiruššamis
ovddasguvlui áigu ráđđehus láhččet
dili nu ahte álgoálbmogiin
leat eavttut searvat proseassaide ja ávkkástallat
daid vejolašvuođaid
máid ovdáneapmi
davvin mielddisbuktá. Doaimmaid
gaskkas álgoálbmotguovlluin
leat:
ásahit rádjerasttildeaddji
gealboprográmma mii galgá duođaštit sámi árbedieđuid
davviguovlluperspektiivvas, ovdánahttit
digitála siskkáldas
struktuvrra smávit álgoálbmot
gielaid váráš , ásahit álgoálbmotprográmma kultuvrra
vuođustuvvon ealáhusovdáneapmái,
ovdánahttit ehtalaš njuolggadusaid
máid iešguđet
bealálaččat
fertejit vuhtiiváldit ekonomalaš doaimmaid
oktavuođas davviguovlluin
ja duohtandahkamis sámi
guorahallan- ja gealboguovddáža
Guoládagas Ruoššas.
Dán oktavuođas deattuhuvvo álgoálbmogiid
ja eará álbmogiid
kultuvrraid ja árbevieruid gaskkusteames
riikkarájáid rástá,
dákko bakte ásaheames Riddu
Riđđu
Guovddáža davviálbmogiidda
ja kapasiteahta- ja gealbohuksema ásahusain
mat barget sámi dutkamiin,
oahpahusain ja máhtolaš-, ealáhus-
ja kultuvrraovdánahttiimiin
davviguovlluin. Viidáset
gálgá álggahuvvot
guorahallanbargu čielggadeames
deháleamos hástalusaid
máid sámi
alit oahpahus ja dutkan vásihit
davviguovllu perspektiivvas.
Olgoriikkadepartemeanta lea 2007 earret eará juolludan
doarjaga Sámi Filbmafestiválii,
Riddu Riđđu
festiválii, Mearrasámi
oahppolihttui ja Sámi ealáhusvuođustuvvon
kulturprošektii Lujávrris
Ruoššas. Olgoriikkadepartemeanta
bušeahta bakte juolluduvvo
doarjja álgoálbmogiidda searvamis
Arktalaš Ráđđái, Barents-ráđđái
jnv. Juolludeami ulbmiliin lea addit doarjaga álgoálbmotáirasiidda
searvamis riikkaidgaskasaš ovttasbargui
davviguovlluin.
Bargo- ja searvadahttindepartemeanta lea 2008 juolludan 800 000
ruvnno Sámeráđi iešguđet
doaluide 19. Sámekonferánssa
oktavuođas jagi 2008’s
Roavvenjárggas Suomas. Sámekonferánsa čoahkkana
juohke njealját jagi masa
servet ovddasteaddjit sámi váldoorganisašuvnnain
Suomas, Norggas, Ruoŧas
ja Ruoššas.
Departemeanta lea maiddái
juolludan doarjaga birrajagi gaskkustanguovddáža
davviguovllu álbmogiid dáidaga
ja kultuvrra Riddu Riđđu
bakte Gáivuonas. Juolludeapmi
lea jotkojuvvon oasseprošeavtta «Ceavvi» bakte
mii lea oassin Sámi allaskuvlla riikkaidgaskasaš EALáT
dutkanprošeavttas. Go ovttaiduhttit árbedieđuid
dieđalaš dieđuiguin iešguđege
Arktalaš guovlluin, de prošeavttas
geahčadit mot dálkkádatrievdadeamit
váikkuhit bohccuid guohtuneatnamiidda.
Go Stuorradiggi meannudii 2008 – 2009
Boazodoallošiehtadusa de
Stuoradiggi mieđaid šiehtadallanoasálaččaid árvalussii
ahte boazoálbmogiid njealját
Máilmmikongressii juolluduvvo
2 miljovnna ruvnno Eanandoallo- ja biebmodepartemeanta bušeahta
bakte 2008. Kongreassa lea dehálaš gaskavuođa
doalahit gaskal boazodoalu ja dutkanbirrasiid, dehálaš deaivvadanbáikin
boazodoalloálbmuide ja riikkaidgaskasaš fágabirrasiidda
ja čájáhuslávdiin
gos boazodoalloálbmogiid
dáidda ja kultuvra čájehuvvo.
Kongreassa lágiduvvui Guovdageainnus
2009 giđa. Boazodoalus ledje áirasat
ja ovddasteaddjit 28 boazodoalloguovlluin oppa sirkumpolára
guovllus 9 našunálastáhtain
(Ruoššas, Mongolias,
Kinas, Canadas, Ruonáeatnamis, Alaskas,
Suomas, Ruoŧas ja Norggas).
Ráđđehus
lea jahkásaččat
rádjen 0,5 milj. ruvnno
3-jagi prošektii «Skoaltasámi
kultuvra rájáid
rastá». Nuortasámi dávvirvuorkkás
lea prošeaktaovddasvástádus.
Prošeakta ovddasta rádjerasttildeaddji
ovttasbarggu skoaltasámi
birrasiid ja ásahusaid gaskkas Norggas,
Suomas ja Ruoššas
ja mihttomearrin lea nannet nuortasámi/skoaltasámi
giela ja kultuvrra.
Olgoriikkadepartemeanta ja Sámediggi leaba
ságaškuššan
soahpamuša lihtodeames rámmadoarjaga birra
Sámedikki riikkaidgaskasaš barggu várás.
3.7.3 Arktalaš ovttasbargu
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.9.2.
Ovddasteaddjit Sámedikkis
leat maiddái 2008 bovdejuvvon
ja eaktodáhtolaččat
searvan bargojoavkočoahkkimiidda
ja eará čoahkkimiidda
Arktalaš Ráđi
oktavuođas. Leat leamašan
ráddjejuvvon ruđat
sámi ovddasteapmái
daid čoahkkimiid oktavuođas
masa leat háliidan searvat.
3.8 Areála- ja biraspolitihkka
3.8.1 Luonddušláddjivuođaláhka
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.10.2.
Luonddušláddjivuođalága evttohus
ovddiduvvui 2009 cuoŋománus (Od.prp.
nr. 52 (2008 – 2009) Láhka hálddašeames
luonddu šláddjivuođa
(luonddušláddjivuođaláhka)).
Dát ođđa láhka
boahtá evttohusa mielde dálá luonddusuodjalanlága sadjái
ja oasi fuođđolága
ja luossa- ja sáivabivdolága
sadjái, muhto fátmmasta
mealgat viidát go dat lágat
dahket. Láhkaevttohus sisttisdoallá maiddái
luonddušlájaid, nálit
ja prinsihpaid hálddašanulbmiliid
movt luonddu šláddjivuođa ávkkástallat
nanaguoddevaččat,
njuolggadusaid vieris organismmaid birra, dihto luonddušlájaid birra,
genehtalaš ávdnasiid
juvssahahttivuohta ja giehtaguššama
ja ráŋggášteami
birra.
Evttohus vuođustuvvo luondduárvvuide,
muhto nu ahte olbmuid dárbbuid
sáhttá duhtadit
ja servodatlaš beroštumiid
vuhtiiváldit. Dás
deattuhuvvo dattetge ahte luondu ieš bidjá meriid
maid mii eat sáhtte hilgut
nu ahte alccamet dahje boahttevaš buolvvaide
ii čuoza, vrd. Vuođđolága § 110
b. Láhka áimmahuššá nanaguoddevaš geavaheami
ja luonddu girjáivuođa
suodjaleami, seammás go
dat fátmmasta guoskevaš vuoigatvuođalaččaid
ja báikkálaš servodagaid áibbas eará ládje
go ovdal.
Hálddašeames
luonddu mearkkaša hálddašeames
eallima ja eallinvugiid vuođu. Sápmelaččat
dán vásihit hui
garrasit danin go luondu lea árbevirolaš ealáhusdoaimma
vuođđun nugomat
meahcásteapmi, boazodoallu, guolásteapmi
ja eanandoallu. Luondu lea maiddái
eallinguovllu dehálaš vuođđun,
ja vuođđun vássánáiggi
vásiheames, máhtolašvuhtii
ja eallinvuohkái .
Ođđa
luonddušláddjivuođalágas
ja dan geavaheamis lea stuorra váikkuhus
dasa movt sámi beroštumit
ja vuoigatvuođat vuhtiiváldojuvvojit
Norggas. Vuođđolága § 110
a ja riikkaidgaskasaš soahpamušat
geatnegahttet earenoamážiid
stáhtalaš eiseválddiid
earenoamážit
meannudit ja árvvoštallat
sámi kultuvrra, ealáhusdoaimma
ja servodateallima hálddašeames
nanaguoddevaš geavaheami
ja suodjaleames luonddu. Sámi beroštumit
berrejit danin boahtit oidnosii dán
lága mearridanproseassain,
ja árvvoštallamis
deattuhit sámi beroštumit
nanaguoddevaš geavaheapmi oktavuođas
nu ahte beroštumit seailluhuvvojit,
eaige áitojuvvo.
Ráđđádallanprosedyrat gaskal
stáhtalaš eiseválddiid
ja Sámedikki, mearriduvvon
2005 Gonagaslaš. res. bakte
suoidnemánu 1.beaivvi, gustojit áššiin
mat njuolga sáhttet váikkuhit
sámi beroštumiid.
Luonddušláddjivuođaláhka
gullá čielgasit
daid áššiide
mas galget čađahuvvot
ráđđádallamat.
Departemeanta lea čađahan ráđđádallamiid
Sámedikkiin láhkaevttohusa čuolbmabeliid
ja fáttáid
birra mat gusket sámi beroštumiide.
Ovttasbargu gaskal Sámedikki
ja departemeanta lea doaibman guhkit áiggi
juo ja lea leamašan viiddis. Proseassa
lea leamašan čorgat
ja lea sisttisdoallan konkrehta ja positiiva digaštallamiid juohke
ovttaskas evttohusa birra. Departemeantta bealis leat lasihan, rievdadan
ja dárkilastan láhka-
ja proposišuvdnateavsttas miehtandihti
Sámedikki posišuvnnaid.
2008 golggotmánu 29.beaivvi ráđđádallančoahkkima beavdegirjjis
ovdanboahtá ahte Sámediggeráđđi
ollislaš ja oppalaš árvvoštallama
vuođul evttoha Sámedikki
dievasčoahkkima dohkkehit ođđa
luonddušláddjivuođalága.
Sámedikki gieđahalai
láhkaevttohusa 2008 skábmamánu
dievasčoahkkimis ja guorrasii
ollásit Sámediggeráđi árvalussii áššis.
3.8.2 Ođđa
minerálaláhka
Ealáhus- ja gávpedepartemeantta
EGD ovddidii od.prp. nr. 43 (2008 – 2009)
Láhka háhkamis
ja bohkamis minerálavalljodagaid
(minerálaláhka)
Stuorradiggái 2009 njukčamánu
20.beaivvi. Bargu ráhkadeames
ođđa
ja ođđaáigahaš minerálalága
Norggas álggahuvvui juo
1993. Norggas leat ollu eará minerálavalljodagat
go dušše
olju, ja minerálaealáhus
5 000 bargiinis ja gávpejorru
10 miljárdda ovddas dárbbaša áigeheivvolaš,
einnostuvvi ja buori rámmaeavttuid.
Seammás lea dehálaš dáhkidit
ahte ealáhus doaimmaha doaimmas
servodatlaš dohkálaš rámmaid
siskkobealde, earenoamážiid
danin go minerálaid bohkan
sáhttá mielddisbuktit
stuora luondduduohtademiid ii-ođasmuvvi
valljodagain. Lea maiddái dehálaš ahte
lágain sáhttá áŋgiruššat
guovlluid iežaset valljodagaid,
báikkálaš árvoháhkama
ja bargosajiid ja vuhtiiváldimis
sámiid beroštumiid.
Oktasaš lága
olis oažžut álkit
njuolggadusaid mat gusket buohkaide minerálasuorggis.
Otne ii leat go oassi dán
suorggis mii lea regulerejuvvon, mii ii leat nu vuogas. Láhka
nanne servodatbearráigeahče
dakko bakte ahte dat ásaha čielga
geatnegasvuođaid doibmii,
dáhkida ekonomalaš vuođu váfistit
ja čorget ja nanne ja viiddida eiseválddiid
goziheami nu ahte fátmmasta
olles suorggi, ja lea mearriduvvon gealbogáibádus
man buohkat geat doaimmahit minerálabohkama
galget ollášuhttit.
Sámiid beroštumit mineráladoaimma
oktavuođas nannejuvvo dálá njuolggadusaid
ektui.
Sámiid beroštumiid
ja ráđđádallamat
Otná ektui de álgoálbmotberoštumit
nannejuvvojit ođđa lágain.
Lágas mearriduvvo ahte mineráladoaimmaid
oktavuođas galgá vuhtiiváldit
sámi kultuvrra luondduvuođu.
Finnmárkkus mearriduvvojit
ođđa
njuolggadusat dieđiheami birra
ja guhkit áigemearit sidjiide
geat bohccuiguin barget. Seammás
viiddiduvvo geatnegasvuohta kártet
sámiid beroštumiid ovdal
go ohcagoahtá minerálaid. Ođđa áššemeannudannjuolggadusat
dáhkidit ahte sámiid beroštumit
galget deattuhuvvot go meannudit bággolonistan
ja doaibmalobi ohcamušaid.
Vástideaddjin dán
de doaibmi áššemeannudannjuolggadusat
go meannudit ohcan- ja bohkanlobiid jotkojuvvojit báktelágas.
Guovlluid váste olggobealde Finnmárkku
leat ođđa
lágas njuolggadusat mat
vuhtiiváldet sámi eananeaiggádiid
dahje sámi geavahanjoavkkuid,
nugomat boazodoalu. Ohcamiid ja guorahallamiid dieđihit
eananeaiggádiidda ja geavaheddjiide,
ja gáibiduvvo mieđáhus
jus čađahuvvojit meassamat
eatnamiin mas sáhttá stuora vahát.
Departemeanta lea ráđđádallan
Sámedikkiin ođđa
minerálalága
evttohusa birra. 2005 miessemánus
sohpe stáhtalaš eiseválddiid
ja Sámedikki gaskas ráđđádallan
prosedyraid. Leat lágiduvvon
vihtta ráđđádallančoahkkima
2007 ođđajagimánu
rájes gitta 2008 geassemánu rádjái.
R��đđádallamat
galget čađahuvvot
rehálašvuođain ja
dainna áigumušain
ahte olahit ovttaoaivilvuođa.
Dađistaga ráđđádallamiin
leat goappaš ráđđádallanbealit ovddidan árvalusaid
ovttaoaivilvuođa geahččalan
olaheames. Láhkaevttohusa
ollislašvuođa
hárrái
ii leat leamašan vejolašvuohta
olahit ovttaoaivilvuođa.
Soabatmeahttunvuohta lea vuosttažettiin
leamašan álgoálbmotbuhtadasa
hárrái mineráladoaimmas
ja das ahte galget go mearriduvvot sierra njuolggadusat sámiid
vuoigatvuođaid vuhtiiváldimis
olggobealde Finnmárkku dál,
vai Sámi Vuoigatvuođalávdegotti
II čuovvoleami oktavuođas.
Vejolaš rievdadusat minerálalágas čađahuvvojit farggamusat
maŋŋil
go Sámi vuoigatvuođalávdegotti
II evttohusat mearriduvvojit.
Sámediggi ja departemeanta
leat dađistaga miehtan mearrádusaide lága álgokapihttalis
sámiid beroštumiid
minerálalága
oktavuođas, ahte Sámediggái
ii mieđihuvvo miehtariekti
mineráladoaimmaid oktavuođas,
ja ahte oktasaš vuoigatvuođat
namuhuvvojit ovdabarggus láhkamuddema
haga. Lea maiddái evttohuvvon
ráđđádallangeatnegasvuohta
Finnmárkkus dain ulbmiliin
ahte olahit ovttaoaivilvuođa
láhkaevttohusa birra. Dáid
oainnut eai loktejuvvon ráđđádallamiid
loahpadettiin.
Departemeanta aiddostahttá ahte
ii leat riekta ahte ráđđehus
ovdal go ráđđádallamat álge
lea čilgen oainnuset dasa
movt sámiid vuoigatvuođat
ja beroštumit galge meannuduvvot
dán lágas.
Leat leamašan duohta ráđđádallamat
ja maiddái meannudeamit ráđđehusas ráđđádallamiid
oktavuođas. Oainnut oktan
fágalaš ákkastallamiiguin
leat čielgasit gaskkustuvvon,
maiddai daid čuoggáin
main lea leamašan soabatmeahttunvuohta.
Sámedikki dievasčoahkkin
ii dohkkehan láhkaevttohusa.
Dievasčoahkkima mearrádusas
daddjo maiddái ahte Sámediggi
iige sáhte dohkkehit daid doaimmaid
máid láhkaevttohusain geahččalit
muddet. Sámediggi bivdá dievasčoahkkima mearrádusain
ođđasit álggahit ráđđádallat,
ja ahte ráđđehus
ovttasráđiid Sámedikkiin
geahččala
gávdnat sohppojuvvot čovdosiid.
Departemeanta oaivvilda ahte ii leat vuođđun ođđasit
ráđđádallagoahtit
ja čujuha dasa ahte ráđđádallamat
loahpahuvvojedje danin go vuordimis ii lean vejolaš olahit
ovttaoaivilvuođas gaskal ráđđehusa
ja Sámedikki.
Departemeanta lea maiddái ráđđádallan
Norgga Boazosápmelaččaid
Riikkaservviin (NBR). NBR mielas lea dehálaš ahte láhka
láhče árra
gulahallama gaskal boazoeaiggádiid
ja minerálaohcciid ja -guorahallit
nu árrat go vejolaš. NBR árvalusaid
vuođul rievdaduvvui láhkaevttohus.
NBR háliida ođđa
minerálalága
dál, muhto háliida
mielde sámiid beroštumiid
regulerema guovlluin olggobealde Finnmárkku.
Earrát dán čuoggá láhkaevttohusas
lea NBR ja departemeanta gaskkas ovttaoaivilvuohta.
3.8.3 Boraspirehálddašeapmi
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.10.8.
Birasgáhttendepartemeanta čujuha guovlulaš boraspirenammagottiid
nammadeapmái,
Ráddjemis gávcci hálddašanavádagaid
ja álggaheames našunála
ja guovlulaš boraspire hivvodatloguid
mat mearriduvvojedje boraspiresoabahusain jagi 2004, vrd, evttoh.
S. nr. 174 (2003 – 2004), ja ovdanboahtá 2005
njukčamánu
18.beaivvi láhkaásahusa
nr. 242 boraspiriid hálddašeapmi
(boraspireláhkaásahus) §§ 3,
4 ja 5. Guovlulaš boraspirenammagottiid
nammadeami oktavuođas leat
dábálaš politihkalaš prinsihpat
deattuhuvvon dainna áigumušain
ahte nammagottis galggai leat buorre ja ovddasteaddji čoahkádus, dákkár ásahusaid dábálaš ja
formálalaš gáibádusaid
mielde. Boraspireláhkaásahusa § 5 čuožžu juohke
ovttaskas námmegotti ovddasteami birra.
Sámedikki ovddasta ovtta
dain viđa áirasiin
daid guovlluin gos lea sámi
boazodoallu. Boraspireláhkaásahusa mearkkašumis §5 čuožžu
ahte:
«Sámediggi
sáhttá spiehkastagain
válljet miellahtuid boraspire
nammagoddái várrelahtuid
gaskkas jus Sámedikki bistevaš lahtut
eai ollášuhte
goappás sohkabeali gáibádusaid
dahje guovlulaš gullevašvuođa.»
Sámediggi oaivvilda ahte
boraspireláhkaásahus
ii doarvái bures vuhtiiváldde
sámiid beroštumiid. Birasgáhttendepartemeanttas
lea oktavuohta Sámedikkiin
dán birra.
Birasgáhttendepartemeantta
oaivvilda ahte lea dehálaš ahte
leat buoremus lági mielde
dieđut boraspirehivvodagaid birra,
dákko bakte jahkásaš čivgamat
iešguđet šlájain, vrd.
Stuorradikki boraspiriid lohkomearri. Buorre vákšunvuogis
masa olbmot luhttet ja mii maiddái
mearkkaša báikkálaš oasálastima
lea maiddái riidoeastadeaddji
váikkuhus. Birasgáhttendepartemeanta
oaidnu lea ahte našunála
boraspiriid vákšunprográmmas
lea hui alla kvaliteahta, ja prográmma
oažžu
riikkaidgaskasaš rámi.
Boraspiriid máddodatvákšun
lea garrasit vuoruhuvvon, ja bargu lea maŋimus
jagiid sakka nannejuvvon. 2009 stáhtabušeahtas
lea juolluduvvon 15,7 miljovdna dán
bargui, mii lea 6 miljovnna lassáneapmi
ovddit jagiid ektui.
Boraspiriide vaháguvvon
bohccuid ovddas oažžu
buhtadasa ollásit jahkásaš mearriduvvon
meriid mielde.
Lassin ealli árvui buhtadas
maiddái gokčá liigebuktagiid.
Lassin dása juolluduvvo
maiddái buhtadas čuovvugoluid
ovddas čadnojuvvon juohke
ealli nammii, meroštallojuvvon árvvus
máid manaha boahttevaš jagiid
buvttadeamis go massá rávis áldduid
ja sahkkoáldduid. Buhtadas
sáhttá maiddái
juolluduvvot buhtadas duođaštuvvon
goluide, váivvádusaid
ja čuovvuvahágiid ovddas.
Buhtadasláhkaásahusa
mielde sáhttá máksojuvvot
buhtadas daid oktavuođain
go lea duođaštan
boraspirevahága, ja dain
oktavuođain go lea jáhkehahtti
ahte boraspire dat lea vaháguvvama
sivvan.
Birasgáhttendepartemeantta
oaivvilda nu go Sámediggi
ge ahte lea dehálaš bargat
geahpidit boraspire vahátloguid.
Juolludeamit eastadan ja riidováidudan
doaimmaide lea danin garrasit lassanan maŋimus jagiid,
ja 2009 lea ráddjejuvvon
80,5 miljovdna ruvdno dákkár
doaimmaide. Boraspiresoabahusa rámmaid
siskkobealde dattetge ii leat áigeguovdil
rievdadit iešguđet šlájaid
máddodatloguin.
3.8.4 Čázádat
ja energiijaáššit, bieggafápmu
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.10.9.
Norgga čázádat-
ja energiijadirektoráhtta
(NVE) ja Sámediggi vuolláičálle
2009 njukčamánu
31. beaivvi ovttasbargošiehtadusa
ráđđádallamiid
birra konsešuvdnaáššiid oktavuođas
sámi guovlluin. Sámi guovlluin
leat sullii 260 konsešuvdnaášši gárvvistuvvon
meannudeapmái, ja šiehtadusain
lea áigumuš dáhkidit
ahte ráđđádallamat čađahuvvojit
buori vuogi mielde.
NVE ráđđádallangeatnegasvuohta
Sámedikkiin lea
regulerejuvvon stáhtalaš eiseválddiid
ja Sámedikki gaskkasráđđádallamiid
prosedyrašiehtadusain, mearriduvvon
Gonagaslaš res. 2005 suoidnemánu
1. beaivvi. Ovttasbargošiehtadus
gaskal NVE ja Sámedikki
mearridit lagabui movt ráđđádallamat
gaskal NVE konsešuvdnaeiseváldin
ja Sámedikki geavatlaččat
galget čađahuvvot, nu
ahte NVE sáhttá ollášuhttit ráđđádallangeatnegasvuođa
Sámedikki ektui.
Sámediggi sáhttá gáibidit ráđđádallamiid
ovtta doaimma birra, jus dat doaibma njuolga sáhttá váikkuhit
sámiid beroštumiide.
Soahpamušas gaskal NVE ja
Sámedikki lea mearriduvvon
ahte NVE galgá álot čielggadit
dáhttu go Sámediggi ráđđádallamiid čuovvovaš doaimma
birra, dainna eavttuin ahte dat lea stuorit go dat máid
2005 cuoŋománu
1.beaivvi váikkuhusguorahallama
láhkaásahusas
leat mearridan
1:
Bieggafápmorusttet
Rusttetkonsešuvdna
el-fápmojohtasat ja eatnan-
ja mearrajohtasat
Dollafápmorusttet
ja eará boaldinásahusat
Čáhcefápmorusttet
Buođut ja eará rusttegat buođđuma
várás
dahje bistevaš čáhcevuorkká
Rusttet mii čohkke
dahje goansta golggus čohkkemis
bodnečázi
Rusttet čáhcevalljodagaid
sirdimis njuoskkadatguovlluid gaskkas
3.9 Kulturmuitosuodjalus
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.11.
Birasgáhttendepartemeantta čujuha dasa
ahte kulturmuitolága láhkaásahusa
fágalaš ja geográfalaš ovddasvástádusjuogu
mielde lea Sámedikki hálddašanguovlu
olles riikka, čadnojuvvon
sámi kulturmuittuide. Sámedikkis
ii leat geográfalaš ovddasvástádus
viissis fylkkaid loguid ektui nu movt namuhuvvo 11.kápihttalis Muđui
vuordit bistevaš ortnega
loahpalaš evttohusa sámi
kulturmuittuid hálddašeames
dassážiigo Sámi
Vuoigatvuođalávdegotti
evttohus lea meannuduvvon.
Birasgáhttendepartemeantta
atná ahte Njávdán
lea dehálaš sámi
kulturbiras ja leage maiddái duogážiin
dasa ahte Njávdán kulturbiras
ráfáidahttojuvvui
kulturmuitolága § 20
mielde jagi 2000’s.
Departemeanta mielas lea positiivan ahte bargojuvvo oažžumis
sadjái Skoaltagávpoga
hálddašanplána
ja sávvá ahte
barggu birra ráhkaduvvo raporta.
Go lea sáhka huksemis Ceavccageađggi/Mortensnes
de gažaldat ahte oažžut
guovllu čálihuvvot UNESCO
gaskaboddosaš máilmmiárbelistui
váldui ovdan čoahkkimis
gaskal sámediggepresideanta
Olli ja stáhtaráđi
Solheim guovvamánu 2.beaivvi
2009. Sámedikki oaidnu dasa
máid eará davviriikkat
oaivvildit go sii leat evttohan Ceavccageađggi/Mortensnes
lea Sámediggi váldán ovdan
Riika-antikvárain. Lea vuosttažettiin
Riikkaantikvára guhte leat Sámedikki
oktavuohta dáinna áššiin
viidáset bargamis.
2009 juolludusreivves Riikkaantikvárii
lea son ožžon
válddi čielggadit eavttuid
sámi visttiide mat gullet
kulturmuitolága mearrádusaid
vuollái. Sámediggi šaddá leat
mielde dán barggus.
3.10 Kultuvra
3.10.1 Sámi kultuvra
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.12.1.
2002 rájes moanaid kulturásahusaid
ja –doaimmaid hálddašanovddasvástádus
sirdojuvvon Sámediggái.
Sámediggi dat hálddaša
rámmajuolludeami kulturulbmiliidda
stáhtabušeahta kápihttala
320 dábálaš kulturulbmiliid,
poasta 53 Sámi kulturulbmiliidda. Lea
Sámedikki ovddasvástádus
vuoruhit dán rámma
siskkobealde, ja fuolahit ahte ruđat
geavahuvvojit nu ahte buoremusat nannejit ja vuhtiiváldet
sámi kultuvrra. Juolludeapmi
galgá gokčat čuovvovaš ulbmiliid:
sámi musihkkafestiválat,
sámi dáiddastipeanda
ja stipeandalávdegottebuhtadasat, čájáhusbuhtadas
sámi dáiddaásahusaide,
Beaivváš Sámi
Teáhterii, báikenammanevvohahkii
ja sámi giellalága čuovvoleapmái,
sámi sierrabibliotehka (2008 rájes:
Sámedikki bibliotehka),
johtti bibliotehkabálvalus
ja sámi dávvirvuorkkáide.
Juolludeapmi sámi kulturulbmiliidda
kap. 320, poasta 53 bakte lea 2009 lagabui 62 milj. ruvnno, mii
lea 8,5 milj. ruvnno lassáneapmi mannán
jagi ektui. Oktiibuot lea juolludeapmi dán
poastta bakte dálá ráđđehusain
lassanan oktiibuot 29,4 milj. ruvnnuin. Juolludeami ulbmilin lea
buoridit Sámedikki vejolašvuođa
doaimmahit aktiivvalaš kulturpolitihka,
mii lea Soria Moria-julggaštusa
ja Kulturnannema áigumušaid
mielde. Ráđđehus
lea mearkkašan ahte Sámediggi
lea dieđihan sierranas dárbbuid
dávvirvuorkká suorggis.
3.10.2 Sámi lávdedáidda
Nu movt čállojuvvo
Sámedikki jahkedieđáhusa
kap. 2.12.1 de leat 2008 leamašan
ráđđádallamat gaskal
GKD ja Sámedikki doaibmabijuid
birra mat almmuhuvvojit St.dieđ.
nr. 32 (2007 – 2008)
Lávddi
duogábealde, lávdedáidaga
birra Norggas.Stuorradiggi meannudii dieđáhusa
2009 guovvamánu 26.beaivvi,
ja guorrasii evttohuvvon doaibmabijuide mat guske sámi lávdedáidagii.
3.10.3 Sámi festiválat – Riddu Riđđu
Festivála
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.12.2.
Ráđđehus
evttohii Riddu Riđđu
guovddášfestiválan, St.prp.
nr. 1 (2008 – 2009) ja Bušeahta
evttoh. S. nr. 2 (2008 – 2009). Stuorradiggi
guorrasii dása 2008 juovlamánu
15.beaivvi.
3.10.4 Kulturvisttit
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.12.4.
Sámediggi čujuha
2008 jahkedieđáhusastis
St.dieđáhussii. nr.
28 (2007 – 2008)
Sámepolitihkka go
lea sáhka viessoláigoruhtadeami ođđa
sámi kulturvisttiin, ja
ahte Sámediggi lea positiiva
dákkár čovdosii.
Dieđáhusas ráđđehus
evttoha oaivenjuolggadussan ahte viessoláigoortnet
berre geavahuvvot go stáhta
lea ruhtadan ođđa
kulturvisttiid máid Sámediggi
lea vuoruhan, ja ahte Sámediggi
ollásit oažžu ovddasvástádusa
vuoruhit áigeguovdilis huksenprošeavttaid
gaskkas. Kultur- ja girkodepartemeanta áigu
bovdet Sámedikki ráđđádallamiidda
ovdal go viessoláigoortnet
vejolaččat álggahuvvo.
Kultur- ja girkodepartemeanta juolluda stáhtabušeahtta
kap. 320 Dábálaš kulturulbmilat, Našunála
kulturvisttit poasta 73 bakte doarjaga visttiide ja lanjaide ásahusaide
ja doaimmaide main lea našunála
doaibman, riikkaviidosaš doaibma
dahje dehálaš riikkaoassedoaibman.
2008 juolluduvvui 9,7 milj. ruvdno Nuortasámi dávvirvuorkká huksemii Njávdámis;
visti lei gárvvis 2008 juovlamánus,
ja dagakeahttá lea ain huksemis čájáhusaid
ja sajálduhttit reaidduid.
Dávvirvuorkká doaibma
ruhtaduvvo doarjagiin stáhtabušeahta
bakte kap. 320, poasta 53 Sámi
kulturulbmilat, man Sámediggi
hálddaša,
ja doarjagiin maid Mátta-Várjjat
suohkan juolluda. Jagi 2008 lea juolluduvvon 3 milj. ruvdno ája Sámi
Guovddážii
prošekteremii.
Saemien Sijtes lea lullisámi
kultuvrra dávvirvuorkkálaš ovddasvástádus.
Dan oktavuođas dárbbaša ásahus
stuoridit lanjaid ea.ea. ođđa
bistevaš čájáhuslanja.
Lassin dasa plánejuvvojit
kantuvrrat mat sáhttet láigohuvvot
eará sámi ásahusaide.
Prošeavtta ruhtada Davvi-Trøndelaga fylkkasuohkan
ja Snåase suohkan (infrastruktuvra) ja velá juolludeamit
stáhta huksendoaimmahaga
bušeahta bakte. ásahusat mat
galget ođđa
vistái láigoheaddjin
mákset viessoláiggu, mii áiggi
mielde gokčá Stáhta huksendoaimmahaga
goluid prošeavtta olis. Kultur-
ja girkodepartemeanta lea gohččon
Stáhta huksendoaimmahaga
gárvet ovdaprošeavtta
oktan gollorámmain, ruhtadanplánain
ja ovddosmannanplánain oktiibuot
1 449 njealjehasmehter latnjadárbbu
vuođul, mii fátmmasta
Saemien Sijte doaimmaid masa Kultur- ja girkodepartemeanta sáhttá juolludit
viessoláigobuhtadasa. Vrd.
muđui nu movt ovdanboahtá St.dieđ.
nr. 28 (2007 – 2008) Sámepolitihka,
kap. 14.6.1.
3.10.5 Mediat
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.12.10.
Kultur- ja girkodepartemeantas eai leat mearkkašumit
Sámedikki mediasuorggi máinnašeapmái.
Sámi áviissain
lea sámi servodagas áktánas sajádat
demokráhtalaš digaštallama
ja giellaovdáneami reaidun.
2007 sámegielat áviissat
Min áigi ja áššu šadde
oktan áviisan go áigumuššan
lei ásahit beaivválaš sámegielat áviissa. Dat
ođđa áviisa ávvir
almmuhuvvui vuosttaš geardde
2008 guovvamánus ja borgemánu
rájes almmuhuvvui áviisa
viđa geardde váhkui. Dárogielat
sámi áviisa
Ságat lea maid lasihan almmuhemiid
viđa geardái váhkui.
Ráđđehus
deattuha ahte sámi beaiveáviissain
lea mealgat buoret doaibma diehtojuohkingáldun
ja digaštallama gáldun
sámi servodagas go dain áviissain
mat eai almmuhuvvo juohke beaivve. Preassadoarjja sámi
aviissaide, mii juhkkojuvvo kap. 335 poasta 75 Kultur- ja girkodepartemeanta
bušeahta bakte, lasihuvvui
danin 5 milj. ruvnnuin 2008 ja velá 3
milj. ruvnnuin 2009 láhčimis
vejolašvuođa ásahit
beaivválaš áviissaid.
Bušeahttalassáneami
ja ovttastahttimis Min áiggi
ja ášu
oktan áviisan rievdaduvvui
sámi áviissain
preassadoarjaga láhkaásahus
2008. Rievdadeapmi mearkkašii
earret eará ahte stuorit oassi
doarjagis juhkkojuvvo nu gohčoduvvon «rievdi
doarjjan» mii dušše
juhkkojuvvo sámegielat áviissaide.
Dasa lassin doarjja buvttadeames julevsámegielat áviisasiidduid
dárogielat áviissain
viiddiduvvui nu ahte maiddái
fátmmasta lullisámegiela.
Ráđđádallamiid
vuođul Sámedikkiin
láhkaásahusa
rievdadeami oktavuođas lea
departemeanta álggahan guorahallama
das movt doarjjaortnet vel eanet sáhttá movttiidahttit
buot sámegiela čállingielaid
geavahit. Dán oktavuođas áigu
departemeanta maiddái árvvoštallat
dárbbu ásahit doarjjaortnega
sámegielat áviisafálaldaga álggaheapmái.
Evttoh. S. nr. 191 (2008 – 2009)
Sámepolitihkka, das čuožžu
ahte «Lávdegotti
eanetlohku, buohkat earret Ovddádusbellodaga
miellahtut, čujuhit Mánáidáittardeaddji
raportii «Sámi
mánáid
ja nuoraid searvanvuoigatvuohta» mas ovdanboahtá ahte
nuoraidgirjjálašvuohta,
TV-prográmmat ja aviissat
heivehuvvon sámi nuoraide,
ja sámi bláđit
ja áigečállagat
mat mánáide ja
nuoraide leat miellagiddevačča
measta olát váilot.
Eanetlohku guorrasa dasa ahte mánáidperspektiiva
berre buorebut ja čielgaseappot
oidnosii boahtit go gieđahallá valljivuođa
báhkkodankanálain
buot joavkkuide servodagas.»
NRK-plakáhta, mii mearrida
NRK prográmmadoaimma bajitdási rámmaid,
mearrida ea.ea. ahte:
«NRK galgá fuolahit
mánáide sátnefriddjavuođa
ja dieđuid, ja eastadit
mánáid
vahátlaš sisdoalu
vuostá. NRK galgá beaivválaččat
sáddet dárogielat
prográmmaid vuolil 12 jahkásaš mánáide, dássedis
dárogielat prográmmaid
nuoraide, ja dássedis prográmmat
mánáide
ja nuoraide sámegillii».
NRK lea álggahan TV-sáddagiid sámi
nuoraide, man gohčodit Izu.
NRK Sámi Radio sáddii
5 prográmma 2008’s,
ja pláne 10 ođđa prográmmaid
2009’s. Nuoraidprográmmat
sáddejuvvojit NRK3’s
ja bistet 20 minuhta. Izu lea sámi
nuoraidkonseapta mas juo leat radiosáddagat
ja sierra neahttasiidu.
Mediabearráigeahčču
goziha NRK prográmmadoaimma
jahkásaš oktasašsáddehatraporttaid
bakte. Raporttat ovddiduvvojit departementii ja meannuduvvojit virolaččat
NRK váldočoahkkimis.
Mediabearráigeahču
loahppacealkka 2007 oktasašsáddehatraportta vuođul
lea ahte NRK ollášuhttá gáibádusa
sáddemis sámegielat prográmmaid
mánáide
TV’as ja nuoraide radios, muhto ii ollášuhte sáddemis
mánáide
radios ja nuoraide TV’as.
3.10.6 Dávvirvuorkkát
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.12.7.
Nuortasámi Dávvirvuorká Njávdámis
lei gárvvis 2008 juovlamánus
ja sáhttá dál
váldot atnui, vrd. čuoggá 3.10.4.
Bargu čájáhusaiguin
lea álggahuvvon ja dávvirvuorká rahppo
gehččiid várás
go čájáhusat
leat sajis.
Sámediggi mearridii 2009
ođđajagimánus čohkket
sámi dávvirvuorkkáid
Deanus ja Várjjagis ođđa
vuođđudussii
Deanu ja Várjjat museasiida.
Dán vuođđudusas
galgá leat ovddasvástádus
Nuortasámi musea ektui,
dákko bakte eaiggáduššat,
hálddašit, jođihit
ja divodeames museavisti mii lea huksejuvvon Mátta-Várjjat
gielddas. Ráđđehus
lea ođastuvvon našunálabušeahtas
(St.prp. nr. 67 (2008 – 2009)) evttohan
ahte museavistti oamastanriekti nuvttá sirdojuvvo
eret Stáhta huksendoaimmahagas
ja vuođđudussii.
3.11 Sámi gielat
3.11.1 Sámi gielat
Kultur- ja girkodepartemeanta ovddidii 2008 geassemánu
St.dieđ. nr. 35 (2007 – 2008)
Mihttomearit ja oaivilat. Ollislaš norgga
giellapolitihkka, gielladieđáhus. Dieđáhus
maiddai namuha sámi mánáid
dili Norggas ja sámi gielladoaimmat,
ja departemeanta lea dieđáhusain
barggadettiin viežžan
oaiviliid ja evttohusaid Sámedikkis.
Norga ovddidii 2008 geassemánus
njealját áigodatraportta
Eurohpá-ráđđái čađahuvvon doaibmabijuid
ja politihka ollášuhttimis geatnegasvuođaid
mat čuvvot go Norga lea
dohkkehan šiehtadusa guovlo-
dahje unnitálbmotgielaid
birra (Unnitálbmotgielaid šiehtadusa).
Barggu raporttain lea Kultur- ja girkodepartemeanta jođihan. Sámedikkis
ja eará almmolaš ásahusain
ja beroštusorganisašuvnnain
leat bivdán evttohusaid
ja cealkámušaid
raportii.
Sámediggi galgá juohke
njealját jagi ovddidit raportta
sámegiela dili birra Norggas
ja sádden dan Gonagassii,
vrd. Sámelága § 3 – 12
Organiseremis sámi giellabarggu.
Ovddit raporttat ráhkaduvvojedje
jagiid 2000 ja 2004, ja raporta
«Sámegiela
geavaheapmi. 2008 guorahallan» sáddejuvvui
ráđđehussii
2009 cuoŋománus.
3.11.2 Sámegiela doaibmaplána
Bargamis St.dieđ. nr.
28 (2007 – 2008) Sámepolitihka
birra mearridii ráđđehus
bargat sámegiela doaibmaplánain.
Ráđđehusa
doaibmaplána sámegiela
birra ovddiduvvui 2009 miessemánus.
Doaibmaplána lea ráhkaduvvon
ovttasráđiid
Sámedikkiin. Sámegielat
birrasat, suohkanat, fylkkasuohkanat ja fylkkamánnit
leat ovddidan evttohusaid ja oaiviliid doaibmaplánii.
Doaibmaplána doaibmaáigodat
lea 5 jagi. Bargo- ja searvadahttindepartemeanta galgá plánaáigodagas
jođihit barggu čuovvoleames
doaibmaplána ulbmiliid ja doaibmabijuid.
Bargu čađahuvvo ráđđádallamiid
bakte Sámedikkiin.
Ráđđehusa áigumuš doaibmaplánain
láhččet vejolašvuođa
nannoset áŋgiruššama
sámegielaid ovddas iešguđege
servodatsurggiin – earenoamážiid
oahpahusa, oahpa, almmolaš bálvalusaid-
ja fuolahusfálus, ja geavahit
ja oainnusindahkat sámegiela
almmolaš oktavuođas.
Doaibmaplána ulbmiliin
lea láhččet
oadjebas boahtteáiggi sámi
gielaide – davvi-, julev- ja lullisámegielaide.
Dehálaš mihttun
lea oažžut
eanet giellageavaheddjiid.
Doaibmaplánas leat čuovvovaš váldobealit:
Oahppat – nannet oahpahusa davvi-,
julev- ja lullisámegielaide
buot dásiin:fátmmasta
ulbmiliid ja doaibmabijuid ovdánahttimis
sámi mánáidgárdefálaldaga, sámegiela
oahpahus vuođđo-
ja joatkkaskuvllain ja rávisolbmuide
ja doaibmabijut mat nannejit bestema alit sámegiela
oahpahussii, dákko bakte
oahpaheaddjioahpahus.
Geavahit – lasihit almmolaš sámegielat
fálaldagaid buot servodatsurggiin: fátmmasta
ulbmiliid ja doaibmabijuid almmolaš bálvalus-
ja fuolahusfálu sámegillii
iešguđet
surgiin. Dát lea dehálaš čuovvoleames St.dieđ.
nr. 28 ja dieđáhusa
cealkka ahte eiseválddit «beaivválaš politihkas» galget
vuhtiiváldit sámi
geavaheddjiid. Dasa lassin dás
maiddái evttohuvvo sámelága
giellanjuolggadusaid ođđasit
dárkkistit, ráđđehusa
sámi gielaid geavaheami,
DGT ja giellateknologiija.
Oaidnit – oainnusindahkamis sámegiela almmolašvuođas:fátmmasta
ulbmiliid ja doaibmabijuid vai sámegiella
galgá boahtit eanet oidnosii
almmolaš suorggis ea.ea.
radio, TV, áviissaid ja
interneahta bakte, sámi
girjjálašvuođa
sisaoastinortnega bakte, ja galbemis sámegillii.
3.11.3 Sámelága giellanjuolggadusat
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.13.2.
Sámelága
giellanjuolggadusaid hálddašanguovlu
mearriduvvui 2006 viiddiduvvot nu ahte maiddái
fátmmasta Divttasvuona suohkana.
2008 ođđajagimánu
1.beaivvi rájes lea maiddái Snåase
suohkan gullevaš hálddašanguvlui.
Kultur- ja girkodepartemeanta lea 2008 ožžon
ohcamuša Loabát
suohkanis Romssa fylkkas mas ohcet fátmmastuvvot
sámi giellalága hálddašanguvlui. Ráđđehus
lea 2009 ođastuvvon našunálabušeahtas
evttohan ahte Sámedikki
bušeahtta lasihuvvo 1 milj. ruvnnuin
vai Loabát suohkana sáhttá lahttudit
sámegiela hálddašanguvlui 2009
golggotmánu 1.beaivvi rájes.
Maŋŋil
go Divttasvuona ja Snåase suohkanat gullet sámi
giellalága hálddašanguvlui,
de hálddašanguovlu
dál fátmmasta davvisámi,
julevsámi ja lullisámi
gielaid.
árvvoštallamis
sámelága giellanjuolggadusaid
Sámelága
giellanjuolggadusat lea árvvoštallojuvvon
2007. árvvoštallanraporta čájeha
ahte almmolaš ásahusat
maidda sámelága
giellanjuolggadusat gusket eai ollášuhte
lága gáibádusaid ollásit.
Dasa lassin árvvoštallan čájeha
ahte sáhttá jearrat ollášuhttet
go sámelága
giellanjuolggadusat eurohpalaš guovlo-
ja unnitálbmotgielaid šiehtadusa gáibádusaid.
Daid čuolbmabeliid vuođul
mat ovdanbohtet sámelága giellanjuolggadusaid árvvoštallamis
ja go giellalága hálddašanguovlu
lea viiddiduvvon nu ahte dál
fátmmasta sihke davvisámi,
julevsámi ja lullisámi
gielaid, áigu Bargo- ja
searvadahttindepartemeanta ovttasbargamis guoskevaš fágadepartemeanttaiguin
ja ráđđádallamis
Sámedikkiin álggahit sámelága
giellanjuolggadusaid árvvoštallat
ja árvvoštallat vejolaš ođasmahttima.
Gozihit sámelága
giellanjuolggadusaid
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.13.1.
Sámegiela guorahallan
man Sámediggi lea čađahan
2000, 2004 ja 2008 ja sámelága
giellanjuolggadusaid árvvoštallanjagi
2007’s, lea duođaštan
ahte eatnasat almmolaš ásahusain
geaidda sámelága
giellanjuolggadusat gullet eai ollášuhte
lága gáibádusaid
ollásit. Dát guoská vuoigatvuhtii
geavaheames sámegiela go
lea oktavuohta almmolaš ásahusaiguin
sámi giellalága hálddašanguovllus.
Guorahallan duođašta
ahte unnán áiggi mielde
lea rievdan. Departemeanta áigu ságaškuššamis sámelága
giellanjuolggadusaid oktavuođas
maiddái árvvoštallat goziheami
das movt suohkanat ja fylkkasuohkanat čuovvolit
sámelága
giellamearrádusaid.
3.12 Mánáidgárddit
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.14.
Sámediggái
leat juolluduvvon ruđat
mat galget geavahuvvot doarjagiin sámi
mánáidgárddiide,
gielladoaimmaide dáru mánáidgárddiin gos
lea sámi mánát
ja ruđat diehtojuohkin-,
ovdánahttin- ja bagadallanbargguide
(Máhttodepartemeantta bušeahttakápihttal
231, poasta 50).
Čuovvoleames St.dieđ.
nr. 28 (2007 – 2008) Sámepolitihka
birra, de 2008 rájes čađahuvvojit
guokte ovttasbargočoahkkima
gaskal Máhttodepartemeantta
ja Sámedikki hástalusaid
doaibmabijuid birra sámi mánáidgárdeossodagas.
Lea stuorra hástalussan
besttet mánáidgárdebargiid
geain lea sámegielat gelbbolašvuohta.
Nu lea sámi mánáidgárdesuorggis duppal
hástalus: ollu suohkaniin
lea oppanassiige váttis
gávdnat ovdaskuvlaoahpaheddjiid
ja earenoamážiid
ovdaskuvlaoahpaheddjiid geain lea sámi
gelbbolašvuohta. Earenoamáš stuorrát
leat hástalusat julev- ja
lullisámi guovlluin. Sámedikkis
lea 2002 rájes leamašan
sierra stipeandaortnet ovdaskuvlaoahpaheddjiide ja dábálaš oahpaheddjiide
geat váldet čiekŋudeami julevsámegielas.
Sámi allaskuvllas, áidna
allaskuvla mii oahpaha ovdaskuvlaoahpaheddjiid geain lea sámegielat
gelbbolašvuohta, lea máŋggaid
jagiid leamašan váttisvuođat
bestet studeanttaid ovdaskuvlaoahpaheaddjiohppui. Máhttodepartemeanta
ovddidii 2007 giđa
Strategiija bestemis ovdaskuvlaoahpaheddjiid mánáidgárddiide
2007 – 2011. Doaibmaplánat
ráhkaduvvojit jahkásaččat.
Sámediggi ja Máhttodepartemeanta
galgaba ovttasbargat doaibmabijuid oktavuođas
ja leat deattuhan hástalusaid
jahkásaš ovttasbargočoahkkimiin
2008’s.
Sámi allaskuvla, Sámediggi,
KS Finnmárku, Finnmárkku
allaskuvla ja Finnmárkku
fylkkamánni leat álggahan áŋggirdeami
bestema dihte eanet studeanttaid dan guovtti oahpaheaddjiallaskuvllaide
fylkkas («Drømmejobben/Gollevirgi»). Máhttodepartemeanta
doarju áŋggirdeami
ekonomalaččat.
3.13 Vuođđooahpahus
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.15.
Sámediggi hálddaša
ruđaid Sámi
oahpahushálddahussii. Ruđat galget
ea.ea. geavahuvvot sámi
oahpponeavvuid ovdáneapmái
ja buvttadeapmái. Máhttodepartemeanta
ja Sámediggi leaba čielggadan
geas lea ovddasvástádus
sámi oahpponeavvuid ektui.
Dát ovddasvástádus gullá Sámediggái.
Lassin dása fylkkamánniid
bakte juolluduvvo doarjja oahpahussii sámegiela
dahje sámegillii vuođđoskuvllas.
2008’s Máhttodepartemeanta
garrasit deattuhii ahte galggai láhččojuvvot vejolašvuohta
jođáneappot
ja buoret sámi oahpponeavvobuvttadeami. Čoahkkimiin
guoskevaš bealálaččaiguin
de leat digaštallan makkár
vejolašvuođaid
leat lasihit ovdánahttimis
ja buvttadeames oahpponeavvuid, ja jorgaleames dárogielat
oahpponeavvuid sámegillii.
Bargo jotkojuvvo 2009’s ea.ea. nammadeames Sámedikki
vuoll��saš bargojoavkku,
láhččomis ovdáneami
ovddasguvlui dán suorggis.
Máhttodepartemeanta lea
2009 juolludusreivves Oahpahusdirektoráhttii
bivdán ahte sii gozohit
sámi ohppiid vuoigatvuođaid,
dákko bakte ahte gávdnojit sámegielat
oahpponeavvut.
Ráđđádallamis
2008 geassemánus šihttojuvvui
ahte Sámediggi galggai čielggadit
sámi joatkkaskuvllaid hálddašanovddasvástádusa,
ja Máhttodepartemeanta ges
galggai čuovvolit eará beliid
bargojoavkku raporttas stáhtalaš joatkkaskuvllaid
birra. Diibmologu viiddideami oktavuođas vuođđoskuvllas
lihtodedje das movt juogadit diimmuid. KD galgá maiddái árvvoštallat
sierra oahppoplána dárogielas
ohppiid várás
geain lea sámegiella
nubbingiellan.
Eanas oahppoplánat Máhttoloktema – sámi
oktavuođas ledje gárvásat 2008
loahpa rádjái,
muhto oahppoplána historjjá joatkkaoahppu,
oktan ohcamušain ahte juohkit
duodjefága meannuduvvo 2009.
2008 searvvai Máhttodepartemeanta aktiivvalaččat
St.dieđ. nr. 28 (2007 – 2008)
bargui, ja dan čuovvoleami. Dieđáhusa čuovvoleamis
lea ea.ea. fátmmastan sámegiela doaibmaplána.
3.14 árbediehtu
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.16.
Ráđđehus
lea juolludan ruđaid sámi árbedieđu áŋgiruššamii.
Jagi 2008’s juolluduvvui 1,3 milj. ruvdno, ja 2009’s
1,3 milj. ruvdno. Ruđat
leat ollásit juhkkojuvvon
Sámi Allaskuvlii, prošektii »árbediehtu» – árbedieđuid
kártemis, seailluheames
ja geavaheames. Geahččalanprošeakta
lea plánejuvvon bistit golbma jagi.
Sámediggi maiddái
juolluda doarjaga Sámeálbmotfoanddas
prošeavttaide mat vuhtiiváldet árbedieđuid. Sámedikki árbedieđu áŋgiruššan
lea muđui namuhuvvon dán
dieđáhusa
kap. 2.16 oasis.
3.15 Ealáhusat
3.15.1 Guolásteapmi
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.17.5.
Guolástus- ja riddodepartemeanta
lea 2008’s čađahan
máŋga ráđđádallamiid
Sámedikkiin, hálddašanođastusa
birra ja sirdimis mearasuorggi doaimmaid fylkkasuohkaniidda, ja ođastuvvon
guolástanpolitihkalaš njuolggadusaid
birra ja gonagasreabbá hálddašeami
birra. Maiddái leat lágiduvvon
diehtojuohkinčoahkkimat earret
eará 2009 guolásteami
muddemiid birra, guolástusmantálla
ođasmahttima birra, Finnmárkku
Riddoguolástanlávdegotti
evttohusa čuovvoleami birra, oamastangáržžidemiid
ja bestenortnegiid birra riddoguollefanasveagas, ođđa
stuorradiggedieđáhusa norgga
mearranjiččehaspolitihka
birra ja juohkimis ođđa
luosa, dápmot ja girjeluosa
biebmanlobiid (2009).
Finnmárkku Riddoguolástanlávdegoddi
nammaduvvui 2006 geassemánu
30. beaivvi. Lávdegotti evttohus,
NAČ 2008:5 Vuoigatvuohta
bivdit ábis olggobealde
Finnmárkku ovddiduvvui guolástus-
ja riddoministarii Deanodagas 2008 guovvamánu
18.beaivvi. Evttohus sáddejuvvui
viidát gulaskuddamii ja
gulaskuddama áigemearri
lei mearriduvvon 2008 juovlamánu
1.beaivvi.
3.15.2 Boazodoallu
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.17.6.
Boazodoalus lea ollu hástalusat
olaheames ekologalaš, ekonomalaš ja
kultuvrralaš ceavzilis ealáhusa.
Dát guoská gažaldagaide
siskkáldas hálddašeami
birra valljodagaid organiserema ja geavaheami, ja gaskavuođat
olgguldas dilálašvuođaide,
ja earenoamážiid
vuhtiiváldimis ealáhusa
areálaid beroštumiid
ja dárbbuid. Vaikko ealáhusa
ekonomiija oppalaččat
ii leat nu buorre, de dattege lea leamašan
positiiva ovdáneapmi maŋimus
jagiid, vuosttažettiin go
eanet leat njuovvan ja buoret márkandilálašvuođat.
Eanandoallo- ja biebmodepartemeanta deattuha dan ahte dán ovdáneami
sáhttá nannet,
ea.ea. joatkit ja ovdánahttit
boazodoallošiehtadusa ortnegiid
mat movttiidahttet lassáneaddji árvoháhkama.
Maŋimus boazodoallošiehtadusain álggahuvvui geahččalanortnet
Oarje-Finnmárkku boazodoalloguovllus
nu ahte árranjuovvandoarjaga
ja miessedoarjaga sadjái
lea ásahuvvon doarjja mas
eaktun lea ahte vuostáiváldi
galgá ollášuhttit
dihto njuovvan- ja buvttadangáibádusaid.
3.15.3 2007 Boazodoalloláhka
Boazodoalloláhka mii
2007’s mearriduvvui mearkkašii
mealgadis rievdadusaid ovddit lágain
mat leat boazodoalu váste. Láhka áibbas
eará ládje deattuha
ealáhusa siskkáldas
iešstivrejumi ea.ea. go
siiddain ja orohagain lea váldoovddasvástádus
hábmemis resursahálddašeami mearrádusaid.
Eiseválddit leat iešguđet
ládje láhčen
ja áigot ain láhččet vejolašvuođa
olahit buori proseassa vai lága
mearrádusat galget doaibman áigumušaid
ektui. Dán barggus Eanandoallo-
ja biebmodepartemeanta vuosttažettiin
vuoruha barggu ráhkadeames
geavahannjuolggadusaid orohagaide mas leat boazologu ja guohtunáiggiid
rámmaeavttut. Dán
barggu oktavuođas leat čađahuvvon
máŋga
diehtojuohkinčoahkkima lága
birra iešguđege
boazodoalloguovlluin. Sierra lávdegoddi
mas leat mielde ovddasteaddjit ealáhusas,
hálddahusas ja dutkamis
lea bargan ja evttohan eavttuid boazologu mearrideapmái.
Lea maiddái ráhkaduvvon oaivádus
boazologu mearrideapmái
ja geavahannjuolggadusaid hábmemis,
ja hálddahus lea lágidan čoahkkimiid mas
leat juohkán dieđuid
ja oaivadusaid. Dohkkehuvvon boazodoallošiehtadusas 2009 – 2010 áigodahkii
leat maiddai deattuhan ekonomalaš ortnegiid
mat nannejit ja movttiidahttet orohagaid barggu dán
suorggis.
3.15.4 Areálagažaldagat
ja areálasuodjaleapmi
Dat ođđa
mearriduvvon plánaláhka,
geatnegahttá suohkaniid ja
guovlluid vuhtiiváldimis
sámi boazodoalu luondduvuođu,
ja ođđa
njuolggadusaid searvama birra ja plánaprográmma
gáibádus
mii galgá sihkkarastit ahte
boazodoallu árrat searvá plánaprosessii.
Láhka lea dagahan viiddiduvvon
vejolašvuođaid vuhtiiváldimis
boazodoalu beroštumiid danin
go boazodollui earenoamáš dehálaš guovllut
sáhttet plánas merkejuvvot
deastaavádahkan, ja ahte dáid
avádagaide sáhttet čadnojuvvot
dihto mearrádusat. Plánaláhka
deattuha ahte suohkaniidgaskasaš ja
guovlulaš plánen maiddái
lea dehálaš boazodollui
mii oalle viidát geavaha
guovlluid suohkan- ja fylkkarájáid
rastá. Bargu ođđa plánalága
birra čuovvoluvvo vuosttažettiin
dieđuiguin ja oaivadusain hálddahusas
ja stivrenásahusaide, ja ráhkadit
oaivádusa boazodoalu ja areálasuodjaleami
birra.
Eanandoallo- ja biebmodepartemeanta lea ea.ea. čuovvoleames
barggu ođđa plánalága
mielde, oaidnán dehálažžan
ahte maiddái ráhkaduvvo
kárta oktan boazodoalloguovlluid árvošláddjemiin.
Ulbmiliin lea buoret oainnusindahkat guovlluid gos ealáhusas
leat dehálaš guođohan-
ja geavahanberoštumit. Dákkár
kárttat lea eanet ávkkálačča
ea.ea. suohkanlaš plánema
oktavuođas. Nammaduvvon
bargojoavku lea árvvoštallan
ja evttohan vuogi movt dákkár árvošláddjema
dahkat. Bargu ferte čuovvoluvvot
hálddahusas, ja boazodoalloguovlluid árvošláddjema čađaheapmi
lea bajimus vuoruhuvvon bargun boahttevaš jagiid.
Eanandoallo- ja biebmodepartemeanta lea álggahan
prošeavtta nannemis departemeanttaidgaskasaš ovttasbarggu
vuhtiiváldimis boazodoalloberoštumiid areálaoktavuođas.
Prošeavttas galgá departemeanta
oainnusindahkat ja dárkilastit
dárbbuid ja vejolašvuođaid,
ja čađahit ovddasvástádusjuogu čuovvoleames doaibmasurggiid
mat sáhttet leat njuolggadusat
dahje buoret gulahallan gaskal boazodoalu ja eará areálaberoštumiid.
Doaimmat sáhttet váikkuhit
ahte našunála ja
riikkagaskasaš geatnegasvuođat sámi
boazodoalu ektui buorebut ollášuhttojuvvojit.
3.15.5 Norgga-ruoŧa boazoguohtunkonvenšuvdna
Šiehtadallamat Ruoŧain
ođđa boazoguohtunkonvenšuvnna
birra joatkašuvve fas 2005
juovlamánus maŋŋil
go guokte riikka sohpe ođđa
oktasaš fápmudusa čuovvovaš šiehtadallamiidda.
Mearrideames fápmudusa ja
nammadeames ođđa
norgga šiehtadallansáttatgotti
dahkkui gonagaslaš resolušuvnna bakte
2005 skábmamánu
4.beaivvi. Šiehtadallamat
mat dán vuođul čađahuvvojedje
2009 guovvamánus. áirrasgottit
dohkkehedje evttohuvvon konvenšuvnna
evttohusa oktan njuolggadusaiguin oktasaš hálddašanásahusaide
mat evttohuvvojit ásahuvvot,
ja maiddái guovllubeavdegirjji
oktan geográfalaš guovllujuohkimiin, dákko
bakte lagabui mearrádusat áiddiid
birra. Šiehtadallama boađus lea
ovddiduvvon dán guovtti
riikkaid ráđđehusaide
viidáset čuovvoleapmái.
Ráđđehus ovddida
dán ášši
Stuorradiggái proposišuvdnan
mas vuolláičállin
evttohusain. Ođđa
konvenšuvdna lea vuordimis fámus
jagi 2010 mielde.
3.15.6 Ráđđádallamiid oktavuođas
Sámedikkiin
Eanandoallo- ja biebmodepartemeanta deattuha buori ráđđádallanproseassaid Sámedikki
ja boazodoalu ektui. Dán departemeanta
oaidná dehálažžan
vai sámi beroštumit
galget beassat searvat dohkálaš vuogi
mielde, ja vai eiseválddiide
galgá šaddat
buoret mearrádusvuođđu
go áššiid
mearridit. Ráđđádallamat čađahuvvojit
Sámedikkiin ja Norgga Boazosápmelaččaid
Riikkaservviin lea áššiin
nugomat meannudeames Norgga-ruoŧa
boazoguohtunkonvenšuvnna.
3.15.7 árvoháhkanprográmma buohtalasealáhusaide
ja mátkeealáhusaide
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.17.7.
Ráđđehus
lea gearggus guorrasit Sámedikki
sávaldahkii ahte ain joatkit ovdánahttimis
buohtalasealáhusaid ja mátkeealáhusaid árvoháhkanprográmma.
Sámedikki 2009 bušeahttarámma
lea dán oktavuođas
lassánan 2 milj. ruvnnuin
8,5 milj. ruvdnui. Sámediggi
lea namuhan árvoháhkanprográmma
dán dieđáhusa
2.17 kapihttalis.
3.16 Mánáidsuodjalus
Dát čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap. 2.18.1.
Ráđđehusa
mihtomearrin lea viidáset
ovdánahttit fágalaš buori
mánáidsuodjalusa
mas lea máŋggakultuvrralaš gelbbolašvuohta
ja nana máhttu mánáidsuodjalusa
birra daid guovlluin sápmelaččat ásset. Oahppofálaldat «Mánáidsuodjalus unnitálbmotperspektiivvas» álggahuvvui 2008 čavčča.
Joatkkaoahpahus fállojuvvo
allaskuvllain Finnmárkkus, Oslos,
Lillehammeris ja Telemárkkus. Sámi
perspektiiva sakka deattuhuvvo oahpahusas, oktasašfálaldagas
ja earenoamážiid
Finnmárkku allaskuvllas.
Ráđđehus áigu mánáidviesuid
ovdánahttima oktavuođas
deattuhit sámi giela- ja
kulturgelbbolašvuođa
nannema, ja muđui nannet
gelbbolašvuođa
kultuvrralaš unnitálbmotsuorggis.
3.17 Bargo- ja čálgoossodat
Dás čujuhuvvo
Sámedikki jahkedieđáhussii
kap 2.18.5.
Fálaldat bargo- ja čálgohálddahusa
sámi geavaheddjiide viiddiduvvo
2009 mielde. Dát lea njuolga
váikkuhus das go fágarasttideaddji
bargojoavku mii 2008’s lea guorahallan dárbbuid
Bargo- ja čálgoetáhta ovddas. álgodásis
fállat váldogihppagiid,
plakáhtaid, ja eanemus guovddáš fálaldatdieđuid www.nav.no
siiddus sámegillii.
ásaheames ođđa
NAV-kantuvrraid suohkaniin gos sápmelaččat ásset,
de galgá sámi
giela ja kultuvrralaš gelbbolašvuohta árvvoštallojuvvot
earenoamážit.
Bargo- ja čálgoetáhta
galgá čađahit
báikkálaš geavaheaddji
guorahallamiid sámi hálddašanguovlluin.
Geavaheaddjiguorahallama bohtosat galget geavahuvvon vuođđun
ovdánahttimis bálvalusfálu
kvaliteahta ossodagas.
Vásáhusat čađahuvvon doaimmain
sámi geavaheddjiid ektui
galget čilgejuvvot, nugomat
dieđut www.nav.no ja eará diehtojuohkinávdnasat,
ja bohtosat geavaheaddjiguorahallamis sámi
guovlluin.
Sámegiela hálddašanguovllu siskkobealde
galget sámelága
giellanjuolggadusat čuovvoluvvot,
vrd. sámelága
kap. 3. Bargo- ja čálgoetáhta
galgá lea guorahallan iežas
lágaid ja láhkaásahusaid
gávnnaheames makkár
lágat sámelága § 3 – 2
ektui lea dárbun jorgalit
sámegillii. Doaibma ávžžuhuvvo
dađistaga jorgalit láhkaásahusaid
ja almmuhusaid mearrádusaid
mielde, ja almmuhit jorgaluvvon láhkaásahusaid
ja almmuhusaid. Ossodat galgá fuolahit
ahte eanemus ohccojuvvon dieđut
www.nav.no siiddus ossodaga fáluid
ja vuoigatvuođaid birra
lea gávdnamis sámegillii.
Bargo- ja čálgoetáhta
galgá juohke njealját
mánu dieđihit sámelága
giellanjuolggadusaid čuovvoleami
ja sámegiela geavaheami,
dás man muttos leat jorgaleames
lágaid, láhkaásahusaid,
skoviid ja eará dieđuid
sámegillii.