Sámepolitihkka

3 Sámi identitehta lea nuppástuvvamin

Sámi identitehtas leat máŋga hámi ja dat nuppástuvvá dađistaga. Sámi identitehta lea justa gasku dan árbevirolačča ja ođđaáigasačča, dan sápmelačča ja máŋggačearddalačča, dan báikkálačča ja globála. Ságastallan sámi identitehta birra lea ealli digaštallan ja lea sihke akademalaš dásis, báikkálaš dásis, stuorraservodaga oktavuođas ja ovttaskas sápmelačča árgabeaivvis. Muhtin guovlluin lea sámevuohta diehttelas, eará guovlluin ferte fas čađat dáistalit sápmelašvuođa oidnosis doallamiin.

Sámi kollektiiva identitehta lea gitta sámi searvevuođas, oktasaš sámi kultuvrralaš symbolain ja buotsámi sámevuođa áddejumis sámevuođa hárrái našunalstáhtaid rájáid rastá. Dat gullá eamiálbmotdilálašvuhtiige ja dan áddejupmái ahte sápmelaččat, oktan máŋgga eará álbmogiin máilmmis, lea eamiálbmot.

3.1 Organiseren ja našuvdnahuksen

Sámi searvvit leat eanaš ceggejuvvon maŋŋil nuppi máilmmesoađi. Vuosttaš sámesearvi ásahuvvui dattetge 1904:s ruoŧabealde, mas Elsa Laula Renberg lei guovddážis. Vaikke dáruiduhttin lei garas badjel čuođi jagi, de máŋga sápmelačča geahččaledje vuosttaldit, sihte davvin ja lullin. Dán áiggis ihte Gaska-Norggas máŋga sámesearvvi: Nordre Trondhjems Amts Lappforening (1906), Søndre Amts Lappforening (1907), Søndre Nordland Amts Lappforening (1907), Brurskanken Samiske Lag (1908), Helgeland «Sameforening» (1908) ja Brurskanken Samiske Kvindeforening (1910). Finnmárkkus vuođđuduvvui Kárášjogas vuosttaš sámesearvi 1910:s, ja de čuvvo Buolbmát, Deatnu, Porsáŋgu ja Unjárga.

Ovttas Elsa Laula Renberggain Daniel Mortensson barggai vuosttaš sámi riikkačoahkkima lágidemiin Troanddimis guovvamánu 6.-9. b. 1917. Dát čoahkkin dat lei álgun Sámi álbmotbeaivái guovvamánu 6. b. Dát lei vuosttaš geardde historj­jás ahte máŋgga riikka davvi- ja lullisápmelaččat čoahkkanedje stuorra čoahkkimii ságastallat ja čuvget oktasaš áššiid ja váttisvuođaid. Čoahkkin čohkkii badjen čuođi oasseváldi, main stuorra oassi ledje nissonolbmot.

Gitta 20-logu rádjai rahče sii garrasit ovttas, earret eará máŋgga sámekonferánssa bokte, buoridit eiseválddiid áddejumi sápmelaččaid ektui. Bargu ii lihkostuvvan, ja sámi searvebargu nogai gitta maŋŋil 2. máilmmesoađi rádjai.

Norgga Boazosápmelaččaid Riikkaseavi (NBR), Norgga boazodoallosápmelaččaid stuorimus ealáhussearvi, ásahuvvui 1948:s. Seamma jagi vuođđuduvvui Oslos sierra sámiid searvi. Dát searvi barggai ovttas sullasaš servviiguin ruoŧa- ja suomabealde. 1950:s dollojuvvui vuosttaš sámekonferánsa. Dáppe ságaškušše sámi ealáhus- ja kulturáššiid birra. Dađis vuođđuduvvojedje eanet báikkálaš searvvit Finnmárkkus 50- ja 60-logus. 1968 dálvvi čoagganedje Finnmárkku servviid ja Oslo searvvi áirasat ja ceggejedje Norgga Sámiid Rikkasearvvi (NSR). Sámiid álbmotlihttu (SáL) vuođđuduvvui Beavgohpis Porsáŋggus suoi­dnemánu 3. b. 1993. SáL lea sámi kulturpolitih-kalaš riikkasearvi.

Norgga Sámiid Rikkasearvi luoddanii 1978/79:s, ja guđet dan guđđe ásahedje Sámiid Ædnansærvvi. Maŋŋil soađi leat sámi váldo­searvvit molsašuddi doarjagiin leamaš Norgga Sámiid Rikkasearvi, Sámiid álbmotlihttu (SáL) ja Sámiid Ædnansærvi (SLF). Oktasaš dáid miellahttovuođđuduvvon váldoservviin lea ahte leat riikkaviidosaččat, ovddastit siviilla sámi servodaga ja barget áŋgirit olles sámi servodateallima ektui.

Sámi servviid sámepolitihkalaš bargu lea leamaš duvddan vuođđudit sámi ásahusaid ja bistevaš doaibmabijuid sámi doaimmaide. Maŋimuš jagiid leat sámi ásahusat nugo giella- ja kulturguovddážat, festiválat ja kultursearvvit, muhtin muddui váldán badjelasaset oasi daid bargguin maid sámi váldosearvvit ja sámi njunnošat ovdal barge. Sámi servviid ja organisašuvnnaid bargu lea lotnolasat kultuvrralaš ja sámepolitihkalaš bargu, báikegottiin, ovttaskas gielddaid ja eará eiseválddiid ektui. Sámi searvvit ja ásahusat ovddastit siviilla sámi servodaga ja leat ain dehálaš návccat, vaikke Sámediggi lea eiseválddiid dehálaš ovttasbargoguoibmi ja premissaaddi. Geahča vel 15. kap.

3.1.1 Sámi leavga, Sámi álbmotbeaivi ja Sámi soga lávlla

Sámi leavga lea fátmmasteaddji symbola buot sápmelaččaide, beroškeahttá guđe riikkas sii orrot. Leavga dohkkehuvvui borgemánu 15. b. 1986 13. davvirikkalaš sámekonferánssas. Sámediggi mearridii 2004:s, sámelága § 1 – 6 vuođul, láhkaásahusaid sámi leavgga geavaheapmái Norggas. Dál leat 9 sámi leavgabeaivvi.

Sámi álbmotbeaivi, guovvamánu 6. b., lea 2004 rájes leamaš almmolaš leavgabeaivi Norggas. Dađis eanet almmolaš ásahusat válljejit čalmmustahttit Sámi álbmotbeaivvi levgema bokte juogo našunála dahje sámi leavggain. Virggálaš levgen Sámi álbmotbeaivvi dahká ahte beaivi čalmmustahtto árvvus, ja oidnosin oažžu ja nanne fuomášumi sápmelaččaid ja sámi dilálašvuođaid birra.

Sámi soga lávlla (Samefolkets sang) lea Isak Saba (1875 – 1921) 1906:s čállán, oahpaheaddji ja girkolávlu Unjárggas eret. Lávlla mearriduvvui 1986 sámekonferánssas sápmelaččaid oktasaš našunálalávllan. Arne Sørlie šuokŋa dohkkehuvvui 1992 sámekonferánssas lávlaga almmolaš šuokŋan.

3.2 Dáruiduhttimis ealáskahttimii

Dáruiduhttinpolitihkka lei dovddus Norgga politihkas 1880-logu rájes ja lei nanus erenomážit birrasii 1900. Dát bisui ideologiijan gitta olu maŋŋelii soađi.

Dáruiduhttima vuođđun lei sosiáladarwinisma. Dát ideologiija bearihii ahte sámeálbmot lei bázahallan álbmot, mii ii nákce ahtanuššat jus dat ii sutta oktii dáža servodahkii, ja šatta dážan.

Hálddašandoaibma lei guovddážis sápmelaččaid dáruiduhttimis. Dát vuhttui giellapolitihkas, muhto eará lágain ja hálddašeamisge. Dáruiduhttin laktojuvvui vel sihkkarvuođapolitihkalaš doaibmabijuiguin.

Dáruiduhttinjurdda ciekkai sihke ámmátolbmuid ja intellektuála olbmuid gaskii. Skuvlla, dearvvasvuođadoaimmaid, girku ja báikkálaš eiseválddiid bokte dovde báikegottiin sihke sápmelaččat ja dážat ahte buohkat badjilgehčče sámi giela, kultuvrra ja servodateallima. Norgga servodaga huksema oktavuođas adnui sámevuohta boaresáigásažžan, áigahažžan ja joavdelassan. Dalle bohciidedje unohis ovdagáttut sápmelaččaid birra, ja sápmelaččaid vealaheapmi šattai ollugiidda árgabeaivin. Dát lea garrasit čuohcan sihke ovttaskas sápmelažžii ja olles sámi servodahkii.

Máŋgga guovllus dagahii dáruiduhttinpolitihkkaproseassa identitehtamolsašumi sihke ovttaskas olbmuin, bearrašiin ja báikegottiin. Okta ovda­mearka boahtá ovdan Ivar Bjørklund girjjis Fjordfolket i Kvænangen 1 mas olmmošlohkamat čájehit ahte sápmelaččaid oassi gielddas 1930 rájes 1950 rádjai njiejai 863 olbmos (gieldda ássiin 44 pst.) viđa olbmui.

Muhtin guovlluin lea sámi giella ja kultuvra leamaš nanus, vaikke leage leamaš dáruiduhttinpolitihkka. Máŋgga guovllus, main dáruiduhttin ciekkai ja main sámi identitehta buori muddui lei jávkan álmmolašvuođas, leat maŋimuš logejagiid oaidnán doaibmi ealáskahttima. Báikkálaš sámi fámut leat čoagganan ealáskahttin dihtii kultuvrra ja giela ja defineren dihtii sámevuođa báikkálaš vásáhusa oktavuođas. Boares gáktetevnnegiid leat burgán ja báikkálaš sámi historjá lea deattuhuvvon. Hirbmat ollu lea vel bargojuvvon báikkálaš sámi báikenamaid čohkkemiin.

Sámi mánáidgárddit ja sámegieloahpahus vuođđo- ja joatkkaskuvllain lea dehálaš sámi identitehta nannemis báikegottiin. Giellakurssaid lágideapmi lea dehálaš vuoruheapmi sámegiela ealáskahttimis. Sámi giellaguovddážat, kulturviesut ja museat leat šaddan dehálaš čoahkkananbáikin, gos ovttas sáhttá sámegiela ja -kultuvrra doaimmahit ja nie nannet sámi identitehta. Máhttolokten-sámegiella sámi oahppoplánaid leat Sámediggi ja Máhttodepartemeanta ovttas ráhkadan, ja dát bidjá šaddi bulvii sámi identitehta vuođu. Sámedikki vuođđudeapmi ja sámi ásahusaid ásaheapmi lea sámi servodagas ođđaáigásaš infrastruktuvra.

Sámi identitehtaovdáneami eavttut leat maŋimuš logejagiid hui garrasit nuppástuhtton stáhta sámepolitihka mielde. Go sápmelaččain lea stáhtus loktejuvvon servodagas, lágaid, njuolg­gadusaid ja ortnegiid bokte mat nannejit sámi giela, kultuvrra ja servodateallima, de lea Norggas buorránan dábálaš áddejupmi ja dihtomiela-lašvuohta sápmelaččaid ektui. Sámi dáiddárat ja kulturbargit leat bargguideaset bokte nannen sámi identitehta ja iešáddejumi, seammás go álbmot muđui lea oahpásmuvvan sámi kultuvrrain. Dát lea máŋgga bajásšaddi sápmelažžii nanosmahttán gullevašvuođa iežas gillii ja kultuvrii, ja rámi ja dihtomielalašvuođa ahte duođaid gullá sámi servodah­kii. Sámi ásahusaid huksen báikegottiin lea nannen sápmelaččaid leahkima ja báikegullevašvuođa sámi servodahkii. Dát lea dagahan ahte dađi eanebut leat jorgalan fas iežaset sámi identitehtii, ja ahte dađis eanet mánát bajásšaddet diehttelas sámi identitehtain.

Muhtin guovlluin bajásšaddet dál sámenuorat dakkár servodagas mas sámi kultuvras ja gielas lea áibbas eará stáhtus go dalle go váhnenbuolva bajásšattai. Nuorat guđiin lea nana gielalaš ja kultuvrralaš sámi gealbu, leat sámevuođaset defineren luvvosat eaige nu gitta politihkas go vánhnenbuolvva áigge. Máŋga nuorra sápmelačča dovdet alddiset leat seagáš identitehta, sihke dáru ja sámi – ja soaitá kvena dahje suomage. Globaliseren mielddisbuktá ahte máŋgga sápmelaččas leat váhnemat guđet leat eará máilmmeosiin eret. Máŋgasiin lea gielalaš ja kultuvrralaš gealbu, man geažil sáhttet oassálastit ovttas moanaid čearddalaš ja kultuvrralaš oktavuođain. Máŋggas dovdet dán seagáš identitehta givrodahkan ja ovdamunnin. Guhte identitehta boahtá oidnosii lea dávjá sierranas dilálašvuođa duohken.

Sámi kultuvrra ealáskahttin ja čalmmustahttin lea bohciidahttán digaštallamiid muhtin báikegottiin, ja muhtin báikkálaš fámut leat vuostálastán sámi kultuvrra ja dan mii gulašii sámi identitehtii. Muhtimin leat sii vuostálastojuvvon guđet áiggošedje ruovttoluotta sámevuođaset ja dan oi­dnosii oažžut. Dát sáhttá dovdot dego bearraša luoddaneapmin, go okta dahje máŋgasat bearrašis mahkáš leat dieđihan iežaset sámi jienastuslohkui, dahje leat earáide dovddahan sámevuođaset.

Ovdamearkan dasa mo čuohcá go báikegottiid garrasit ealáskahttá, sáhttit oaidnit Gáivuona gielddas Romssa fylkkas. Gáivuotna gullá sámelága giellanjuolggadusaid hálddašanguvlui (1992 rájes), Sámi ovddidanfoandda doaibmaguvlui (oassi gielddas 1983 rájes, olles gielda 1998 rájes), ja fállá vuođđooahpahusa Máhttolokten-sámegiela mielde (2006 rájes). ája sámi guovddáš lea Gáivuonas, gielddas lea sámi giellaguovddáš, ja jahkásaččat lágiduvvo Riddu-Riđđu eamiálbmotfestivála Gáivuonas. ája sámi guovddážis leat sámi girjerádjofálaldagat, ja Sámedikkis ja NRK Sámi Radios leat kantuvrrat dáppe. Manndalen Husflidslag doallá kurssaid duojis ja gáktegoarrumis. Olmmáivákki mánáidgárddis lea sierra sámegielossodat. Sámegiela ja -kultuvrra ealáskahttin Gáivuonas lea leamaš dehálaš mearrasámi identitehta nannemii.

Gáivuona gieldda lahttudeapmi sámegiela hálddašanguvlui bohciidahtii gielddas digaštallamiid. Báikegottis leat máŋggas dovdan ahte lea leamaš váttis go báikegotti sámi identitehtii lea ná garrasit giddejuvvon fuomášupmi. Dán geažil šadde belohahkii garra reakšuvnnat go gielda šattai sámelága giellanjuolggadusaid hálddašan-guovllu oassin ja vel dat go Gáivuona vuođđoskuvllas lea oahpahus sámi oahppoplána mielde.

Gáivuonas oinniimet ahte báikegottis nogai polariseren dađis go sámevuohta cieggagođii báikki politihkkii. Dát boahtá ovdan Gáivuona sámepolitihkalaš doaibmabijuid árvvoštallamis maid NORUT lea dahkan 2004:s 2. Sámi bealli bái­kegottis buvtteha sihke ekonomalaš ja kultuvrralaš resurssaid mat leat buohkaide ávkin.

Snoasa gielda lahttuduvvui, lullisámi guovllu vuosttaš gieldan, ođđajagimánu 1. b. 2008 sámegiela hálddašanguvlui. Snoasa gieldda lahttu­deapmi lea dehálaš doaibmabidju lullisámegiela nan­nemis. Gielda ja Davvi-Trøndelága fylkkagielda leat jo álggahan máŋga doaibmabiju dusten dihtii daid bargguid ja vuordámušaid maid lahttudeapmi mielddisbuktá, ovdamearkka dihtii leat máŋggalágan dieđut jorgaluvvon lullisámegillii, leat ráhka­deamen lullisámi siidduid gieldda neahttasiidduin ja leat galbemin lullisámegillii. Dasto lea álggahuvvon ovttasbargoprošeakta gaskal gieldda, fylkkagieldda, Saemien Sijte, boazodoalloealáhusa, Åarjel-Saemiej Skuvle ja Snoasa gieldda váhnenlávdegotti. Prošeavtta mandáhtan lea hukset Snoasa guovttegielat gieldan, čalmmustahttit ja ealáskahttit lullisámi giela ja kultuvrra ja ovddidit doaibmi guovttegielatvuođa Snoasas ja Davvi-Trøndelágas. Prošeakta galgá vel nannet lullisámi giela ja kultuvrra olles lullisámi guovllus.

Dákkár báikkálaš proseassat ja daid vuolgga bidjet meriid dálá sámi identitehtahálddašeapmái, sihke sápmelaččaid ja muđui álbmoga ektui. Dihtomielalašvuohta dán birra lea dehálaš sámepolitih-ka nannemis, sihke našunálalaččat ja iešguđet sámi regiovnnain ja báikegottiin.

Vaikke máŋgga guovllus mannáge ovddasguvlui, de ii sáhte čiehkat ahte historjjálaš traummat leat kollektiivva dihtomielalašvuođa oassi ja báidnet dan mo olmmoš ádde iežas sihke servodagas ja sámi servodaga ovttaskas olmmožin.

3.3 Sámi servodahkii oasáiduvvan

Sámedikki, Statskonsult ja Gielda- ja guovlodepartemeantta gohččuma mielde iskkai Agenda 2002:s guovtti joavkku sápmelaččaid gaskkas – aiddo čálihuvvon sápmelaččaid sámi jienastuslohkui ja sámi duogáža olbmuin guđet eai ane iežaset sápmelažžan, makkár miellaguottut sis leat sámi áššiide. Raporttas «De nye samene» 3 (ođđa sápmelaččat) boahtá ovdan ahte «ođđa sápmelaččat» soitet leat dovdan ahte sin eai ane ollesárvosaš sápmelažžan dat sápmelaččat guđet leat sámi guovl­luin eret ja gos sámegiella lea diehttelassan sámi identihtas. Dasto muitaluvvo ahte soapmásat daid «ođđa sápmelaččain» dávjá eai searvva digaštallamiidda ja ságastallamiidda mat leat sámegillii sámi ásahusain ja mediain. Soapmásat lohket vel ahte eai dieđe leatgo sii dálá sámenjunnošiid ja sámi guovddášguovlluid sápmelaččaid beales bures boahtimat sámi servodahkii. «Ođđa sápmelaččat» dovddahedje datte stuorra beroštumi oahppat sámegiela ja háliidit oassálastit máŋgga láhkai iežaset gealbbuin, ideaiguin ja evttohusaiguin sámi servodaga nannemis.

Sámi servodahkii lea dál dehálaš hástalussan defineret sámevuođa nu ahte nu ollu sápmelaččat go vejolaš galget inkluderejuvvot dán definišuvdnii. De šaddáge válljet go ferte mearridit galgágo muhtin sámi mánáidgárdi leat daid mánáid várás guđiin lea sámegiella eatnigiellan, vai inkluderet daid sámi mánáidge guđet eai máhte sámegiela. Jus eai leat doarvái pedagogalaš resurssat de soaitá váikkuhit nu ahte sámegiella vuoittáhallo dárogillii.

Sámi lihkadusas lea váldoguovdilastin leamaš seailluhit ja ovddidit sámi kultuvrra ja giela, ja seailluhit ja nannet sámi servodaga sápmelaččaid iežaset eavttuid mielde. Vai šaddá nana ja ealas sámi servodat lea dán rádjai eanaš giddejuvvon fuomášupmi searvevuođa árvvuide ja norpmaide, ja juksat oktasaš áddejumi sámi identitehtas. Dehálaš oassin dán proseassas lea sámi searvevuhtii inkluderen.

Sámegiella lea dehálaš identitehta- ja kultur­guoddi. Giella symbolisere ja gaskkusta sámi eallin­vuogi, sámi árvvuid ja miellaguottuid ja sámi kultuvrra. Giella sihkkarastá sámi ereliiggášvuođa ja ahte sámi vuođđoárvvut sirdojit buolvvas bulvii. Sámegiela ovdánahttin ođđaáigásaš giellan, ovdánahttá ja viiddida sámi kultuvrrage ođđaáigásaš kultuvran, ja bidjá ođđaáigásaš áddejumi dasa mii sámevuohta lea dálá servodagas.

Ollu sápmelaččat leat dáruiduhttinpolitihka geažil manahan sámegiela. Ollugiidda lea váldoášši go galgá ruovttoluotta fas ožžut sámi identitehta, leamaš giela fas ruovttuiduhttit.

Giela mearkkašumi dihtii lea dehálaš ahte eanebut ožžot vejolašvuođa oahppat sámegiela. Sámegiella ii leat dattetge áidna identitehtamearka sámi servodagas. Gullevašvuohta báikegoddái, sohka ja árbevierut leat máŋgasiidda dehálaččat. Dasa lassin leat sámi symbolat nugo bivttasvierut, duodji, luohti jna. dehálaččat sámi identitehtii. Ollu­giidda lea maid oassálastin sámepolitihkas vuohki mo beassat sámi servodahkii.

Soapmásat dattege dovdet ahte leat duvdojuvvon eret sámi searvevuođas go eai hálddaš giela. Iežas sámi identitehta hálddašeapmi šaddá diekko bokte hástalussan dasa ahte inkluderejuvvo ollesárvosaš sápmelažžan sámi searvevuhtii. Sáhttá leat váttis ja bávččas alcces dovddastit ahte ii juvssa iežas servodaga kultuvrralaš ja gielalaš ideálaid.