4 Láhkarievdadus evttohusat
4.1 Válgabiirejuohkin –sámelága § 2 – 4
4.1.1 Válgabiirejuohku
Selle lávdegotti árvalus ja Sámedikki
mearrádus
Selle lávdegoddi deattuha ahte dálá válgavuogádagas
biirejuogu vuođul lea oalle stuora eahpegorálašvuohta
ja ferte danin mearridit vuođđudeaddji rievdadusaid
ortnegii dan njulgemis. Lávdegoddi oaivvilda ahte ii leat
ulbmillaš olles riika bidjat oktan válgabiiren
ja árvalit unnidit otná 13 válgabiiriid
logu 7 biirii. Árvalusa vuođđun leat
sihke historjjálaš ja kultuvrralaš dilálašvuođat,
ja maiddái praktihkalaš ja pragmáhtalaš eavttut.
Lávdegoddi cealká ahte sámi jienastuslohku
lea áidna lohku maid sii leat sáhttán atnit
vuođđun barggusteaset.
Sámediggi guorrasa Selle lávdegotti ákkastallamiidda.
Sámediggi cealká earret eará ahte dat
stuora erohusat mat leat dan ektui galle jiena leat juohke áirasa
duohken geanohuhttet Sámedikki lobálašvuođa
sihke sámi servodagas ja eará eisseválddiid
ektui. Sámediggi lea mearkkašan ahte
váilevaš ovddastuslašvuohta
lea atnon ággan almmolaš digaštallamiin
ja celkon ahte Sámedikkis ii leat legitimitehta ovddastit
sámi álbmoga.
Selle lávdegoddi čujuha dasa ahte válgabiirejuogu
rievdadusain leat politihkalaš váikkuhusat.
Dakkaviđe váikkuhus lea ahte bellodagat ja joavkkut
main odne lea badjelmeare ovddastus manahit áirasiid, ja
joavkkut main odne lea váileovddatus dáidet eanemusat
vuoitit.
Gažaldagas movt biirejuohku galgá leat, lea Sámedikki
mielas mearrideaddjin ahte buot biiriin berre leat vissis stuora
lohku jienastuslogus vai šaddá buoret
gorálašvuohta jienaid ja áirrasjuogu
gaskkas. Sámediggi atná dehálažžan
ahte okta ovttaskas suohkan akto ii dagat ovtta válgabiire.
Duogážiin lea áigumuš easttadeames
biire politihkalaš barggu gáržumis
vuosttažettiin suohkanlaš ja báikkálaš áššiide
ovdalgo Sámediggái našunála ásahussii
mávssoleappot áššiide.
Sámediggi árvvoštallá maiddái
ahte biiret eai šatta nu viidát ja
stuorrát ahte šaddá váttis-
ja gáibideaddjin áirasiidda doalahit oktavuođa
jienasteddjiiguin. Iešguđet guovlluid
sámi joavkkuid historjjálaš ja
kultuvrralaš dilálašvuođat
leat dehálačča dasa movt biiriid juohká.
Danin fertege baicca geahččat dálá ovttastallama
ja oktavuođaid ektui mat leat iešguđet
sámi guovlluid gaskkas. Leat maiddái máŋga
eará dilálašvuođa
maid ferte atnit vuođđun go ođđa
válgabiiriid juohká. Dát dilálašvuođat
eai dáidde lea seammaláganat buot biiriin. Sámediggi
atná danin dehálažžan ahte ovdalgo
ođđa biiriid juohká de ferte buot ášši beliid
ollislaččat árvvoštallat.
Sámediggi oaivvilda ahte Selle lávdegotti árvalusas
buori muddui lea dákkár ollislaš árvvoštallan.
Selle lávdegoddi atná vuođđun
ahte geahpideames biiriidlogu otná 13 válgabiires
eanet heivvolaš lohkui, de lea vuosttažettiin
riika davimus oasis gos sáhttá olahit bohtosa
go ovttastahttá ja/dahje mudde biirerájáid.
Dat guokte lulimus biire –12 lullisámiguovlu ja
13 Lulli-Norga – evttohuvvojit danin bisuhuvvot nu movt
otne leat. Lávdegottis leat guokte ákka dasa.
Vuosttažettiin dát biiret fátmmastit
stuora logu suohkaniid ja vel eanet ovttastahttin dáin
biiriin sáhttá dagahit heajos váikkuhusaid
válgga loahppabohtosa čađaheames. Nubbe
eará ágga lea ahte iešalddis
lea dehálaš bisuhit 12. biire, Lullisámiguovllu,
sierra biiren sihkkarastimis lullisámi ovddastusa. Lávdegoddi atná dehálažžan
doalahit dán válgabiire vaikko biires leatge ain
unnán čálihuvvon jienastuslohkui. Daid
eará 11 biiriid ektui lea lávdegoddi váldán vuođu
otná biirejuogu váldohástalusain. Hástalussan
lea earret eará eahpegorálašvuohta
jienaidlogu ja áirraslogu gaskkas ja veahkeheames dustet daid
heajos váikkuhusaid mat leat das go guokte suohkana/gieldda
dahket goabbatge válgabiire. Oppalaš árvvoštallama
vuođul de lávdegoddi árvala unnidit válgabiiriid
logu 13 biires čieža biirii.
Sámediggi lea miehtan unnidit válgabiiriid
logu 13 biires 7 biirii nu movt Selle lávdegoddi árvala. Sámediggi
dattege evttoha rievdadit rájáid veaháš dan
ektui movt lávdegoddi árvala. Sámedikki
evttohus váikkuha Lullisámi guovllu ja Lulli-Norgga
biiriide. Sámediggi čujuha ahte nu movt otne lea,
ja nu movt Selle lávdegoddi árvala, de das ii
leat ovttavásttolašvuohta dan guvlui man
Sámediggi atná sámi árbevirolaš ássanguovlun.
Danin berrejit Surnadal ja Rindal suohkanat Møre- ja Romsdal
fylkkas ja Rendalen, Os, Tolga, Tynset ja Folldal suohkanat Hedemárkku
fylkkas sirdojuvvot evttohuvvon 6.válgabiirii, Lullisámi
válgabiirii. Dát buorebut soahpá oktii
dainna guovlluin mii gullá ráđđádallamiid
bargovugiide gaskal stáhtalaš eiseválddiid
ja Sámediggi.
Gulaskuddamis earret eará
Olgeža
váldoorganisašuvdna ja
nuoraidsearvi Stuornjárgga Sámenuorak
(SSN)evttohit eará biirejuogu.
Olgeš oaivvilda
ahte Selle lávdegotti árvaluvvon 2. válgabiire
ii doarvái bures vuhtiiváldde geográfalaš ja
demográfalaš beroštumiid
gaskal siseatnama ja riddoguovlluid. Olgeš evttoha čuovvovaš molssaevttolaš biirejuogu:
Válgabiire 2: Kárášjohka,
Porsáŋgu, Davvinjárga, Muosát,
Fálesnuorri ja Hammerfesta
Válgabiire 3: Áltá, Ákŋoluokta,
Láhppi, Skiervá, Návuotna, Ráisa
ja Guovdageaidnu
SSN cealká ahte Selle lávdegoddi
válgabiirejuohkin ii leat doarvái vuhtiiváldán
iešguđetge guovlluid kulturhistorjjálaš duohtavuođa.
Sii čujuhit dasa ahte lávdegoddi ii čujut
fágalaš historjjálaš-kultuvrralaš gálduide
válgabiirejuohkimii doarjjan. SSN evttoha danin ođđa
rájá 4. ja 5. válgabiriid gaskkas mii
livččii buoret historjjálaččat ja
kultuvrralaččat:
Válgabiire 4: Gáivuotna,
Omasvuotna, Ivgu, Gálsa, Romsa, Báhccavuotna ja
Málatvuopmi.
Válgabiire 5: Beardu, Leaŋgáviika,
Birgi, Doasku, Ránáidsuolu, Ráisavuotna,
Divrrát, Siellakvuona, Loabát, Rivttát,
Skánit, Ivvárstádit, Harstad, Bjarkøy,
Giehtavuotna, Ánddasuolu, Ikšnášši,
Bievát, Suorta, Válafierda, Vuogát, Vestvågøy,
Flakstad, Moskenes, Værøy, Røst, Lodegat,
Dielddanuorri, Evenášši,
Narvik, Bálát, Divttasvuotna, Hápmir,
Stájgo, Oarjjelij Foalda, Bådådjo, Fuosku,
Sálát, Oarjjelij Bájddár, Bájddár
ja Meløy.
Departemeanta árvvoštallan
Departemeanta guorrasa Sámedikki árvvoštallamiidda
ahte váilevaš ovttavásttolašvuohta gaskal
válgajienaid ja áirraslogu dálá válgaortnegis sáhttá čuohcat
Sámedikki lobálašvuhtii. Njulgemis
erohusa mii otne lea das galle jiena leat juohke áirasa
duogábealde evttoha Bargo- ja searvadahttindepartemeanta
rievdadit sámelága § 2 – 4 válgabiirejuogu
vástideaddji Selle lávdegotti ja Sámedikki
evttohusa.
Departemeanta evttoha ahte válgabiiriid lohku unniduvvo
13 biires 7 biirii, vástideaddji Selle lávdegotti
ja Sámedikki evttohusa. Oktiibuot 11 dálá biiriin
evttohuvvojit ovttastahttojuvvot viđa biirii. Guokte lulimus
biiriide, Lullisámiguovlu ja Lulli-Norga, ovttastahttin
ii guoskka danin go biiret geográfalaččat
leat nu stuorrát maidda nu ollu suohkanat gullet. Lullisámiguovllu
ja Lulli-Norgga válgabiiriide evttohuvvo vástideaddji
Sámedikki evttohusa, smávit rievdadusat nu ahte
7 suohkana Møre- ja Romsdalas ja Hedemárkkus sirddihuvvojit
Lulli-Norgga válgabiires Lullisámi válgabiirii.
Ráđđádallamiid oktavuođas
lea departemeanta ja Sámediggi soahpan ahte maiddái
Sunndal suohkan berre gullát 6. válgabiirii, Lullisámi
válgabiirii. Dát mearkkaša
ahte olles guovlu masa boazodoalloláhka guoská suohkaniin
Meldal, Midtre Gauldal, Oppdal, Rennebu, Rindal, Sunndal ja Surnadal gullet
6. Lullisámi válgabiirii.
Departemeanta evttoha maiddái, Selle lávdegotti
ja Sámedikki vástideaddji evttohusaid mielde, ahte
otná guokte ovttaskas suohkanválgabiire, Guovdageaidnu
ja Kárášjohka, ovttastahttojuvvojit
Porsáŋgguin mii dál gullá viđát
válgabiirii ja dahket ovtta válgabiire.
Departemeanta evttoha čuovvovaš válgabiirejuogu:
Nuortaguovllu válgabiire/Østre
valgkrets: Davvisiidda gielda válgabiire 5 Porsáŋggus,
válgabiire 1 Várjjat ja válgabiire 2
Deatnu ovttastahttojuvvojit ja dahket ođđa válgabiire
1 Nuortaguovllu válgabiire.
Ávjovári válgabiire/Ávjovári
valgkrets: Válgabiire 3 Kárášjohka,
válgabiire 4 Guovdageaidnu ja Porsáŋggu
gielda válgabiire 5 Porsáŋggus ovttastahttojuvvojit
ja dahket ođđa válgabiire 2 Ávjovári
válgabiire.
Davveguovllu válgabiire/Nordre
valgkrets: Davvisiida ja Muosát gielddat Porsáŋggu
válgabiire 5, válgabiire 6 Áltá/Fálesnuorri
ja Skiervvá, Návuona ja Ráissa suohkanat
Davvi-Romsa válgabiire 7 ovttastahttojuvvojit ja dahket
ođđa válgabiire 3 Davveguovllu válgabiire.
Gáiseguovllu válgabiire/Gáisi
valgkrets: Davvi-Romsa válgabiire 7 suohkanat, Gáivuotna, Omasvuotna
ja Ivgu, válgabiire 8 Gaska-Romsa ja Lulli-Romsa válgabiire
9 Ráisavuotna suohkan ovttastahttojuvvojit ja dahket ođđa
válgabiire 4 Gáiseguovllu válgabiire.
Viestarmera válggabijrra/Viesttarmeara
válgabiire/Vesthavet valgkrets: Válgabiire
9 Lulli-Romsa, earret Ráisavuona suohkan, válgabiire 10
Davvi-Nordlánda ja válgabiire 11 Gaska-Nordlánda
ovttastahttojuvvojit ja dahket ođđa válgabiire
5 Viesttarmeara válggabijrra
Åarjel-Saepmie veeljemegievlie/Sørsamisk
valgkrets: Válgabiire 12 Lullisámiguovlu
ja 13.válgabiire Lulli-Norgga suohkanat Surnadal, Rindal, Sunndal,
Rendalen, Os, Tolga, Tynset ja Folldal, Lulli-Norga ovttastahttojuvvojit
ja dahket ođđa válgabiire 6 Åarjel-Saepmie
Veeljemegievlie.
Lulli-Norgga válgabiire/Sør-Norge
valgkrets: Válgabiire 13 Lulli-Norga earret Surnadal,
Rindal, Sunndal, Rendalen, Os, Tolga, Tynset ja Folldal leat ođđa
válgabiire 7 Lulli-Norgga válgabiire.
Tabealla 4.1 Diehtočielggadus gallis leat čálihuvvon
jienastuslohkui ja jienastagat ja dohkkehuvvon jienat ođđa
válgabiiriin 2005 sámediggeválgga loguid
vuođul
Ođđa válgabiire | Lohku jienastuslogus | Jienastagat, dohkkehuvvon jienat |
---|
1 Nuortaguovllu válgabiire | 2140 | 1634 |
2 Ávjovári
válgabiire | 3521 | 2610 |
3 Davveguovllu válgabiire | 1736 | 1199 |
4 Gáiseguovllu válgabiire | 1799 | 1331 |
5 Viestarmera válggabijrra/Viesttarmeara
válgabiire | 1226 | 891 |
6 Åarjel-Saepmie veeljemegievlie | 732 | 518 |
7 Lulli-Norgga
válgabiire | 1384 | 925 |
Oktiibuot | 12538 | 9108 |
Departemeanta doaivu ahte evttohuvvon biirejuohku sáhttá váikkuhit
ahte organiseren viidát geográfalaš guovllus
nannejuvvo. Dát sáhttá mielddisbuktit
eanet listtuid, bellodagaid, listtačoahkádusaid,
mii fas dagaha eanet politihkalaš beroštumi ja
lasiha čáliheami jienastuslohkui ja buoret válgaoassálastima.
Evttohus dagaha ahte sámelága § 2–4
ferte rievdaduvvot.
Departemeanta áigu láhkaásahusas sámediggeválgga
birra mearridit eavttuid ja vugiid movt bargat go áigu
registreret joavkku, bellodaga dehe sullásaš čoahkádusas
dihto namain.
4.1.2 Ođđa válgabiiriid namat
Selle lávdegotti árvalus ja Sámedikki
mearrádus
Selle lávdegottis ledje čuovvovaš gaskaboddosaš namat
válgabiiriide iežaset raporttas:
Nuorta-Finnmárku
Gaska-Finnmárku
Davveoarjjeguovlu
Romsa
Gaska-Norga
Lullisámiguovlu
Lulli-Norga
Sámediggi evttoha čuovvovaš namaid
válgabiiriide:
Sámegielat namat:
Nuortaguovllu válgabiire
Ávjovári válgabiire
Davveguovllu válgabiire
Gáiseguovllu válgabiire
Viestarmera válggabijrra/Viesttarmeara
válgabiire
Åarjel-Saepmie veeljemegievlie
Lulli-Norgga válgabiire
Dárogielat namat:
Østre valgkrets
Ávjovári valgkrets
Nordre valgkrets
Gáisi valgkrets
Vesthavet valgkrets
Sørsamisk valgkrets
Sør-Norge valgkrets
Sámedikki nammaevttohusat leat ráhkaduvvon daid
evttohusaid vuođul maid sii leat ožžon
daid fágabirrasiin main lea máhttu sámegielat
báikenamaid ja sámegiela terminologiija ja historjjá birra. Sihke
sámegielat ja dárogielat namaid lea Sámediggi
evttohan. Válgabiire 5. lea namma sihke julev- ja davvisámegillii,
válgabiire 6. namma lea lullisámegillii, ja dain
eará biiriin lea namma davvisámegillii.
Sámediggi lea ákkastallan 2. ja 4. válgabiiriid nammageavaheami
ektui ná:
Válgabiire 2 Ávjovári válgabiire.
Sámedikki vuođustus nama válljemis lea
ahte dán geográfalaš guovllu
namman lea Ávjovárri sihke sámegilli
ja dárogilli.
Válgabiire 4 Gáiseguovllu válgabiire
lea ođđa ráhkaduvvon namma. Gáisá dahje
gáisi lea dábálaš sámegielat
sátni alla vári birra. Sámediggi lea
gávnnahan várrečohkaid leamen oktasašvuohtan
dán ođđa ásahuvvon válgabiires.
Departemeanta árvvoštallan
Departemeanta guorrasa Sámedikki válgabiiriid nammaevttohussii.
Dát mearkkaša ahte Sámelága § 2 – 4
ferte rievdaduvvot.
4.1.3 Smávit sámi joavkkut
Selle lávdegotti árvalus ja Sámedikki
mearrádus
Selle lávdegotti mihttomearrin lea leamašan oažžut
válgaortnega mii vuhtiiváldá earenoamáš hástalusaid
sihke ovttaskas sámi guovllus go muđui olles sámi
servodagas. Earenoamáš dehálaš lea
leamašan sihkkarastit ovddastusa olles riikas
ja earenomážit iešguđet árbevirolaš sámi ássanguovlluin.
Lea dattege nu ahte válgaortnet mii Sámedikkis
lea leamašan, ii dáidde dáhkidit
ahte buot guovllu sápmelaččat – beroškeahttá sturrodat – olahit
ovddastusa. Lávdegoddi čujuha ahte geavatlaččat
fertejit bellodagat ja listtaevttoheaddjit váikkuhit dasa
ahte dákkár ovddastupmi olahuvvo. Lávdegoddi
lea earret eará árvvoštallan
nuortasámi ovddastusa. Lávdegoddi čujuha
dasa ahte jus dát joavku galgá sihkkarastojuvvot
ovddastusa de berrejit ráhkaduvvot sierranjuolggadusat,
dahje rávvet saji čáhkket nuortalaččaid
evttohasaid válgalisttuide guovlluin gos dat lea áigeguovdil.
Lávdegotti oaidnu lea ahte dákkár doaimmat
váikkuhit nominašuvdnabarggu ja gáržžidit
friddjavuođa man lávdegotti mielas listaevttoheddjiin
berre leat.
Leat maiddái eará guovllulaš joavkkut
go dušše nuortalaččat
geat leat unnitlogus, iige daidda ge sáhte dáhkidit
ovddastusa. Lávdegoddi dattege oaivvilda ahte galgá leat
vejolaš láhčet dili nu ahte
smávit joavkkuide addo govttolaš vejolašvuohta
olahit ovddastusa, juogo iežaset listtuid bakte dahje ahte
eará listtuide láhčojuvvo sidjiide sadji
bajimus sajiide.
Sámedikki oaidnu leat ahte geavatlaččat
ferte leat bellodagaide ja sidjiide geat listtuid bidjet geain lea
ovddasvástádus vuhtiiváldit smávit
joavkkuid ovddastus vejolašvuođaid.
Sámediggi čujuha dasa ahte lea áddjás
ja gáibideaddji bargun buohtastahttit iešguđet
guovllulaš sámi joavkkuid dilálašvuođaid
ja hástalusaid, ja dan vuhtiiváldit válgavuogádagas.
Departemeanta árvvoštallan
Departemeanta oaivvilda ahte válgaortnet ii sáhte čoavdit
ovddastusdárbbu buot sámi joavkkuide, beroškeahttá joavkku
sturrodaga. Vuhtiiváldimis smávit joavkkuid oassálastima
berre árvvoštallat Sámedikki
lobálašvuođa ektui, mii sáhttá geanohuvvot
jus šaddá beare stuora gorálašvuohta
gaskal áirraslogu ja jienastuslogu mat leat juohke áirasa
duogábealde.
Od. prp nr. 33 (1986 – 87) Sámedikki
ja eará sámi riektedilálašvuođaid
birra (sámeláhka) deattuhuvvo ahte Sámediggi
galgá leat sámi álbmotčeardda
ovddasteaddji ásahus Norggas. Ovddasteaddjin dás
oaivvilduvvo vuosttažettiin ahte ásahusa leat
sápmelaččat válljen sápmelaččaid gaskkas.
Vuhtiiváldimis ovddastuslašvuođa mearkkaša
ahte ásahusas lea govda ja máŋggabealat čoahkádus.
Válgaortnega hábmemis departemeanta lea deattuhan
ahte berrešii sihkkarastit iešguđetge
unnitálbmotjoavkkuid ovddastumi ásahussii. Od.
prp nr. 33 (1986 – 87) lea earenoamážiid
guorahallan lullisámiid, julevsámiid ja boazosápmelaččaid
dilálašvuođa. Lullisámiid ektui
evttohii departemeanta ahte lullisámi guovlu galggai leat
sierra válgabiiren ja oažžut golbma áirasa.
Departemeanta ii gávdnan liibba vuhtiiváldit buot
joavkkuid Sámedikki ásaheami oktavuođas.
Geavatlaččat lea ođđa válgabiirejuogus
dákkár váikkuhus iešguđetge
sámi joavkkuide:
Lullisápmelaččat bisuhit
iežaset geográfalaš guovllu
sierra válgabiiren. Departemeanta guorrasa Selle lávdegotti árvvoštallamiidda
ahte válgabiire 12 Lullisámiguovlu berre bisuhuvvot
sierra válgabiiren sihkkarastimis lullisámi ovddastusa. Vuđolaš árvvoštallama
vuođul lea departemeanta árvvoštallan
dát eanemus vuogasin vaikko biire jienastuslohku velá ovddasguvlui
ge ii dáidde lassánit.
Dálá biirejuogus 11. válgabiire Gaska
Nordlánda vuosttažettiin fátmmasta
julevsámi ja bihtánsámi guovlluid.
Ođđa válgabiirejuogus evttohuvvo ovttastahttit
dán biire 9. válgabiiriin Lulli-Romssain, earret
Ráisavuona suohkana, ja válgabiire 10 Davvi Nordlánddain
nu ahte dahket ođđa válgabiire 5 Viestarmera
válggabijrra/Viesttarmeara válgabiire.
Departemeanta doarju dán árvalusa. Departemeanta
guorrasa Selle lávdegotti árvalussii danin go
lea dán guovllus gos otná válgaortnega
mielde lea stuorimus gorálašvuohta.
Lávdegotti árvalus njulge otná erohusa.
Evttohuvvon válgabiire fátmmasta sihke bihtánsámi,
julevsámi ja stuora oasi márkosáme guovllus.
Ovttastahttimiin de iešguđet sámi ássanguovlluin
dáidet leat sámepolitihkalaš hástalusat
mat leat seamma prinsihpalaš hámis,
ja daid čoavdimis lea ávkkálaš ovttasbargat.
Departemeanta árvvoštallá ahte áirasiid
lohku mat dán guovllus sáhttet válljejuvvot lea
doarvái dasa ahte báikkálaš áŋgiruššama
bakte sáhttet guovllu vuođustuvvon listtuin nai
válljejuvvot áirasat.
Nuortasápmelaččaid ja
sin maŋisboahttit ásset Njávdámis,
maiddái Girkonjárggas ja Báhčaveaileagis
Mátta-Várjjat gielddas. Nuortasápmelaččat gullet
ođđa válgabiirii 1 Nuortaguovllu válgabiirii. Joavku
ii leat nu stuoris ja lea áidna nuortasámi kultuvrra
guoddi Norggas.
Válgabiire1 Nuortaguovllu válgabiire fátmmasta
nuortasámi ássanguovllu. Selle lávdegoddi ja
Sámediggi eai oainne movt nuortasámi ovddastumi
beroštumi sáhttá goalustit
válgastruktuvrii. Departemeanta guorrasa dása
danin go nu unnán nuortasámit orrot Norggas.
Selle lávdegoddi lea ieš čujuhan
dasa ahte sin arvalus ii sihkkarastte nuortasámi ovddastusa. Sihke
Selle lávdegoddi ja Sámediggi oaivvildit ahte lea
eahpevuogálaš ovddidit garra gáibádusaid dasa
movt válgalisttuid lágidit, omd. sierranjuolggadusaid
ráhkadeami bakte.
Departemeanta guorrasa árvvoštallamiidda. Sámedikki
válgaortnegis ii sáhte vuhtiiváldit buot beliid
geográfalaš ja kultuvrralaš ovddastumis.
Ovddasvástádus sihkkarastimis govdodaga ovddastumis
lea sis geat nominašuvdnabarggu čađahit.
4.1.4 Unnidit áirraslogu
Selle lávdegotti árvalus ja Sámedikki
mearrádus
Selle lávdegoddi bidjá eavttu ođđa
biirejuogu árvalusas, ja dain meroštallamiin
mat namuhuvvojit, ahte dássenáirrasortnet mii álggahuvvui
2005 válggaide, heaittihuvvo. Selle lávdegoddi čujuha
ahte árvaluvvon biirejuohku lea vástádussan
váilevaš ovttavásttolašvuhtii
mii lea leamašan das gallis leat čálihuvvon
jienastuslohkui biire áirraslogu ektui. Dáinna
ođđa biirejuoguin ii leat šat
dárbun doalahit daid njeallje dássenáirasa.
Lávdegoddi árvala ahte Sámediggi fas
máhccá 39 áirraslohkui.
Sámediggi doarju dán árvalusa. Sámediggi čujuha
dasa ahte 39 áirasa leat doarvái sihkkarastimis
dárbbašlaš viidodaga
ja ovddastusa Sámedikki dievasčoahkkimis.
Ii oktage leat gulaskuddancealkámušas
dadjan maidege árvalussii ahte geahpidit áirraslogu Sámedikkis
43 áirasis 39 áirasii.
Departemeanta árvvoštallan
Departemeanta doarju Selle lávdegotti ja Sámedikki árvvoštallamiid,
ja evttoha ahte Sámedikki áirraslohku geahpiduvvo
43 áirasis 39 áirasii ja ahte dássenáirras
ortnet heaittihuvvo.
Dán vuođul departemeanta evttoha fámuhuhttit
Sámelága § 2 – 4
nuppi lađđasa.
4.1.5 Áirrasjuohkin
Selle lávdegotti árvalus ja Sámedikki
mearrádus
Selle lávdegoddi gávnnaha ahte dálá válgavuogádagas
lea stuora eahpegorálašvuohta jienaid
ja válljejuvvon áirraslogu gaskkas. Eanemus heivvolaš vuohki
movt dán čoavdit lea rievdadit áirraslogu
juohke biires ja velá rievdadit válgabiiriid juogu.
Lávdegoddi atná vuođđun ahte
leat stuora erohusat das gallis leat čálihuvvon
jienastuslohkui ođđa evttohuvvon biiriid gaskkas.
Jus galggašii atnit čielga gorálašvuođa
meroštallama vuođđun go áirasiid
juohká biiriide, de livčče válgabiiret
davvin ožžot beare dievasválddálaš sajádaga.
Danin lávdegoddi oaivvilda ahte lea govttolaš vissis
dievadasain earenoamážiid smávva sámi ássanguovlluid
ektui. Lávdegoddi oaivvilda ahte válgaortnet berre
láhčit dáid guovlluide govttolaš ovddastusa
vaikkovel leatge smávvát, mii mearkkaša
ahte dáid guovlluin berre leat vissis badjelmeare ovddastus.
Selle lávdegoddi čujuha dasa ahte dáin
smávit sámi ássanguovlluin olggobealde
(siskkit) Finnmárkku lea unnit čálihuvvon
jienastuslohku go gaskamearri. Selle lávdegoddi lea earenoamážiid deattuhan
dan ahte sihkkarastit duohta ovddastusa olles riikas ja earenoamážiid
iešguđetge árbevirolaš sámi ássanguovlluin.
Selle lávdegotti árvala ahte berrejit leat
unnimusat guokte áirasa juohke dain 7 válgabiiriin, beroškeahttá man
unnán leat válgabiire jienastuslogus. Lávdegoddi árvala
ahte maŋŋil go dat 14 bistevaš áirasa
leat juhkkojuvvon biiriide, de juhkkojuvvojit dat loahppa 25 áirrassaji
leaskalohkovugiin, ng. St. Laguë sullásaš vuohki.
Lávdegoddi ja Sámediggi evttohit spiehkastaga áirasiid
juohkimis Lulli-Norgga válgabiirii, danin go dat lea olggobealde árbevirolaš sámi ássanguovllu.
Spiehkastus mearkkaša ahte Lulli-Norgga válgabiire
ii oaččo eanet áirasiid go maid gorálašvuođa
mielde livčče ožžon jus 39 áirraslogu
juogášii leaskalohkovugiin. Lávdegotti oainnu
mielde lea danin dárbun atnit leaskalogo guovtti oasis: Álggos
juohkit olles 39 áirraslogu vai gávdnat bajimus áirraslogu
Lulli-Norgii, ja dasto loahppa 25 áirasa mat galget juhkkojuvvot
biiriide maŋŋil go juohke biirii álggos
leat juohkán guokte áirasa guhtiige.
Lávdegoddi čujuha dasa ahte stuorit válgabiiret main
guđege biires leat guokte bistevaš áirasa ain
dagaha vissis badjelmeare ovddastusa, earret Lulli-Norgga biires,
muhto ii nu badjelmeare go odne. Árvaluvvon čoavddus
lea buorebut go otná go dagaha buoret vejolašvuođa
smávit sámi joavkkuide oažžut
ovddasteaddji Sámediggái.
Gulaskuddancealkámušat
Lulli-Romssas ja
Davvi-Nordlánddas čujuhit
dasa ahte dáruiduhttin lea leamašan
nu garas sin guovllus ja ahte dan vuođul galggašii
oadjut badjelmeare ovddastusa dán guovllus.
Departemeanta árvvoštallan
Departemeanta guorrasa Selle lávdegotti ja Sámedikki
ođđa áirrasjuogu evttohussii ja evttohusa
vuođuštusa. Ulbmil rievdadanevttohusain lea
govvidit jienasteddjiid sávaldagaid ja olahit vuoiggaleappot
ja gorálaš áirrasjuogu válgabiiriid
gaskkas.
Departemeanta mielas lea buorre ásahit matematihkalaš jugadanvuogi
biire áirasiid juohkimii. Vuosttažettiin dat sihkkarastá dárkkistanvejolašvuođa
ja rabasvuođa proseassas. Nuppádassii dat dagaha
ahte biiret meannuduvvojit seamma ládje. Smávit
biiret vuoruhuvvojit ja stuorimus biiret eai olát nu buori
bohtosa danin go leat stuorrát. Goalmmádassii šaddá vejolažžan čađat
muddet áirrasjuogu biiriide dan ektui movt jienastuslohku rievdá.
Departemeanta lea ovttaoaivilis Selle lávdegottiin ja
Sámedikkiin áirrasjuogu hárrái.
Evttohus mearkkaša ahte unnimusat galget guokte áirasa guhtiige
dain čieža biirii. Maŋŋil go
dát 14 dáhkiduvvon áirasa leat juhkkojuvvon
biiriide, de dat loahppa 25 áirasa juhkkojuvvojit leaskalohkovugiin, čielga
Saint Laguës molssaevttolaš vuohki. Geahča
vuolábealde Lulli-Norgga válgabiire spiehkastannjuolggadusa
birra.
Gorálašvuođa meroštallanvuohki
lea seamma go válgalága § 11 – 3,
goalmmát lađđasis mearriduvvon vuohki
movt áirasiid juohkit válgabiiriide stuorradiggeválggain.
Meroštallanvuođđu gorálašvuođa áirrasjuohkimii
biiriide lea biire jienastuslohku. Juohke válgabiire meroštallanvuođu
juhká dáid loguiguin 1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15 jnv.
Maŋimus 25 áirrassajiid juhkkojuvvojit biiriide juohkimis
gávnnahuvvon goriid (kvotieanttaid) vuođul. Vuosttaš áirras
dán juohkimis, manna dan válgabiirii mas lea stuorimus
gorri. Nubbe áirrassaddji ges dan válgabiirii
mas lea nubbin stuorimus gorri, jnv.
Departemeanta evttoha ahte lágas mearriduvvo ahte Saint
Laguës vuohki galgá atnot áirasiid juohkimis
biiriid gaskkas danin go áirrasjuohkinvuohki lea guovddáš oassi
válgaortnegis.
Departemeanta deattuha ahte rievdadusevttohus ahte gorálašvuođain
juohkit 25 áirasiid biiriid gaskkas jienastuslohkui čálihuvvon
logu vuođul movttiidahttá eanet čálihit
jienastuslohkui, ja nu dagaha ahte eanet jienastit boahttevaš sámediggeválggain.
Evttohus dagaha ahte sámelága § 2 – 4
ferte rievdaduvvot.
Departemeanta atná vuođđun ahte áigemearri gorálašvuođa áirrasjuogu
meroštallan sámi jienastuslogu vuođul
mearriduvvo láhkaásahusas. Departemeanta mearrida
lagabui mearrádusaid áirrasjuohkimii ja evttohasválljemii
sámediggeválggain láhkaásahusas
sámediggeválggaid birra, nu movt odne ge.
Láhkaásahusa rievdadusevttohusat šaddet digaštallojuvvot
ráđđádallančoahkkimiin
Sámedikkiin.
4.1.6 Lulli-Norgga válgabiire
Selle lávdegotti árvalus ja Sámedikki
mearrádus
Selle lávdegoddi ja Sámediggi evttohit spiehkastaga
juohkinvuohkái Lulli-Norgga válgabiire áirrasjuohkimii.
Lulli-Norgga válgabiire lei 2005 vuolábealde gaskkameari
das gallis jienastuslogus ledje, ja šattašii
okta dain biiriin masa vissis dievadas áirrasjuohkin livččii
ovdamunnin. Selle lávdegoddi árvvoštallá dattege
nu ahte Lulli-Norgga biire ii berre oažžut eanet áirasiid
go «vuoiggalaš oasi» áirasiin
iige badjelmeare ovddastusa.
Dát mearkkaša ahte vaikko Lulli-Norgga biire
jienastuslogu sturrodat lea vuolábealde gaskkameari, de
biire ii berre badjelmeare ovddastusa olahit oaivvilda lávdegoddi.
Selle lávdegoddi vuođušta
spiehkastaga dainna ahte Lulli-Norgga válgabiirii gullet
suohkanat mat leat olggobealde árbevirolaš sámi ássanguovlluid.
Sámediggi lea ovttamielalaš Selle
lávdegotti Lulli-Norgga válgabiire spiehkastannjuolggadusa árvalusain.
Sámediggái lea Lulli-Norgga válgabiire spiehkastat
dehálaš prinsihppa vai biire ii oaččo áirasiid
nu ahte goaridivččii daid biiriid mat leat siskkobealde árbevirolaš sámi ássanguovllu.
Ráđđádallamiin Sámediggi čilgii
ja vuođuštii oainnus. Sámediggi čujuhii
dasa ahte NAČ 1984: 18 ja Od.prp. nr. 33 (1986 – 87) árvvoštallojuvvui ahte
galggai go Lulli-Norga obage leat sierra válgabiiren. Duogáš lea
ahte Lulli-Norga sihke historjjálaččat
ja kultuvrralaččat čuoldása árbevirolaš sámi ássanguovlluin.
Sámediggi čujuha dasa ahte sámelága
evttohusaid árvvoštallamis doarju dárbbu
gáržžidit áirraslogu man biire
sáhttá olahit. Vaikko sámi vuoigatvuođalávdegoddi
lei juohkásan das ahte galggai go Lulli-Norga leat sierra
válgabiiren, de ovttamielalaš vuoigatvuođalávdegoddi evttohii
ahte dat guovllut mat ledje olggobealde árbevirolaš sámi ássanguovlluid
galge oažžut gáržžiduvvon
ovddastusa Sámediggái.
Sámediggi čujuhii viidáset dasa ahte
departemeanta maiddái dása guorrasii Od.prp. nr.
33 (1986 – 87) go celkkii:
«Danin go sápmelaččaid lohku
Lulli-Norggas geat obage dáidet beroštit sámeválggain,
lea oalle eahpečielggas, oaivvilda departemeanta seamma
go lávdegoddi (sámi vuoigatvuođalávdegoddi)
ahte Lulli-Norggas ii sáhte go okta biire mas leat golbma áirasa».
Dán dihte Sámediggi čujuha dasa ahte
lea govttolaš mearridit vissis gáržžádusa áirraslohkui
máid Lulli-Norgga válgabiire sáhttá oažžut
eará válgabiiriid ektui, nu movt Selle lávdegoddi árvala.
Sámedikki árvvoštallama
vuođul Selle lávdegotti juohkinvuogi árvalus
dáhkida dárbbašlaš ovddastumi
Lulli-Norgii nu ahte dán biire válljejeddjiid
beroštumiid maiddái šaddet
oassin sámepolitihkalaš digaštallamis.
Sámediggi árvvoštallá ahte
vuhtiiváldimis ovddastusa iešguđetge
sámi guovllulaš joavkkuin siskkobealde árbevirolaš sámi ássanguovllu
lea deháleabbo dan sadjái go sihkkarastit stuorit
ovddastusa Lulli-Norgga válgabiirii. Stuorit ovddastus
Lulli-Norgga válgabiirii sáhttá čuohcat
ođđa 5. ja 6. válgabiiriide.
Sámediggi deattuha ahte ovddastupmi dain guovlluin gos
sámiid orrot bieđgguid ja nannosit leat čadnon árbevirolaš ealáhusaide
berre sihkkarastojuvvot. Sámediggi čujuha dasa
ahte guovddáš sámepolitihkalaš fáttát
dávjá leat čadnon dáid guovlluid
valljodagaide.
Spiehkastat mearkkaša ahte Lulli-Norgga válgabiire
ii oaččo eanet áirasiid go máid
biire livččii ožžon jus buot
39 áirasa livččii juohkán leaskalohkovugiin.
Válgabiirii oažžu nappo bajimus meari
meroštallojuvvon juohke biire jienastuslogu
sturrodaga mielde. Sámediggi čujuha ahte nu Lulli-Norgga
válgabiires livččii vejolašvuohta oažžut
eanet áirasiid jus sin jienastuslohku lassána eará biiriid
ektui. Danin lea dás ain movttiideapmi oažžut
eanet čálihuvvot jienastuslohkui maiddái dán
válgabiires.
Gulaskuddamis eai leat boahtán negatiiva cealkámušat
Lulli-Norgga spiehkastannjuolggadussii, eai biire gulaskuddancealkámušain
ge.
Departemeanta árvvoštallan
Árvvoštallamis Lulli-Norgga válgabiire
spiehkastannjuolggadusa Departemeanta guorrasa Sámedikki
mearrádussii ja ákkastallamii. Departemeanta earenoamážit
deattuha ahte spiehkastannjuolggadus dagaha ahte biiriide main leat
smávit guovllulaš joavkkut, nugomat
julevsápmealaččat ja lullisápmelaččat,
lea dát ortnet vuoitun áirrasjuohkima oktavuođas.
Tabealla 4.2 Tabealla govvida áirasiid juogu ođđa
válgabiiriide
| 2005 Jienastuslohku | 39 áirasa
juhkkojuvvon čielga leaskalohkovugiin | Áirrasjuohku
Selle lávdegotti ja Sámedikki evttohusa vuođul |
---|
| | | Vuođđo-juogadeapmi | Gorálašvuođain
juohkán 25 áirasa earenoamáš gáržžidemiin Lulli-Norgii | Supmi |
---|
1. Nuortaguovllu válgabiire | 2140 | 7 | 2 | 4 | 6 |
2. Ávjovári
válgabiire | 3521 | 11 | 2 | 7 | 9 |
3. Davveguovllu válgabiire | 1736 | 5 | 2 | 4 | 6 |
4. Gáiseguovllu válgabiire | 1799 | 6 | 2 | 4 | 6 |
5. Viestarmera válggabijrra/Viesttarmeara
válgabiire | 1226 | 4 | 2 | 3 | 5 |
6. Åarjel-Saepmie veeljemegievlie | 721 | 2 | 2 | 1 | 3 |
7. Lulli-Norgga
válgabiire | 1395 | 4 | 2 | 21 | 4 |
Supmi | 12 538 | 39 | 14 | 25 | 39 |
1 Lulli-Norga livččii
juogadeamis rievtti mielde galgan oažžut golbma áirasa,
muhto dat livččii oktiibuot addán ovtta áirasa
eanet go bajimusmearri njeallje. Dát áirras juhkkojuvvo
baicca nuppi biirii gean vuorru lea (dán oktavuođas
biire nr 5).
4.1.7 Sámelága § 2 – 4
rievdadusevttohusa čoahkkáigeassu
Departemeanta evttoha ođđa válgabiirejuogu Sámediggeválgii
ja ođđa namaid válgabiiriide. Viidáset
departemeanta evttoha ahte dálá dássenáirras
ortnet heaittihuvvo, nu ahte Sámedikkis fas leat 39 áirasa.
Dasa lassin departemeanta evttohus mearkkaša
matematihkalaš vuogi áirrasjuohkimii
Sámediggái biiriid gaskkas, oktan spiehkastanmearrádusain
7. válgabiirii Lulli-Norgga válgabiirii.
Áirrasjuohku St. Laguës vuogi mielde oktan dainna
spiehkastagain man Lulli-Norgga válgabiirii evttohuvvo čuodjá ná:
Juohke biire oažžu
vuođđojuogadeamis unnimusat guokte áirasa
guhtege.
Čielga leaskalohkovugiin gávdnat man galle áirasa
Lulli-Norgga válgabiirii oktiibuot sáhttet juhkkojuvvot.
Čielga leaskalohkovugiin juohkit daid 25 juogakeahtes áirasiid
mat leat lassin daid 14 áirasiidda mat juo leat dáhkiduvvon
vuođđojuogadeami bakte biiriide.
Áirraslohku juohke biire nammii lea dat supmi man
gávnnaha 2 áirasa vuođđojuogadeamis
(14 áirasa oktiibuot) ja dat áirasat (oktiibuot
25) mat juhkkojuvvojit biiriid jienastuslogu vuođul.
Jus Lulli-Norgga válgabiire lea olahan vejolaš bajimusmeari áirraslogu
bajábealde nuppi čuoggá juogadeami vuođul,
de viidáset áirrasjuogadeamis Lulli-Norgga válgabiirii
eai juhkkojuvvo eanet áirasat.
Ođđa áirrasjuohkinvuogi oktavuođas
departemeanta evttoha ahte St. Laguës vuogi geavaheapmi mearriduvvo
lága bakte čujuhusain válgalága § 11 – 3
goalmmát lađđasii.
Láhkaevttohus mielddisbuktá ahte sámelága § 2 – 4 šaddá rievdadit.
4.2 Gáržžidit vejolašvuođa
jienastit válgabeaivvi suohkaniin main leat vuolil 30 jienastuslogus –sámelága § 2 – 3
Selle lávdegotti árvalus ja Sámedikki
mearrádus
Selle lávdegoddi lea guorahallan njoahcivuođa válgga
loahppabohtosa almmuheami danin go das lea váikkuhus sámediggeválgga árvui
ja lobálašvuhtii. Selle lávdegoddi árvala
danin ahte sápmelaččat geat leat čálihuvvon
jienastuslohkui daid suohkaniin gos leat vuolil golbmalogi jienastuslogus
dušše sáhttet ovdalgihtii
jienastit válggain.
Dálá ortnega mielde válgaboađus
lea gárvvis ja almmuhuvvo easka 10 beaivvi maŋŋil
sámedikki válgabeaivvi. Lávdegoddi lea árvvoštallan iešguđet čovdosiid
otná vuogádaga siskkobealde, muhto lea gávnnahan
ahte sámediggeválgga boađus dattege ii
sáhttá leat gárvvis ovdal áramusat
bearjadaga, válgavahku loahpas, jus buot doaibmá plána
mielde. Selle lávdegoddi árvala danin váikkuhangaskaoapmin,
ahte sii geat leat jienastuslogus dain suohkaniin main leat unnit
go 30 jienastuslogus dušše
sáhttet ovdalgihtii jienastit sámediggeválggain.
Lávdegoddi oaivvilda ahte dát sihkkarastá jođáneappot
válgga loahpparehkenastima.
Árvalus mearkkaša veaháš erohusmeannudeami
jienasteddjiid ektui. Lávdegoddi čujuha dán
oktavuođas ahte dássádatprinsihppa ii
ollásit doaimma odne ge danin go soapmásat geat
olgoriikas orrot šaddet ovdalgihtii jienastit.
Danin lávdegotti oaidnu lea ahte dohkkeheames dušše ovdalgihtii
jienasteami muhtun suohkanin ii rihko friddja ja vuoiggalaš válgga.
Praktihkalaš sivaid geažil lávdegoddi
ii árval eará ortnegiid Sámedikki ovdalgihtii
jienasteapmái go stuorradiggeválggaide. Lávdegoddi ákkastallá ahte
ovttaskas suohkaniidda eai berre leat máŋga áigemeari
maid galget čuovvut. Selle lávdegoddi čujuha
dasa ahte beaktilis válgačađaheapmi eaktuda viidát
diehtojuohkima ođđa válgaortnega birra, earenoamážiid
válljejeddjiide ja buot suohkaniidda.
Válljejeddjiid ovddalgihtiijienat dain suohkaniin main
eai leat 30 dahje eanet jienastuslogus, sáddejuvvojit biire
lohkanstivrii lohkamii. Juohke dain čieža válgabiirii
nammaduvvo lohkanstivra. Selle lávdegoddi árvala
ahte galget leat lohkanstivrrat Deanus, Kárášjogas, Álttás,
Romssas, Narvikas, Steinkjeras ja Oslos. Buot dát báikkit
leat juo otná ortnega mielde lohkanstivrraid váldobáikkit.
Selle lávdegoddi árvala ahte ovddalgihtiijienat galget
leat joavdan juohke ovttaskas válgabiire lohkanstivrii
válgabeaivvi eahkedii diibmu gávcci rádjái.
Nu válgaboađus daid suohkaniin main leat vuolil
30 jienastuslogus maiddái gárvána válgaija.
Válljejeaddjit suohkaniin main leat 30 dahje eanet jienastuslogus,
sáhttet lassin ovdalgihtii jienasteapmái maiddái
jienastit dan beaivvi go válga lea. Dát suohkanat
galget Selle lávdegotti árvalusa vuođul
sámediggeválgga jienaid gaskkaboddosaččat
lohkat. Suohkanat galget dasto gaskkaboddosaš lohkanbohtosa
almmuhit válgavuogádahkii válgabeaivvi
eahkeda ja ija mielde. Suohkanis lohkkon jienat galget dasto sáddejuvvot
biire lohkanstivrii oktan vuolláičállojuvvon
beavdegirjjiin. Loahpalaš lohkama ja dohkkeheami
dahká juohke ovttaskas válgabiire lohkanstivra.
Selle lávdegoddi deattuha ahte sii eai árval
ortnegiid mat rihkkot čiegus válgga prinsihpa.
Danin lávdegoddi ii árval jienaidlohkama báikkálaččat dain
suohkaniin main leat vuolil 30 jienastuslogus.
Selle lávdegoddi árvala áigemearri
das guđe suohkaniin leat 30 dahje eanet jienastuslogus biddjo
dan beaivái go jienastuslohku giddejuvvo boahti válggaide.
Dain suohkaniin main leat eanet go 30 jienastuslogus ledje 2005
válgii oktiibuot 11 111 dain 12 538 geat leat čálihuvvon
jienastuslohkui. Dat mearkkaša váile
90 % jienasteddjiin. Jagi 2005 válggas
ledje 239 suohkana main oktiibuot ledje 1427 jienastuslogus ja dain
fas gaskal 1 ja 29 olbmo sámi jienastuslogus. 147 suohkanin
eai lean oktage jienastuslogus.
Selle lávdegotti árvalus mielddisbuktá ahte buot
jienat sámediggeválggain sáhttet lohkkot
válgabeaivvi eahkeda maŋŋil diibmu gávcci.
Lávdegotti árvalus ahte ovdalgihtii jienastit
dain suohkaniin main leat vuolil 30 jienastuslogus ja lohkan báikkálaččat
dain suohkaniin main leat eanet go 30 jienastuslogus dagaha ahte
sámediggeválgga loahppaboađus lea gárvvis
válgabeaiija mielde.
Suohkanat leat iežaset gulaskuddancealkámušain
vuodjudan jienaid lohkama árvalussii. Suohkanat main leat
unnán jienastuslogus dorjot árvalusa ahte álggahuvvo
ortnet mii mearkkaša dušše
ovddalgihtiijienasteame dain suohkaniin main leat vuolil 30 jienastuslogus.
Oslo suohkan oaivvilda ahte dákkár
ortnet baicca eanet heađušta sámediggeválgga
mearkkašumi dan ektui goas válgaboađus
lea gárvvis.
Nuoraidsearvi Stuornjárgga
Sámenuorak (SSN) oaivvilda ahte árvalus
mearkkaša demokráhtalaš váttisvuođa
mii sáhttá daguhit ahte cieggá b-steampil jurddašeapmi
sámedikkejienasteaddjit ektui go eai beasa válgabeaivi
jienastit.
Sámediggi árvvoštallá ahte
guhkes áigi mii manná válgga rájes
dassážiigo válgaboađus lea gárvvis,
heađušta Sámediggeválgga mearkkašumi.
Sámedikki mielas ii leat demokráhtalaš váttisvuohta
vaikkohal olbmot dain suohkaniin main leat unnán jienastuslogus
eai beasa válgabeaivvi jienastit. Sámedikki mielas jođánis
válgabohtosa almmuheapmi lea deháleappot. Sámediggi
deattuha viidáset ahte Sámediggeválggaid
lobálašvuhtii oppalaččat
lea ávkin jus lea ortnet mas lea álkes ja čađaheaddji
struktuvra. Sámediggi oaivvilda ahte Selle lávdegotti árvalus jávkada
dan badjelmeare organiserema masa lávdegoddi otná vuogádagas čujuha.
Sámediggi deattuhii ráđđádallamiid
oktavuođas ahte nu guhkas go vejolaš berreše
leat seamma áigemearit ja ortnegat sámediggeválggaide
go stuorradiggeválggaide. Sámediggi oaivvilda
ahte dán oktavuođas leat guokte prinsihpa maid
berre vuhtiiváldit. Nubbi lea Sámedikki lobálašvuohta
dan dáfus ahte olaha jođánis válgabohtosa.
Nubbe prinsihppa ges lea ahte juohke jietna lea dehálaš.
Sámediggi čujuha dasa ahte lea oalle unnán
jienat mat hilgojuvvojit sámediggeválggaid oktavuođas
dan ektui gallis ovdalgihtii leat jienastan.
Departemeanta árvvoštallan
Ovttasráđiid Selle lávdegotti ja Sámedikki árvalusain
evttoha departemeanta rievdadit sámelága § 2 – 3
gáržžidit vejolašvuođa
jienastit válgabeaivvi dain suohkaniin main leat unnit
go 30 čálihuvvon jienastuslohkui.
Departemeanta doarju árvalusa ahte suohkaniin main leat
eanet go 30 čálihuvvon jienastuslohkui ieža
galget jienaid gaskaboddosaččat lohkat báikkálaččat.
Berre láhčojuvvot nu ahte válgaija galget
suohkanat sáddet raporta válgavuogádahkii seamma
ládje movt stuorradiggeválggain dahket.
Departemeanta árvvoštallama mielde árvalusas
lea stuora mearkkašupmi dasa ahte olahit jođánis
válgabohtosa maŋŋil sámediggeválggaid. Lea árvvoštallojuvvon
dehálažžan ahte válgaboađus
lea gárvvis árrat danin go dat doaivumis váikkuha
dasa ahte eanet oassálastet válggaide, stuorit
lobálašvuođa ja lassáneaddji árvvu. Árvalus
lea danin okta reaidduin dasa ahte ollášuhttá láhkarievdadusa
ulbmila.
Láhkarievdadus mearkkaša ahte jienastuslohkui čálihuvvon
olbmot dain suohkaniin main leat vuolil 39 jienastuslogus dušše
lea vejolaš ovdalgihtii jienastit. Sii geat
dáin suohkanin orrot eai sáhte jienastit dan beaivvi
go válga lea jus vuolggáše
ge dan suohkanii gos dábálaš válgabeaivi
lea vejolaš jienastit sámediggeválgii.
Departemeanta láhče láhkaásahus
rievdadusa jienaid lohkanvuohkái nu ahte buot suohkanat main
leat eanet go 30 jienastuslogus galget gaskkaboddosaččat
lohkat jienaid. Dát lea Selle lávdegotti ja Sámedikki árvalusa
mielde. Dan oktavuođas galget ráđđádallamat čađahuvvot
Sámedikkiin.
Departemeanta evttoha viidáset ahte láhkaásahusas
mearriduvvo ahte suohkanat dađistaga galget sáddet
ovdalgihtii jienaid lohkanstivrii.
4.3 Doaba «sámi jienastuslohku»
Selle lávdegotti árvalus ja Sámedikki
mearrádus
Selle lávdegotti oainnu mielde jienastuslogu váldodoaibman
lea leat jienastuslohku válggaid várás, mas
jienastuslohkui čálihuvvon olbmot, válgaoassálastima
bakte, válljejit sápmelaččaid álbmotválljejuvvon ásahusa.
Sámi jienastuslohku lea logahat mas leat buot Norgga
sápmelaččat geat ieža leat ovddidan
gáibádusa čálihuvvot jienastuslohkui.
Jus galgá čálihuvvot jienastuslohkui
ferte ollášuhttit eavttuid maid sámelága § 2 – 6
gáibida, ja nu oažžu vuoigatvuođa
jienastit sámediggeválggain juohke njealját jagi.
Lea govda ipmárdus ahte leat oalle ollu olbmot geat
ollášuhttet sámelága § 2 – 6
sihke subjektiiva ja objektiiva eavttuid, muhto iešguđetge sivaid
dihte válljejit ii čálihuvvot jienastuslohkui.
Sii geat čálihuvvojit jienastuslohkui eai oaččo eará vuoigatvuođa
go ahte ožžot vuoigatvuođa jienastit
sámediggeválggain. Lávdegoddi atná vuođđun
ahte sii geat jienastuslohkui leat čálihuvvon
eai leat addán lobi jienastuslogu atnit eará ulbmiliidda.
Lávdegoddi árvala danin ahte berre čielgasit ovdanboahtit
ahte sámi jienastuslohku
iileat
sámi
álbmotlogahat,
muhto
válgalogahat sin várás
geat háliidit dagahit sámi iešvuođaset
politihkalaš áigeguovdilin sámediggeválggain
juohke njealját jagi. Čalmmusteames dán, árvala
lávdegoddi ahte sámelága doaba
sámi jienastuslohkurievdaduvvo
Sámedikki jienastuslohkui.
Lávdegotti árvalus ii mearkkaš rievdadusaid jienastuslogu
girjemii ja hálddašeapmái
dahje jienastuslogu geavaheapmái sámediggeválggain. Árvalus
iige mearkkaš rievdadusaid mearrádussii
ahte jienastuslohku sámedikki dohkkeheami vuođul
sáhttá jienastuslohku atnot dieđalaš dahje
servodatávkkálaš ulbmiliidda,
vrd. sámelága § 2 – 6
ja láhkaásahus sámediggeválggaid birra § 81
vrd. § 12.
Sámediggi doarju Selle lávdegotti árvalusa
ahte rievdadit lága doahpaga «
sámi
jienastuslogus» «
Sámedikki
jienastuslohkui». Sii čujuhit árvvoštallamis
ahte jienastuslogu váldodoaibma šaddá čielgaseabbon
go rievdada doahpaga ná movt lávdegoddi árvala.
Departemeanta árvvoštallan
Departemeanta evttoha nu movt Selle lávdegoddi ja Sámediggi
ahte sámelága namahus «
sámi
jienastuslohku» rievdaduvvo «
Sámedikki jienastuslohkui»
Rievdadus mearkkaša rievdadusaid sámelága §§ 2 – 5,
2 – 6 ja 2 – 7.
Departemeanta guorrasa Selle lávdegotti ja Sámedikki ákkastallamiidda
ahte berre čielgasit ovdanboahtit ahte dát ii
leat sámi álbmotlogahat norggas, muhto baicce
válgajienastuslohku mii atno go galgá sámediggeválggain
jienastit.
Namahusa rievdadeames «sámedikki jienastuslohkui» ii
rievdat dan eavttu ahte Sámediggi sáhttá rahpat
jienastuslogu dieđalaš ja eará servodatávkkálaš ulbmiliidda
(vrd. Od.prp. nr. 26 (2003 – 2004).
4.4 Eavttut válgalisttaid evttohanvuoigatvuhtii – sámelága § 2 – 7
Selle lávdegotti árvalus ja sámedikki
mearrádus
Selle lávdegotti ođđa válgabiireárvalus
mielddisbuktá ahte buot unnimus válgabiiret jávket.
Dát dagaha ahte gáibádusat das gallis
galget vuolláičállit listaevttohusa berre
muddejuvvot veaháš.. Otne gáibiduvvo
ahte listaevttohusa galget vuolláičállit
unnimusat 15 olbmo geat leat čálihuvvon Sámedikki
jienastuslohkui dan biires gosa gullet. Lávdegoddi árvala
ahte gáibádus listaevttohussii čavgejuvvo
nu ahte unnimusat 30 olbmo galget dan vuolláičállit.
Sámediggi lea guorrasan Selle lávdegotti árvalussii.
Departemeanta árvvoštallan
Departemeantat evttoha, seamma go Selle lávdegoddi ja
Sámediggi, čavget gáibádusa
válgalistaevttoheddjiide 15 vuolláičállagis
30 vuolláičállagii. Dát mearkkaša
rievdadusa sámelága § 2 – 7.
Dát evttohuvvo ođđa válgabiirejuogu
olis go biiriid lohku unnu muhto leat stuoribun. Buohkain geat leat čálihuvvon
jienastuslohkui lea evttohanvuoigatvuohta dan biires gos leat jienastuslogus.
Rievdadus mielddisbuktá ahte 30 sápmelačča geain
lea evttohanvuoigatvuohta galget vuolláičállit
válgalista evttohusa. Departemeanta árvvoštallá ahte
dát váikkuha dasa ahte fragmenteren unnu ja nanne
Sámedikki sajádaga go dušše
listtut main lea vissis meare doarjja servet válggaide.
4.5 Giellaeavttut jienastuslohkui čáliheami oktavuođas – sámeláhka § 2 – 6
Selle lávdegotti árvalus ja Sámedikki
mearrádus
Selle lávdegoddi árvala rievdadit sániid
objektiiva eavttu cealkagis. Árvalus mielddisbuktá ahte sámelága § 2 – 6
vuosttaš lađđasa cealkka «lea sámegiella
ruovttugiellan», lonuhuvvo «lea bajásšattadettiin
leamašan sámegiella ruovttugiellan» cealkagiin.
Selle lávdegoddi oaivvilda ahte lea dehálaš dárkkuhit
ahte subjektiiva ja objektiiva eavttut leat dássásaš eavttut.
O
bjektiiva eavttuin ipmirduvvo dilálašvuohta
man earátgo go ieš sáhttá duođaštit.
Das lea vuostálasvuohta
subjektiiva eaktui mii
mearkkaša jienastanvuoigatvuođa eaktu
man vuosttažettiin oaidná das movt olbmo iešáddejupmi
lea.
Lávdegoddi čujuha dasa ahte lea guhkes ja nana
vierrun dulkot sámelága «ruovttugiela» doahpaga
nu ahte lea «bajásšaddadettiin
ruovttugielas» sáhka. Sii čujuhit dasa
ahte dát heive oktii vuosttaš sámi
vuoigatvuođalávdegotti oainnuin go dálle
ná hábmejedje cealkaga.
Sámediggi cealká árvalusastis ahte
lea buorre go lágas dárkkuhuvvo máid
oaivvilduvvo «ruovttugiela» doahpagiin vai eastada
doahpaga dulkomis iešguđet ládje.
Departemeanta árvvoštallan
Departemeanta oaidnu lea ahte láhkateaksta ii berre
rievdaduvvot. Departemeanta ii oainne dárbun rievdadeapmái. Árvvoštallamis
departemeanta deattuha ahte Od.prp. nr. 33 (198687) sámelága
birra siidu 119 leat gávnnahan ahte
ruovttugielain oaivvilduvvo
giella maid bajásšaddadettiin lea hupman
ruovttus. Departemeanta árvvoštallá ahte
sátnádeami rievdadeapmi sáhttá ipmirduvvot
ođđa eastagiin sidjiide geat árvvoštallat
jienastuslohkui čálihit iežaset. Sámediggi
lea ráđđádallamiid oktavuođas
guorrasan departemeanta ákkaide das ahte juridihkalaččat
lea dárbbašmeahttun teavstta rievdadit.
Sámediggi ja departemeanta leaba ovttamielalaččat
das ahte ii ovddiduvvo evttohus rievdadit sámelága § 2 – 6.
4.6 Láhkaásahusváldi
Selle lávdegotti árvalus ja Sámedikki
mearrádus
Selle lávdegoddi ii leat digaštallan
Sámedikki láhkaásahusválddi.
Sámediggi evttoha ahte sámelágas addo Sámediggái
váldi mearridit sámediggeválggaide lagabui
mearrádusaid vrd. sámelága § 2 – 7
goalmmát lađđasa ja § 2 – 11
ja Selle lávdegotti árvalusa vuođul § 2 – 4
goalmmát lađđasa Gonagasa vejolašvuohta
mearridit dárkilat mearrádusaid.
Departemeanta árvvoštallan
Sámediggi evttohii alcces láhkaásahusválddi maŋŋil
go Selle lávdegotti árvalus lei leamašan gulaskuddamis.
Departemeanta árvvoštallama mielde
ii leat áigeguovdil ovddidit evttohusa almmá lagabui čielggadeami
ja gulaskuddama. Sámediggi nannosit deattuha ahte áigumuš lea čađahit
eará láhkarievdadusaid 2009 sámediggeválgii.
Danin Sámediggi ja departemeanta ráđđádallamiid
oktavuođas leaba šiehttan ahte Sámedikki
láhkaásahusválddi árvalus ii árvvoštallojuvvo
dán proposišuvnnas. Departemeanta áigumuš lea
dan gažaldaga maŋŋil árvvoštallat,
ja dan vuođul sáhttá ovddidit vejolaš láhkaevttohusa
mii sáhttá gieđahallojuvvot buori áiggis
ovdal válggaid jagi 2013.
4.7 Sohkabeali čohkadus
Selle lávdegotti árvalus ja Sámedikki
mearrádus
Selle lávdegoddi bivdojuvvui fápmudusas earenoamážit
geahčadit ovddastuslašvuođa
Sámedikkis, earenoamážit sohkabeali ektui.
Lávdegoddi árvvoštallá ahte
2005 válgaboađus, mas lei measta dásseárvosaš sohkabealejuohku áirasiid gaskkas,
duođašta ahte bonju sohkabealejuogu čalmmusteapmi
ovdal válggaid lea mielddisbuktán buori bohtosiid.
Lávdegotti prinsihpalaš oaidnu lea
ahte gáibádus – ja bággen mii
dagahivččii – buoret sohkabeale dássásašvuođa
vuosttažettiinferte dahkkot
listaevttoheddjiid beales, mii mearkkaša sámi
siviila servodagas, iige vuosttamužžan válgalága/láhkaásahusa
bakte. Viidáset oaivvilda lávdegoddi ahte árvaluvvon
rievdadusat dagahit otne álkibun dáhkidit buori
sohkabealedássádaga, vaikko dat ii regulerejuvvo
njuolga lága ja láhkaásahusa bakte .
Sámediggi cealká ahte vaikko nissoniid- ja nuoraidlohku
Sámedikkis buorránii 2005 válggas, de
lea dehálaš vuogádagain mii
maiddái láhče ja bisuha dássedis
sohkabeali ja ahkeluohká čoahkádusa Sámedikki áirasiid
gaskkas. Sáhttá leat jáhkehahtti ahte
negatiiva čalmmusteapmi mii lei heajos nissonovddastumi
ja agi čoahkádusa ektui Sámedikki áirasiid
gaskkas ovdal 2005 válgga nominašuvdnabarggu
dagahii ahte listtuid ja bellodagaid nominašuvdnabarggu áŋgirušše dán
beali njulget. Ii leat dadjon ahte dákkár áŋgiruššan
dáhpáhuvvá ovdal juohke válgga. Sámediggi
deattuha dan ahte sámi servodat lea sihke girjái
ja máŋggaláganin. Danin lea lunddolaš ahte
lea válgaortnet mii bures láhče ovddastuslašvuođa.
Departemeanta árvvoštallan
Departemeanta čujuha dasa ahte jagi 2005 mearriduvvui
láhkaásahus sámediggeválggaid
birra mas bođii ovdan ahte Sámediggi sáhttá ovddidit
gáibádusaid evttoheddjiin ahte válgalisttain
mat servet sámediggeválggaide galgá leat
unnimusat 40 % sohkabealejuohku. Sámediggi
mearridii dán láhkaásahusa 2004 juovlamánu
15.beaivvi. 2005 válggas válljejuvvojedje 22 nissonolbmo
(51 %) Sámediggái. Departemeanta
oaivvilda ahte bellodagaid, organisašuvnnaid
ja válgalisttuid ain berre hástalit sihkkarastimis
dássedis sohkabealejuogu dain listtuin mat servet válggaide.
Departemeanta árvvoštallá ahte
ođđa válgaortnet láhče
dili nu ahte ain galgá leat dássedis sohkabealejuohku
Sámedikkis. Departemeanta danin ii oainne dárbun
dál álggahit liige doaimmaid Sámedikki
sohkabealejuogu hárrái.