3 Sámi identitehta lea
nuppástuvvamin
Sámi identitehtas leat
máŋga hámi
ja dat nuppástuvvá dađistaga.
Sámi identitehta lea justa gasku
dan árbevirolačča
ja ođđaáigasačča,
dan sápmelačča
ja máŋggačearddalačča,
dan báikkálačča
ja globála. Ságastallan
sámi identitehta birra lea
ealli digaštallan ja lea
sihke akademalaš dásis,
báikkálaš dásis,
stuorraservodaga oktavuođas
ja ovttaskas sápmelačča árgabeaivvis.
Muhtin guovlluin lea sámevuohta
diehttelas, eará guovlluin
ferte fas čađat dáistalit
sápmelašvuođa
oidnosis doallamiin.
Sámi kollektiiva identitehta
lea gitta sámi searvevuođas,
oktasaš sámi
kultuvrralaš symbolain ja buotsámi
sámevuođa áddejumis sámevuođa
hárrái našunalstáhtaid
rájáid rastá.
Dat gullá eamiálbmotdilálašvuhtiige
ja dan áddejupmái
ahte sápmelaččat,
oktan máŋgga
eará álbmogiin máilmmis,
lea eamiálbmot.
3.1 Organiseren ja našuvdnahuksen
Sámi searvvit leat eanaš ceggejuvvon maŋŋil
nuppi máilmmesoađi. Vuosttaš sámesearvi ásahuvvui
dattetge 1904:s ruoŧabealde,
mas Elsa Laula Renberg lei guovddážis.
Vaikke dáruiduhttin lei
garas badjel čuođi
jagi, de máŋga
sápmelačča geahččaledje
vuosttaldit, sihte davvin ja lullin. Dán áiggis
ihte Gaska-Norggas máŋga
sámesearvvi: Nordre Trondhjems
Amts Lappforening (1906), Søndre Amts Lappforening (1907),
Søndre Nordland Amts Lappforening (1907), Brurskanken Samiske
Lag (1908), Helgeland «Sameforening» (1908) ja
Brurskanken Samiske Kvindeforening (1910). Finnmárkkus
vuođđuduvvui Kárášjogas
vuosttaš sámesearvi
1910:s, ja de čuvvo Buolbmát,
Deatnu, Porsáŋgu
ja Unjárga.
Ovttas Elsa Laula Renberggain Daniel Mortensson barggai vuosttaš sámi riikkačoahkkima
lágidemiin Troanddimis guovvamánu
6.-9. b. 1917. Dát čoahkkin
dat lei álgun Sámi álbmotbeaivái
guovvamánu 6. b. Dát
lei vuosttaš geardde historjjás ahte
máŋgga
riikka davvi- ja lullisápmelaččat čoahkkanedje stuorra čoahkkimii
ságastallat ja čuvget
oktasaš áššiid
ja váttisvuođaid. Čoahkkin čohkkii
badjen čuođi
oasseváldi, main stuorra
oassi ledje nissonolbmot.
Gitta 20-logu rádjai
rahče sii garrasit ovttas,
earret eará máŋgga sámekonferánssa
bokte, buoridit eiseválddiid áddejumi sápmelaččaid
ektui. Bargu ii lihkostuvvan, ja sámi
searvebargu nogai gitta maŋŋil
2. máilmmesoađi rádjai.
Norgga Boazosápmelaččaid Riikkaseavi
(NBR), Norgga boazodoallosápmelaččaid
stuorimus ealáhussearvi, ásahuvvui
1948:s. Seamma jagi vuođđuduvvui
Oslos sierra sámiid searvi.
Dát searvi barggai ovttas sullasaš servviiguin
ruoŧa- ja suomabealde. 1950:s
dollojuvvui vuosttaš sámekonferánsa.
Dáppe ságaškušše
sámi ealáhus-
ja kulturáššiid
birra. Dađis vuođđuduvvojedje
eanet báikkálaš searvvit Finnmárkkus
50- ja 60-logus. 1968 dálvvi čoagganedje
Finnmárkku servviid ja Oslo
searvvi áirasat ja ceggejedje
Norgga Sámiid Rikkasearvvi
(NSR). Sámiid álbmotlihttu
(SáL) vuođđuduvvui
Beavgohpis Porsáŋggus
suoidnemánu 3.
b. 1993. SáL lea sámi
kulturpolitih-kalaš riikkasearvi.
Norgga Sámiid Rikkasearvi
luoddanii 1978/79:s, ja guđet
dan guđđe ásahedje
Sámiid Ædnansærvvi. Maŋŋil
soađi leat sámi váldosearvvit
molsašuddi doarjagiin leamaš Norgga
Sámiid Rikkasearvi, Sámiid álbmotlihttu
(SáL) ja Sámiid Ædnansærvi
(SLF). Oktasaš dáid
miellahttovuođđuduvvon váldoservviin
lea ahte leat riikkaviidosaččat,
ovddastit siviilla sámi
servodaga ja barget áŋgirit
olles sámi servodateallima
ektui.
Sámi servviid sámepolitihkalaš bargu
lea leamaš duvddan vuođđudit sámi ásahusaid
ja bistevaš doaibmabijuid
sámi doaimmaide. Maŋimuš jagiid
leat sámi ásahusat
nugo giella- ja kulturguovddážat,
festiválat ja kultursearvvit,
muhtin muddui váldán
badjelasaset oasi daid bargguin maid sámi váldosearvvit
ja sámi njunnošat ovdal
barge. Sámi servviid ja
organisašuvnnaid bargu lea
lotnolasat kultuvrralaš ja
sámepolitihkalaš bargu, báikegottiin,
ovttaskas gielddaid ja eará eiseválddiid
ektui. Sámi searvvit ja ásahusat
ovddastit siviilla sámi
servodaga ja leat ain dehálaš návccat, vaikke
Sámediggi lea eiseválddiid dehálaš ovttasbargoguoibmi
ja premissaaddi. Geahča
vel 15. kap.
3.1.1 Sámi leavga, Sámi álbmotbeaivi
ja Sámi soga lávlla
Sámi leavga lea fátmmasteaddji
symbola buot sápmelaččaide, beroškeahttá guđe
riikkas sii orrot. Leavga dohkkehuvvui borgemánu
15. b. 1986 13. davvirikkalaš sámekonferánssas. Sámediggi
mearridii 2004:s, sámelága § 1 – 6
vuođul, láhkaásahusaid
sámi leavgga geavaheapmái
Norggas. Dál leat 9 sámi leavgabeaivvi.
Sámi álbmotbeaivi,
guovvamánu 6. b.,
lea 2004 rájes leamaš almmolaš leavgabeaivi
Norggas. Dađis eanet almmolaš ásahusat
válljejit čalmmustahttit
Sámi álbmotbeaivvi
levgema bokte juogo našunála
dahje sámi leavggain. Virggálaš levgen
Sámi álbmotbeaivvi
dahká ahte beaivi čalmmustahtto árvvus,
ja oidnosin oažžu
ja nanne fuomášumi sápmelaččaid
ja sámi dilálašvuođaid
birra.
Sámi soga lávlla
(Samefolkets sang) lea Isak Saba (1875 – 1921)
1906:s čállán,
oahpaheaddji ja girkolávlu
Unjárggas eret. Lávlla
mearriduvvui 1986 sámekonferánssas sápmelaččaid
oktasaš našunálalávllan.
Arne Sørlie šuokŋa
dohkkehuvvui 1992 sámekonferánssas
lávlaga almmolaš šuokŋan.
3.2 Dáruiduhttimis ealáskahttimii
Dáruiduhttinpolitihkka
lei dovddus Norgga politihkas 1880-logu rájes
ja lei nanus erenomážit
birrasii 1900. Dát bisui
ideologiijan gitta olu maŋŋelii
soađi.
Dáruiduhttima vuođđun
lei sosiáladarwinisma. Dát
ideologiija bearihii ahte sámeálbmot
lei bázahallan álbmot,
mii ii nákce ahtanuššat jus
dat ii sutta oktii dáža
servodahkii, ja šatta dážan.
Hálddašandoaibma
lei guovddážis
sápmelaččaid dáruiduhttimis.
Dát vuhttui giellapolitihkas,
muhto eará lágain
ja hálddašeamisge.
Dáruiduhttin laktojuvvui
vel sihkkarvuođapolitihkalaš doaibmabijuiguin.
Dáruiduhttinjurdda ciekkai
sihke ámmátolbmuid
ja intellektuála olbmuid
gaskii. Skuvlla, dearvvasvuođadoaimmaid,
girku ja báikkálaš eiseválddiid
bokte dovde báikegottiin sihke
sápmelaččat
ja dážat ahte
buohkat badjilgehčče
sámi giela, kultuvrra ja
servodateallima. Norgga servodaga huksema oktavuođas
adnui sámevuohta boaresáigásažžan, áigahažžan
ja joavdelassan. Dalle bohciidedje unohis ovdagáttut sápmelaččaid
birra, ja sápmelaččaid
vealaheapmi šattai ollugiidda árgabeaivin.
Dát lea garrasit čuohcan
sihke ovttaskas sápmelažžii
ja olles sámi servodahkii.
Máŋgga
guovllus dagahii dáruiduhttinpolitihkkaproseassa
identitehtamolsašumi sihke
ovttaskas olbmuin, bearrašiin
ja báikegottiin. Okta ovdamearka
boahtá ovdan Ivar Bjørklund
girjjis Fjordfolket i Kvænangen
1 mas olmmošlohkamat čájehit
ahte sápmelaččaid
oassi gielddas 1930 rájes
1950 rádjai njiejai 863
olbmos (gieldda ássiin 44 pst.)
viđa olbmui.
Muhtin guovlluin lea sámi
giella ja kultuvra leamaš nanus,
vaikke leage leamaš dáruiduhttinpolitihkka.
Máŋgga guovllus,
main dáruiduhttin ciekkai
ja main sámi identitehta
buori muddui lei jávkan álmmolašvuođas,
leat maŋimuš logejagiid
oaidnán doaibmi ealáskahttima.
Báikkálaš sámi
fámut leat čoagganan ealáskahttin
dihtii kultuvrra ja giela ja defineren dihtii sámevuođa báikkálaš vásáhusa
oktavuođas. Boares gáktetevnnegiid
leat burgán ja báikkálaš sámi historjá lea
deattuhuvvon. Hirbmat ollu lea vel bargojuvvon báikkálaš sámi báikenamaid čohkkemiin.
Sámi mánáidgárddit
ja sámegieloahpahus vuođđo-
ja joatkkaskuvllain lea dehálaš sámi
identitehta nannemis báikegottiin.
Giellakurssaid lágideapmi
lea dehálaš vuoruheapmi sámegiela
ealáskahttimis. Sámi
giellaguovddážat,
kulturviesut ja museat leat šaddan
dehálaš čoahkkananbáikin,
gos ovttas sáhttá sámegiela
ja -kultuvrra doaimmahit ja nie nannet sámi
identitehta. Máhttolokten-sámegiella
sámi oahppoplánaid
leat Sámediggi ja Máhttodepartemeanta
ovttas ráhkadan, ja dát
bidjá šaddi bulvii
sámi identitehta vuođu. Sámedikki
vuođđudeapmi
ja sámi ásahusaid ásaheapmi
lea sámi servodagas ođđaáigásaš infrastruktuvra.
Sámi identitehtaovdáneami
eavttut leat maŋimuš logejagiid
hui garrasit nuppástuhtton
stáhta sámepolitihka mielde.
Go sápmelaččain
lea stáhtus loktejuvvon
servodagas, lágaid, njuolggadusaid
ja ortnegiid bokte mat nannejit sámi
giela, kultuvrra ja servodateallima, de lea Norggas buorránan
dábálaš áddejupmi
ja dihtomiela-lašvuohta sápmelaččaid
ektui. Sámi dáiddárat
ja kulturbargit leat bargguideaset bokte nannen sámi
identitehta ja iešáddejumi,
seammás go álbmot
muđui lea oahpásmuvvan sámi
kultuvrrain. Dát lea máŋgga
bajásšaddi sápmelažžii
nanosmahttán gullevašvuođa
iežas gillii ja kultuvrii, ja
rámi ja dihtomielalašvuođa
ahte duođaid gullá sámi
servodahkii. Sámi ásahusaid
huksen báikegottiin lea
nannen sápmelaččaid
leahkima ja báikegullevašvuođa
sámi servodahkii. Dát
lea dagahan ahte dađi eanebut
leat jorgalan fas iežaset
sámi identitehtii, ja ahte
dađis eanet mánát bajásšaddet
diehttelas sámi identitehtain.
Muhtin guovlluin bajásšaddet
dál sámenuorat
dakkár servodagas mas sámi
kultuvras ja gielas lea áibbas eará stáhtus
go dalle go váhnenbuolva
bajásšattai.
Nuorat guđiin lea nana gielalaš ja
kultuvrralaš sámi gealbu,
leat sámevuođaset
defineren luvvosat eaige nu gitta politihkas go vánhnenbuolvva áigge.
Máŋga
nuorra sápmelačča
dovdet alddiset leat seagáš identitehta,
sihke dáru ja sámi – ja
soaitá kvena dahje suomage. Globaliseren
mielddisbuktá ahte máŋgga
sápmelaččas
leat váhnemat guđet
leat eará máilmmeosiin
eret. Máŋgasiin
lea gielalaš ja kultuvrralaš gealbu,
man geažil sáhttet
oassálastit ovttas moanaid čearddalaš ja
kultuvrralaš oktavuođain.
Máŋggas
dovdet dán seagáš identitehta
givrodahkan ja ovdamunnin. Guhte identitehta boahtá oidnosii
lea dávjá sierranas dilálašvuođa
duohken.
Sámi kultuvrra ealáskahttin
ja čalmmustahttin lea bohciidahttán digaštallamiid
muhtin báikegottiin, ja muhtin
báikkálaš fámut
leat vuostálastán
sámi kultuvrra ja dan mii
gulašii sámi
identitehtii. Muhtimin leat sii vuostálastojuvvon
guđet áiggošedje
ruovttoluotta sámevuođaset
ja dan oidnosii oažžut.
Dát sáhttá dovdot dego
bearraša luoddaneapmin,
go okta dahje máŋgasat
bearrašis mahkáš leat
dieđihan iežaset sámi
jienastuslohkui, dahje leat earáide dovddahan
sámevuođaset.
Ovdamearkan dasa mo čuohcá go báikegottiid
garrasit ealáskahttá, sáhttit
oaidnit Gáivuona gielddas
Romssa fylkkas. Gáivuotna
gullá sámelága
giellanjuolggadusaid hálddašanguvlui
(1992 rájes), Sámi
ovddidanfoandda doaibmaguvlui (oassi gielddas 1983 rájes,
olles gielda 1998 rájes),
ja fállá vuođđooahpahusa
Máhttolokten-sámegiela
mielde (2006 rájes). ája
sámi guovddáš lea
Gáivuonas, gielddas lea
sámi giellaguovddáš,
ja jahkásaččat
lágiduvvo Riddu-Riđđu
eamiálbmotfestivála Gáivuonas. ája
sámi guovddážis
leat sámi girjerádjofálaldagat,
ja Sámedikkis ja NRK Sámi
Radios leat kantuvrrat dáppe. Manndalen
Husflidslag doallá kurssaid
duojis ja gáktegoarrumis.
Olmmáivákki mánáidgárddis
lea sierra sámegielossodat.
Sámegiela ja -kultuvrra ealáskahttin
Gáivuonas lea leamaš dehálaš mearrasámi
identitehta nannemii.
Gáivuona gieldda lahttudeapmi sámegiela
hálddašanguvlui
bohciidahtii gielddas digaštallamiid.
Báikegottis leat máŋggas
dovdan ahte lea leamaš váttis
go báikegotti sámi identitehtii
lea ná garrasit giddejuvvon fuomášupmi.
Dán geažil šadde
belohahkii garra reakšuvnnat
go gielda šattai sámelága
giellanjuolggadusaid hálddašan-guovllu
oassin ja vel dat go Gáivuona
vuođđoskuvllas lea oahpahus
sámi oahppoplána
mielde.
Gáivuonas oinniimet ahte
báikegottis nogai polariseren
dađis go sámevuohta cieggagođii
báikki politihkkii. Dát boahtá ovdan
Gáivuona sámepolitihkalaš doaibmabijuid árvvoštallamis maid
NORUT lea dahkan 2004:s
2. Sámi
bealli báikegottis
buvtteha sihke ekonomalaš ja kultuvrralaš resurssaid
mat leat buohkaide ávkin.
Snoasa gielda lahttuduvvui, lullisámi
guovllu vuosttaš gieldan,
ođđajagimánu
1. b. 2008 sámegiela hálddašanguvlui.
Snoasa gieldda lahttudeapmi lea dehálaš doaibmabidju
lullisámegiela nannemis.
Gielda ja Davvi-Trøndelága
fylkkagielda leat jo álggahan máŋga
doaibmabiju dusten dihtii daid bargguid ja vuordámušaid
maid lahttudeapmi mielddisbuktá,
ovdamearkka dihtii leat máŋggalágan
dieđut jorgaluvvon lullisámegillii,
leat ráhkadeamen
lullisámi siidduid gieldda
neahttasiidduin ja leat galbemin lullisámegillii.
Dasto lea álggahuvvon ovttasbargoprošeakta
gaskal gieldda, fylkkagieldda, Saemien Sijte, boazodoalloealáhusa, Åarjel-Saemiej
Skuvle ja Snoasa gieldda váhnenlávdegotti. Prošeavtta
mandáhtan lea hukset Snoasa guovttegielat
gieldan, čalmmustahttit
ja ealáskahttit lullisámi
giela ja kultuvrra ja ovddidit doaibmi guovttegielatvuođa
Snoasas ja Davvi-Trøndelágas.
Prošeakta galgá vel
nannet lullisámi giela ja
kultuvrra olles lullisámi
guovllus.
Dákkár
báikkálaš proseassat
ja daid vuolgga bidjet meriid dálá sámi
identitehtahálddašeapmái, sihke
sápmelaččaid
ja muđui álbmoga
ektui. Dihtomielalašvuohta dán
birra lea dehálaš sámepolitih-ka
nannemis, sihke našunálalaččat
ja iešguđet
sámi regiovnnain ja báikegottiin.
Vaikke máŋgga
guovllus mannáge ovddasguvlui,
de ii sáhte čiehkat
ahte historjjálaš traummat leat
kollektiivva dihtomielalašvuođa
oassi ja báidnet dan mo
olmmoš ádde iežas
sihke servodagas ja sámi
servodaga ovttaskas olmmožin.
3.3 Sámi servodahkii oasáiduvvan
Sámedikki, Statskonsult
ja Gielda- ja guovlodepartemeantta gohččuma
mielde iskkai Agenda 2002:s guovtti joavkku sápmelaččaid
gaskkas – aiddo čálihuvvon
sápmelaččaid sámi
jienastuslohkui ja sámi duogáža
olbmuin guđet eai ane iežaset
sápmelažžan, makkár
miellaguottut sis leat sámi áššiide.
Raporttas «De nye samene»
3 (ođđa
sápmelaččat) boahtá ovdan
ahte «ođđa sápmelaččat» soitet
leat dovdan ahte sin eai ane ollesárvosaš sápmelažžan
dat sápmelaččat
guđet leat sámi
guovlluin eret ja gos sámegiella
lea diehttelassan sámi identihtas.
Dasto muitaluvvo ahte soapmásat
daid «ođđa sápmelaččain» dávjá eai searvva
digaštallamiidda ja ságastallamiidda
mat leat sámegillii sámi ásahusain
ja mediain. Soapmásat lohket
vel ahte eai dieđe leatgo
sii dálá sámenjunnošiid
ja sámi guovddášguovlluid sápmelaččaid
beales bures boahtimat sámi
servodahkii. «Ođđa sápmelaččat» dovddahedje
datte stuorra beroštumi
oahppat sámegiela ja háliidit
oassálastit máŋgga láhkai
iežaset gealbbuin, ideaiguin
ja evttohusaiguin sámi servodaga
nannemis.
Sámi servodahkii lea
dál dehálaš hástalussan
defineret sámevuođa
nu ahte nu ollu sápmelaččat
go vejolaš galget inkluderejuvvot
dán definišuvdnii.
De šaddáge
válljet go ferte mearridit galgágo
muhtin sámi mánáidgárdi
leat daid mánáid
várás
guđiin lea sámegiella
eatnigiellan, vai inkluderet daid sámi
mánáidge
guđet eai máhte
sámegiela. Jus eai leat doarvái
pedagogalaš resurssat de soaitá váikkuhit
nu ahte sámegiella vuoittáhallo
dárogillii.
Sámi lihkadusas lea váldoguovdilastin leamaš seailluhit
ja ovddidit sámi kultuvrra
ja giela, ja seailluhit ja nannet sámi
servodaga sápmelaččaid
iežaset eavttuid mielde.
Vai šaddá nana
ja ealas sámi servodat lea
dán rádjai eanaš giddejuvvon
fuomášupmi searvevuođa árvvuide
ja norpmaide, ja juksat oktasaš áddejumi
sámi identitehtas. Dehálaš oassin
dán proseassas lea sámi
searvevuhtii inkluderen.
Sámegiella lea dehálaš identitehta-
ja kulturguoddi. Giella symbolisere ja gaskkusta sámi
eallinvuogi, sámi árvvuid ja
miellaguottuid ja sámi kultuvrra.
Giella sihkkarastá sámi
ereliiggášvuođa
ja ahte sámi vuođđoárvvut
sirdojit buolvvas bulvii. Sámegiela
ovdánahttin ođđaáigásaš giellan, ovdánahttá ja
viiddida sámi kultuvrrage
ođđaáigásaš kultuvran,
ja bidjá ođđaáigásaš áddejumi dasa
mii sámevuohta lea dálá servodagas.
Ollu sápmelaččat
leat dáruiduhttinpolitihka
geažil manahan sámegiela.
Ollugiidda lea váldoášši
go galgá ruovttoluotta fas
ožžut
sámi identitehta, leamaš giela
fas ruovttuiduhttit.
Giela mearkkašumi dihtii
lea dehálaš ahte
eanebut ožžot vejolašvuođa
oahppat sámegiela. Sámegiella
ii leat dattetge áidna identitehtamearka
sámi servodagas. Gullevašvuohta
báikegoddái,
sohka ja árbevierut leat
máŋgasiidda dehálaččat.
Dasa lassin leat sámi symbolat
nugo bivttasvierut, duodji, luohti jna. dehálaččat
sámi identitehtii. Ollugiidda
lea maid oassálastin sámepolitihkas
vuohki mo beassat sámi servodahkii.
Soapmásat dattege dovdet
ahte leat duvdojuvvon eret sámi
searvevuođas go eai hálddaš giela.
Iežas sámi
identitehta hálddašeapmi šaddá diekko
bokte hástalussan dasa ahte
inkluderejuvvo ollesárvosaš sápmelažžan
sámi searvevuhtii. Sáhttá leat
váttis ja bávččas
alcces dovddastit ahte ii juvssa iežas
servodaga kultuvrralaš ja gielalaš ideálaid.