5 Čálgoservodat
sámiid perspektiivvas
Ráđđehus
hálida jođihit dakkár
politihka mii galgá leat
sámi álbmogii
buorrin nu ahte sámegielas,
kultuvrras ja servodateallimis lea sihkkaris boahtteáigi
Norggas. Dasa dárbbašuvvo
nanu ja buresdoaibmi almmolaš hálddašeapmi,
mas vuhtiiváldet geavaheddjiid
giella-ja kulturduogáža.
Sámepoli-tihkka lea dakkár
politihkalaš suorgi mas priváhta čovdosat
eai sáhte doaibmat almmolaš čovdosiid
sajis, erenoamážit
buresbirgejeaddji stáhta váldosurggiin.
Maŋemus logijagiid sámepolitihkalaš ovdáneapmi,
mii oaččui erenoamáš buori
jođu go Sámediggi ásahuvvui
1989:s, lea mielddisbuktán
dan ahte dađistaga eanet
almmolaš doaimmat heivehit
bálvalusaidis sámegielat
geavaheddjiide ja sámi álbmogii
oppalaččat.
Seammás leat gal ain ollu
almmolaš doaimmat, sihke suohkaniin
ja stáhta orgánain
ja dearvvašvuođaásahusain
mat eai leat čađahan
diekkár heiveheami doarvái
bures. Dát guoská sihke sámi
giellalága doaibmaguvlui
ja guovlluide mat leat olggobealde doaibmaguovllu.
Jus ráđđehusa
sámepolitihkka duođai
galgá nagodit váikkuhit bures,
ja jus sámepolitihkalaš mihttomeriid
galggašii nagodit joksat,
de fertejit suohkanat, fylkasuohkanat ja eará báikkálaš,
regionála ja našuvnnalaš almmolaš doaimmat maiddái
giddet fuomášumi
ja váldit sámi
beroštumiin ovddasvástádusa.
Earret muhtun moadde suohkana, de leat sámit čielga
unnitlogus iežaset ássanguovlluin.
Seammás lea čoahkkebáikkiide
fárren ja smávva báikkiin
eretfárren mielddisbuktán ahte
sápmelaččat
orrot maiddái olggobealde árbevirolaš sámi
guovlluid, erenoamážit
stuorit gávpogiin ja guđege
regiovnna stuorát čoahkkebáikkiin.
Maiddái diein guovlluin
ferte vuhtiiváldit sámi
geavaheddjiid ja beroštumiid,
vaikko stuorámus barggut dán
oktavuođas fertejit ge ain
dahkkot árbevirolaš sámi ássanguovlluin.
Sámepolitihkka lea huksejuvvon
dan vuođđojurdagii
ahte sápmelaččaid
ja sámegielat geavaheddjiid
erenoamáš dárbbut
eanemus lági mielde galget
leat oassi dábálaš almmolaš bálvalusain,
nugo Stuoradiggi lea dan nannen suohkanlávdegotti
mearkkašumiin árv. S.
nr. 110 (2002 – 2003)
s. 11: Eanetlohku oaivvilda ahte váldonjuolggadussan
galgá leat ahte sámi
beroštumit galget leat oassin
dábálaš hálddašeamis
dan sadjái go ásahit
sierra sámi ortnegiid. Dakkár
sierra ortnegat, mat leat vásetin dušše
sámi álbmoga várás,
dahje mat eanaš gusket sámi álbmogii,
dat leat eanetlogu mielas lunddolaččat
Sámedikki ovddasvástádus.
(…) Danin oaivvilda ge eanetlohku ahte doaimmat mat gusket
sihke sápmelaččaide
ja eará olbmuide, galget
eanemus lági mielde gullat dábálaš hálddašanorgánaide.
Danin lea ge buot dásiin
almmolaš bálvalusdoaimmain
stuora ovddasvástádus
mii guoská dasa ahte vuhtiiváldit
sámi beroštumiid iežaset
doaimmain. Dat sisttisdoallá dan ahte
galgá vuhtiiváldit
sámegielat geavaheddjiid,
ja dat sisttisdoallá maid
dan ahte bálvalusbáikkiin
ferte leat doarvái sámi
kulturmáhttu vai máhttet
diehtit movt bálvalusaid galgá heivehit
nu ahte sámegielagat ožžot
buori ja seammadássásaš veahki
go earát, iešguđet ásahusas
gos almmolaš bálvalusat
leat.
Buot dásiin almmolaš orgánain lea
ovddasvástádus
vuhtiiváldit sámepolitihkalaš beroštumiid iežaset
bargguin. Man viidát dát ovddasvástádus
galgá doaibmat, vuolgá das
makkár doaimmas lea sáhka,
muhto buohkat fertejit diehtit ahte dieid beroštumiid
galgá vuhtiiváldit. Dat
gáibida systemáhtalas
lahkoneami. Ja plánaid ráhkademiid vuođđun
ferte leat gelbbolašvuohta ja
máhttu sámi
diliid birra mat gusket guđege
doibmii.
5.1 Unnit ja stuorát sámepolitihkka
Sámepolitihkka lea áiggiid
mielde rievdan. Eanet ja eanet guovllut main lea mearkkašupmi
sámegillii, kultuvrii, ealáhusaide
ja servodateallimii leat šaddan
oassin dán politihkkasuorgái.
Sámepolitihka sáhttá juohkit
smávit ja stuorát
sámepolitihkkan, geahča
Effektlávdegotti čielggadeami
(NOU 2004:2)
Effekter og effektivitet. Effekter
av statlig innsats for regional utvikling og distriktspolitiske
mål. Stuorát
sámepolitihkkan sáhttá navdit
buot politihka mii juogaman láhkái
guoská sámi álbmogii, sámi
ealáhusaide ja sámi
birgen- ja ássanguovlluide. Dasa
gullet stáhta oahpahuspolitihkka,
dearvva-švuođapolitihkka,
kulturpolitihkka, ealáhuspolitihk-ka,
dásseárvopolitihkka,
areálapolitihkka, suohkaniid
ruhtadilli jna. Diet listu sáhtášii šaddat oalle
guhkki.
Unnit sámepolitihkka
lea ges dat maid oktasaččat
sáhttá oaidnit jahkásaš almmuheamis » Doarjagat sámi
doaimmaide», mii lea mielddusin Bargo-ja searvadahttindepartemeantta
bušeahttaevttohusas. 2008
stáhtabušeahtas
dahket diet doarjagat oktiibuot sullii 752 mill. ruvnno. Diein ruđain
hálddaša Sámediggi
birrasii 311 mill. ruvnno (geahča
kap. 7.1). Doarjagat sámi
doaimmaide galget eara eará geavahuvvot
doarjjan sámi mánáidgárddiide, vuođđoskuvlla
sámi oahpaheapmái,
sámi joatkkaskuvllaide,
Sámi allaskuvlii, sámi
dearvvašvuođa-
ja sosiálabálvalusaid
doaibma-plána čuovvoleapmái,
sámi kulturmuitosuodjalepmái,
Sis-Finnmárkku riekteveahkkekántuvrii,
sámi aviissaide doarjjan, boazodoallošiehtadussii
ja boazodoallohálddahussii
jna. Sámediggi čađaha
ja ruhtada ollu doaimmaid, leat maid doaimmat maid departemeanttat
ieža stivrejit ja álggahit
ja leat maid sámi doaimmaid
várás
ruđat mat juolluduvvojit
doarjjan ja ruovttoluottamáksimin njuolga
suohkaniidda.
Dat njuolggodoarjagat sámi
ulbmiliidda mat juolluduvvojit stáhtabušeahtas,
eai sáhte gokčat
buot dárbbuid mat gusket
sámegiela ja kultuvrra bisuheapmái
ja seailluheapmái viiddis
ipmárdusas. Dat leat maid
vuođđun
Stuoradikki bargguin, geahča
suohkanlávdegotti mearkkašumiid
dán čállosis: árv.
S.
nr. 110 (2002 – 2003)
s. 10: Seammás dovddahit
dát miellahtut ahte ollu
gažaldagain mat eai guoskka dušše
vásetin sámiid iežaset
giela erenoamášvuođaide,
kultuvrii dahje servodateallimii lea dadjamuš sámi
servodagaid ovdánahttimii. Danin
lea ge hui ollu dadjamuš das
movt almmolaš doaimmat vuoruhit
bargonávccaid ja ruđaid
mat dálá rámmaid
siskkobealde leat mearriduvvon sámi
ulbmiliidda. Dát guoská sihke
stáhta orgánaid
ja suohkaniid hálddašansurggiide.
Jus ii čuovvol ja vuhtiiváldde doarvái
bures sámepolitihkalaš beroštumiid,
de dat sáhttá dagahit dan
ahte sámit eai beasa doarvái
bures atnit ávkki dan buori
ovdáneamis mii dán
politihkalaš suorggis lea dáhpáhuvvan
maŋemus logi jagis. Jus
almmolaš doaimmain eai vuhtiiváldde sámi
beroštumiid doarvái
bures, de dat sáhttá rihkkut
daid álbmotrievttálaš geatnegasvuođaid
maidda Norga lea iežas čatnan
ja/dahje dat sáhttá rihkkut
Norgga lágaid dahje buori
hálddašanvieruid.
Jus eat nagot sámi beroštumiid
vuhtiiváldit dábálaš bálvalusain,
de dat sáhttá dagahit
dan ahte šaddet garraset
gáibádusat ásahit
seammalágan sámi
fálaldagaid. Dakkár
dili eat hálit. Jus dábálaš bálvalusapparáhta barggus
eai leat mielde sámi beroštumit, de
sáhttá boađus
leat ahte sámegiella, kultuvra
ja ealáhusat eai sáhte
ovdánit doarvái
bures. De sáhttá maid
mannat nu guhkás ahte sámi
kultuvra viiddis ipmárdusas,
dahje muhtun surggiin dahje geográfalaš guovlluin,
ii ceavcce boahtteáiggis.
Dat šattašii
duohta vahágin Norgii.
Máŋemus
jagiid sámepolitihkas lea
leamaš ollu sáhka
vuoigatvuođaid ovddideamis
ja institušuvnnaid huksemis
sámi servodahkii. Bargun leamaš hukset
Sámedikki sápmelaččaid
ovddasteaddji orgánan, ja ásahit
oktavuođaid gaskal Sámedikki
ja ráđđehusa ja
departemeanttaid, ja sirdit stáhta sámepolitihkalaš ortnegiid
ja doaimmaid hálddašeami
Sámediggái. Seammás
lea sámepolitihkka maid
juo 1980-logu rájes garrasit čalmmustahttán
sámi vuoigatvuođaid
nannema mat gusket ealáhusaide,
eatnamiidda ja birgejupmái
mii luonddus gávdno. Dát
leamaš dárbbašlaš sihkkarastin
dihtii sámi kultuvrra ávnnaslaš vuođu.
Muhto dieid bargguid doaimmaheapmi sáhttá eará doaimmaid dagahan
suoivvanbeallái. Nugo dan
ahte geahččat
makkár dárbbut
leat ásahit ortnegiid ja
doaimmaid maidda juohke eaŋkil
sápmelaččas
lea dárbu iežas
beaivválaš eallimis, dakkár
ortnegiid maid juohkehaš geavaha
buresbirgejeaddji servodagas.
Danin hálida ráđđehus
giddet stuorát fuomášumi
dasa movt sámepolitihkalaš ulbmilat
ja ásahuvvon vuoigatvuođat
bohtet beaivválaš eallimis ávkin
buresbirgejeaddji servodaga ortnegiid ja fálaldagaid
bokte, vai sápmelaččat
oadjebasvuođas dihtet ahte
sin dárbbut vuhtiiváldojuvvojit.
Váldogažaldat
lea: Nákcet go mii oažžut
sámepolitihka duohta ávkin
dain beaivválaš doaimmain gos
gávnnadit sámi
geavaheddjiiguin? Ráđđehussii
lea erenoamáš dehálaš geahččat
doaimmaide mat leat njuolga stáhta
hálddašeami, stivrema
ja bearráigeahču
vuolde. Dainna oaivvildit stáhta
vuollásaš doaimmat mat
gullet guđege departementii.
Vaikko stáhta sámepolitihkka
ovddemustá boahtá oidnosii
Sámedikki, suohkaniid ja fylkasuohkaniid
doaimmaid bokte, de lea stáhta
doaimmaid fálaldagain maid
stuora mearkkašupmi sápmelaččaid beaivválaš eallimii.
Maiddái dán dáfus
galget sápmelaččaide gávdnot
fálaldagat ja dieđut iežaset
gillii.
5.2 Sámegielmáhttu
ja sámi kulturmáhttu almmolaš suorggis
Juohke suorggis dahje doaimmas ferte leat sámi
dilálašvuođaid
birra máhttu jus galget
nagodit fállat buriid ja seammadássásaš almmolaš bálvalusaid
sámi álbmogii.
Maiddái gulahallan ja
diehtojuohkin sámegillii
sámi geavaheddjiide lea guovddážis
jus galgá leat doarvái
buorre fálaldat. Dearvvašvuođasuorggis
lea ovdamearkka dihte nu ahte suohkanat, fylkasuohkanat
ja dearvvašvuođaásahusat
galget gozihit dárbbu mielde
dulkonveahki jus bargiin ii leat doarvái
giella- ja kulturipmárdus.
Jus bargiin lea váilevaš giellaipmárdus, de
sáhttá buohcci
oažžut boasttu
divššu
dahje sáhttá nuge
mannat ahte duođalaš dávddaid
eai fuobmá áiggil.
Govus 6.1 Romssa universitehtabuohcceviessu
Gáldu: Marit Einejord
Albma buorre bálvalusfálaldat
eaktuda ahte ásahusas gávdnojit
olbmot geain lea sámegielmáhttu
ja kulturipmárdus. Guovddáš sámi guovlluin
gal galggašii leat buorre vejolašvuohta
olahit diekkár dili. Lea
hui dehálaš ahte
gávdnojit bargit geat máhttet
sámegiela ja geain lea sámi kulturipmárdus,
vai sámi geavaheaddjit ožžot
dan dovddu ahte bálvalusain lea
buorre kvalitehta. Danin lea ge hástalussan
ohcat ja viidáset oahpahit
olbmuid geat sáhttet almmolaš ásahusain
bargat.
5.2.1 Sámi kulturmáhttu almmolaš suorggis
Almmolaš hálddašeami iešguđet
surggiin sáhttá leat dárbu
ipmirdit sihke álbmotrievttálaš geatnegasvuođaid,
Norgga politihka ja lágaid
mat gusket sámi dilálašvuođaide.
Sáhttá leat dárbu
máhttit sámegiela
ja ipmirdit kultuvrralaš,
historjjálaš ja ealáhussii
gullevaš dilálašvuođaid,
sáhttá dárbbašuvvot
diehtu sámi ásahusaid
ja organisašuvnnaid birra
ja sáhttá maid
leat dárbu eanet erenoamáš máhttui
ja gelbbolašvuhtii mii gullá iešguđet geográfalaš guvlui
dahje áššesuorgái.
Skuvllat ja oahpahusbáikkit
leat deháleamos báikkit
main dákkár
seammadássásaš almmolaš bálvalusat
galget duohtandahkkojuvvot ja main daidda galgá huksejuvvot vuođđu.
Servodagas lea oppalohkái unnán
diehtu ja máhttu sápmelaččaid,
sámi historjjá ja
sámi kultuvrra birra. Ráđđehus
lea máhttoloktemiin ja ođđa
oahppoplánaiguin láhčán
dilálašvuođa
nu ahte vuođđooahpaheami
dilli galgá buorránit. áiggi
mielde galget buot oahppit Norggas oahppat sámi dilálašvuođaid
birra. Maiddái alit oahpahusas
galgá sámi
fágaid dilli buorránit
iešguđet
oahpposurggiin, erenoamážit
davviguovlluid institušuvnnain.
Lea dađibahábut
maid nu ahte lea unnán diehtu
sámi dilálašvuođaid
birra otná almmolaš doaimmain.
Danin lea ge dárbu ahte
bargoaddit mat oidnet ahte sii dárbbašit
diekkár gelbbolašvuođa,
láhčet
dili gealboovddideapmái
sierra máhttoplánemiin
ja maiddái ohcet dakkár
bargiid geain lea dát máhttu.
Ráđđehus
oaidná gal dan ahte sáhttá leat
beare stuora noađđi
ja ovddasvástádus eaŋkil
bargoaddái okto nagodit háhkat
diekkár viiddis gelbbo-lašvuođa.
Ollu bargoaddiide lea váttisvuohtan
go gávdnojit nu unnán
heivehuvvon oahppofálaldagat
gos sáhttet oahppat vásetin
sámi dilálašvuođaid
birra, ja de eandalii dakkár
oanehis fálaldagat. Bargoaddái
sáhttá šaddat
divrrasin ráhkadit iežas
fálaldagaid ja dávjá lea
váttis gávdnat fágaolbmuid
geat sáhttet jođihit diekkár
lassioahpu. Dávjá šaddet
diekkár fálaldagat
hoahppofálaldahkan mat galget
oanehit áigái čoavdit
váttisvuođa (ad-hoc),
dakkárat maid lea váttis plánet
systemáhtalaččat
guhkit áiggi vuollái.
Danin áigu ge Bargo-
ja searvadahttindepartementa ovttas guoskevaš departementtaiguin,
geahččat
livččii
go vejolaš ahte Sámi
allaskuvla oažžu
bargun garraseappot bargat ásahit
gelbbolašvuođanannema lohkanfálaldagaid
mat gusket almmolaš suorgái.
Dat sáhttet leat fálaldagat mat
leat heivehuvvon ovdamearkkadihte oahpaheddjiide, dearvvašvuođa-
ja fuolahussuorggi bargiide, áššemeannudeddjiide
ja almmolaš hálddašeami jođiheddjiide,
politiijaide ja kriminálafuolaheddjiide,
bargo- ja čálgoetáhtii
jna. Dát guoská sihke
diehtojuohkimii ja dasa ahte hukset viidáseappot
daid lohkanfálaldagaid mat
juo gávdnojit ja mat gávdnojit eará oahpahusinstitušuvnnain,
mat gusket guđege etáhta
erenoamáš oahpposuorgái,
Muhto dás lea maid sáhka ásaheames
sierra fálaldagaid allaskuvlii.
Sámi allaskuvla lea ieš dáhtton
diekkár rolla, mas sáhttet maid
atnit ávkin dan siskkáldas
struktuvrra mii lea čadnojuvvon
sámi giella-ja kulturguovddážiidda
Norggas, ja mas maiddái
sáhttet guorahallat internehttii huksejuvvon čovdosiid.
Ovdamearkan dasa movt sáhttá ásahit
viiddis fálaldaga, sáhttá namuhit
ahte Tromssa Universitehta lea ásahan
oahppofálaldaga man namma
lea Sámi kulturmáhttu.
Dat sisttisdoallá máŋga
eará fágasuorggi,
nugo arkeologiija, historjjá,
sosialantropologiija ja sámi
etnografiija. Oahppofálaldat
addojuvvo čoagganemiid bokte
ja dahká 30 lohkančuoggá.
Tromssa Universitehtas lea maid sierra masterprográmma eamiálbmotoahpahusas. Čujuhuvvo muđui
12. kapihttalii mii lea alla oahpahusa birra.
5.2.2 Sámegiella almmolaš suorggis
Lea máŋgga
dáfus dárbu
ahte almmolaš doaimmain
geavahit sámegiela. Dat
váikkuha vuosttažettiin
dasa ahte sámegielagiid riektesihkarvuohta
vuhtiiváldojuvvo ja lea mielde
váikkuheamen dasa
ahte leat doarvái almmolaš bálvalusat
gos gávdno fálaldat
sámi álbmogii. Nuppádassii
de dasa lea dárbu sámegiela
boahtteáiggi nannema dihte, ahte
galgá leat lunddolaš geavahit sámegiela
almmolaš oktavuođain.
Giellageavaheami iskamis
1 mii čađahuvvui
jagi 2000 sihke sámegiela
hálddašanguovllus
ja dan olggobealde, dadje 59 proseantta informánttain
ahte sámegiella geavahuvvo
bearrašis ja váris,
meahcis jna. Dušše
7 proseantta muitalit ahte sii sámástit
doaktáriin ja dearvvašvuođabálvalusa
bargiiguin. 21 proseantta dadjet ahte sii sámástit
go sis lea dahkamuš eará almmolaš ásahusaid
virgehasaiguin. Bealli dain geat jerrojuvvojedje, dadjet ahte sii
atnet stuorra váilivuohtan
go sii eai beasa eanet sámegillii
gulahallat doaktáriin ja dearvvašvuođabálvalusas
ja eará almmolaš ásahusain.
Giellageavaheami iskan čájeha
dan ge ahte etáhtaid bargiin
ii leat buohkain nu buorre sámegiela
máhttu. Dušše
soapmásat máhttet čállit
sámegillii. Olus eai ádde eai
ge hála sámegiela. álbmoga sámegielahálliid
logu ektui eai leat dain etáhtain
main iskkadallan čađahuvvui,
návccat bálvalit álbmoga sámegillii.
Sámedikki giellageavahaniskamis
jagi 2004 ledje sullii 70 almmolaš doaimmahusa davvi-,
julev- ja lullisámi guovlluin
mielde. Dadjat dal jo buot ásahusat
dihtet ahte sis lea ovddasvástádus
fállat bálvalusaid
sámegillii. Iskan guoskkai
sullii 11 000 bargái almmolaš suorggis.
Sulaid 3 proseanttas bargiin lei sámegiela
máhttu. 70 proseata doaimmahusain
dovddahit ahte dárbbašit
eanet gelbbolašvuođa sihke
hállat ja čállit
sámegillii. Daddjojuvvo
ahte dárbbašuvvojit
ollu sámegielat fágabargit dearvvašvuođasuorggis,
skuvllain ja mánáidgárddiin,
kriminálafuolahusas ja Girkus.
Sámelága
giellanjuolggadusaid árvvoštallan
mii čađahuvvui
jagi 2007 (gč. kap. 19.4.2) čájeha seamma
minstara. Eanaš almmolaš orgánat
maidda sámelága
giellanjuolggadusat gusket, eai ollašuhte
ollásit lága
gáibádusaid.
Dát dagaha ahte olbmuide
sámegiela hálddašanguovllus
ii leat sihkkarastojuvvon vuoigatvuohta geavahit sámegiela
go sis lea dahkamuš almmolaš orgánaiguin.
Sámegiela hálddašanguovllus
lea sus guhte váldá oktavuođa
almmolaš orgánain
sámegillii, vuoigatvuohta
oažžut
vástádusa sámegillii
(gč. sámelága § 3 – 3). Dát
ii guoskka dattetge hállamii
virgehasaide geat leat doaimmas orgána
kontuvrra olggobealde. Son guhte čállá regiuvnnalaš almmolaš orgánii sámegillii
sámegiela hálddašanguovllus,
sus lea vuoigatvuohta oažžut čálalaš vástádusa
sámegillii. Sámelága § 3 – 4
ja § 3 – 5 válddahallet sámegiela
geavaheami riektelágádusas
ja dearvvašvuođa- ja
sosiálasuorggis. Duopmostuollolága § 136a
viiddiduvvon rievtti birra geavahit sámegiela
riektelágádusas čujuha
sámelága §:i
3 – 4.
Almmolaš orgánat
maidda sámelága
giellanjuolggadusat gusket, galget ieža
fuolahit ahte njuolggadusat čuvvojuvvojit,
ja dain lea ovddasvástádus
das ahte dain leat dohkálaš sámegielat
bargit, gč. sámelága
giellanjuolggadusaid láhkaásahusaid.
Buot almmolaš doaimmat ávžžuhuvvojit
vuhtiiváldit sámegiela
maiddái viidábut
go dan maid láhka geatnegahttá.
Buorre hálddašanvierru
lea vástidit sámegillii
go sámegillii váldet
oktavuođa, maiddái
dakkár oktavuođain
gos láhka ii geatnegahte
dan dahkat. Buot doaimmat berrejit ásahit dakkár
bargomálle ahte čađat árvvoštallet
makkár lágat, njuolggadusat,
skovit, gihppagat, johtočállosat,
dieđáhusat,
preassadieđáhusat
jna. galggaše jorgaluvvot
sámegillii, ja galget daid
láhčit oidnosii
sámi álbmogii.
Go ovdáneapmi manná dan
guvlui ahte interaktiiva bálvalusat
váldojuvvot eanet ja eanet
atnui geavaheddjiid oktavuođas,
de ferte muitit vuhtiiváldit
sámi álbmoga
dieđuidoažžun dárbbu
ja vuoigatvuođaid. Buot
almmolaš doaimmain fertejit
leat strategiijat dasa movt hálddašit
diehtojuohkima sámegillii,
dasa gullá maid dat ahte čielggadit
makkár gelbbolašvuođa
sii ieža dárbbašit
dahje lea go vejolaččat
dárbu jorgalan- ja dulkonbálvalusaide.
Garraseamos geatnegasvuođat
leat daid doaimmaide maidda sámi
giellalága njuolggadusat
gusket, gč. kap. 19.4.
Ferte almmuhišgoahtit
eanet almmolaš dieđuid
sámegillii, vai almmolašvuođas
gullogoahtá ja oi-dnogoahtá eanet
sámegiella. Ráđđehusa
interneahttasiidduin
www.regjeringen.no sáhttá sámegiela maid
válljet. áššit
mat gusket njuolga sámi álbmogii,
almmuhuvvojit dies maid sámegillii – eanemusat
davvisámegillii, muhto maiddái julevsámegillii
ja lullisámegillii. Fágadepartementtain
lea ovddasvástádus
gozihit sámegiela iežaset
surggiin. Dán rádjái
eai leat vuos beare ollu dieđut
gávdnamis sámegillii.
Ráđđehus áigu árvvoštallat
maid sáhtášii bargat
oažžundihtii
neahttasiidduide eanet systemáhtalaš ođasmahttima ja
kvalitehtasihkkarastima. Dán
barggu oktavuođas geahččat
maid makkár dárbu
lea sihkkarastit sámegiela
geavaheami almmolaš dokumeanttain
ja ahte jorgaluvvojit eanet dieđut
sámegillii.
www.Norge.no/minside.no neahttasiidduin sáhttá maid
válljet sámegiela. Muhtun
almmolaš doaimmain lea sámegiella
maid válljemassii iežaset neahttasiidduin,
ja sii leat ráhkadan skoviid
ja almmolaš dieđuid
sámegillii.
Ráđđehusa
ulbmil lea ahte buot almmolaš registariin
galget sáhttit geavahit
sámegiel bustávaid,
ja ahte registariid gaskasaš datalonohallan
galgá doaibmat maiddái
sámegillii. Galgá leat vejolaš registreret
sámegiel namaid, báikenamaid,
adreassaid jna riekta. Stáhtii
gullevaš etáhtat
galget árvvoštallat
lea go dárbu váldit atnui
prográmmagálvvuid/vuogádagaid
mat dahket vejolažžan geavahit
sámegiel bustávaid dađistaga
go ođasmahttá ja
lonuha dálá prográmmagálvvuid, gč.
kap. 19.5.2.
Vai almmolaš doaimmaide
galggai leat álkit váldit
atnui sámegiel bustávaid
jna, de ásahii Gielda- ja
guovlodepartementa 2003:s sámi
bustávaid ja ITgealbobása – samIT –
www.samit.no. Buot almmolaš doaimmat
sáhttet dieppe oažžut
veahki, geahča kap. 19.5.1.
Vuhtiiváldin dihte sápmelaččaid
riektesihkarvuođa, de lea
dehálaš garvit
boasttu ipmárdusaid maidda
giellaerohusat leat sivvan. Ollu juridihkalaš doahpagat
eai gávdno sámegillii.
Go sámegiela geavahit eanet
almmolaš hálddašeamis, omd.
go jorgala lágaid, láhkanjuolggadusaid
ja skoviid, de ovddida sámi
tearbmabargguid, geahča
kap. 19.6.
5.2.3 Dulkon
Muhtun dáhpáhusain
lea dárbu dulkka geavahit.
Go sámelága
giellanjuolggadusat čađahuvvojedje,
de čujuhuvvui ahte vuoigatvuohta
geavahit sámegiela vuosttažettiin
ferte leat dalle go lea dárbu dadjat
juoidá
čielgasit ja
dárkilit ja
áddet dan
mii daddjojuvvo. Dás
lea dearvvašvuođabálvalus ja
riektelágádus
guovddážis, dannego
gielalaš gulahallan-váttisvuođat
dáin surggiin čuhcet
erenoa-máš garrasit
daidda geaidda dat gusket.
Sámegiela/dárogiela
dulkabálvalus ii leat dávjá oažžumis
almmolaš bálvalusaid
fállamis, gč. sámelága
giellanjuolggadusaid árvvoštallama.
Dakkár ge ovdamearkkat leat
leamaš ahte bearraša
olbmot ieža leat ferten
doaibmat dulkan dikšunásahusain,
dahje ahte sámegiela máhtu
váilun lea dagahan ahte
divššohasat
eai leat ožžon dan
divššu
ja fuolahusa maid sii livčče
berren oažžut.
Dát ii leat dohkálaš dilli.
Odne váilot sámegielat
dulkkat, sihke davvisámegiela,
julevsámegiela ja oarjelsámegiela
dulkkat. áigodagas 1995 – 96 čađahuvvui
dulkaoahppovuogádat
Sámi allaskuvllas. Dat lei vuosttažettiin
heivehuvvon gealbudit almmolaš etáhtaid
vai doppe birgejit go sis lei oktavuohta sámegielat
geavaheaddjiidjoavkkuiguin. Kurssat ledje davviriikkalaš vuogádaga
oassin mas oahppit ožžo 10 čuoggá oahppogelbbolašvuođa
(30 oahppočuoggá). Oktiibuot
40 oahppi čađahedje eksámena.
Sámi giellaráđđi állggahii
jagi 1994
sámi
dulkkaid dohkkehanortnega ovttasráđiid
Sámi allaskuvllain
ja Sámi Instituhtain. Bargojoaku
geahčadii Olgoriikalašdirektoráhta
dulkaiskosa evttohusa ja dulkaautoriserema evttohusa, muhto gávnnahii
ahte sámegiela dulkkain
lea earalágan dárbu,
ja nu maiddái earalágan
dulkaortnetdárbu. Sámi giellaráđđi
dohkkehii sámegielagiid
dulkon- ja autoriserenortnega jagi 1995. Dohkkehanortnegis leat
gukte oasi, dulkoniskkus ja dulkonautorisašuvnna
addin. Dulkoniskkus galgá addit
daidda geat barget fidnodulkan, vejolašvuođa
duođaštit iežaset
gelbbolašvuođa.
Jus ceavzá dulkoniskosis,
de beassá kandidáhta
ohcat dulkonlobi vuoigatvuođain geavahit
fidnonamahusa autoriserejuvvon dulka. Sámi
giellaráđđi
attii jagi 1997 dohkkeheami viđa
dulkii. Maŋŋágo
Giellaráđđi heaittihuvvui,
gč. kap. 19.2, ii leat dát
ortnet ovddiduvvon eanet.
2004 čavčča
lei Sámi allaskuvllas ovdaprošeakta
dulkaoahpahusa birra, maid Dearvvašvuođadepartemeanta
ja Sámediggi ruhtadedje.
Sámi allaskuvlla dulkaoahpahus
galgá oahpistit ja ráhkkanahttit
oahppiid dulkabargui. Oahppu sisttisdoallá sihke
dulkonetihka ja dulkonteknihka, servodatfága
ja terminologiija. Dát oahppu
lea maiddái profilerejuvvon
gokčat almmolaš etáhtaid
ja sámegielat geavaheaddjiidjoavkkuid
gaskavuođa. Servodatfágaoassi
sisttisdoallá almmolaš suorggi
hálddahusoahpu, bargoeallima
ja oahpahusa, dearvvašvuođa-
ja sosiálasuorggi, ja politiija
ja riektelágádusa.
Oahppu lea oasseággioahppu
mii bistá guokte lohkanbaji
ja mas leat vahkkočoahkkaneamit. Jagi
2005 čađahedje
8 oahppi dán oahpu. Oahppu
ii leat dan maŋŋá čađahuvvon
og uhccán oahppit dasa ohce.
2007 čavčča
dollojuvvui jahkebeallásaš sámegiela
diggedulkon- ja jorgalankursa Sámi
allaskuvllas mas ledje sullii 10 oahppi.
Sámi allaskuvla lea dovddahan
ahte háliida ráhkadit
golmmajahkásaš diggedulkoma
oahppovuogádaga
man sáhttá ovttastit dakkár
gielálaš fáttáiguin go
sámegielain, dárogielain
ja eaŋgalasgielain, «máŋggakultuvrra áddejumi» fágain,
ja dakkár fágaid
dieđuiguin go dearvvašvuođa-
ja sosiálafága
ja juridihka oahpuin.
Boksa 6.1 Ovddešáiggiid
dulkageavaheapmi sámi guovlluin
Sámi guovlluin lea dulkonásahus
leamaš jo 1700-logu rájes.
Dulkkat ledje «kulturdulkkat» ge ja veahkehedje
ovdamearkka dihtii sundiid ollu eambbo go dušše
gielalaš dulkomiin ja veahkehedje
sin idjademiin, biktasiiguin, sáhtaše-miin
ja kultuvrra áddejumiin
das mii dáhpáhuvai
diggemeanuin. Sis ii lean formálalaš oahppu,
muhto ohppe ja čehppo dulkodettiin.
Girku álggahii áigá jo
sihke sámegiela oahpahusa
ja dulkoma. Ruoŧa duopmárat
geavahedje diggedulkkaid Sis-Finnmárkkus
gitta dassážiigo
guovlu šattai Dánskka-
Norgga guovlun jagi 1751. Jagi 1782 evttohii Finnmárkku ámtamánni
ahte galgá válljet
dakkár dulkka gii lei váli
dahkan, oppa fylkii veahkkin báikkálaš eiseválddiide
sámegiela ja suomagiela
dulkan. Gonagaslaš skihkádus
dulkoma birra addojuvvui borgemánu
7. b. 1792. Riektesuorggis mearridii geassemánu
6. b. 1863-mannosaš statuhtta
ahte juohke diggeáiggi galge
leat diggedulkkat, maid báikkálaš duopmár
válljii ja leansmánni
dohkkehii.
Maŋŋá dagahii
dáruiduhttin ahte dulkadárbu
eahpiduvvui. Finnmárkku ámtamánni
háliidii heaittihit dulkonásahusa
ja dajai jagi 1898 ahte
»sii guđet
háliidit ássat
dán riikkas, galget oahppat
dárogiela ii ge berre sámiid
ja láttiid duddet».
Bálkáhuvvon
dulkkaid áigo cealkit eret, ja priváhta áššiid
oasehasat galge ieža bálkáhit dulkka. ámtadiggi
dajai ahte
«Oktii ferte dat dilli
loahppat ahte juohkehaš hállá iežas
gillii dáppe davvi riikkaosiin
ge. Sis guđet ásset
dáppe, lea buorre vejolašvuohta oahppat
rikka giela jus ieža dušše
háliidit.»
Dulkonásahus heaittihuvvui
gonagaslaš skihkádusain
jagi 1901, earret Guovdageainnus ja Kárášjogas.
Doppe doalahuvvui riektedulkonvuogádat,
muhto siviila áššiin
galge oasehasat ieža máksit
bálkká dulkkaide.
Girku ortnet bistevaččat
bálkáhuvvon
dulkkaiguin heaittihuvvui jagi 1902. Ráŋggáštusáššiin
ožžo
sámit dulkoma.
álaheaju oahpaheaddjiallaskuvla,
sámi oahpahusráđđi,
Sámi Instituhtta čađahedje
1970-logus dulkonkurssaid buotlágan
dulkkaid várás – diggedulkkaid,
girkodulkkaid ja čoahkkindulkkaid
várás.
Geahččalanáigodaga
maŋŋá ásahii
Gielddaiddepartemeanta jagi 1985 doarjjaortnega sámi
dulkonbálvalussii 0,6 milj.
ruvdnosaš juolludusain.
Juolludus lassánii dađistaga
ja doarjja viiddiduvvui maiddái
guoskat guovttegielalaš hálddašeapmái.
Go sámelága
giellanjuolggadusat doaibmagohte jagi 1992, de lei várrejuvvon
16,35 milj. ruvnnu dulkonbálvalussii
ja guovttegielalašvuhtii sámegiela
hálddašanguovllu
gielddaide ja fylkkagielddaide.
Høgskolen i Oslo (HiO) ásahii
2007 čavčča
bistevaš oahppofálaldaga
dulkomis.
Tolking i offentlig sektor lea
oasseáiggioahppu mii bistá jagi ja čađahuvvo
interneahtas ja viđain vahkkoloahp-pačoahkkanemiin
Oslos. Oahppu addá 30 oahp-počuoggá. 2007 čavčča
ohce 9 davvisámegielaga
ja 6 julevsámegielaga, muhto
go eai fidnen bagadalli de dađe bahábut
ii biddjojuvvon oahppu johtui jagi 2008.
Dulkan lea son guhte lea čađahan
dulkonoah-pu, dohkálaš logahallojuvvot Riikkalaš dulkaregistara
goalmmát kategoriijii.
Riikkalaš dulkaregisttar lea
doaibmi dulkkaid ja sin gelbbolašvuođaid
oppariikkalaš visogovalaš logahallan.
Searvadahttin- ja šláddjiivuođadirektoráhta (Integrerings-
og mangfoldsdirektoratet (IMDi)) lea almmolaš suorggi
dulkoma oppariikkalaš fágaeiseváldi
ja Riikkalaš dulkaregistara
vuogádateaiggát.
Registtar lea ásahuvvon
vai dulkageavaheaddjiide lea márkana
dulkkaid logahallan, ja vai sin kvalitehtadiđolašvuohta
buorrána. Registtar galgá maiddái
movttiidahttit doaibmi dulkkaid duođaštit
ja ovddidit iežaset gelbbolašvuođaid.
Guhkit áigái
galgá registtar váikkuhit dasa
ahte dukonsuorgi šaddá eanet
fitnolažžan
movttiidahtidettiin doaibmi dulkkaid váldit
dulkaoahpu ja čađahit
stáhtadohkkeheami. Riikkalaš dulkaregisttar
lea doaimmas dulkageavaheaddjiide dás:
www.tolkeportalen.no. Golbma sámegielat
dulkka leat logahallojuvvon registarii.
IMDi lea álggahan stuorát čielggadanbarggu
dulkasuorggi muddema birra, man ulbmil lea evttohit mo almmolaš ásahusat nu
johtilit go vejolaš sáhttet
dustet oktasaš hástalusaid
dulkoma kvalitehtasihkkarastima oktavuođas.
Sámegielat dulkon ii leat
mielde dán barggus.
Bargo- ja searvadahttindepartemeanta áigu,
ovttasráđiid
guovdilis departemeanttaiguin, Sámedikkiin
ja Sámi allaskuvllain, geahčadit
dálá dulkonbálvalusa
ja árvvoštallat makkár
doaibmabijuid lea dárbu čađahit
vai šattašii
bures doaibmi dulkonbálvalus.
Dán oktavuođas
berre árvvoštallat gažaldagaid
mat čatnasit dulkaoahpahusa oahppiid
lassánahttimii, vejolavuhtii oažžut
lassi- ja joatk-kaoahpu, vejolaš vejolašvuhtii
bargat ovttas Sámi allaskuvllain
ja Oslo allaskuvllain, ja dálá dulkaautoriserenortnegii.
5.3 Stáhtalaš etáhtat
5.3.1 Stivrenláidesteamit stáhtalaš doaimmahusaide
Eanaš departemeanttain
leat vuollásaš doaimmat
mat barget áššiiguin
main lea dadjamuš sámegillii
ja sámi kultuvrii. Stáhtii gullevaš doaimmat
ožžot máŋgga
ládje stivrenláidestemiid.
Okta deháleamos stivrenláidestemiin
lea jahkásaš juolludanreivvet
departementtain iežaset
vuollásaš doaimmaide.
Diein juolludanreivviin leat leamaš unnán
sámepolitihkalaš láidesteamit.
Sámepolitihkka lea eanaš oainnusindahkkojuvvon
stuoradiggedieđá-husain
ja čállosiin
mat gusket stáhtabušeahta
juolludemiide.
Iešguđege
vuollásaš doaimmaid
stivrenságastallamiin leat geahččalan
bidjat gáibádussan ahte
galget vuhtiiváldit sámi beroštumiid
earet eará raporttain. Diekkár
bargu lea álggahuvvon earet eará Bargo-
ja čálgoetáhta
2008 juolludanreivviid oktavuođas.
Diet etáhtta gullá Bargo-
ja searvadahttindepartemeantta vuollái,
gč kap. 5.3.2. Bargo- ja
searvadahttindepartemeanta áigu viidáseappot
meannudit ja doaimmahit dán
barggu vásáhusaid
eará departemeanttaide,
ahte movt juolludanreivves oainnusindahkat stivrenláidestemiid
ja raportagáibádusaid
mat gusket sámi geavaheddjiide.
Dearvvašvuođa-
ja fuolahusdepartemeanta lea čállán
sámi dilálašvuođaid
birra guovlluid dearvvaš-vuođaásahusaid
barggahandokumeanttas. Guovlluid dearvvašvuođaásahusat
galget jearahit ja oainnusindahkat sámi
pasieanttaid vuoigatvuođaid
ja dárbbuid mat gusket heivehuvvon
bálvalusaide iežaset
plánenbargguin, čielggademiin
ja go mearrádusaid dahket,
gč. kap. 8. Mánáid-
ja dásseárvodepartementa
lea juolludanreivvestis čujuhan
ahte stáhtalaš mánáidsuodjaleamis galget áimmahuššat sápmelaččaid
dili, ja sis galgá maid
leat máhttu mánáidsuodjaleami birra
sámi dilálašvuođain
ja birrasiin, gč. kap. 9.6.
Kultur- ja girkodeparte-meanta áigu
bearráigeaččat ahte
ABM-ovdánahttima ovddasvástádus
lea maid áimmahuššat
sámi kultuvrra, ahte dat
boahtá hui čielgasit
ovdan juolludemiid láidesteamis
institušuvnnaide, gč.
kap. 14.8.
5.3.2 Bargo-ja čálgohálddašeami bálvalusfálaldagat sámiide
NAV-ođastusa oktavuođas álggaha Bargo-
ja searvadahttindepartementa oktasaš báikkálaš kántuvrraid,
bargo-ja čálgokántuvrraid;
NáV-kántuvrraid.
NAV-kántuvrraide galget čohkkejuvvot
bálvalusat mat ovdal ledje Aetáhtta
ja oadjokántuvrrat. Suohkanat galget
juobe dan meare ge searvat dán
doi-bmii ahte leat mielde bálvalusain
mat gusket sosiála ruhtaveahki
doaimmaheapmái ja gealbudanprográmmii
masa gullá gealbudandoarjja.
Kántuvrrat ásahuvvojit šiehtadusa
vuođul gaskal Bargo- ja čálgoetáhta
ja guđege suohkana. NAV-nuppástusa
ulbmil lea:
Oažžut
eanebuid bargui ja doaimmaide, unnit oadjovuostáiváldit.
álkit geavaheddjiide
ja heivehuvvon juohke-hačča
dárbbuide.
Ollislaš ja ábas
bargo- ja čálgohálddašeapmi.
NAV-nuppástus lea dehálaš nuppástus
mas lea mearkkašupmi sámegielat
olbmuide geat dien kántuvrras
dárbbašit
veahki. Sámegiel gelbbolašvuohta
mii lei ovdalaš stáhta etáhtain
galgá bisuhuvvot maiddái NAV-kántuvrrain.
Dasa lassin ožžot NAV-kántuvrrat
viidát sámegielgelbbolašvuođa
go suohkaniid sámi gelbbolašvuohta čuovvu
NAV-kántuvrraide.
Bargo- ja searvadahttindepartementa hálida
leat njunnošis geahččaladdat
movt buoremus lági mielde
sáhtášii
sihkkarastit ahte stáhtii
gullevaš etáhtat
vuhtiiváldet sápmelaččaid dilálašvuođaid
go plánejit doaimmaid ja
go hábmejit praktihkalaš bargguid.
Danin lea departemeanta čállán
láidestemiid 2008 juolludanreivves
Bargo- ja čálgodirektoráhttii,
ahte movt etáhtta galggašii čuovvolit
sámi geavaheddjiid. Láidesteamit
leat čuovvovaččat:
Bargo- ja čálgoetáhtta
galgá vuhtiiváldit
sámi ja sámegielagiid beroštumiid
sihke sámi giellalága
hálddašanguovllu
siskkobealde ja olggobealde.
Sámi giellalága hálddašanguovllus
galgá čuovvut
sámi giellalága
njuolggadusaid.
Etáhtta galgá bargat
dan badjelii ahte dieđut
maid olbmot dávjá ohcalit,
leat gávdnamis sámegillii
interneahttasiidduin
www.nav.no, mat gusket etáhta
doarjagiidda ja geavaheddjiid vuoigatvuođaide.
Seammás galgá etáhtta
maid gozihit ahte čađat lea
dárbu jorgalit lágaid
ja láhkanjuolggadusaid sámegillii.
Go ásahuvvojit ođđa
NAV-kántuvrrat suohkaniidda
gos ásset sápmelaččat,
de galgá erenoa-mážit árvvoštallat makkár
dárbu sis lea háhkat sámi
giella- ja kulturmáhtu.
Bargo- ja čálgoetáhtta
galgá čađahit
systemáhtalaš geavaheddjiid
iskkadeami gos maiddái galget gávdnot
dieđut geavaheddjiid birra geain
lea sámi duogáš.
Etáhtta galgá čađat
raporteret iežas bargguid
birra mat gusket sámi doaimmaide.
Etáhtta áigu bearráigeahččat
ahte sámi gelbbolašvuhtii
gullevaš gažaldagaid digaštallet
ja čuovvolit go suohkaniidda ain ásahit
kántuvrraid. Jagi 2007 mielde leat
NAV-kántuvrrat ásahuvvon
Guovdageidnui, Kárášjohkii
ja Porsáŋgui.
Dáidda kántuvrraide leat
biddjojuvvon bargui olbmot geaid máhttu galgá sihkkarastit
sámi dilálašvuo-đaid
kántuvrra bálvalusain.
Sd.prp. nr. 12 (2007 – 08) meannudeamis
Stuoradikkis mearriduvvui heaittihit Luonddu- ja boazodoalobálvalusaid
resursaguovddáža Guovdageainnus.
Guovddáža
bajimus ulbmil lei veahkehit olbmuid geat hálidit
heaitit boazodoaluin ja áiggoše
eará dienasbargui gos sáhttet
atnit ávkin dan máhtu
mii sis lea boazodoalus. Barggut maid diet guovddáš galggai
bearráigeahččat,
leat dál sirdojuvvon Guovdageainnu
NAV-kántuvrii. NAV-Finnmárku
lea dan oktavuođas ožžon
eanet ruhtajuolludeami.
5.3.3 Vearroetáhtta
Vearroetáhtta lea máŋgga
suorggis bargan dan badjelii ahte nákcet
fállat sámi
vearromáksiide dieđuid
sin iežaset gillii, ja sámegiel áššemeannudeami
maid álkit ipmirdit.
Vearrodiehtobálvalus (dárogillii
SOL) ásahuvvui ođđajagimánu
1. beaivvi 2008 vearroetáhta
bálvalussan masa olbmot
sáhttet riŋget
ja oažžut
dieđuid. Vearrodiehtobálvalus
lea čohkkejuvvon ovtta sadjái,
váldokántuvra
lea Leikangeris. Regiovdnavearrokántuvrrat
doibmet nubbelinnjá bálvalussan
ja dain lea ovddasvástádus
ovtta dahje máŋgga
fágasuorggis olles riikkas. Go
sámegielagat váldet
oktavuođa, de sirdojuvvo
telefuvdna vástideaddjái
gii máhttá vástidit sámegillii.
Dát vástidanortnet
sihkkarastá ahte sámegielagat
ožžot bagadallamiid
ja dieđuid iežaset
gillii, jus hálidit dan.
Vearroetáhta neahttasiidduin
gávdnojit máŋga
dain eanemus geavahuvvon skoviin ja bagadallamiin sámegillii. Sámegielat
guovlluin sáhttet oažžut
Vearroetáhta čuvgehusaid
ja dieđuid sámegillii. Ovdamearkka
dihte doaimmahuvvo boazoealáhusa
livnnetbargu Kárášjogas,
gos sámi vearromáksi
ja vearrokántuvra eanaš humadeaba
sámegillii.
5.3.4 Sis-Finnmárkku diggegoddi
Sis-Finnmárkku diggegoddi
lea ásahuvvon ja dat doaibmagođii
ođđajagimánu
1. beaivvi rájes 2004 sierra sámi
duopmostuollun. Sis-Finnmárkku diggegoddi
lea maid seammás dábálaš duopmostuollu
mii galgá seamma dásis
bálvalit buot olbmuid dain
suohkaniin mat gullet diggegotti doaibmaguvlui guoskivaš lágaid
mielde.
Diggegotti ásaheamis
ledje máŋga
beroštumi guovddážis.
Sámi álbmot
lea eamiálbmot mas lea sierra
giella ja kultuvra mii lea earalágan
go Norgga váldoálbmoga
giella ja kultuvra. Galgá leat
duohta dásseárvu
dien guovtti álbmoga; sápmelaččaid ja
dáččaid
gaskkas, maiddái go galget
iežaset riikka duopmostuoluid
meannudeapmái ovddidit iežaset
riektegažaldagaid.
Sámelágas, § 3 – 4,
geahča duopmostuollolága § 136
a, leat dárkilis njuolggadusat
mat čilgejit ahte lea vuoigatvuohta geavahit
sámegiela duopmostuoluin.
Duopmostuolut galget bearráigeahččat ahte
sihke proseassačállosat, čálalaš duođaštusat,
riektegirjjit jna. jorgaluvvojit sihke dárogillii
ja sámegillii. Liikká eai
sáhte dulkomat ja jorgaleamit
boahtit oalát njuolggo gulahallama
sadjái. Sámi
giellalága hálddašanguovllus
lea juohkehaččas
vuoigatvuohta sámegillii váldit
oktavuođa duopmostuoluin, sihke njálmmálaččat
ja čálalaččat,
ja juohkehaččas
lea maid vuoigatvuohta hupmat sámegiela
riektečoahkkimiin ja čađahit áššemeannudeami sámegillii.
Mearrádusat galget ovddidit riektesihkarvuođa
dan ektui ahte geahččalit
garvit boasttu ipmárdusaid
maid giellaváttisvuođat
dagahit.
Sámiid sajáiduvvan
vierut ja riekteipmárdus
sáhttet máŋgii
leat áššáigullevaš riektegáldovuođđu.
Dat guoská ovdamearkkadihte
dakkár dillái
go galgá mearridit geavahanvuoigatvuođaid, čilget šiehtadusaid
ja nannet šiehtadusrievttálaš geatnegasvuođaid. Sámi
kultuvra, ealáhusdoaimmat
ja eanageavaheapmi leat hui ollu huksejuvvon čálakeahtes,
njálmmálaš árbevieruide,
ja sámiid vieruid birra gávdnojit
unnán čálalaš duođaštusat.
Dat dagaha erenoamáš hástalusaid
duopmostuoluide go galget árvvoštallat duođaštusaid
dokumeanttain dahje vihtaniid čilgemiid
vuođul.
Go sámi váldoguovllut
leat čohkkejuvvon ovtta
duopmostullui, Sis-Finnmárkkus,
de šaddet ollu sámiide
gullevaš váttisvuođat čovdojuvvot
dien diggegottis, ja diggegoddi galgá hukset
sámi kulturgelbbolašvuođa.
Dát váikkuha
gelbbolašvuođanannema
sámi áššiin
maiddái eará duopmostuoluin
Norggas. Sis-Finnmárkku
diggegotti ásaheapmi lea
maid dehálaš dan
ektui ahte nannet sápmelaččaid luohttámuša
duopmostuollosystemii ja oččodit
viidábut olbmuid álgit duopmárin.
5.3.5 Sámegielalaš veahkkeduopmárat
Gažaldat mii guoská sámegielalaš veahkkeduopmáriidda
lea namuhuvvon Od.prp. nr. 22 (2006 – 2007)
Láhka duopmostuollolága
nuppástuhttima birra, 39. siiddus.
Nugo doppe daddjo, de ii leat álo buoremus čoavddus
ráhkadit dakkár njuolggadusaid
mat sihkkarastet ahte duopmostuoluin muhtin dáhpáhusain
galget leat sámegielalaš veahkkeduopmárat. Gažaldat
galgá go dakkár gáibádus
leat mii sihkkarastá ahte leat
sámegielalaš veahkkeduopmárat
lea oppanassiige váddáseabbo
go dat álgočalbmái
orru leamen. Justiisadepartementa lea liikká miehtan
digaštallat dán
gažaldaga viidáseappot,
ja dan oktavuođas lea maid
dárbu guorahallat makkár áššiin
livččii dat
gáibádus
dárbbaš-laš.
5.3.6 Politiijadirektoráhtta – Politiija-
ja leansmánneetáhtta
Olu jagiid juo leat juolluduvvon ruđat
kap. 440, poasttas 01, politiijaguovlluide gos lea guovttegielat álbmot
(sámi/dáru).
Ulbmil lea movttiidahttit háhkat
eanet dieđuid sámegiela
birra politiijaguovlluin gos lea sámegielat álbmot.
Politiijaguovllut main lea liigebargu guovttegielatvuođa
geažil, sáhttet
ohcat dien poasttas doarjaga lassigoluid gokčamii.
Ortnega hálddaša Oarje-Finnmárkku
politiijaguovllu politimeasttir sierra bagadusa mielde.
Dan oktavuođas go Justisdepartemeanta ráhkadii
riikkaviidosaš systema mii galgá vuhtiiváldit
politiijaid siviila bargguid áššemeannudeami,
de leat buot standárdareivvet,
sullii 200 oktiibuot, jorgaluvvon sámegillii.
Dán barggus lea Kárášjoga leansmánnekántuvra
leamaš dehálaš ovttasbargoguoibmi.
Doppe gávdnojit dál
earet eará mállet sámegillii
mat gusket soabadanáššiide, bággoáššiide
ja vealgeortnegiidda. Dat lea stuora ávkin
sámegielagiid bálvalusaid
buorideapmái ja riektesihkarvuhtii
ja dagaha maid ahte etáhta áššemeannudeapmi
manná jođáneappot.
5.3.7 Sámegiella ja sámekultuvra kriminálafuolahusas
Kriminálafuolahusa ulbmil
lea ahte sámegielagiin galget
leat seamma vuoigatvuođat
ráŋggáštusa čađaheamis
go muđui eará olbmuin.
Láhka Sámedikki
ja eará sámi
riektediliid birra (sámeláhka) vuhtiiváldá sámegielagiid
vuoigatvuođaid geat galget čađahit ráŋggaštusa. §§ 3 – 4
goalmmat lađas ja 3 – 5
regulere dán. Mearrádusain
daddjo ahte dat gii dáhttu geavahit
sámegiela iežas beroštumiid
vuhtiiváldimis kriminálafuolahusa ásahusain
sámi giellalága
hálddašauguovllus, galgá beassat čoavdit áššiidis
sámegielagiin. Mii guoská eará kriminálafuolahusa ásahusaide
Tromssas ja Finnmárkkus,
de galget sii geat doppe čohkkájit ráŋggáštusas
beassat hupmat sámegiela
gaskaneaset ja go deaivvadit iežaset
olbmuiguin. Sis geat čohkkájit
giddagasain lea vuoigatvuohta beassat hupmat sámegiela njálmmálaš riektegaskaoamijulggaštusa
oktavuođas giddagasa eiseválddiiguin.
Kriminálafuolahusa oahpahusguovddážii
(KRUS), mii lea giddagasbálvváid
skuvla, lea gáibádus
ahte galget maid oččodit
sámegielagiid dán
skuvlii. áigumuš livččii jahkásaččat
oažžut
unnimusat golbma sámegielaga
aspirántan. Jus guovtti
ohccis lea juste seammadási skuvla-ja
oahppoduogáš,
ja nubbi máhttá sámegiela,
de galgá skuvla sudno gaskkas
válljet sámegielaga.
Aspiránttaid gaskkas geat
mannan čavčča čađahedje eksámena,
lei okta sámegielat, gii dál
bargá Tromssa guovllugiddagasas. Diet
buorida veaháš dien
giddagasa dili, gos dán
rádjái
leamaš dušše
okta liigebargi gii máhttá sámegiela.
Kriminálafuolahusas leat
dál guokte giddagasa Tromssas
ja Finnmárkkus, Tromssa
giddagas ja Čáhcesullo
giddagas, ja goappešiid
báikkiin leat bargit geat máhttet
sámegiela. Lea ain stuora hástalussan
oččodit
dieidda giddagasaide eanet bargiid geat máhttet sámegiela.
Go ođđa
virggiid almmuhit, de eai oza doarvái
ohccit. Nu lea dilli maid eará giddagasain.
Danin áigu ráđđehus álggahit
doaimmaid mat sihkkarastet doarvái
bargiid giddagasaide gos leat stuorámus
dárbbut. Ráđđehus áigu
bargat dan badjelii ahte giddagasbálvváid
oahpaheami sáhttá maid čađahit
lávdaduvvon oahpahussan
muhtun giddagasain, ja sáhttá de
báikkálaččat ohcat
aspiránttaid dan oahpahussii.
1.5. 2008 rájes álgá okta
luohkká dákkár
oahpahussii Tromssa giddagasas. Leat bargagoahtán oččodit
aspiránttaid geat ozaše dán
ohppui, ja dan barggus galget eandalii geahččalit
oččodit sámegielat
aspiránttaid. Justiisadepartemeantta
bargun ii leat dušše
dat ahte oažžut
doarvái ollesoahppan bálvváid
davimus fylkkaid giddagasaide, muhto maiddái
oažžut
muhtun sámegielagiid daidda
bargguide.
Lea hui dehálaš ahte
gávdnojit sámegielat
bálvvát,
muhto giddagasat sáhttet
maid geavahit dulkkaid. Dat ii leat gal buoremus čoavddus,
muhto go čuožžilit
dilálašvuođat gos
lea dárbu ja heivvolaš geavahit dulkka,
de geavaha kriminálafuolahus
dulkabálvalusa.
Justiisadepartemeanta áigu bearráigeahččat
ahte ráŋggáštusa čađaheapmi
heivehuvvo nu ahte das maiddái
vuhtiiváldet sámi
fáŋggaid
vuoigatvuođaid. Dat lea
dehálaš sihke
dan ektui ahte galgá leat
vuoigatvuohta geavahit iežas
giela, muhto galgá maiddái
leat vejolaš iežas
kultuvrra beassat fuolahit kriminálafuolahusa
rámmaid siskkobealde.
5.3.8 Heahtedieđihanbálvalus
Sámediggi lea máŋgga
geardde dovddahan balu dan dáfus
go heahtedieđihanbálvalus
ii doaimma doarvái bures
sámi álbmoga
ja sámi guovlluid ektui.
Dálá doaibma
eaktuda ahte heahteguovddážiin
leat olbmot geat dovdet sámi
báikegottiid dilálašvuođaid
ja ipmirdit sámi guovlluid
báikenamaid go galget sáhttit meannudit
telefunoktavuođaid maid ožžot
sámi guovlluin. Dán rádjái
ii leat gáibiduvvon ahte guovddážiin
galget maid leat barggus olbmot geat máhttet
sámegiela dahje dovdet ja
ipmirdit sámi báikenamaid.
Justiisadepartemeanta lea dat mas lea politiija, buollima ja
dearvvašvuođa
heahtedoaimmaid ovttastahttima ovddasvástádus. Danin
lea departemeanta ráhkadahttán čielggadeami
mas earet eará lea čállán
dálá heahtedieđihanbálvalusa
birra ja ođđa heahtennummara
atnui váldima birra. Čielggadeamis ávžžuhedje váldit
atnui ovtta oktasaš heahtenummara
ja ásahit stuorát
heahtedieđihanguovddážiid.
Go lea dušše
okta guovddáš mii hálddaša
buot golmma etáhta heahtetelefuvnnaid,
de jáhkket čielggadeaddjit
ahte soaitá leat álkit
oažžut dohko
bargiid geain lea giellačehppodat. Danin
ii leat oktiibuot dárbu
nu beare ollugiidda geain lea diet gelbbolašvuohta.
Justiisadeparte-meantta čielggadeapmi
lea leamaš viiddis guláskuddamis,
ja Justiisadepartemeanta lea meannudeamen ášši.
Justiisadepartemeanta, mii lea dien golmma heahteetáhta
ovttastahtti, áigu viidáseappot
bargat heahtedieđihanbálvalusa
buoridemiin. Lunddolaš oassi
dán barggus lea áimmahuššat
dan ahte sámegielagat galget
sáhttit dieđihit
heahtedieđuid iežaset
gillii.
5.4 Strategiijat ja doaibmabijut
Bargo- ja searvadahttindepartemeanta áigu ovttas
daid eará departemeanttaiguin
maidda ášši
gullá, geahččat makkár
vejolašvuođat
Sámi allaskuvllas livčče
bargagoahtit eanet gelbbolašvuođanannema
lohkanfálaldagaiguin, mat
leat heivehuvvon almmolaš suorgái.
Lohkanfálaldat sáhttá ovdamearkka
dihte heivehuvvot oahpaheddjiide, dearvvašvuođa-
ja fuolahusbargiide, áššemeannudeddjiide ja
almmolaš hálddašeami jođiheddjiide,
politiijaide ja kriminálafuolahussii,
bargo- ja čálgoetáhttii
jna.
Bargo- ja searvadahttindepartemeanta áigu,
ovttasráđiid
guovdilis departemeanttaiguin, Sámedikkiin
ja Sámi allaskuvllain geahčadit
dálá dulkonbálvalus
ja árvvoštallat dárbbašlaš doaibmabijuid
bures doaibmi dulkonbálvalusa ásaheamis. Dán
oktavuođas berrejit árvvoštallojuvvot
gažaldagat mat čatnasit
dasa mo galgá oaččohit eanet
oahppiid ohcat dulkonoahpahussii, galget go dulkkat oažžut
lassi- ja joatkkaoahpu, lea go Sámi
allaskuvlii ja Oslo allaskuvlii vejolaš ovttas
bargat, ja mo dálá dulkaautoriserenortnet
lea.
Bargo- ja searvadahttindepartemeanta lea hábmen
stivrensignálaid Bargo-ja čálgodirektoráhttii
mas leat láidesteamit dan
ektui movt etáhtta sáhttá čuovvolit
sámegielat geavaheddjiid.
Dáinna lágiin
hálida departemeanta geahččalit
movt buorebut sáhttá sihkkarstit
ahte stáhtii gullevaš etáhtat
vuhtiiváldet sámiid
dili iežaset doaimmaid plánenbargguin,
ja go praktihkalaš doaimmaid
hábmejit. Departemeanta áigu
bargat viidáseappot ja doaimmahit vásáhusaid
viidáseappot eará departemeanttaide.
Justiisdepartemeanta áigu
bargat dan ovdii ahte go buorida heahtedieđihanbálvalusa,
de lea maiddái dehálaš vuhtii
váldit ahte sámegielat
geavaheaddjiin lea dárbu sáhttit
addit heahtediedáhusaid iežaset
gillii.