3 Ráđđehus
bargu sámepolitihkalaš áššiiguin
ja Sámedikki jahkedieđáhusa čuovvoleapmi
3.1 Sámediggi
3.1.1 Sámedikki ja ráđđehusa
gaskasaš bušeahttabargovuogit
Ráđđehus
ja Sámediggi gulahallet
ođđa
bušeahttabargovugiid birra. Ášši
váldojuvvui ovdan jahkebeallásaš politihkalaš ráđđádallančoahkkimis juovlamánus
2009, ja dat lei maid fáddán
dan jahkásaš čoahkkimis
maid Sámediggi, Finánsadepartemeanta
ja Ođasmahttin-, hálddahus-
ja girkodepartemeanta dollet ovdal jagi vuosttaš bušeahttakonferánssa.
Sámediggi sáddii
njukčamánus
2010 notáhta departementii
mas dat evttoha mo bušeahttabargovugiid
bargu galggašii čađahuvvot
ovddasguvlui. Departemeanta áigu
digaštallat árvalusa Sámedikkiin
oktan áššáigullevaš departemeanttaiguin.
3.1.2 Ekonomiijastivren ja raporteren
Jahkásaš bušeahttaproposišuvnnain
Stuorradiggái leat oasit juolludusárvalusain
Sámediggái čadnojuvvon
juohke jagi konkrehta láidagiidda.
Muhto dattetge sáhttá leat váttis čatnat
dáid láidagiid ráporteremii
Sámedikki jahkedieđáhusas
ja rehketdoalus.
Dakkár ovdamearkan čujuha Birasgáhttendepartemeanta
dasa ahte dokumeanttas Prop. 1 S (2009 – 2010)
leat čuovvovaš láidagat
addojuvvon ruhtageavaheapmái
kapihttalis 1429, poasttas 50 Doarjagat sámi
kulturmuitobargui: «Doarjjaortnet galgá fuolahit
bajimus deasttaid kulturmuitofágalaš barggus
sámi kulturmuittuiguin ja
kulturbirrasiiguin. Ruđat
galget eanaš geavahuvvot
stuorát ortnegisdoallan-
ja ovddeštanbargguide ja
dikšumiidda, ja addojuvvojit
Sámedikki hálddašeapmái.»
Jagi 2009 rehketdoalus lea čujuhuvvon dasa
ahte 3 milj. ruvnnos mat leat addojuvvon Sámedikki
hálddašeapmái,
leat 2 milj. ruvnno várrejuvvon
ohcanvuđot doarjjan. Sáhttá jearrat
ahte lea go raporteren dákko
dán áššis dohkálaš,
Prop. 1 S láidagiid ektui.
Sámediggi dieđihii
jagi 2008 jahkedieđáhusastis
ahte jagi 2009 rájes čađahuvvojit
nuppástusat jahkedieđáhusas. Ákkastuvvo
ahte lea dárbu čađahit
nuppástusaid Sámedikki
bušeahta ja jahkedieđáhusa
lagat oktavuođa geažil.
Nu lea jahkedieđáhus šaddat
visogovaleabbon.
Jagi 2010 juolludusreivves Sámediggái
dáhttu Ođasmahttin-,
hálddahus- ja girkodepartemeanta
ahte Sámedikki jagi 2010
dieđáhusastis dat
galgá válddahallat
masa juolluduvvon ruđat
leat geavahuvvon, mat bohtosiid leat juksojuvvon ja mo dilli lea
guđege suorggis. Sámedikki
jahkeraporta sáhttá dan láhkai
leat buoret vuođđu
departemeanttaide ja daid bargui jahkásaš bušeahttaproposišuvnnaid
hábmemiin. Ođasmahttin-,
hálddahus- ja girkodepartemeanta áigu ráđđádallat
Sámedikkiin das mo Sámedikki
jahkedieđáhus sáhttá šaddat
buoret vuođđun
departemeanttaid bušeahttabargui.
3.1.3 Visogovva das mat ráđđádallamiid
leat čađahuvvon
Sámedikkiin
Vuolábealde lea visogovva
dain ráđđádallamiin
mat leat čađahuvvon
jagi 2009 dahje galget čađahuvvot
miessemánu 1. b. 2010 rádjai
stáhtaeiseválddiid
ja Sámedikki gaskasaš ráđđádallansoahpamuša vuođul.
Oktiibuot leat čađahuvvon dán
dásis 35 ráđđádallama
main 3 áššis
ii leat juksojuvvon ovttamielalašvuohta
ja 3 áššis lea
juksojuvvon ovttamielalašvuohta
muhtun muddui. Eará áššiin
lea juksojuvvon ovttamielalašvuohta.
Sámediggi čađaha
bissovaš dialogačoahkkimiid
ge departemeanttaiguin go lea dárbbu ráđđádallat
bođu áššiin.
Bođu áššiid
dáfus čuožžu
viidáseappot ahte konsultašuvnnat
lea válbmašat
ja leat go soahpan áššis
vai eai.
Tabealla 3.1 Čađahuvvon
ráđđádallamat
Sámedikkiin
Departemeanta | Fáddá | Áigemuddu | Válbmašat/eai válbmašat | Ovttamielalašvuohta /sierramielalaš-vuohta |
---|
Eambbo go okta departem. | Doaibmabijut sámegielaid doaibmaplánas,
hálddahuslaš konsultašuvdna | 31.03.2009 | Válmmaš | Ovttamielalašvuohta |
Eambbo go okta departem. | Doaibmabijut sámegielaid doaibmaplánas,
politihkalaš konsultašuvdna | 17.04.2009 | Válmmaš | Ovttamielalašvuohta |
BSD | Sámedikki
ja Bargo- ja searvadahttindepartemeantta jahkebeallásaš politihkalaš konsultašuvdnačoahkkin | 11.08.2009 | Bissovaš čoahkkin | Bissovaš čoahkkin |
BSD | Sámi áššiid
oktiiheivehallan- lávdegotti
ja Sámedikki ráđđádallančoahkkin | 27.10.2009 | Bissovaš oahkkin | Bissovaš oahkkin |
GHD | Sámedikki
ja Oasmahttin- ja hálddahusdepartemeantta jahkebeallásaš politihkalaš konsultašuvdnaoahkkin | 15.12.2009 | Bissovaš čoahkkin | Bissovaš čoahkkin |
MDD | Sámedikki dásseárvoplána | Guovvam. 09 | Válmmaš | Ovttamielalašvuohta |
GRD | Politihkalaš konsultašuvdna
Riddoguolástuslávdegotti evttohusa čuovvoleami
birra | 20.03.2009 | Ii válmmaš | Jotkojuvvo |
GRD | Hálddahuslaš konsultašuvdna
gonagasreappá 2009 – 2010
bivddu vástesaš láhkaásahusa
birra | 23.03.2009 | Válmmaš | Ovttamielalašvuohta |
GRD | Hálddahuslaš konsultašuvdna
Riddoguolástuslávdegotti evttohusa čuovvoleami
birra | 16.04.2009 | Ii válmmaš | Jotkojuvvo |
GRD | Riddoguolástuslávdegotti
evttohusa čuovvoleami birra | 22.03.2010 | Ii válmmaš | Jotkojuvvo |
DFD | Regionála dearvvašvuođa-fitnodagaid
jagi 2010 doaibmamušdokumeanta | 08.12.2009 | Válmmaš | Ovttamielalašvuohta |
JD | Sámegiela
fuolaheapmi heahtedieđihanbálvalusas | 25.08.2009 | Ii válmmaš | Ovttamielalašvuohta dán
rádjai, muhto ášši
ii leat vel mearriduvvon |
MD | Odelproposišuvnna álgoárvalus nuppástusaid
birra oahpahuslágas (suoidnemánu 17.
b. 1998 mannosaš lágas
nr 61) ja priváhtaskuvlalágas
(suoidnemánu 4. b. 2003 mannosaš lágas
nr 84). Ođđa
lága gulaskuddanevttohus
oahpu birra formála oahpahusvuogádaga
olggobealde. Oahppoplána
historjjás, joatkka. | 11. 02.2009 ja 13.03. 2009 | Válmmaš | Ovttamielalašvuohta |
MD | Std.dieđ.
nr. 30 (2008 – 2009) Klima for forskning (Dálkkádat
dutkama várás) | 31. 03. 2009 | Válmmaš | Ovttamielalašvuohta |
MD | Std.dieđ.
nr. 41 (2008 – 2009) Kvalitehta mánáidgárddis | | Válmmaš | Ovttamielalašvuohta |
MD | Sámegielaid doaibmaplána | 17.04.2009 | Válmmaš | Ovttamielalašvuohta |
MD | Odeldiggeproposišuvnna álgoevttohus
ođđa lága
birra rávesolbmuid oahpu
birra formála oahpahusvuogádaga
olggobealde | 24. 04. 2009 | Válmmaš | Ovttamielalašvuohta |
MD | Rávvagat
LK06-S:ii | 24.06. 2009 | Ii válmmaš | Jotkojuvvo |
MD | Árvvoštallanláhkaásahusa nuppástuhttin | | Ii válmmaš | Jotkojuvvo |
MD | Láhkaásahusa nuppástuhttin
oahpahuslága kapihttalii
17 – gáibádusat
almmustahttit seamma girjjiid moatti gillii (paraleallaalmmuhusat) | | Válmmaš | Sierramielalašvuohta |
MD | Regionála
dutkanfoanddat | 15.-22.07.2009 ja 06.08.200 | Válmmaš | Ovttamielalašvuohta |
MD | Sámi
vuođđoskuvlaoahpaheaddji-oahpahus | 22.02.2010 | Válmmaš | Ovttamielalašvuohta |
KGD | Guokte gulahallančoahkkima hálddahuslaš dásis | Miessem. ja juovlam. 2009 | Bissovaš čoahkkimat | Bissovaš čoahkkimat |
EBD | Norgga –Ruoa boazoguohtunkonvenšuvdna | 20.04.2009 | Ii válmmaš | |
EBD | Láhkaásahus ráfáiduhttima
birra bohccuid guođohit
muhtun Finnmárkku guovlluin | 25.04.2009 | Válmmaš | Ovttamielalašvuohta |
EBD | Mearraluossabivddu muddemat | 28.04.2009 | | Sierramielalašvuohta |
BD | Mearraluossabivddu muddemat | 11.05.2009 ja 27.05.2010 | Válmmaš | Sierramielalašvuohta muhtun
muddui |
BD | Ođđa hálddašanortnega ásaheapmi
suodjalanguovlluid várás
luonddugáhttenlága/luonddu-šláddjiivuođalága
vuođul | Čoahkkin 19.03.2009 čuovvole-miin | Válmmaš | Ovttamielalašvuohta |
BD | Mearraluossabivdu | 11. ja 27.05.2010 | Válmmaš | Ovttamielalašvuohta muhtun
muddui |
OED | Finnmárkkuopmodaga diládat
industriijakonsešuvdnalága vuođul | 12.03.2009 | Válmmaš | Sierramielalašvuohta |
OED | Goliat-ruktádaga
huksen ja doaibma | 17.04.2009 | Válmmaš | Sierramielalašvuohta |
OED | 132 kV fápmojođas
Lulli-Helgelánddas, váiddaášši | 09.06.2009 | Ii válmmaš | |
OED | Láhkaevttohus ođasmuvvi
energiijabuvttadeami birra mearas (Mearraenergiijaláhka) | 09.06.2009 ja 18.09.2009 | Válmmaš | Ovttamielalašvuohta |
OD | Jahkebeallásaš gulahallančoahkkimat
politihkalaš dásis | 30.03.2009ja 18.12.2009 | Bissovaš čoahkkimat | Bissovaš čoahkkimat |
3.1.4 Sámediggeválga
jagi 2009 – ođđa
válgaortnet
Čujuhuvvo Sámedikki
jahkedieđáhusa
kapihttalii 15 Erenoamáš prošeavttat.
Jagi 2009 sámediggeválgii
ledje 13 890 olbmo čálihuvvon
Sámedikki jienastuslohkui.
Dáin ledje 53,1 pst
albmát ja 46,9 pst
nissonat. Jienastuslohkui girjejuvvon olbmuid lohku lei lassánan
1 352 olbmuin (10.8 pst) ovddit válgga
rájes. Jagi 2009 válga čađahuvvui
ođđa válgaortnega
mielde mii lei mearriduvvon sámelága
nuppástuhttimiid vuođul
ja láhkaásahusa
vuođul sámediggeválgga
birra. Válgabiirejuohku
lea rievdaduvvon nu ahte 13 biirre leat ovttastuvvon 7 biiren. Dássenmandáhtaortnet
lea loahpahuvvon, ja mandáhtaid
lohku dikkis lea fas 39. Ulbmil válgaortnega nuppástuhttimiin
lei lassáneaddji jienasteaddjit,
johtilat ja álkit válgačađaheapmi
ja stuorát legitimitehta
Sámediggái,
earret eará mandáhtajuogu
ja jienastagaid oktiiheivvolašvuohta.
Sámediggi, Gielda- ja
guovlodepartemeanta ja Bargo- ja searvadahttindepartemeanta dolle ráđđádallamiid nuppástuhttimiid
birra jagi 2008.
Jagi 2009 válgga maŋŋá čájehii
Sámedikki áirasiid sohkabeallejuohku
19 nissona ja 20 albmá.
Válgaortnega guovdilis
nuppástuhttin jagi 2009
válgga rájes
lea daid gielddaid erohus main unnit go 30 olbmo leat čálihan
iežaset Sámedikki
jienastuslohkui ja main 30 olbmo dahje eanebut leat girjejuvvon
jienastuslohkui. Gielddain main leat unnit go 30 olbmo čálihuvvon
jienastuslohkui, lea jienasteaddjiin dušše
vuoigatvuohta jienastit ovddalgihtii sámediggeválggas.
Sámedikki jienastuslohku
mii geavahuvvui ovddit válggas,
dat mearrida mat gielddaid galget sáhttit
vuostáiváldit dušše
ovddalgihtii jienastagaid válggas,
ja mat gielddaid fas besset sihke ráhkkanit
jienasteapmái válgadikkis ja
vuostáiváldit
ovddalgihtiijienastagaid. Jienasteaddjit riikka 47 gielddas, eanaš davimus
válgabiirriin, jienastedje
válgadikkis válgabeaivvi,
ja jienasteaddjit eará gielddain
dušše
besse addit ovddalgihtiijienastagaid jagi 2009 sámediggeválggas.
Buot gielddat ledje geatnegasat váldit
vuostái ovddalgihtii jienastagaid
sihke sámediggeválggas
ja stuorradiggeválggas.
Daid oassi geat jienastedje, lei 69,3 proseantta oppa riikkas
jagi 2009 válggas. Dat lei
3,3 proseantta unnit go jagi 2005 válggas.
Válgabohtosat čájehit
stuorra rievddaldemiid jienasteaddjiidlogus sierranas válgabiirriin
ja ovddit válgga ektui.
Jienasteaddjiidlohku lea njiedjan eanemusat lulimus válgabiirriin
Lulli-Norggas, Åarjel-Saepmie veeljemegievlie (Trøndelágafylkkain)
ja Viestarmera válggabijrra
(Lulli-Romssa, Davvi-Nordlándda
ja Gaska-Nordlándda suohkaniin). Ođđa
válgaortnega mielde han dáid
válgabiirriin hui unnán
suohkaniin lei jienasteapmi válgadikkis
válgabeaivvi, dat mearkkaša
ahte daid válgabiirriid
eanaš suohkaniid ássit
fertejedje jienastit ovddalgihtii.
Sámediggeválggaid
eai leat válgadutkit dássážii
dutkan systemáhtalaččat.
Sámi dutkanprográmma
Dutkanráđis
lea addán doarjaga máŋggajahkásaš Sámi
válgadutkanprográmmii.
Prográmma galgá čohkket
ja lágidit olámuddui dieđuid
ovddit sámediggeválggain, čađahit
jienasteaddjiidiskkadallama jagi 2009 válggas
ja čađahit
ráddjejuvvon temáhtalaš dutkamiid
mat čatnasit jagi 2009 válgii,
ja erenoamážit
iskat makkár čuovvumušat
leat leamaš ođđa válgaortnegis.
Prográmma lea maiddái
ožžon
doarjaga Bargo- ja searvadahttindepartemeanttas ja Ođasmahttin-,
hálddahus- ja girkodepartemeanttas.
Jagi 2009 juolluduvvui 2,9 milj. ruvnno Sámediggái
jagi 2009 válgga ráhkkaneapmái
ja čađaheapmái.
3.2 Dásseárvu
ja vealaheami vuostálastin
Čujuhuvvo sámedikki
jahkedieđáhusa
kapihttalii 2.10.2.1.6.
Mánáid-
ja dásseárvodepartemeanta
(MD) geatnegahtii iežas
Std. dieđáhusas
nr. 28
(2007 – 2008) Sámepolitihkka
addit fágalaš ja
ekonomalaš doarjaga Sámedikki
dásseárvvu doaibmaplána čuovvoleapmái. Dán
doarjaga dehálaš oassi
lea virggi ásaheapmi Gáldui – álgoálbmotvuoigatvuođaid
gelbbolašvuođaguovddážii.
Virggi ruhtadit Sámediggi ja
Ođasmahttin-, hálddahus-
ja girkodepartemeanta. Virgi čadnojuvvo
prošektii «Dásseárvu
ja šláddjiivuohta sámi
servodagas». Doarjja váldoprošektii
addojuvvo golmmajagi áigodahkii
2010 – 2012.
Prošeakta ulbmáda
nannet máhtu ja gelbbolašvuođa ovttadássásašvuođa
ja vealaheami vuostálasti
bargui sámi servodagas.
Vurdojuvvo ahte virgi váikkuha viidát
sámi álbmogii
ja ovddida eambbo diđolašvuođa
dáin surggiin. Prošeakta
lea vuolgán ráđđehusa
buohkanas áŋgiruššamis dásseárvvuin
ja vealaheami vuostálastimiin,
earret eará geahčadettiin
eanet vealahansivaid gittalagaid.
Dehálaš lea
ahte Sámediggi searvada
dásseárvo-
ja vealaheami vuostálasti
barggu doaibmasis, ja árjjalaččat
ovddida eambbo olámuddovuođa
ja universála hábmema
ođđa
lágaid ja riikkalaš ulbmiliid
mielde.
3.2.1 Doaibmaplána ovddidan
dihtii ovttadássásašvuođa ja
eastadan dihtii čearddalaš vealaheami áigodahkii
2009 – 2012
Jagi 2009 MDD almmuhii
Doaibmaplána ovddidan
dihtii dásseárvvu
ja eastadan dihtii čearddalaš vealaheami áigodahkii
2009 – 2012.Sámediggi
lea mielde plána referánsajoavkkus. Máŋga
doaibmabiju plánas leat sámi álbmoga
várás,
earret eará doaibmabidju
mii galgá kártet mo
sámepolitihkka vuhtiiváldojuvvo báikkálaš ja
guvllolaš dásis (Ođasmahttin-,
hálddahus- ja girkodepartemeanta)
ja doaibmabidju mii galgá dutkat mo
studeanttaid lea vejolaš oaččohit sámi
oahpahussii (Máhttodepartemeanta).
MDDa gohččuma
mielde lea FAFO jagi 2009 ráhkadahttán
raportta
«Lesbalaččat
ja homofiillat Sámis. Narratiiva
eallindilleiskkadeapmi.»Iskkadallan čatnasa
ráđđehusa doaibmaplánii «
Buoret eallinkvalitehta lesbalaččaide,
homofiillaide ja tránsalaččaide áigodahkii 2009 – 2014».Dán
plána čuovvoleami
oassin juolluduvvojedje jagi 2009 ruđat
Lesbalaččaid,
homofiillaid ja tránsalaččaid
riikkasearvái juohkin dihtii
dieđuid sámegillii.
3.3 Sámi statistihkka
Čujuhuvvo Sámedikki
jahkedieđáhusa
kapihttalii 2.15.4.
Statistihka fágalaš analysajoavku ásahuvvui
ovttasráđiid
Sámedikkiin jagi 2006 ja
ulbmil lei nannet dieđuid árvvoštallama
ja mearrideami vuođđun
erenoamážit stáhta
eiseválddiid ja Sámedikki
gaskasaš ráđđádallamiid
oktavuođas. Joavkku doaibmamearrádus
lea juohke jagi almmuhit raportta mas leat guovdilis ovdánandovdomearkkaid
visogovva ja analysa sámi
servodagas. Raporta biddjojuvvo rá��đádallamiid vuođđun.
Joavkku nuppi raportta «Sámi
logut muitalit 2» (2009) bohtosat čájehit čuovvovačča:
Eai leat gávnnahuvvon čielga
erohusaid sápmelaččaid dearvvašvuođas
ja dáža ássiid
dearvvašvuođas,
nu go lea dieđihuvvon muhtun
eará álgoálbmogiid
hárrái. Muđuid
leat sámit eambbo duhtameahttumat dearvvašvuođalágádussii
go dážat.
Bargiid lohku lea njiedjan vuođđoealáhusain
boazodoalus, eanadoalus ja guolástusas
sámi ássanguovlluin
maŋimus logijagiid.
Áigodaga 2006 – 2009
njiejai 593 oahppiin daid vuođđoskuvlaoahppiid
lohku geat ožžo
oahpu Sámegielas nubbigiellan,
dat mearkkaša ahte fága massii
29 pst oahppiin maŋimus
golmma jagis.
Oahppodássi olbmuin
gaskal 24 ja 65 jagi geat ásset
SOF-guovllus (Guovllus mas Sámediggi
addá doarjagiid sámi ealáhusdoaimmaide) čájeha
ahte leat eanebut geat eai čađat
joatkkaoahpu go dat geat riikkas gaskamearálaččat
eai čađat joatkkaoahpu.
Nuppe dáfus lea dán guovllus
daid nissoniid lohku geat leat čađahan
universitehta- ja allaskuvlaoahpu, viehka allat. Lohku lea alit
go riikka gaskamearri guovllu boaittobeliin, muhto dat lea veaháš unnit
go riikka gaskamearri čoahkkebáikkiin.
Albmáid oassi guđiin
lea universitehta- ja allaskuvlaoahppu dán
guovllus lea unnit go riikka gaskamearri, erenoamážit čoahkkebáikkiin.
Ođasmahttin-, hálddahus-
ja girkodepartemeanta doarju jahkásaččat Sámi
statistihka fágalaš analysajoavkku
barggu ja Statistihkalaš guovddášdoaimmahaga
barggu sámi statistihkalaš jahkegirjji
ráhkadeamis mii ilbmá juohke
nuppi jagi.
3.4 Regionálapolitihkka
Čujuhuvvo Sámedikki
jahkedieđáhusa
kapihttalii 2.7.
Ráđđehus
atná boaittobealle- ja regionálapolitihkalaš ovdáneami
hui dehálažžan,
ja atná viehka buorrin ahte
Sámediggi nu sakka berošta
sámi báikegottiid sihkkarastimis
ja ovddideamis.
Sámi statistihkka čájeha
ahte bargiid lohku vuođđoealáhusain boazodoalus,
eanadoalus ja guolástusas sámi ássanguovlluin
lea unnon maŋimus logijagiid.
Jahkedoaimmaid lohku lea njiedjan sámi
boazodoalus, ja guolásteaddjiid
lohku lea geahppánan ja šibitdáluid
lohku eanaš gielddain main
sámit orrot, lea unnon (gč. Sámi
logut muitalit II). Dán
ferte buohtastahttit dieđuiguin
mat muitalit olmmošlogu
njiedjama birra, ja erenoamážit
dieđuiguin mat muitalit olbmuid
eretfárrema birra.
Nu go Sámediggi čujuha
jahkedieđáhusastis,
de lea báikegottiid ovddideami
ovddasvástádus máŋgga
bealis, sihke stáhtas, fylkkas,
gielddain ja Sámedikkis.
Surggiid gaskasaš lassáneaddji
ovttasbargu, regionála ja
stáhtalaš doaibmiid lassáneaddji
ovttasbargu ja ealáhusaid oasálaččaid
eanebut njuolgga «lágiduvvon» oktasaš veahkeheapmi, čájehit
ahte lea dáhttu ekonomalaččat áŋgiruššat ja
gulahallat ealáhusovddideami
birra ja áŋgiruššat
báikegottiid ovddidemiin.
Dehálaš ulbmil
boaittobealle- ja regionálapolitihkas
lea ahte buohkain galgá leat
duohta friddjavuohta ásaiduvvat
gosa sii háliidit. Ráđđehusas lea
ge nu čielga ulbmilat ovddidit
báikegottiid ja ovddidit
geasuheaddji báikkálaš servodagaid.
Das leat Sámedikki ovttasbargošiehtadusat
daiguin fylkkagielddaiguin main sámit
orrot, dehálaččat,
ja dat ge bargu maid Sámediggi
dahká doarjjaortnegiiguin
ja ealáhusšiehtadusaiguin,
ja Lotnolas ealáhusaid ja
mátkeealáhusaid árvoháhkanprográmma
ektui.
Ráđđehusa áŋgiruššan
entreprenevravuođain lea
dehálaš vuohki váikkuhit
ovdáneapmái
sámi giliin ja báikegottiin.
Servodatovdáneapmi doppe
orru leamen nu ahte olmmoš eambbo
go ovdal ferte oaččohit áigái
iežas bargosaji jus háliida
doppe ássat. Std. dieđ. nr
30 (2008 – 2009) «Klima for
forskning» (Dálkkádat
dutkama várás) deattasta
dehálažžan ásahit ealáhusaid
ja entreprenevravuođa sámi
servodagaide. Dutkan, gelbbolašvuođahuksen
ja entreprenevravuođa čalmmusteapmi
oahpahusas leat guovdilis oasit go áigumuš lea ollašuhttit
Ráđđehusa
entreprenevravuođa áŋgiruššama ulbmiliid.
Ealáhuspolitihkalaš ja regionálapolitihkalaš viidodagat
ge leat dehálaččat.
Skuvllat ovddidit lážáldagaid
mat láhcet buriid dilálašvuođaid
entreprenevravuhtii, ja deattuhit ovttasbarggu báikkálaš servodagain
dehálažžan
(doaibmaguoibmevuođa soahpamušaid). Ealáhuspolitihkalaš viidodat
siskkilda ahte lea dárbu
ovddidit hutkáivuođa ja
entreprenevravuođa dan láhkai
ahte báikegottiid ovdamunit
váldojuvvojit atnui. Dat
sisttisdoallá ahte ferte láhčit
vejolašvuođaid hutkáivuhtii
ja entreprenevravuhtii buot hálddahusdásiin.
(Gč. Std.dieđ. nr.
25 (2008 – 2009) boaittobealle- ja regionálapolitihka
birra, ja Std.dieđ. nr.
7 (2008 – 2009) Hutkás
ja ceavzilis Norga.). Ráđđehus
lea ovddidan Doaibmaplána
entreprenevravuođa várás
oahpahusas sihkkarastin dihtii fágabirrasiid
mat sáhttet fuolahit entreprenevravuođa
ja hutkáivuođa
buot oahpahusdásiin. Erenoamáš áŋgiruššan
Davvi-Norggas lea maiddái
mielde Doaibmaplánas. Sierra entreprenevravuođa
fierpmádat maid lea vuođđuduvvon
sámi guovlluin.
3.5 Riikkaidgaskasaš politihkka
3.5.1 Davviguovllut
Strategiijadokumeanta
Ođđa
huksengeađggit davvin – Boahtte
lávki ráđđehusa
davviguovlostrategiijas almmuhuvvui njukčamánus
2009. Konkrehta áŋgiruššamat
mat leat namahuvvon strategiijadokumeanttas, leat jurddašuvvon
10 – 15 jagi áigeguhkkodahkii.
Doaibmabijuid vuoruheapmi, daid álggaheami
vuorroortnet ja čađahanleaktu
galget dađistaga oktilaččat árvvoštallojuvvot
ja boahtit ovdan ráđđehusa jahkásaš bušeahttaovddidemiin
Stuorradiggái. Nu go boahtá oidnosii Ođđa
huksengeađggit davvin-dokumeanttas,
de ferte doaibmabijuid čađaheapmi
davviguovlluin heivehuvvot ráđđehusa
eará áŋgiruššansurggiide
ja bušeahttajagi ekonomalaš doaibmanvejolašvuhtii.
Ráđđehus
lea ásahan jeavddalaš oktavuođa
ja gulahallama Sámedikkiin
davviguovlogažaldagaid birra
ja lea váldán
ovdan álgoálbmotáššiid
guovtteriikagaskasaš ovttasbarggus Ruoššain
ja dakkár regionála ovttasbargoortnegiid
oktavuođas go Barentsovttasbarggus
ja Árktalaš ráđis.
Ođasmahttin-, hálddahus- ja
girkodepartemeanttas lea oktilis oktavuohta ja gulahallan eará departemeanttaiguin ráđđehusa
davviguovlostrategiija oktavuođas
ja dan áŋgiruššama
oktavuođas mii guoská davi álgoálbmogiidda. Ođđa
dálkkádaga
ja birrasa guovddážis
Romssa gávpogis lea maiddái
fokus álgoálbmogiidda
guoski čuolbmačilgehusaide.
Sihke sámi dutkanásahusat
ja Sámedikki čállingoddi
besset searvat dan prosessii mas guovddáš galgá hábmejuvvot
fágalaččat
ja hálddahuslaččat.
Bargo- ja searvadahttindepartemeanta lea jagi 2009 addán
doarjaga prošektii Nuortalaš kultuvrra
rájáid
rastá – rádjárasttideaddji
prošeakta man eanaš leat
ruhtadan Interreg Sápmi
ja masa Suopma ja Norga leat addán
riikkalaš ruhtadoarjagiid.
Dasto lea departemeanta addán
doarjaga SamiNorth-bargui – Sámi ásahusaid
davviguovlofierpmádahkii, Davviálbmogiid
guovddážii
mii áigu ráhkadit čájáhusa davviálbmogiid
birra, Riikkaidgaskasaš boazodoalloguovddážii
gelbbolašvuođaovddideapmái.
Ulbmil lea ahte boazodollui guoski diehtojuohkima galgá leat
vejolaš oažžut eŋgelasgillii,
ruoššagillii
ja sámegillii boazodoallouskádaga
bokte. Departemeanta lea maiddái
addán doarjaga Sámi
allaskuvlii vai dat beassá joatkit CEAVVI-prošeavtta
mii lea riikkaidgaskasaš dálkkádatprošeavtta EALÁHA
oassi. Dutkanráđđi lea
dorjon EALÁT-prošeavtta. EALÁT
lea máŋgga árktalaš riikka
moaddelot dutki ja dutkanbirrasa ovttasbargu.
Kultur- ja girkodepartemeanta lea jagi 2009 dorjon riikkaidgaskasaš sámi
filbmaguovddáža ásaheami
Guovdageidnui mii galgá ovddidit
sámi filmma ja filbmadahkama
Norggas, Ruoŧas, Suomas
ja Ruoššas.
Dan lassin lea Sámediggi juolludan
ruđa filbmaguovddážii.
Olgoriikadepartemeanta lea addán
doarjaga Sámiráđđái
mii áigu nannet báikkálaš sámi servodagaid
ja gielaid Davvioarje-Ruoššas,
ja mii maid áigu nannet rádjarasttideaddji
ovttasbarggu ja diehtojuohkima sámi
mediaid bokte. Departemeanta lea dasto juolludan ruđaid Kárášjoga
gildii mii háliida buoridit
máhtu ja gelbbolašvuođa
riikkaidgaskasaš gávppašeamis
fitnodagain ja gielddalaš ealáhusovddideaddji doaibmiin
15 rádjagielddas Suomas,
Norggas, Ruoššas
ja Ruoŧas. Ulbmil lea ovddidit
fierpmádatovttasbarggu man
erenoamáš ulbmil
lea rádjaheađuštemiid
jávkadeapmi.
Barentsovttasbarggu válddahallama
ektui jahkedieđáhusa
kapihttalis 2.11.3.10 Olgoriikadepartemeanta mearkkaša
ahte Norga ja Ruoŧŧa
leat addán ruđalaš doarjaga álgoálbmogiid oassálastimii álgoálbmogiid
bargojovkui (WGIPii) ja eará bargojoavkkuide. Norgga
Barentsčállingottis
Girkonjárggas lea álgoálbmotmielbargi virgáduvvon
bissovaččat
gii bargá prošeavttaiguin
ja gii seammás lea álgoálbmotjoavkku čálli.
Lea lagaš ovttasbargu riikkaidgaskasaš Barentsčállingotiin (IBČain),
mas lea álgoálbmotmielbargi
man Sámediggi ja Olgoriikadepartemeanta
ruhtadit..
Ráđđehus
almmuhii čakčamánus
2009
Vejolašvuođaid
riikkaoassi — Doaibmaplána
kultuvrra várás Davviguovlluin,
mii siskkilda arvat doaibmabijuid mat galget leat mielde oainnosmahttimin,
sihkkarastimin ja nannemin kultureallima ja kultursuorggi ovddideami
Davviguovlluin, dás maiddái
sámi kultuvrra. Doaibmaplána
sisttisdoallá doaibmabijuid
mat galget nannet Davvi-Norgga kultursuorggi, mat galget nannet
Norgga ja Ruošša
gaskasaš kulturovttasbarggu ja
mat galget nannet ja ovddidit eará riikkaidgaskasaš kulturovttasbarggu
Davviguovlluin. Doaibmaplána
mielde Kulturdepartemeanta áigu
eambbo bargat nannen dihtii sámi kultuvrra
ja nationála unnitloguid.
Ráhkaduvvon lea golmmajahkásaš ovttasbargoprográmma
mii galgá leat oassi norgalaš-ruoššalaš kulturovttasbarggu
nanosmahttimis. Das lea sámi kultuvra
ja álgoálbmotkultuvra čalmmustahttojuvvon
okta viđa áŋgiruššansuorggis prográmmaáigodagas
(2010 – 2012). Kulturdepartemeanta lea
váikkuhan sámekultuvrra
vuđot ealáhusovddideapmái
go dat lea juolludan ruđaid
Hermetikken næringshage nammasaš prošektii
man ulbmil lea válmmaštit ja čađahit
prográmma sámi
kulturealáhusdoaimmaheaddjiide
Barentsguovllus.
3.6 Areála ja biraspolitihkka
3.6.1 Luonddušláddjiivuođaláhka
Čujuhuvvo Sámedikki
jahkedieđáhusa čuoggái
2.8.4.17 suodjaleami birra. Ođđa
Láhka luonddušláddjiivuođa hálddašeami
birra (luonddušláddjiivuođaláhka) fámuiduvai
suoidnemánu 1. b. 2009. Láhka
atná vuođđunis
ahte sámi kultuvra ja eallinvuohki álot
leat leamaš gittalagaid
luondduin. Dát boahtá oidnosii
earret eará lága
ulbmilis (§ 1) ja mearrádusas
máhttovuo?u birra (§ 8). § 14,
nubbi lađas dadjá ahte sámi
luondduvuođđu
galgá doarvái
deattuhuvvot go mearrádus dahkkojuvvo
luonddušláddjilágas dahje
dan vuođul, ja dat čuovvu maiddái
konvenšuvnnas siviila ja
politihkalaš vuoigatvuođaid
birra artihkkalis 27. Dát
lea vuosttamuš geardde oainnomahttojuvvon
go Sjunkhattena álbmotmeahci ulbmilparagráfas
daddjojuvvo: Ulbmil siskkilda maiddái
sámi luondduvuođu seailluheami».
Dasto lea váldojuvvon mielde mearrádus
láhkii álgoálbmogiid ja
báikkálaš olbmuid beroštusaid
birra go luonddu genehtalaš resurssaid ávki
juogaduvvo. Muđuid čujuhuvvo
Ot.proposišuvdnii nr. 52 (2008 – 2009).
Leat leamaš máŋga ráđđádallanvuoru
Sámedikkiin suodjalusáššiin
luonddusuodjaluslágaid vuođul.
Sámedikki ja Birasgáhttendepartemeantta
gaskasaš ráđđádallamat
leat leamaš sihke dahje
jogo konkrehta árvaladdančoahkkimat
ja/dahje oktavuođat dávjá konkrehta
teakstaevttohusaid e-poastalonuhallamin hálddahuslaš dásis.
Leat maiddái leamaš ráđđádallančoahkkimat gaskal
Sámedikki ja áššáigullevaš fylkkamánne/Luonddugáhttendirektoráhta. Čoahkkimat
leat dollojuvvon sihke suodjalusáššiid
birra ja barggu birra hálddahusplánaiguin. Ráđđádallamat
leat čađahuvvon
rabas ja oskkáldas rápma
siskkobealde, ja ovttamielalašvuohta
lea juksojuvvon buot áššiin.
Sámediggi lea ollu bođu áššiin
doaibman almmolaš birasgáhtteneiseválddi
ja iešguđetlágan
sámiid beroštumiid
konstruktiiva gaskalađasin. Ráđđehusa
ulbmil lea ahte álbmotmeahcceplána
(Std. dieđ. nr. 62 áigodahkii
1991 – 92) galgá leat válmmaš jagi
2010 mielde. Guovlluin main leat sámi
beroštumit, váilot
vel dát plánat:
Finnmárkkus: Bajit Anárjoga álbmotmeahci
viiddideami suodjalanplána
ja Goahteluobbala álbmotmeahci
suodjalanplána. Romssa fylkkas:
Rohkunbori álbmotmeahci
suodjalanplána ja Návuonbađa/Návetvuomi
suodjalanplána. Nordlánddas: Sundsfjordfjella
suodjalanplána. Dan lassin váilu
jekkiid ja nješšiid
suodjalanplána Finnmárkkus.Sihkkarastin
dihtii ahte báhcán
suodjalanáššit
ovdánit golmma davimus fylkkas,
de lea Birasgáhttendepartemeanta
jahkái 2010 juolludan miljon
ruvnno Sámediggái
vai bargonákca nannejuvvo
suodjalanáššiin
sámi guovlluin.
Ráđđehusas
lea áigumuš ovddidit
Rohkunbori álbmotmeahci
suodjalanplána ovdal geasi 2009.
Luondduhálddašandirektoráhta
lea ráđđádallan Sámedikkiin
ja Hjerttind/Altevatn/Fagerfjell ja Gielas orohagaiguin,
ja vel Dálmmá čearuin čakčamánu
28. ja 29. beivviid 2009. Birasgáhttendepartemeanta
lea doallan čoahkkima Dálmmá čearuin
njukčamánu
2010 Gironis. Girona čoahkkimis
oassálaste maiddái
Sámedikki, direktoráhta
ja fylkkamánne ovddasteaddjit.
Miessemánu 1.b. 2010 ii
leat ráđđádallanvuorru
dás vel loahpahuvvon.
Álbmotmehciid ja eará stuorra
suodjalanguovlluid hálddašanmálle galgá dađistaga čađahuvvot
jagi 2010 mielde. Guovlluin main leat sámi beroštumit,
galgá earret eará Sámediggi
nammadit ovddasteaddjiid suodjalanguovlostivrraide.
Gieskat lea álggahuvvon
plánaproseassa Dåapma álbmotmeahci
várás mii
lea Davvi-Fosenis Lulli-Trøndelágas. Ásahuvvot
galgá bargojuogus suodjalanbarggu
várás
Davvi-Trøndelága
fylkkamánne olis. Guoskkahuvvon
sámi beroštumiid
ovddasteaddjit, dás maiddái
Fosen/Njaarke orohat, bovdejuvvojit searvat bargojuhkosii.
Ovttasráđiid
Sámedikkiin lea Divtasvuona/Vuodnabadá suodjalanplána
bargu Nordlánddas vuos bissehuvvon.
Gažaldat galgá go
dat fas álggahuvvot jagi
2011, galgá mearriduvvot.
3.7 Kulturmuitosuodjaleapmi
Go Stuorradikkis meannuduvvui ášši
Riikkarevišuvnna iskama birra
mo Birasgáhttendepartemeanta
fuolaha iežas ovddasvástádusa ráfáidahttojuvvon
ja suodjalanárvosaš visttiin,
de biras- ja ovddádusministtar
dajai ahte son lea ovttaoaivilis dárkkástus-
ja konstitušuvdnalávdegottiin
ahte lea dárbbašlaš álggahit máŋggalágan
doaibmabijuid sihkkarastin dihtii buori ulbmiljuksama ovdal jagi
2020, ja viidáseappot ahte
departemeanta maŋŋá máhccá Stuorradiggái
lagat lážáldagain
mii galgá čuovvolit
Riikkarevišuvnna raportta.
3.8 Kultuvra
3.8.1 Sámi kultuvra
Čujuhuvvo Sámedikki
jahkedieđáhusa
kapihttalii 6 Kultuvra.
Jagi 2002 rájes lea hálddašanovddasvástádus
arvat kulturásahusain ja
-doaibmabijuin sirdojuvvon Sámediggái.
Sámediggi hálddaša
rápmajuolludusa kulturulbmiliidda
mii lea stáhtabušeahta
kapihttalis 320 Dábálaš kulturulbmilat, poasttas
53 Sámi kulturulbmilat.
Lea Sámedikki ovddasvástádus
vuoruhit dán ráma
siste ja fuolahit ahte ruđat geavahuvvojit
nu bures go vejolaš nannet
ja seailluhit sámi kultuvrra.
Juolludus galgá gokčat čuovvovaš ulbmiliid:
sámi musihkkafestiválaid,
sámi dáiddárstipeanddaid
ja stipeandalávdegottiid
mávssuid, čájáhusmávssuid
sámi dáiddaásahusaide,
Beaivváš Sámi
Nationálateáhtera, áigečállaga
Nuorttanaste,
báikenammabálvalusa
ja sámi giellalága čuovvoleami,
Sámedikki bibliotehka, mobiila
bibliotehkabálvalusa ja sámi
dávvirvuorkkáid.
Muđuid Sámediggi
juogada ruđaid iežas vuoruhemiid
mielde.
Juolludus sámi kulturulbmiliidda
kapihttalis 320, poasttas 53 lea jahkái
2010 sullii 65,4 milj.
ruvnno, mii lea 3,3 milj. ruvnno eanet go jagi ovdal. Jagi 2005
rájes lea juolludus dán poasttas
lassánan eambbo go 33 milj.
ruvnnuin. Ulbmil lasihemiin lea buoridit Sámedikki
vejolašvuođa
jođihit aktiiva kulturpolitihka,
daid áigumušaid
vuođul mat leat Soria Moria-
julggaštusas ja Kulturloktemis.
Jagi 2009 fárrii Sámi
arkiiva ođđa
Sámi dieđavissui
(Diehtosiidii) mii lea Guovdageainnus. Dan oktavuođas
juolludeapmi Sámi arkiivii,
mii gullá stáhtalaš Arkiivalágádussii,
lasihuvvui 2,2 milj. ruvnnuin jagi 2010 stáhtabušeahtas.
Dan lassin juolluduvvui 1,1 milj. ruvnno investeremiidda.
Stáhtabušeahta
kapihttalis 323 Musihkkaulbmilat, poasttas 72 Guovddášásahusat
lea jahkái 2010 juolluduvvon
1,5 milj. ruvnno Riddu-Riđđu
Festiválii. Festivála
lea ožžon
guovddáš árvodási
jagi 2009 rájes.
Čujuhemiin Std.dieđáhussii
nr. 32 (2007 – 2008)
Bak
kulissene, evttohuvvui Proposišuvnnas
1 S (2009 – 2010) sirdit stáhta 40
000 ruvdnosaš oasusoasi Beaivváš Sámi Nationálateáhteris
buhtadusa haga Sámediggái
jagi 2010. Stuorradiggi dohkkehii árvalusa
juovlamánu 15. b. 2009 jagi 2010
stáhtabušeahta
meannudeami oktavuođas.
Kulturdepartemeanta áigu
jagi 2010 sirdit stáhta
40 000 ruvdnosaš oasusoasi Beaivváš Sámi Našonálateáhteris
buhtadusa haga Sámediggái,
gč. Kultur- ja girkodepartemeantta
mearrádusa VII, Prop. 1S (2009 – 2010).
3.8.1.1 Kulturviesut
Stáhtabušeahta
kapihttalis 320 Dábálaš kulturulbmilat,
poasttas 73 Nationála kulturviesut,
attii Kulturdepartemeanta 2,5 milj. ruvnno jahkái
2009 doarjjan gárvvistit čájáhusaid ođđa
Nuortasámi dávvirvuorkkás /Ä ‘vv
nuortalaš musea ja 5,2 milj. Ája
Sámi guovddáža viidásat
prošekteremii. Statsbygg
lea guktuid prošeavttaid
hukseheaddji.
Ádjaga viiddideapmi galgá čađahuvvot
jagi 2010. Čájáhus
ráhkaduvvo jagi 2011 vuosttas
jahkebeali, ja viiddiduvvon oasi museadoaimmat ja girjerádju
rahppojuvvojit álbmoga geavaheapmái
geasset jagi 2011.
Statsbygg lea jagi 2009 čađahan
arkiteaktagilvvu Saemien Sijte ođđa
viesuid huksemii Snoasas Davvi-Trøndelágas. Prošeaktagoluid
gokčá Statsbygg viessoláigoortnega
sikkobealde. Viessoláigu
gokčojuvvo jahkásaš juolludusaiguin
mat leat stáhtabušeahta kapihttalis
320, poasttas 53 Sámi kulturulbmilat
maid Sámediggi hálddaša.
3.8.1.2 Preassadoarjja sámi
aviissaide
Preassadoarjja sámi aviissaide
lasihuvvui meakkašahtti
láhkai jagiid 2008 ja 2009 dainna áigumušain
ahte galge sáhttit almmuhit
sámi beaiveaviissaid. Jagi
2008 čavčča
rájes ilbme sihke Ávvir
ja Ságat beaiveaviisan,
namalassii viđa geardde
vahkkui.
Sámegielaid doaibmaplána čuovvoleami
oassin lea Kulturdepartemeanta ovttasráđiid
Mediabearráigeahčuin čielggadan
mo sámi aviissaid doarjjaortnet
sáhttá váikkuhit
dasa ahte buot sámegielat
ain eambbo geavahuvvojit čálalaččat. Čielggadeapmi sáddejuvvui
gulaskuddamii borgemánu 25.
b. 2009.
Gulaskuddamis dáhtui
Sámediggi ráđđádallamiid ášši
viidásat meannudeamis.
Kulturdepartemeanta áigu
dan sávaldaga čuovvolit
gustojeaddji ráđđádallansoahpamuša vuođul
mii lea stáhtalaš eiseválddiid
ja Sámedikki gaskkas.
3.8.1.3 UNESCO konvenšuvdna vuoiŋŋalaš kulturárbbi suodjaleami
birra
Norga vuolláičálii
UNESCO konvenšuvnna vuoiŋŋalaš kulturárbbi
suodjaleami birra jagi 2007. Kulturdepartemeanta lea bivdán
Stáhta guovddáža
arkiivva, bibliotehka ja musea várás
(ABM-ovdáneami) ráhkadit
visogova guovdilis fágabirrasiin
ja kulturárbeguovlluin maid
konvenšuvdna gokčá Norggas.
Viiddis čielggadeapmi galgá ráhkaduvvot
mii earret eará maiddái
galgá addit visogova surggiin
mat eai gokčojuvvo, historjjálaččat
ja dálááiggis,
main lea dárbu čađahit
erenoamáš doaibmabijuid. Čielggadeapmi
galgá ráhkaduvvot
ovttasráđiid
fágaolbmuiguin, fágabirrasiiguin,
organisašuvnnaiguin ja earáiguin. Čielggadeapmái
lea maiddái nammaduvvon
referánsajoavku ja maŋŋá go
Sámediggi evttohii RiddoDuottarMuseaid,
de dat lea ovddastuvvon referánsajoavkkus.
Norgga UNESCO-kommišuvdna
ja ABM-ovdáneapmi leat dán
barggu oassin maiddái ráhkadahttán
analysa konvenšuvnnas, vai
beasašeimmet diehtit makkár
mearkkašupmi konvenšuvnnas
lea geavatlaš politihkkii báikkálaš ja
riikkalaš dásis.
3.9 Sámegielat
3.9.1 Doaibmaplána sámegielaid várás
Sámegielaid doaibmaplána
almmuhuvvui miessemánu 29.
b. 2009. Doaibmaplána galgá doaibmat
vihtta jagi.
Bajimus ulbmil doaibmaplánain
lea láhčit
dorvvolaš boahtteáiggi sámegielaide
Norggas. Dehálaš ulbmil
lea oaččohit
eanebuid geavahit sámegiela.
Golbma sámegiela davvisámegiella,
julevsámegiella ja oarjelsámegiella
galget oažžut seamma
buriid ovdánanvejolašvuođaid.
Julevsámegiella ja oarjelsámegiella
leat unnitlohkogielat vel sámi
oktavuođas ge. Danne doaibmaplánas
lea erenoamáš fokus julevsámegillii
ja oarjelsámegillii, ja
dat boahtá maiddái
oidnosii plána čađaheamis.
Doaibmaplána čuovvoleapmin
leat máŋga
departemeantta juolludusreivviineaset stáhtalaš etáhtaide
deattuhan etáhta ovddasvástádusa
nannet sámi giella- ja kulturmáhtu
iežaset doaimmas, ja lasihit
diehtojuohkima sámegillii
sápmelaš geavaheaddjiide.
Ođasmahttin-, hálddahus-
ja girkodepartemeanta oktiiheivehallá doaibmaplána čuovvoleami,
ja galgá ráhkadit
jahkásaš stáhtusraporttaid
ovttasráđiid áššáiguoskevaš departemeanttaiguin
ja gulahaladettiinis Sámedikkiin.
Vuosttaš stáhtusraporta
galgá lea válmmaš jagi
2010 čavčča
mielde.
3.9.2 Sámelága giellanjuolggadusat
Sámelága
giellanjuolggadusaid hálddašanguovlu
viiddiduvvui jagi 2009 Loabága
suohkaniin. Eanet suohkanat árvvoštallet
galget go geahččalit
beassat hálddašanguvlui. Ráđđehus
oaivvilda ahte lea dehálaš ásahit
guovttegielat servodagaid dohko gosa lea vejolaš dan
dahkat, ja dat lea mielas viiddidit hálddašanguovllu ain
eambbo.
Sámelága
giellanjuolggadusat árvvoštallojuvvojedje
jagi 2007. Sámi instituhtta čađahii árvvoštallama
Kultur- ja girkodepartemeantta ovddas. Árvvoštallanraporta čájeha
ahte almmolaš orgánat
maidda sámelága
giellanjuolggadusat gusket, eai ollásit
ollašuhte lága gáibádusaid.
Váldosivvan orru dat leamen
ahte almmolaš etáhtain váilot
bargit geain lea sámegielmáhttu.
Daid čuolbmačilgehusaid vuođul
mat bohtet ovdan sámelága giellanjuolggadusaid árvvoštallamis
ja dannego sámelága
giellanjuolggadusaid hálddašanguovlu
dál lea viiddiduvvon nu
ahte dat siskkilda sihke davvisámegiela,
julevsámegiela ja oarjelsámegiela,
de lea Ođasmahttin-, hálddahus-
ja girkodepartemeanta ovttasráđiid
guovdilis departemeanttaiguin ja Sámedikkiin geahčadišgoahtán sámelága
giellanjuolggadusaid. Gažaldat
das gokčet go sámelága
giellanjuolggadusat doarvái
bures Norgga riikkaidgaskasaš geatnegasvuođaid
gáibádusaid
giela ektui, galgá árvvoštallojuvvot dán
oktavuođas. Sámelága
giellanjuolggadusaid vejolaš nuppástuhttin galgá árvvoštallojuvvot.
Čujuhuvvo Sámedikki
jahkedieđáhusa čuoggái
2.5.3.1. Ođasmahttin-, hálddahus-
ja girkodepartemeanta oaidná dárbbu
nanosmahttit sámegielaid
geavaheami girkus. Gažaldat galgá go
sámegielgeavaheapmi ipmilbálvalusas
muddejuvvot gohččosiin
sámelágas, galgá árvvoštallojuvvot
go sámelága
ođđasis árvvoštallet.
3.9.3 Máŋggagielat guovddáš Stuorravutnii (Omasvutnii)
Máŋga
báikegotti Romssas ja Finnmárkkus
leat árbevirolaččat
leamaš golmmagielat servodagat – dárogielagat,
sámegielagat ja kvenagielagat.
Ollu sogain leat sihke dáža,
kvenalaš ja sápmelaš duogáš.
Stuorravuona suohkan lea bargamin prošeavttain
Mangfold styrker (Šláddjiivuohta
nanne) ovddidan dihtii suohkana golmmagielat suohkanin. Okta
doaibmabijuin lea golmmagielat giellaguovddáš dárogiela,
sámegiela ja kvenagiela/suomagiela
várás.
Giellaguovddáš rahppojuvvui
guovvamánu 15. b. 2010.
Ođasmahttin-, hálddahus-
ja girkodepartemeanta lea ovttas Stuorravuona suohkaniin, Romssa
fylkkasuohkaniin ja Sámedikkiin
ruhtadan dán guovddáža.
3.9.4 Heahtedieđihanbálvalus
ja sámegiella
Čujuhuvvo Sámedikki
jahkedieđáhusa
kapihttalii 2.9.11.
Justiisadepartemeanta lea go das lea ovddasvástádus
oktiiheivehit heahteetáhtaid
politiija, dollačáskadeaddjiid
ja dearvvašvuođa
doaimmaid, jođihan barggu
mii galggai čielggadit oktasaš heahtenummira
ja oktasaš heahteguovddážiid
dan golmma heahteetáhtii. Čielggadeapmi
almmuhuvvui geassemánu 15.
b. 2009 ja rávve ahte buot
heahtedieđáhusat
mannet čieža
dahje gávcci oktasaš heahteguovddážii,
eai ge nu go odne 69 guovddážii.
Go leat mearkkašahtti unnit
guovddážat
mat maiddái leat oktasaččat
golmma heahteetáhtii, čielggadeamis árvvoštallojuvvo
ahte dalle lea eanet čađahahtti
gávdnat sámegielat
bargiid. Čielggadeapmi lea leamaš viiddis
gulaskuddamis.
Sámediggi dáhtui
giđđat 2009
Justiisadepartemeanttain ráđđádallamiid
sámegiela fuolaheami birra
heahtedieđihanbálvalusas.
Vuosttaš ráđđádallančoahkkin
dollojuvvui borgemánu 25. b.
2009, mas Bargo- ja searvadahttindepartemeanta ja Dearvvašvuođa-
ja fuolahusdepartemeanta ge oassálaste.
Guokte ášši
váldojuvvojedje ovdan:
Sámiid
vejolašvuođat oažžut
bálvalusaid sámegillii dálá heahtedieđihanbálvalusain
Mo lea vejolaš láhčit dilálašvuođaid
nu ahte sámi giella ja kultuvra
vuhtii váldojuvvojit jus heahtedieđihanbálvalus nuppástahttojuvvo
ovdalis namahuvvon čielggadeami
mielde
Servodatsihkkarvuođa
ja válmmu direktoráhta
lea dan maŋŋá bearráigeahččan
mo heahtedieđáhusat
sámegillii vástiduvvojit
ja gieđahallojuvvojit 110-guovddážis
Hámmarfeasttas ja dain Finnmárkku
gielddain mat gullet sámegiela
hálddašanguvlui.
Reivves buot gielddaide sámegiela hálddašanguovllus
Finnmárkkus lea čujuhuvvon
boasttuvuohtan ahte gielddat eai nákce
vuostáiváldit
ja gieđahallat heahtedieđáhusaid
sámegillii dohkálaččat.
Gielddat leat ožžon
borgemánu 15. b. áigemearrin
buktit doaibmaplána mii čájeha
mo dat áigot čoavdit ášši.
Eambbo čoahkkimat galget
dollojuvvot Sámedikkiin
ortnega birra.
3.10 Mánáidgárddit
Sámediggi lea ráhkadahttán
diehtojuohkingihppaga sámi
mánáid mánáidgárdefálaldagaid
birra. Máhttodepartemeanta
lea prentehan ja gilván
gihppaga. Dát lea okta máŋgga
doaibmabijus man hárrái
Sámediggi ja Máhttodepartemeanta
barget ovttas buoridan dihtii diehtojuohkima gielddaide ja eará doaibmiide mánáidgárdefálaldaga ásaheami
birra sámi mánáid várás.
Mii guoská mánáidgárdesuorggi
ovddideapmái, de lea Sámediggi jahkái
2009 ožžon
ruhtadoarjagiid sámi mánáidgárddiide Máhttodepartemeantta
bušeahttakapihttalis 231,
poasttas 50. Sámediggi hálddaša
doarjagiid sámi mánáidgárddiide,
doarjagiid gielladoaibmabijuide dárogielat mánáidgárddiin
main leat sámi mánát,
doarjagiid pedagogalaš ávdnasiid
ráhkadeapmái
ja ruđaid diehtojuohkin-,
ovddidan- ja rávvenbargui.
Std.dieđáhusa
nr. 28 (2007 – 2008) Sámepolitihkka čuovvoleapmin
leat Máhttodepartemeantta Mánáidgárdeossodat
ja Sámediggi jagi 2008 rájes čađahan
guovtti jahkásaš hálddahuslaš ovttasbargočoahkkima
sámi mánáidgárdesuorggi hástalusaid
ja doaibmabijuid birra. Jagi 2009 soabai Sámediggi
dan lassin Máhttodepartemeanttain
ahte galget dollojuvvot njeallje ovttasbargočoahkkima
jahkái. Go Mánáidgárdeossodagas
leat ásahuvvon sierra čoahkkimat,
de guoská ortnet Máhttodepartemeantta Dutkanossodahkii,
Universitehta- ja allaskuvlaossodahkii ja Oahpahusossodahkii. Ráđđádallančoahkkimat dollojuvvojit
dárbbu mielde.
Sámediggi ja Máhttodepartemeanta leat
ovttas bargan dakkár doaibmabijuid hárrái
departemeantta strategiijain mat galget lasihit gelbbolašvuođa mánáidgárddiin
ja oaččohit ovdaskuvlaoahpaheaddjiid mánáidgárddiide áigodagas 2007 – 2011.
Sámegielaid doaibmaplána čuovvoleapmi
lea maiddái gehččojuvvon
dán oktavuođas, ja
dan lassin lea earret eará Oahpahusdirektoráhta
bivdojuvvon čuovvolišgoahtit
máŋga
dain doaibmabijuin mat gullet vuođđooahpahussii.
Máhttodepartemeanta áigu
jagi 2010 vuoruhit guovdilis dokumeanttaid nu mo johtočállagiid
ja rávagirjjážiid
jorgaleami buot golmma sámegillii.
3.11 Sámigiel oahpponeavvut
Dálá oahpponeavvut
davvi-, julev- ja lullisámegillii
mat leat ráhkaduvvon Máhttoloktema – Sámi
vuođul, leat kártejuvvon,
ja guđe oahpponeavvut váilot
iešguđet
fágain/fáttáin
ja cehkiin. Kárten čájeha
ahte ain dárbbašuvvojit ollu
sámegielat oahpponeavvut
mat leat heivehuvvon Máhttoloktemii – Sámi.
Sámedikki, Máhttodepartemeantta
ja Oahpahusdirektoráhta
gaskasaš bargojoavku lea árvvoštallan
mo beavttálmahttit boahttevaš sámi oahpponeavvoráhkadeami
organiserema. Bargojoavku lea gulahallan guoskevaš oassálastiiguin
ja háhkan dieđuid buohtastahtti
dilálašvuođaid
birra riikkaidgaskasaččat.
Bargojoavku geigii 2010 guovvamánu gaskkamuttus
raporttas sámi oahpponeavvuid beaktilet
ráhkadeami ja buvttadeami
birra. Máhttodepartemeanta
lea meannudan raportta.
3.12 Vuođđooahpahus
Čujuhuvvo čuoggái
2.4.5.5 Oahpahuslága láhkaásahusa
rievdadeami birra – gáibádusat
seamma girjjiid almmuhit máŋgga
gillii ja árvvoštallan.
Máhttodepartemeanta háliida mearkkašit
ahte oahpahuslága § 9 – 4 vuosttaš lađas
mearrida ahte eará fágat
go dárogiella dušše sáhttet
geavahit oahpponeavvuid mat leat girjedárrui
ja ođđadárrui
seamma áiggi ja seamma haddái.
Oahpahuslága § 9 – 4
viđat lađas
addá vuoigatvuođa
mearridit láhkaásahusa
das makkár oahpponeavvuide § 9 – 4
vuosttaš lađas
galgá guoskat. Go § 9 – 4
vuosttaš lađas
ii namat sámegiela, de ii
leat departemeanttas láhkavuođđu
mearridit dakkár láhkaásahusmearrádusa
maid Sámediggi háliida.
Ráđđehus
lea muđuid Proposišuvnnas
95 L (2009 – 2010) ovddidan máŋga
rievdadanevttohusa mat gusket giellanorbmii jna. oahpahuslága §:s
9 – 4. Mearrádusa
vuosttaš lađas
paraleallaalmmuhusaid birra ii evttohuvvojuvvon rievdaduvvot, muhto
dattetge aiddostahttojuvvui mearrádusa
maŋimus lađđasis ahte
mearrádus paraleallaalmmuhusaid gáibádusa
birra ii guoskka sámegielat
oahpponeavvuide. Máhttodepartemeanttas lei
gulahallan Sámedikkiin nuppástusaid birra.
Sámedikkis eai lean mearkkašumit ii
ge dat háliidan formála ráđđádallama áššis.
Sámi allaskuvla ásahii
2007 Sámegiel oahpahusa
guovddáža. 2010
rájes ruhtadit earret eará Sámediggi,
Máhttodepartemeanta ja Ođasmahttin-,
hálddahus- ja girkodepartemeanta
guovddáža.
Guovddáš galgá ovddidit
vuođđogálggaid lohkamis, čállimis
ja njálmmálaš ovdanbuktimis
buot golmma sámegillii,
ja dan ulbmil lea álggahit
dutkama ja searvat dutkamii. Guovddáš jođihuvvo prošeavttaid
vuođul.
3.13 Alit oahpahus
Čujuhuvvo Sámedikki
jahkedieđáhusa
kapihttalii 2.4.6.
Sámi allaskuvla, Sámediggi,
Gielddaid guovddášlihtu
Finnmárkku ossodat, Finnmárkku
fylkkamánne álggahedje
jagi 2009 kampánnja háhkan
dihtii eambbo studeanttaid fylkka guovtti oahpaheaddjiskuvlii (Drømmejobben/Gollevirgi).
Máhttodepartemeanta doarjjui kampánnja
ruđalaččat. Sámi
allaskuvlla ovdaskuvlaohppui lassánii
ohcciidlohku skuvlajahkái
2009/2010, ja kampánnja
sáhttá leat váikkuhan
njuolgga dasa. Ohcciidlohku dábálašoahpaheaddjiohppui
maid lassánii kampánnja
geažil.
Studeanttaid háhkan sámi
oahpuide lea viehka stuorra hástalus.
Danne Máhttodepartemeanta
ruhtada rekruterenstrategiija ráhkadeami.
Máhttodepartemeanta nammadii lávdegotti
ráhkadan dihtii láhkaásahusevttohusa rámmaplána
birra sámi vuođđooahpahusa
várás
ja dan dat dagai Stuorradikki meannudan Std. dieđáhusa
nr. 11 (2008 – 2009)
Oahpaheaddji – rolla
ja oahpahus sámi oasi čuovvoleapmin.
Sámediggi čuovui lávdegotti
barggu guldaleaddjin. Lávdegoddi
geigii iežas láhkaásahusárvalusa skábmamánu
loahpas 2009. Departemeanta sáddii
gulaskuddamii láhkaásahusárvalusa
sámi vuođđskuvlaoahpaheaddjioahpahusa birra
mii earránii rápmaplánalávdegotti
evttohusas muhtun čuoggáin. Ráđđádallan
Sámedikkiin láhkaásahusa
birra čađahuvvui guovvamánus
2010.
Vai Sámi allaskuvllas
lea dárbbašlaš dávggasvuohta,
de dat ii dárbbaš čuovvut
boahttevaš nationála
rámmaplána iežas
vuođđoskuvlaoahpaheaddjioahpahusas.
Sámi allaskuvla lea ráhkadan rámmaplána
ođđa
oahpaheaddjioahpahusa struktuvrra ja ráhkadusa várás
sámegillii. Departemeanta
lea addán bajit dási
nationála mearrádusaid
(láhkaásahusa) sámi
vuođđoskuvlaoahpaheaddjioahpahusa
ráhkadusa guhkkodaga ja
váldoosiid birra.
Departemeanta lea mearridan sámi
oahpaheaddjioahpahusa láhkaásahusa njukčamánu
1. b. 2010 ja dat gusto seamma jagi alit ohppui sisaváldima
rájes. Rámmaplána
galgá doaibmat nationála
láhkaásahussan.
3.14 Árbediehtu
Čujuhuvvo Sámedikki
jahkedieđáhusa
kapihttalii 2.13.6.
Std. dieđ. Nr. 28 (2007 – 2008) Sámepolitihkka
válddahallá Ráđđehusa
eavttuid áŋgiruššat
sámi árbedieđuin
ja -máhtuin. Ráđđehus
lea ovttasráđiid Sámedikkiin
juolludan ruđaid Sámi allaskuvlii
jagi 2008 rájes golmmajahkásaš pilohttaprošektii
mas lea ulbmil čohkket vásáhusaid prošeaktabarggus
sámi guovlluin. Jahkái
2010 lea juolluduvvon 1,4 milj. ruvnno prošektii.
Ulbmil lea leamaš čađahit prošeavtta
ovttas sámi báikegottiiguin.
Sámi allaskuvla lea oaččohan áigái
ovttasbarggu doaibmiiguin báikegottiin
oarjelsámi, davvisámi
ja julevsámi álbmogiin.
Dakkár prošeaktaguovllut
leat válljejuvvon gos báikkálaš sámi ásahus sáhttá doaibmat
prošeavtta doaibmaguoibmeásahussan,
ja nu váikkuhit dasa ahte
báikegottit sáhttet
searvat, váikkuhit ja veahkehit
dieđuiguin pilohttaprošeavtta čađaheapmái.
Dan láhkai lea vejolaš juksat
ulbmila ahte sámiid árbedieđuid
ja -máhtuid čohkkejuvvon
duođašteami sáhttá dat
báikegoddi hálddašit
ja geavahit mii lea duođaštan
dieđuid.
Dutkanásahusaid, báikkálaš ásahusaid,
báikegottiid ja árbediehttiid
gaskasaš
doaibmaguoibmevuođadutkama málle
lea riikkaidgaskasaš álgoálbmotdutkama
váikkuheapmi, ja dat lea
bures doaibman eará álgoálbmotguovlluin.
Dáinna bargovugiin háliida
Sámi allaskuvla erenoamážit
deattuhit diđolašvuođa
dain dutkanetihkalaš čuolbmačilgehusain
mat čatnasit árbedieđu
seailluheapmái ja geavaheapmái
sámi báikegottiin. Árbediehtu-prošeakta galgá:
Ovddidit metodologiija duođaštit, seailluhit,
suodjalit ja vurket árbedieđuid.
Earret eará galgá ráhkaduvvot
metodagirji, dieđalaš čoakkáldat,
tool-kit (reaidokássa)
gulahallama várás báikegottiiguin,
ja vel etihkalaš láidagat
duođaštanbarggu várás.
Buot doaibmaguoimmit, dutkit, eará áššedovdit
ja árbediehttit galget ovttasráđiid
buvttadit dáid ávdnasiid.
Prošeavttas galget oktasaš čoavdagat
ja gáibádusaiddostahttimat árvvoštallojuvvot
dieđuid vurkema várás.
Ovddidit máhtu ja
návcca árbedieđuid
duođašteapmái
ja seailluheapmái. Bargu
galgá addit stuorát
diđolašvuođa
ja máhtu bargat sámi árbedieđuiguin.
Evttohit oppasámi
prográmma man vuođus
leat vásáhusat prošeavttas,
teorehtalaš proseassaid ja
vásáhusaid
guorahallan ja vuđolaš analysa,
geavatlaš oahppu eará guovlluin álgoálbmotmáilmmis,
ja vel metodat mat ovddiduvvojit ja geahččaluvvojit
suorggis.
Prošeavtta doaibmaguoimmit
leat Sámi allaskuvla, Saemien
Sijte, RiddoDuottarMuseat, Árran
ja Mearrasámi gelbbolašvuođaguovddáš.
Oktavuohta lea maid ásahuvvon
Romssa universitehta Fávllis
nammasaš dutkanfierpmádagain
ja Gálduin, álgoálbmotvuoigatvuođaid
gelbbolašvuođaguovddážiin
Guovdageainnus. Prošeavtta
ruovttusiidu, www.arbediehtu.no, geavahuvvo árjjalaččat
juohkin dihtii dieđuid prošeavtta
doaimmaid birra ja gaskkustan dihtii gaskaboddasaš bohtosiid.
Ruovttusiiddus lea maiddái
intraneahtta maid doaibmaguoibmeásahusat
geavahit gulahallan dihtii gaskaneaset.
3.15 Ealáhusat
3.15.1 Eanadoallu
Ráđđehus
lea Soria Moria-julggaštusastis
cealkán ahte dat háliida
sihkkarastit eanadoalu doaimmaheaddjiide dakkár
sisaboahtoovdáneami ja sosiála
eavttuid mat eará joavkkuin
ge leat. Dasto lea ráđđehus
julggaštusastis deattuhan
ahte dat áigu sihkkarastit
eanadollui máŋggalágan
doallostruktuvrra miehtá riikka.
Earret eará jahkásaš eanadoallošiehtadusain
lea ráđđehus
deattuhan dehálažžan
ovddidit sisaboađuid eanadoalu
fitnodagaide, doaibmabijuid boaittobeallásaš eanadoalu várás
ja nannet struktuvraprofiilla.
Dáinna áŋgiruššamiin ráđđehus
addá sámi
eanadollui ge buoret rápmaeavttuid.
Doaibmabijut sámi eanadoalu
várás čađahuvvojit
ollislaš eanadoallopolitihkas.
Dat ii guoskka dušše
ekonomalaš váikkuhangaskaomiide,
muhto maiddái biras- ja
resursapolitihkkii, biebmopolitihkalaš doaibmabijuid
deattasteapmái, ealáhusovddideami áŋgiruššamii
ja eanadoallo- ja ássanpolitihkkii.
Dát doaibmabijut váikkuhit
dasa ahte dat váldoulbmil
mii Sámedikkis lea ealáhusain,
ollašuhttojuvvo, namalassii
«nana ja ealli sámi
servodagat main lea bissovaš ássan
ja máŋggalágan
ealáhusat».Dábálaš váikkuhangaskaomiid geavaheapmi
mat leat boaittobeliid ja struktuvrra várás,
soahpá Sámedikki
oasseulbmilii eanadoaluin
«bisuhit
ja ovddidit ealáhusaid sámi
guovlluin».
Davvi-Norgga eanadoallu ferte birget váttes
luonddudiliin go buvttadeapmi lea nu bieđgguid
ja go guhkes gaskkaid ferte fievrridit dárbašiid
ja eanadoallobuktagiid. Movttiidahttin dihtii árjjalaš eanadollui riikkaoasis,
ja nu movttiidahttojuvvo sámi eanadoallu
ge, de leat roavvafuođarvuđot šibitbuvttadeamit
lágiduvvon Davvi-Norgii
ja buhtaduvvojit maiddái
buvttadangolut máŋggalágan
boaittobeliid earuheaddji váikkuhangaskaomiiguin.
Ii addojuvvo doarjja dušše
ekonomalaš váikkuhangaskaoapmin
main lea njuolgga sisaboahtováikkuhus
eanadoallofitnodagaide, muhto áŋgiruššet
maiddái eará ortnegiiguin
nu go fievrrádusdoarjagiiguin
buot deháleamos buvttademiid várás
eanadoalus, main lea stuorra mearkkašupmi
Davvi-Norgga gielddaide.
Doarjjaortnegiid lassin vuoruhuvvo riikkaoasi eanadoallu eará doaibmabijuiguin
ge. Eanadoallošiehtadusain
sihke jagi 2006 ja jagi 2009 ovdamearkka dihtii mearriduvvui várret
1 miljon lihtter mielkeeari eará guovlluin
mii galggai ođđasis
juogadeapmái Finnmárkui.
Jagi 2009 eanadoallošiehtadusain
Finnmárkku mielkebuvttadeami
struktuvrralaš diliid geažil
mearriduvvui maiddái lasihit
areáladoarjaga roavvafuođđara
várás
Finnmárkui ja Davvi-Romssa
osiide. Dát doaibmabijut
leat leamaš mielde dain árvalusain
maid Sámediggi lea addán
Eanadoallo- ja biebmodepartementii ovdalaš jahkásaš eanadoallošiehtadusaid.
Nu go boazodoallošiehtadusas
ge de várrejuvvojit ruđat
eanadoallošiehtadusa bokte
Sámedikki doarjjaortnegiidda
mat leat ealáhusovddideami/SNT
várás. Dat
lea veahkki buoridit sámi
eanadoalu. Sihke Sámediggi
ja departemeanta leat deattastan dehálažžan
ahte Sámediggi, Innovašuvdna
Norga ja fylkkamánne eanadoalloossodat
bures gulahallet go ráhkadit
strategiijaid investerenruđaid
várás.
Movtiidahttin dihtii eanadoalu ja eanadollui guoski ealáhusovddideapmái
de leat maiddái máŋga
ekonomalaš váikkuhangaskaoami
fidnemassii riikkalaš ortnegiin.
Dat leat dakkár ortnegat main
sámi eanadoallofitnodagat
ge sáhttet ohcat doarjaga.
Daidda gullet earret eará fylkkaid
giliovddidanruđat Eanadoalu
ovddidanfoanddas ja leat jurddašuvvon geavahuvvot
láhčit dilálašvuođaid
dakkár ealáhusovddideapmái
mii addá vuođu
guhkesáigásaš, gánnáhahtti árvoháhkamii
ja leavahuvvon ássamii eanadoalu
resurssaid ektui oppalohkái
ja eanadoalloopmodaga ektui erenoamážit.
Ruđat hálddašuvvojit
guvllolaččat. Dan
lassin leat eanet ortnegat nu go Biebmobuvttadeami árvoháhkanprográmma
ja Sáivaguollebivddu ovddidanprográmma.
Sámediggi háliida
dadjamuša Norgga ealáhuspolitihka
hábmemis, dannego ealáhusovddideapmi
sámi guovlluin hui ollu
lea gitta guovddášeiseválddiid
politihkas. Sámediggi lea
dovddahan ahte háliida ráđđádallanproseassa
eanadoallošiehtadusaid oktavuođas.
Muhto dat ii sáhte čađahuvvot
dannego eanadoallošiehtadallamat
leat guovtti beali soahpama vuođđu,
stáhta ja eanadoalu, man ovddas
Norgga eanadoalliidsearvi ja Norgga eanadoalliid ja smávvadálolaččaid searvi šiehtadallet.
Mo šiehtadallamat čađahuvvojit,
lea mearriduvvon
«Váldošiehtadusas
eanadoalu várás»,
man vuollái stáhta
ja eanadoalu organisašuvnnat čállet. Šiehtadallamiid
stuorra oassi leat maiddái
bušeahttadilálašvuođat
mat eai gula ráđđádallanvuogádahkii.
Sámediggi ja Eanadoallo-
ja biebmodepartemeanta leat dattetge ásahan dehálaš proseassa
bissovaš čoahkkimiid
bokte ovdalaš eanadoallošiehtadusaid,
ja dasa gullá viehka ollu čállosiid
sádden departementii. Dát
gulahallan Sámedikkiin čuovvoluvvui
jagi 2009 ge.
3.15.2 Boazodoallu
Boazodoallopolitihka ulbmil lea oaččohit áigái
boazodoalu mii lea ekonomalaččat,
ekologalaččat
ja kultuvrralaččat
ceavzil. Jus boazodoallu boahtteáiggi
galgá leat sámi
kultuvrra vuođđu,
de dat ferte váldojuvvot
vuhtii ja hálddašuvvot
dakkár ealáhussan
mas lea ekonomalaš árvobuvttadeapmi
ja bevttolaš buvttadeapmi.
Guokte guovdilis váikkuhangaskaoami boazodoallopolitihkalaš ulbmiliid
juksamis leat boazodoalloláhka
ja boazodoallošiehtadus.
Ođđa
boazodoalloláhka fámuiduvai
suoidnemánu 1. b. 2007.
Ain leat čađaheamen
ođđa lága.
Lága vuođđu
lea ahte boazodoallu lea gitta guohtuneatnamiid biologalaš resurssain,
ja ahte dat leat ja geavahuvvojit ceavzilit guhkibu vuollai. Dohkkehuvvon
doallonjuolggadusat leat resursahálddašeami vuođđu
ovddas guvlui, ja fertejit leat eaktun dasa ahte lága
arvat mearrádusat galget
sáhttit geavahuvvot. Orohatstivrrat
leat ođđa
lága vuođul ožžon
ovddasvástádusa ráhkadit
doallonjuolggadusaid. Doallonjuolggadusat galget sisttisetdoallat
njuolggadusaid earret eará guohtuneatnamiid
geavaheami birra, boazologu birra ja dárbbašlaš vuođđostruktuvrra
birra. Guovllustivra galgá dohkkehit
doallonjuolggadusaid. Boazologu galgá Boazodoallostivra
loahpalaččat
dohkkehit. Ollu orohagat leat ráhkadan
doallonjuolggadusaid, muhto dássážii
ii leat oktage orohagaid ožžon
dohkkehuvvot iežas doallonjuolggadusaid.
Boazodoallohálddahus čuovvola
dál sihke daid orohagaid
mat leat ráhkadan doallonjuolggadusaid,
muhto main leat čujuhuvvon
váilivuođat,
ja daid orohagaid mat eai leat vel sáddet
doallonjuolggadusaid dohkkeheapmái.
Dasto čujuhuvvo dasa ahte
boazodoalloeiseválddit leat
ožžon
viiddiduvvon fápmudusaid čuovvolit
daid dáhpáhusaid
main siskkáldas iešstivren
ii doaimma, ja main lea dárbu dan
dahkat resursavuođu geažil
dahje eará servodatberoštumiid
geažil.
Jahkásaš boazodoallošiehtadusa šiehtadallamiid
oktavuođas lea Sámedikkis čuovvunvuoigatvuohta,
ja dat čuovvu šiehtadallamiid oktilaččat. Šiehtadallamiid ovdalaš Sámediggi
meannudii árvalusaidis 2010/2011
Boazodoallošiehtadusa šiehtadallamiid
skábmamánu
dievasčoahkkimisttis. Dan árvalusat
gusket máŋgga
suorgái, ja sohpet eanaš Norgga
Boazosápmelaččaid
Riikkasearvvi (NBRa) gáibádusaide.
Juovlamánu 15. b. dolle
Sámediggi ja Eanadoallo-
ja biebmodepartemeantta (EBDa) politihkalaš njunnošat
digaštallančoahkkima mas
Sámediggi čilgii
iežas árvalusaid.
Guovvamánu 18. beaivvi
NBR ja Stáhta soabaiga ođđa
boazodoallošiehtadusa birra áigodahkii 01.07.2010 — 30.06.2011. Šiehtadus
siskkilda ekonomalaš doaibmabijuid
boazodollui buohkanassii 101,0 milj. ruvnno ovddas. Dát
lea seamma stuorra juolludus go gustojeaddji šiehtadusas
ge.
Boazodoallošiehtadus
2010/2011 nanne doaibmabijuid maiguin lea áigumuš oaččohit áigái
buoremus buvttadusa ja buorebut heivehit boazologu resursavuđđui.
Dehálaš doaibmabidju lea
ahte doarjja misiid njuovvamii lasihuvvo mearkkašahtti
ollu. Ovddidan dihtii ulbmillaš dásseárvobarggu
boazodoalus bealit leat soahpan čielgasit
lasihit beallelašdoarjaga.
Lea šaddan váddásat
jođihit bohccobierggu gávpemárkanii
maŋimus jagi. Danne šiehtadus
deattuha doaibmabijuid mat sáhttet
buoridit njuovvama čađaheami
miehtá áigodaga,
ja mat sáhttet buoridit
vuovdinvejolašvuođaid. Šiehtadusbealit
leat soahpan ásahit sierra
Márkanlávdegotti
bohccobierggu várás. Márkanlávdegoddi
galgá earret eará láhčit dilálašvuođaid
earret eará dasa ahte bohccobiergu
galgá vuovdaluvvot mearkanevtrála
bohccobiergun, ja eará ge vuovdalandoaibmabijuide
maid atná dárbbašlažžan.
Boazodoalu stuorámus
hástalus guhkit áigái
lea sihkkarastit eatnamiid. Dát
lea stuorra hástalus go
olmmoš jurddaša
ahte boazodoallu lea dakkár ealáhus
mii erenoamážit dárbbaša
viiddis eatnamiid, ja ahte sisabahkkemat ja ráfehuhttin
boazoguohtuneatnamiin lea lassánan
mearkkašahtti láhkai
maŋimus jagiid. Danne lea dehálaš áŋgireappot geahččalit
geahpidit dán váttisvuođa.
Jus mii galgat lihkostuvvat sámekultuvrra ávnnaslaš vuođu sihkkarastimiin,
de lea mearrideaddji eaktu ahte mis lea oktasaš duohtavuođaáddejupmi
ja ahte iešguđet
doaibmit doibmet ovttas. Dát
gáibida ahte politihkkárat ja
eiseválddit máhttet
ollu boazodoalu guđege beliid
birra, nuppástusproseassaid
birra ja áššiid
gittalasvuođa birra. Boazodoallu
doaimmahuvvo gieldda- ja fylkkarájáid
rastá. Danne lea dárbu ahte
gielddat barget bures ovttas, ahte gielddalaš ja
guvllolaš eiseválddit
barget bures ovttas, nu ahte lea vejolaš láhčit
diliid eambbo ollislaš jurddašeapmái eanahálddašeami
birra sámi boazodoalloguovlluin.
Aivve oktasaš áŋgiruššamiin
ja ovttasbargguin lea vejolaš juksat
biddjojuvvon ulbmiliid.
Go lea áigumuš sihkkarastit boahtteáigái
eleš boazodoalu, de lea dárbu
buorebut sihkkarastit boazodollui eatnamiid, ja erenoamážit
dakkár eatnamiid mat sáhttet
váikkuhit ceavzilis boazodollui.
Plána- ja huksenláhka
lea guovdilis láhka areálahálddašeami hárrái
boazodoalloguovlluin, ja dat lea guovdilis váikkuhangaskaoapmi
go áigumuš lea
buorebut sihkkarastit areálaid.
Plána- ja huksenlága ođđa
plánaoasis leat ásahuvvon buoret
bargoreaiddut mat addet gielddaid ja fylkkagielddaid plánejeaddjiide
buoret vejolašvuođa čuovvolit
riikkalaš ulbmiliid sihkkarastit
sámi boazodollui ávnnaslaš vuođu. Vuođđolága § 110a
ja riikkaidgaskasaš njuolggadusat
geatnegahttet sihke gielddalaš,
guvllolaš ja stáhtalaš eiseválddiid
vuhtii váldit sámi
kultuvrra, ealáhusaid ja
servodateallima nu ahte dat ožžot
erenoamáš gieđahallama
ja árvvoštallama
servodatplánemis oppalaččat
ja areálaplánemis
erenoamážit. Dát
guoská buot gielddaide ja
regiuvnnaide main lea sámi
boazodoallu.
Sámediggi lea ráhkadan
sierra plánaveahki. Dát
plánaveahkki oktan dainna
fáddávehkiin
maid Birasgáhttendepartemeanta
lea ráhkadahttán,
leat buorre vuođđu
go áigumuš lea
sihkkarastit sámi kultuvrii,
ealáhusaide ja servodateallimii
buoret luondduvuođu.
Vai lea vejolaš geavahit
duoid vehkiid nu bures go vejolaš,
de ferte leat dehálaš ahte
Sámediggi ja boazodoalu
hálddašanorgánat
ožžot vejolašvuođa
barget bures ovttasráđiid.
Sámediggi lea váldán
ovdan gažaldaga konsultašuvnnaid
birra boazodoallošiehtadusa šiehtadallamiid
ektui, ja erenoamážit
stáhta fálaldaga ektui.
Eanadoallo- ja biebmodepartemeantta ja Sámedikki
gaskasaš čoahkkimiin
lea Sámediggi ožžon
dieđu ahte ii leat guovdil
ii ge ulbmillaš konsultašuvnnaid
doallat Stáhta fálaldaga
birra. Váldosivva lea ahte
eai galgga leat konsultašuvnnat
bušehttii gulli čiegos dieđuid
birra. Muhto Sámediggi ja
Eanadoallo- ja biebmodepartemeanta leat ásahan dehálaš proseassaid
earret eará bissovaš čoahkkimiiguin
ovdalaš boazodoallošiehtadusa šiehtadallamiid. Dát
oktavuohta vuoruhuvvo boahtteáiggi ge.
3.15.3 Minerálaláhka
Čujuhuvvo Sámedikki
jahkedieđáhusa
kapihttalii 2.8.4.18.
Ealáhus- ja gávpedepartemeanta ovddidii
Od.prp. nr. 43 (2008–2009) Minerálaresurssaid
háhkamii ja roggamii guoski
lága birra (minerálaláhka) Stuorradiggái
njukčamánu
20. b. 2009. Stuorradiggi dohkkehii lága
ovttajienalaččat.
Láhka ja lága láhkaásahus
fámuiduvve 1.1.2010.
Álgoálbmotberoštumit
nannejuvvojit ođđa
lágas. Lágas čuožžu
ahte mineráladoaimmaid oktavuođas
galgá sámi
kultuvrra luondduvuođđu
vuhtiiváldojuvvot. Finnmárkku
várás
leat ođđa
njuolggadusat dieđiheami birra
ja guhkit áigemearit njuolgga
sidjiide geat barget bohccuiguin. Seammás
viiddiduvvo geatnegasvuohta kártet
sámi beroštumiid
ovdal minerálaohcama. Ođđa áššemeannudannjuolggadusat
fuolahit ahte galgá biddjojuvvot stuorát
deaddu sámi beroštumiide bággolonistanohcamiid
ja doaibmakonsešuvnna ohcamiid
meannudeamis. Seamma láhkai
jotkojuvvojedje ovddeš Báktelága
(bergverksloven) áššemeannudannjuolggadusat
mat geavahuvvojit iskan- ja rogganlobiid ohcamiid meannudeamis.
Guovlluin Finnmárkku olggobealde
gustojit dábálaš áeemeannudannjuolggadusat
mat fuolahit sámi eanaeaiggádiid
dahje sámi geavaheaddjiidjoavkkuid
beroštusaid, ovdamearkka
dihtii boazodoalu beroštusaid.
Dan lassin gusto Stáhta
ja Sámedikki gaskasaš ráđđádallansoahpamuš mii vuolláičállojuvvui
miessemánus 2005, maiddái
guovlluide Finnmárkku olggobealde,
ja sámi beroštumit
leat váldojuvvon vuhtii
eará lágain
ge nu go plána- ja huksenlágas.
Ođđa
minerálalága ráđđádallamiin
gáibidii Sámediggi
ahte seammalágan áššemeannudannjuolggadusat
go dat mat gustojit Finnmárkui,
maiddái galget gustot árbevirolaš sámi
guovlluin Finnmárkku olggobealde. Ráđđehus
ii leat sáhttán ná árrat čuovvolit
Sámi vuoigatvuođalávdegotti
II árvalusaid mii evttohii
rievdadusaid minerálalágaide Finnmárkku
olggobeallásaš guovlluid
várás
ge. Od. prp. nr. 43 (2008 – 2009) siiddus
112 boahtá ovdan ahte dat vejolašvuohta
rahppojuvvo ahte sáhttá maid
nuppástuhttit minerálalága
maŋŋil
Sámi vuoigatvuođalávdegotti
II čuovvoleami oassin.
3.15.4 Boraspirenammagottit
Sámediggi nammadii ovddasteaddjiid
boraspirenammagottiide Hedmárkkus
davás. Birasgáhttendepartemeanta
gáibida borasspireláhkaásahusa
bokte ahte Sámedikki ovddasteaddjit
boraspirenammagottiin galget leat Sámedikki áirasat dahje
sadjásaš áirasat.
Sámedikki mielas dát
gáibádus
orru leamen eahpegovttolaš ja
dat lea dáhtton Birasgáhttendepartemeantta
nuppástuhttit borasspireláhkaásahusa
nu ahte Sámediggi friddja
sáhttá nammadit iežas
ovddasteaddjiid nammagottiide. Birasgáhttendepartemeanttas
lea leamaš láhkaásahusevttohus
gulaskuddamis čakčat
2009. Láhkaásahus galgá rievdaduvvot
nu ahte ii šat gáibiduvvo
ahte Sámedikki ovddasteaddjit
boraspirenammagottiin eai šat
galgga leat Sámedikki áirasat
dahje sadjásaš áirasat.
Gáibádus báikkálaš gullevašvuođa birra
gal doalahuvvo.
3.15.5 Luossahálddašeapmi
Čujuhuvvo Sámedikki
jahkedieđáhusa
kapihttalii 2.7.5.2.
Sámediggi ja Luondduhálddašandirektoráhta ráđđádalle
2009 luossabivddu bivdináiggiid
birra. Muddemat mat mearriduvvojedje 2008 várás,
jotkojuvvojedje 2009 várás.
Luondduhálddašandirektoráhta ráđđádalai
Sámedikkiin ovdalgo gáržžidanevttohus
mearraluossabivddus jagiid 2010 – 2014
várás sáddejuvvui
gulaskuddamii. Maŋŋágo
gulaskuddanáigi nogai, ráđđádalle Sámediggi
ja Birasgáhttendepartemeanta
áššis.
Sámediggi ja Birasgáhttendepartemeanta
jukse muhtun muddui ovttamielalašvuođa
mearraluossabivddu bivdináiggiin
2010 guolásteami várás.
Sámediggi ja Birasgáhttendepartemeanta
leat dahkan rámmašiehtadusa
daid ráđđádallamiid
birra, mat čatnasit luossabivdui
Davvi-Romssas ja Finnmárkkus. Šiehtadusa vuođđun
galget leat sihke geatnegasvuođat
sápmelaččaide álgoálbmogin
ja Ráđđehusa
politihkka luđolaš luosa
várás. Áigumuš lea
sihkkarastit buoremus vuođu
luossabivddu muddemii Davvi-Romssas ja Finnmárkkus.
3.15.6 Energiijarusttegat
Varanger Kraft AS lea ohcan doaibmalobi hukset bieggafápmorusttega
mii addá 350 MW rádjai,
Rákkočerrui
Bearalvági gildii. Ášši
lea leamaš gulaskuddamis
Norgga čázádat-
ja energiijadirektoráhtas
(NČEs). Kulturmuitoiskkadallamiid
ja bieggafápmorusttegiid
huksema oktavuohta lea válddahallojuvvon
Retningslinjer for planlegging og lokalisering
av vindkraftanlegg(BGD ja OED 2007). Láiddanjuolggadusat
skovvejit proseassa dasa goas ja mo kulturmuitoiskkadallamat galget čađahuvvot.
NČEa mearrádusárvalusa
Nord-Salten Kraftlag AL ohcamuššii
hukset Forsanvatn kraftverk Stáiggu
ja Hápmira suohkaniidda
meannudii Gonagas stáhtaráđis.
Konsešuvdnameannudeamis
bođii ovdan eahpesihkkarvuohta álgočielggadeami
birra mii guoskkai boazodollui ja dasa ahte leat go molssaeavttot
johtolagat máinnašuvvon
johtolahkii Forsanvatn jieŋa
rastá. Danne ráhkaduvvui ođđa čielggadus. Ođđaseamos čielggadusa
loahppajurdda lea ahte johtolat lei dábálaččat
gátti mielde dannego johtin
dáhpáhuvai dábálaččat
go ii lean jiekŋa, ja ahte
reguleren ii hehtte johtaleami dakko. Raporta dattetge ii biehttal
ahte johtaleapmi lei jieŋa
rastá. Oljo- ja energiijadepartemeanta
bijai maŋŋá go
lei gulahallan Eanadoallo- ja biebmodepartemeanttain ođđa čielggadeami
geažil vuođđun
ahte Forsanvatn reguleren ii mearkkašahtti
láhkai váikkut
boazodollui. Dán čielggasmahttima maŋŋá ii
oaidnán departemeanta dárbbašlažžan
doallat eanet ráđđádallamiid áššis.
Lohpi huksemii addojuvvui geassemánu
26. b. 2009 mannosaš gonagaslaš resolušuvnnain.
Sámedikki ja Oljo- ja
energiijadepartemeantta gaskasaš ráđđádallanproseassa
váiddaáššis ođđa
132 kV fápmojođđasa birra
Lulli-Helgelánddas ii leat
vel loahpahuvvon. Departemeanta gohčču maŋimus
ráđđádallamii 2010
giđa mielde.
Goliat-ruktádaga huksema
plána ja doaimma Barentsábis
lea meannuduvvon Oljo- ja energiijadepartemeanttas Oljo ja energiijadepartemeanta
lea doallan ráđđádallamiid
Sámedikkiin mas ášši
lea digaštallojuvvon. Ráđđádallamiin
lei ovttaoaivilvuohta das ahte operatevrafitnodat lei čađahan
viiddis váikkuhusčielggadeami
Goliat-huksemii. Bealit eai soahpan álgoálbmotfoandda
birra petroleadoaimma oktavuođas
dahje das lea go sámiin
erenoamáš vuoigatvuođat
petrolearesurssaide. Dáid gažaldagaid
hárrái čujuhii departemeanta
ráđđádallamis Std.dieđáhussii.
nr. 7 (2006 – 2007) Sámedikki
jagi 2005 doaimma birra mii čilge
ahte ráđđehus
ii sáhte oaidnit ahte leat álbmotrievttálaš geatnegasvuođat
sámiid ektui das mii guoská petroleadoaimma
vuitui nannánjuolggis. Sierramielalašvuođa
geažil lea Sámedikki árvvoštallan
ahte ii leat vuođđu miehtat
Goliat-ruktádaga huksemii
ja doibmii Goliata huksen ja doaibma lea biddjojuvvon Stuorradikki
ovdii Std.proposišuvnnas
nr. 64 (2008 – 2009). Sámedikki
oaivilat leat geardduhuvvon stuorradiggeproposišuvnnas.
Stuorradiggi mieđihii stuorradiggeproposišuvnna meannudettiinis
geassemánu 18. b. 2009 ahte huksen
dohkkehuvvo. Oljo- ja energiijadepartemeanta dohkkehii huksema ja
doaimma plána mearrádusain
geassemánu 25. b. 2009.
3.15.7 Árvoháhkanprográmma veahkkálas
ealáhusaid várás
Čujuhuvvo Sámedikki
jahkedieđáhusa
kapihttalii 2.7.13.3.
Lotnolasealáhusaid ja
turistaealáhusaid árvoháhkanprográmma
lea ásahuvvon Soria Moria-julggaštusa
vuođul. Sámediggi hálddaša
prográmma. Sámediggi
lea vuoruhan ovddidit deaivilis váikkuhangaskaomiid
prográmma hárrái.
Sierranas ortnegat ovddiduvvojit ja heivehallojuvvojit daid ektui.
Departemeanttat, báikkálaš hálddašeaddjit, fágalaš ásahusat
ja ealáhusdoaimmaheaddjiid
organisašuvnnat sáhttet buktit árvalusaid
prográmmii. Sii sáhttet čuovvut
prográmma earret eará go
servet «Fágalaš forai» mas Sámediggi
lágida čoahkkimiid dárbbu
mielde, ja unnimusat oktii jahkái. Dát čoahkkimat
addet Sámediggái árvalusaid prográmma
hálterievdademiide, heivehallamiidda
dahje vuoruhemiide. Sierra seminárat
hálddašeaddjiid, fágaolbmuid
ja ealáhusdoaimmaheaddjiid
várás
lágiduvvojit go dan lea dárbu
dahkat čuvgen dihtii muhtun
surggiid erenoamážit.
Ovdamearka lea Sámedikki
seminára njukčamánus
2010 mas fáddá earret
eará lei čuvget vejolašvuođaid
ja beroštumi ovddidit sáivaguollebivddu
ealáhussan. Gelbbolašvuođalokten
kurssaiguin ealáhusálggaheaddjiid
várás,
ja gelbbolašvuođafierpmádagaid čielggadeapmi
leat eará áŋgiruššansuorggit. Sámedikki
vuoruheamit, doaibmabijut ja ortnegat prográmmas
bohtet muđuid ovdan Sámedikki
jagi 2009 jahkedieđáhusas.
3.16 Mánáidsuodjalus
Ráđđehusa
ulbmil lea viidáseappot
ovddidit fágalaččat
buori mánáidsuodjalusa
mas lea buorre máŋggakultuvrralaš gelbbolašvuohta,
ja buorre máhttu sámi mánáidsuodjalusa
birra guovlluin main sápmelaččat ásset.
Joatkkaoahpahus Mánáidsuodjalus
unnitlohkoperspektiivvas álggii
2008 čavčča
ja joatkašuvai jagi 2009.
Joatkkaoahpahusa fállet
Finnmárkku, Lillehammera
ja Telemárkku allaskuvllat.
Sámi perspektiiva lea deattuhuvvon
oahpahusas, oktasašlážáldagas
ja erenoamážit
Finnmárkku allaskuvllas.
3.17 Bargo- ja čálgoetáhta
Ráđđehus
nu go Sámediggi ge háliida
sihkkarastit ahte sámi geavaheaddjit
NBČ-vuogádagas
váldojuvvojit vuostá sámegielain
ja kulturmáhtuin, ja vel
máhtuin sámi
servodatdiliid birra. Danne lea Sámediggi joatkán
iežas barggu sámi
bálvalusvuostáiváldiid
vuoigatvuođaid ja dárbbuid
hárrái
ođastusas, ja lea váldán
dan ovdan čoahkkimiin Bargo-
ja searvadahttinministariin máŋgii.
Juolludusreivves Bargo- ja čálgodirektoráhtii
jahkái 2010 lea čuovvovaš válddahallan
sámi perspektiivva birra
bargo- ja čálgohálddahusas:
Sámi
guovlluin galget čađahuvvot
báikkálaš geavaheaddjiidiskkadallamat.
Iskkadallamiid bohtosat galget leat vuođus
go etáhta bálvalusfálaldat
ovddiduvvo, dás maiddái
go buoret ja beaktilat fuolahus geavaheaddjiide ovddiduvvo.
Bargo- ja čálgoetáhta
galgá čuovvolit
doaibmabijuid mat bohtet ovdan sámegielaid
doaibmaplánas maid Ráđđehus
almmuhii miessemánus 2009.
3.17.1 Diehtojuohkin sámegillii
bargo- ja
čálgohálddahusas
Eanaš sápmelaš geavaheaddjit hállet
davvisámegiela, ja eanaš NBČ-kontuvrrat
sámi hálddašanguovllus
leat davvisámegiela guovllus.
Danne lea Bargo- ja čálgoetáhta
dássážii vuoruhan
jorgalahttit ávdnasiid davvisámegillii.
Giđđat
2009 ásahuvvui sierra sámegielat
fálločuokkis
dás: nav.no. Sámegielat
siidduide biddjojuvvojit duohtadieđut
bargo- ja čálgohálddahusa
doarjagiid ja bálvalusaid
birra daidda gulli skoviiguin. Dát
lea oktilis bargu. Bargo- ja čálgoetáhta
njeallje váldogihppaga leat
jorgaluvvon sámegillii,
ja nu lea maid eará ge guovdilis
gihppagat.
3.17.2 Geavaheaddjiidiskkadallama
čađaheapmi
sámegillii
Jagi 2009 vuosttaš jahkebeali čađahuvvui
vuosttaš geardde webba-vuđot
geavaheaddjiidiskkadallan sámegillii
dain NBČ-kontuvrrain mat
leat sámegiela hálddašanguovllus Finnmárkkus.
Oassálasti kontuvrrat ledje NBČ Deatnu,
NBČ Guovdageaidnu, NBČ Kárášjohka,
NBČ Porsáŋgu
ja NBČ Unjárga.
Geavaheaddjiin jerrojuvvojedje gažaldagat
das man olámuttus sin mielas
NBČ-kontuvra lea oktavuođaváldima
hárrái sámegillii
ja vástádusa oažžuma
hárrái
sámegillii. Geavaheaddjit
vásihit ahte lea álki šiehtadit čoahkkima
rávvejeaddjiin/áššemeannudeaddjiin
gii sámásta.
Sii vásihit maiddái ahte
lea hui bures doaibmá riŋget NBČ-kontuvrii
sámegillii. Sin mielas ii leat
nu buorre vejolašvuohta čállit reivve
sámegillii ja oažžut vástádusa
sámegillii. Sámi
geavaheaddjiidiskkadallamat leat ovddiduvvomin, ja dat galget čađahuvvot
juohke jagi. Boahtteáiggi
daid galget NBČ-kontuvrrat čađahit
julevsámi ja oarjelsámi guovlluin
ge.
3.17.3 Tearbmaovddideapmi – hástalusat
Bargo- ja čálgoetáhtii
Sámegielat tearpmat mat
gusket Bargo- ja čálgoetáhtii,
ovddiduvvojit dađistaga
go teavsttat jorgaluvvojit. Seammás
go diehtojuohkinteavsttat jorgaluvvojit davvisámegillii,
de Bargo- ja čálgoetáhta čađaha
ovddasmanni barggu dakkár
suorggis mas sámegielat
sánit ja doahpagat ovdal
leat váilon. Cuoŋománus
2009 Bargo- ja čálgoetáhta
dagai šiehtadusa fitnodagain
Allegro Språktjenester AS jorgaleami birra sámegillii.
Vai ođđa
tearpmat šaddet nu buorit
ja gokčilat go vejolaš,
de háliida etáhta ávkin atnit
dan sámi doabaovddideami
mii dáhpáhuvvá go
sámegielalaš mielbargit
ja sámegielaš geavaheaddjit
deaivvadit. Sámegielat mielbargiid fierpmádat
mas lea viiddis gelbbolašvuohta,
lea ásahuvvon veahkehan dihtii
jorgaleaddjiid ja árvalan
dihtii mat tearpmaid berrejit geavahuvvot guđege
suorggis. Dađistaga áigu
Bargo- ja čálgoetáhta
ovddidit ollu sániid ja
doahpagiid bargo- ja čálgosuorgái. Ulbmil
lea aiddolaš doabageavaheapmi,
nu ahte ii leat eahpádus
guđemuš tearpmat
leat dohkálaččat,
ja guđemuš dárogielat
sániid ja doahpagiid dat
gokčet. Dás
Bargo- ja čálgoetáhta
lea gitta ovttasbarggus eará etáhtaiguin
mat barget rádjálas
fágasurgiin.
Sámi giellalávdegoddi
(SGL) lea Sámi parlamentáralaš ráđi mearridanorgána
sámegiel áššiin,
ja galgá ovddidit ja buoridit
sámegiela čálalaš ja njálmmálaš giellan – geahča www.giella.org.
Sámegiela terminologiija-
ja normerenáššiin
bargá Sámediggi
ovttas SGLin mii earret eará galgá dohkkehit
tearpmaid. Eaktun lea ahte Bargo- ja čálgoetáhta ásaha buori
ovttasbarggu Sámedikkiin
terminologiijabarggustis.