4 Dálá boazodoallu
4.1 Viidodat ja areálavuođđu
Norgga boazodoallu lea álo leamaš sámi
ealáhus. Historjjá mielde lea boazodoallu
doaimmahuvvon oalle viidát riikkas. Dál
lea boazodoallu vuosttažettiin váriin
ja duovdagiin Finnmárkkus, Romssas, Nordlánddas
ja Davvi-Trøndelágas, ja osiin Lulli-Trøndelágas, Møre
ja Romsdalas (Trollheimen) ja Hedmárkkus. Davvi-Gudbrandsdálas
ja Valdresis doaimmahit giliolbmot boazodoalu. Dát
boazodoallu dárbbaša doaibmalobi
boazodoallolága 5. § olis, gos leat mearrádusat
boazodoalu birra olggobealde sámi boazodoalloguovllu,
ja doaimmahuvvo boazosearvin. Dasa lassin lea vel Rendal Boazosearvi,
Rendalen, Engerdal ja Trysil gielddain, mii doaimmaha erenoamáš doallovuogi,
go čađahit priváhta
bohccuid bivddu báhčima bokte.
Oktiibuot lea Norggas boazodoallu goasii 140 gielddas, ja areálas
mii dahká brutto birrasii 40 % Norgga
eatnamiin dahje sullii 140 000 km2. Finnmárkku
rájes lulás oktan Lulli-Trøndelágain dahká
brutto boazodoalloeanan birrasii 80 % eatnamiin.
Ii buot areála leat boazoguohtuneanan. Čáhci,
impedimeanta, gilvojuvvon eanan ja huksejuvvon guovllut gessojuvvojit
eret. Lea rehkenaston ahte netto areála dahká
sullii 90 000 km2dahje goasii 30 % Norgga
nannamis. Muđui leat Norgga boazodoallit beassan
atnit guohtumiid Ruoŧa bealde Norgga ja Ruoŧa
soahpamuša olis guovvamánu 9. beaivve
1972 boazoguohtumiid birra. Seammaládje leat Ruoŧa
beale boazodoallit atnán Norgga beale guohtuneatnamiid.
Dát soahpamuš nogai cuoŋománu
30. beaivvi 2005, ja dál leat šiehtadallame ođđa
boazoguohtunšiehtadusa Ruoŧain. Čujuhuvvo muđui
Od.prp. nr. 75 (2004 – 2005) ja Evtt. O.
nr. 98 (2004 – 2005)
4.2 Organiseren
Sámi boazodoallu lea hálddahuslaččat
juhkkojuvvon 6 boazodoalloguovlun, gč. boazodoallolága § 2.
Dát leat Nuorta-Finnmárkku, Oarje-Finnmárkku, Romssa,
Nordlándda, Davvi-Trøndelága
ja Lulli-Trøndelága/Hedmárkku
boazodoalloguovllut. Lea maiddái sámi
boazodoallu Trollheimenis. Dat lea eará sámi
boazodoalloguovlluid olggobealde, ja boazodoalu erenoamáš
riektevuođđun leat soahpamušat eananeaiggádiiguin
ja bággolotnunmearrádusat, gč. lága
juovlamánu 21. beaivvi 1984 nr. 101.
Sámi boazodoalloguovllut leat juhkkojuvvon orohahkan.
Orohatjuohkin lea ásahuvvon juo loahpageahčen 1800-logu.
Doallojagi 2005/2006 loahpas ledje oktiibuot 82 orohaga,
72 geasse- ja birrajagi orohaga ja 10 orohaga mat adnojuvvojit giđđa-/čakča-
ja dálveguohtumin Norgga beale boazodollui ja/dahje
guohtumin Ruoŧa boazodoalu várás. Juohke
orohagas doaimmahit boazodoalu ovtta siiddas dahje eanet siiddain.
Siidavuogádat sáhttá
rievddadit jagis jahkái. Maŋemus jagiid
leat leamaš oktiibuot sullii 110 geassesiidda ja 150
dálvesiidda.
Siiddaide gullet okta dahje eanet doalloovttadagat. Juohke doalloovttadagas
leat dábálaččat máŋga
boazoeaiggáda, geain buohkain lea sierra mearka.
Njukčamánu 31. beaivvi 2005 ledje
oktiibuot 578 doalloovttadaga boazodoalus, main 9 ledje dakkár
doalut main eai leat bohccot. Badjelaš 2.850 olbmo
gullet doalloovttadagaide. Eanas oassi sámi boazodoalus
lea Finnmárkkus, gos leat 417 doalloovttadaga ja
badjelaš 2.100 olbmo njukčamánu
31. beaivvi 2005.
Orohagaid ja iešguđet boazodoalloguovlluid
doallodilálašvuođaid
hárrái čujuhit kapihttalii
3.4.
4.3 Boazodoalu luondduvuođus ja olgguldas váikkuhanbealit
Boazodoallu doaimmahuvvo arktalaš buvttadanvuogádagas
gos ávkkástallá
bohcco heivehannávccaid davviguovllu duoddariidda
ja taiga-eatnamiidda. Boazu lea fysiologiija ja dábiid
heivehan iežas luonddubirrasii, sihke dan bokte
ahte jođánit šaddá
ja ovdána oanehis geassebottas, ja go dálvvi áigge unnida
doaibmadási ja energiijagolaheami. Boazodoallit ávkkástallet
bohcco heiveheami dan bokte ahte johtaladdet bohccuiguin iešguđet áigodatguohtumiid
mielde. Bohcco lunddolaš johtaleapmi ja nomádalaš
doallovuohki lea dáid guovlluid buoremus ávkkástallanvuohki. Finnmárkkus
leat dálveguohtuneatnamat siseatnamis goikásat
ja šattoheamit ja doppe lea unnán
muohta, go fas geasseguohtumat mearragáttiin ja sulluin
leat buorit ja šattolaččat.
Eará guovlluin riikkas leat eará
johtinvuogit ja muhtun sajiin juste nuppeguvlui go Finnmárkkus.
4.4 Buvttadeapmi ja massin
Boazodoalus leat oalle stuora erohusat produktivitehta (buvttadeami)
hárrái, sihke iešguđet
guovlluid gaskka ja jagis jahkái. Erohusat leat
sihke miessešattu, njuovvandeattuid, njuovvanhivvodagaid
ja massimiid hárrái. Maŋemus jagiid
lea riikka buvttadeapmi ollislaččat
leamaš buorre ja ovdáneaddji, ja
leat leamaš unnán massimat, buorre
miessešaddu ja ollu njuovvan. Muhtun guovlluin rahčá
datte ealáhus lassáneaddji massimiid
ja unnon produkšuvnna geažil.
Doaibmajagi 2004/2005 loahpas ledje ealáhusas
dieđihuvvon sullii 232.000 bohcco giđđaealus
(ovdal guotteha), main badjel 70 % gullá Finnmárkui.
Doaibmajagis 2004/2005 merkejuvvojede goasii 122.000 miesi,
mii dahká 80 % njiŋŋelaslogus.
Baozodoallit dieđihedje ahte sullii 18.000 merkejuvvon
misiin (sullii 15 %) ja sullii 20.000 rávisbohcco
(sullii 9 %) jávke doaibmajagi
mielde. Ráfáidahttojuvvon boraspiret
dieđihuvvojedje sivalažžan
goasii 90 % miessejávkamii ja
sullii 70 % rávisbohccuid jávkamii.
Boazodoallu doalvvui sullii 88.000 bohcco njuovahahkii (2.107 tonna
njuovvandeaddu). Dát vástida gaskamearálaččat
buvttadeapmái mii lea 9,0 kilo juohke bohcco nammii
giđđaealus, ja 14,4 kg juohke km2 nammii.
4.5 Boazolohku ja guohtunresurssat
Muhtun guovlluin lea boazolohku áiggiid mielde
rievddadan oalle sakka. Rievddadallamiid sivvan leat sihke luonddu
dilálašvuođat ja
muhtun muddui maiddái servodatdilálašvuođat.
Jagiid go leat buorit dálkkádagat,
de lávejit muhtun guovlluid boazodoallit cegget
ealuid vai buorebut birgejit massimiid vuostá boahtteáiggi
garra ja goavvi dálvviid. Dat lea dagahan ahte maiddái
lunddolaš massimat leat lassánan
goavvedálvviid, ja nu lea boazolohku rievddadan
sakka. Eará guovlluin lea boazolohku dássedit
leamaš unni, mii lea okta deaŧalaš
sivvan dasa go guovlluid gaskka leat nu stuora erohusat. Lunddolaš
erohusat guohtundilálašvuođaid hárrái
dahket maiddái erohusaid iešguđet
boazodoalloguovlluid boazologu ja buvttadeami gaskka.
Finnmárkkus lassánii boazolohku
1970 gaskkamutto rájes 1989 rádjái,
goas dieđihuvvon boazolohku lei buot alimus dásis,
200.000 bohcco giđđaealus. Doaibmajagi 2000/2001
rádjái unnui dát lohku
goasii beliin (sullii 109.000 rádjái).
Doaibmajagi 2000/2001 lea Finnmárkkus fas
lassánan boazolohku (sullii 168.000 njukčamánu
31. beaivvi 2005). Mihttomearrin lea doalahit boazologu dássedin,
guhkes áiggi ekologalaš dásis,
sihkkarastin dihte buori heiveheami resursavuđđui,
ja produktiiva ealuid mat sáhttet addit vuorddehahtti
ekonomalaš bohtosa.
Buohtalaga boazologu lassánemiin 1970- ja 1980-logus,
muhto maiddái 1990 mielde, duođaštuvvui
ahte Finnmárkkus hedjonedje jeageleatnamat, ja erenoamážit giđđa-
ja čakčaguohtumiin. Lea dábálaš áddejupmi
ahte jeagil lea hearki duolbmumiid ja garra guohtuma vuostá,
ja lea njoahci šaddat. Gaskaboddosaš
bohtosat maŋemus iskkademiin Finnmárkkuduoddaris čájehit
ahte guovlluin gos guođohuvvo ollu leat jeageleatnamat
ain heajut, muhto guovlluin gos ii leat nu ollu boazu, lea jeagelšaddu
buorránan. Doppe lea jeagil šaddagoahtán
bures danne go leat leamaš njuoska geasit, mii lea
hui buorre jeagelšaddui.
4.6 Dálkkádatrievdamat, boraspiret
ja areáladilálašvuođat
Boazodoallu doaimmahuvvo luonddu eavttuid vuolis ja lea hearki
olgguldas váikkuhusaid vuostá. Dát
leat sihke lunddolaš áššit
nugo dálkkádagat ja boraspiret,
muhto maiddái olmmošlaš doaimmat
nugo sisabahkkemat ja muosehuhtti doaimmat.
Oppalaččat sáhttá
lohkat ahte dálkkádatrievdamat bohtet váikkuhit
guohtumiidda beassama, daid kvalitehta ja viidodaga, muhto maiddái guovlluid
geavaheami, johtingeainnuid, johttánáiggiid,
guottetbáikkiid ja divregivssi. Man muddui rievdamat
leat buorrin dahje vahágin boazodollui, rievddada
guovllus guvlui, guovllulaš ja báikkálaš
diliid mielde, ja dan ektui goas ja movt boazodoallu geavaha guovlluid.
Oktavuođat leat máŋggabealagat
ja váikkuhusaid sáhttá
leat váttis einnostit. Ovdagihtii várrogasvuođaprinsihpa
vuođul sáhttá leat deaŧalaš
sihkkarastit sihke guoddevaš resursaheiveheami ja
buoremus vejolaš areálavuođu,
mii sáhttá addit ealáhussii dárbbašlaš
nanusvuođa ja vejolašvuođaid heivehit
iežas dálkkádatrievdamiidda.
Boazodoalu guovdu leat álo leamaš
iešguđet meari boraspiret, mat leat
láhkáseaset váikkuhan
boazodoalu. Go boazu lea birrajagi meahcceguohtumiin, de lea baozodoallu hárjánan
boraspiriide. Maŋemus jagiid leat boraspirevahágat
datte leamaš nu stuorrát ahte dat
boazodoalu čalmmiiguin leat gierdameahttumat. Boazodollui
ja eiseválddiide lea hástalussan gávdnat čovdosiid
mat unnidit boraspirevahágiid, ja mat sihkkarastet árbevirolaš nomádalaš
boazodoalu boahtteáiggi.
Boazoguohtuneatnamat šaddet vásihit
dađistaga eanet deattu eará eanangeavaheddjiid
geažil. Ovdamearkan dasa leat geaidno- ja čázádathuksemat,
Suodjalusa doaibma, bartahuksen, ođđa
eatnamiid gilvin, bivdo- ja astoáiggedoaimmat ja maŋemus
jagiid lassánan bieggamillohuksenáigumušat. Lassánan
dienashommát almmolaš buohkaidrievtti
olis leat maiddái ásahan hástalusaid
boazodollui, go diekkár doaimmat sáhttet šaddat
nu viidát ja dáhpáhuvvat áiggiid
goas sáhttet leat stuora vahágin
boazodollui. Dihto dilálašvuođain
sáhttá unna sisabahkkemaš
billistit olles jahkodatvuogádaga. Dan dihte sáhttá
eará meahccegeavaheapmi álkit šaddet riidduáššin.
Boazodoallorievtti geográfalaš viidodat
lea leamaš guovddážis
erenoamážit Lulli-Trøndelága/Hedmárkku
boazodoalloguovllus maŋemus jagiid. Duogážin
lea vuosttažettiin Alimusrievtti duopmu Korsjøfjell-áššis,
Rt. 1988 s. 1217. Dán áššis
lea Alimusriekti gávnnahan ahte dihto mearriduvvon
guovllus boazodoalloguovllu siskkobealde ii leat ásahuvvon
boazodoalloriekti dološ áiggi geavaheami rájes.
Ovdal dán duomu ledje boazodoallu ja hálddahus
rehkenastán ahte boazodoalloguovllu rájiid
siskkobealde lea riekti doaimmahit boazodoalu. St.dieđ.
nr. 28 (1991 – 1992)
Nana bissovaš
boazodoallu anii dán hui guovddážin,
ja boazodoalloláhka árvaluvvui rievdaduvvot. Čoavdin
dihte čuolmma boazodoallorievtti geográfalaš
viidodaga birra, de rievdaduvvui boazodoallolága
2. § 1996:s nu ahte lágas daddjo njuolga
ahte meahcceguovllut boazodoalloguovllu siskkobealde adnojuvvojit
lobálaš boazoguohtuneanamin, jus
eará ii čuvoš erenoamáš
riektedilálašvuođain, geahča
muđui mearkkašumiid 4. paragráfii
10. kapihttalis. Dasa lassin rievdaduvvui boazodoallolága bággolotnunváldi
nu ahte stáhta oaččui
vejolašvuođa bággolotnut
boazodollui vuoigatvuođaid sámi
boazodoalloguovlluid siskkobealde, gos duopmostuolut leat gávnnahan
ahte ii leat boazodoallovuoigatvuohta. Alimusriekti celkkii golggotmánu 24.
beaivvi 1997 duomu Aursunden-áššis,
Rt. 1997 s. 1608. Alimusriekti gávnnahii ahte vissis
guovllus sámi boazodoalloguovllu siskkobealde ii
leat ásahuvvon boazodoalloriekti. Riast Hylling ja
Femunden orohagat leat dan rájes ovddidan ohcamiid
bággolotnut guohtunvuoigatvuođa
guovlluin maidda Alimusrievtti duomut Aursunden- ja Korssjøfjell-áššiin
gusket. Bággolotnunohcamiid olis lea Eanandoallo-
ja borramušdepartemeanta nammadan govda šiehtadallanlávdegotti šiehtadallat
boazoguohtunsoahpamušaid guoskevaš
eananeaiggádiiguin. Ulbmilin lea oažžut áigái
dássedis šiehtadallančovdosiid
main buohtalasat doallá lagas oktavuođa
boazodoaluin ja guoskevaš suohkaniiguin.
4.7 Boazodoallu kulturguoddin
Sámi boazodoallu lea máŋgga dáfus
eallinvuohki nana kultuvrra vuođul. Boazodoallu
lea deaŧalaš sámi
kulturguoddi. Sámegiella, árbevirolaš
guohtunguovlluid ávkkástallan, boazomearkkat,
duodji ja dáiddaduodji leat deaŧalaččat dán
oktavuođas. Seamma leat sohkaoktavuođat
ja eará sosiála čanastagat.
Dát liikká ii mearkkaš
ahte boazodoallu ii váldde badjelasás áiggi
rievdamiid dahje ahte servodatrievdamat muđui eai
váikkut boazodoalu. Muhto čielga
ja nanu vuođustus kultuvrralaš árvvuide
lea mielde nanosmahttime boazodoalu ealáhussan ja
eallinvuohkin, ja dahkame dan gievran olgguldas váikkuhusaid vuostá.
Dán oktavuođas lea
siida hui
deaŧalaš. Dát lea čielga
boazosámi organiserenvuohki, mii lea huksejuvvon
ovttasullasaččat miehtá
máilmmi, juohkesajis gos árbevirolaš
boazodoallu doaimmahuvvo.