1.3.7 Areála-, biras- ja kultursuodjaleapmi
1.3.7.1 Areálasuodjaleapmi ja hálddašeapmi
Vuollel 2000 eaŋkilášši
leat meannuduvvon kulturmuitolága ja plána-
ja huksenlága mielde. Áššit
mat čatnasit gieldaplánaide, gieldaoasseplánaide,
regulerenplánaide ja plánejuvvon
meahccegeainnuide leat jeavddalaččat
leamaš ollu. Dát áššit gáibidit
ollu áiggi ja barggu, ja nu ii bázege
ollu áigi čuovvolit eará
bargguid birasáššiid
oktavuođas.
Riikaantikvára lea álggahan pilohttaprošeavtta
man oktavuođas Sámedikkis lea ovddasteaddji
refereansajoavkkuin. Sámedikkis lea ovddastus maiddái
ovttaskas fylkkaid kultureatnadatjoavkkuin, areálaplánaforumiin
ja birasforumiin. Ovttasbargošiehtadusas Romssa
fylkkagielddain leat kulturmuitohálddašeapmi
ja museaáššiit namahuvvon sierra
artihkkaliin. iehtadusa vuođul lea álkit
juogadit ovddasvástádusa ja čuovvolit.
Dál lea jođus viiddis bargu mii guoská álbmotmehciid
ja eatnadatsuodjaleami ásaheapmái
ja viiddideapmái sámi guovlluin
1
. Sámediggi
lea buktán golbma guovddáš
gulaskuddancealkámuša. Searvan sámiid beales
suodjalanplánaproseassaide ii leat leamaš
buorre, ja ollu suodjalanevttohusain ii leat doarvái
vuhtii váldojuvvon sámi kultuvra
ja ealáhusdoaibma. Sámediggi lea
bivdán stuorát válddi
ja váikkuhanfámu suodjalanplánaproseassaide,
ja ahte dat čadnojuvvo láhkii. Suodjalanplánaproseassaid ferte
maiddái fakkastit dan ođđa «finnmárkoláhkii» ja
Sámi vuoigatvuođalávdegotti čielggadussii
Romssa, Norlándda ja oarjelsámeguovllu
ektui.
Sámediggi lea ovddidan nana vuostehágu
Rávttošnjárgga álbmotmeahci
viiddideapmái ja Rávttošnjárgga
eatnadatsuodjalanguovllu ásaheapmái.
Suodjalanmearrádus lea buktán eahpesihkarvuođa
báikkálaččat
sakka dan ektui makkár váikkuhusat
mearrádusas leat geavaheapmái ja
hálddašeapmái boahtteáiggis.
Positiivvalaš lea dat go boazodoalu vuoigatvuođat
eai leat gáržžiduvvon
ollus, muhto seammás lea hui šállošahtti
ja cuiggodanveara go eará sámi beroštumit eai
váldojuvvo dohkálaččat
vuhtii. Sámi areálaberoštumit
ja vuoigatvuođat čatnasit luondduresurssaide
nugo sámi meahcceealáhusaide, boazodollui,
luossabivdui, riddo- ja vuotnabivdui, kultureatnadahkii ja kulturmuittuide.
Rávttošnjárgga álbmotmeahci
viiddideames ja Rávttošnjárgga
eatnadatsuodjalanguovllu ásaheames eai leat báikegottiid
olbmuid vuoigatvuođat ja beroštumit dohkálaččat
deattuhuvvon ja gozihuvvon.
Čázádatplána dievasmahttima
oktavuođas lea čađahuvvon
prošeakta mas sámi beroštumit
leat čielggaduvvon. S��mediggi buvttii cealkámuša čázádatsuodjalanplána dievasmahttinárvalussii
ja doarjjui dan váldoáššis.
1.3.7.2 Kulturmuittut, kulturmuitoguovllut ja kulturmuitodoaibmabijut
Sámediggi lea dál bargamin ollu plánaiguin
dán suorggis. Koltálaš
gili kulturbirassuodjalanplána árvalus
lea sáddejuvvon gulaskuddamii. Evttohusas leat njuolggadusat
seailluheami ja konkrehta doaibmabijuid váste gaskkusteami
ja láhčima ektui. Sámediggi
válddii badjelasas hálddašanovddasvástádusa
dan ráfáidahttojuvvon kulturmuitoguovllus
Ceavccageađggis Unjárggas 2001:s.
Guovllu váste ráhkaduvvo hálddašanplána
mas evttohuvvo movt guovllu buoremusat sáhtášii
seailluhit ja hálddašit boahtteáiggis.
Báktedáiddaguovllu duođaštan-
ja sihkkarastinbargu Ruksesbávttis Billávuonas Porsáŋggus,
mii fuomášuvvui 2001:s lea jotkojuvvon
2002:s. Mii leat geahččalan fokuseret báktedáidaga
ja báikegotti olbmuid gaskasaš oktavuođa,
ja báktedáidaga gaskkusteami. Dagaimet
jearahallaniskkadeami, mii goassige ovdal ii leat dahkkojuvvon báktedáidaga
oktavuođas. Jearahallaniskkadeami boađus
geavahuvvo guovllu seailluhan- ja hálddašanbarggus
viidáseappot. Interregprošeavtta
Rock Art in Northern Europe bokte searvá Sámediggi
ovttas eará ásahusaiguin Norggas
ja Ruoŧas, ovttasbargojovkui báktedáidaga
suodjaleami ja hálddašeami hárrái.
Vern og forvaltning av samiske byggverk
raportaárvalus
lea gárvvistuvvon. Duohta meroštallama
vuođul sáhttet leat sullii 1200 automáhtalaččat ráfáidahttojuvvon
sámi vistti riikkas ja 870 soitet vel šaddat boahtte
20 jagis. Raporttas geahčaduvvojit čuolbmačilgehusat
movt dovdat visttiid sámi vistin, gos sámi
visttit leat, mii lea sámi visttiid suodjalanárvu,
movt hálddašit sámi
visttiid ja doaibmabijuid sámi visttiid suodjalanbarggus.
2002:s meannuduvvojedje 50 doarjjaohcama sámi
kulturmuitosuodjalandoaibmabijuide, 2001:s dat ledje 59. Doarjja
lea addojuvvon sámi kulturmuittuid registreremii,
seailluheapmái ja duođašteapmái
ja sámi visttiid divodeapmái.
1.3.7.3 Museabargu
2002:s válddii Sámediggi badjelasas
sámi museaid hálddašanovddasvástádusa
Norggas. Lea bargojuvvon aktiivvalaččat Sámedikki ásahemiin
riikaviidosaš oasálažžan ja
hálddašeaddjin museaoktavuođas.
Sámi museaforum lea ásahuvvon museaáššiid
ráđđeaddi orgánan,
ja mas leat daid sámi museaid ovddasteaddjit, mat
ožžot doaibmadoarjaga Sámedikkis. Sámediggi
ja sámi museat servet riikaviidosaš
museaođastussii
2
, mas
ulbmilin lea ahte museat oktiiordnejuvvojit stuorát
ja nannoseabbo ovttadahkan, mii šaddá
našuvnnalaš fierpmádahkan.
Bargojuvvo 4 sámi museaguovllu ásahemiin,
ja riikaviidosaš sámi kulturhistorjálaš
fierpmádaga huksemiin. Nuortasámi
musea ásahanbargguin lea jotkojuvvon ovttasráđiid
Mátta-Várjjaga gielddain ja Statsbygg:in.
Eaktun dán barggu joatkimii viidáseappot, lea
ahte sámi museaid ekonomiija nannejuvvo. 2003 stáhtabušeahtas
ii lasihuvvon mihkkege sámi museaide.
1.3.7.4 Stuorát areáladuohtadeamit sámi
guovlluin
Suodjalusas leat máŋga báhčinšilju
sámi guovlluin, maid leat plánen
viiddidit ja rievdadit daid geavaheami, das leat stuorra negatiivvalaš
váikkuhusat sámi ealáhusaide.
Sámediggi lea cuiggodan sakka daid ođđa plánaid
ja das lea hui kritihkalaš oaidnu Suodjalusdepartemeantta
ja Forsvarsbygg geavahan vugiide. Meavkki ja Alitčohka báhčin-
ja hárjehallanguovlluid viiddidanplánain
ii leat doarvái vuhtii váldojuvvon
boazodoallu. Hálkavári báhčinguovllu
stuorra viiddidanplánat orrot doaisttážii
bissehuvvon. Sámediggi lea geahččalan váikkuhit
dan ahte Suodjalus ja boazoorohagat Hálkaváris
dahket šiehtadusaid maiguin sihkkarastojuvvo boazodoalu
guohtoneanadárbu guovlluin maid Suodjalus dál
geavaha. Suodjalus pláne oažžut
gieldaoasseplána Sætermoen báhčinguvlui,
ja maiddái dán guovllus vurdojuvvo
geavaheami veaháš rievdadeapmi.
Dáppe maid ii leat Forsvarsbygg čájehan
albma áddejumi sámi kulturmuittuid
ja ealáhusberoštumiid duođašteapmái
ja oainnusin dahkamii. Sámediggi oinnii ahte lei dárbu
ovddidit vuostehágu Sætermoen báhčinguovllu
gieldaoasseplánii, danne go sámi
kulturmuitoberoštumit eai dohkálaččat
lean vuhtii váldojuvvon.
Minerálasearvvit sis- ja olgoriikkas váldet
oktavuođa jeavddalaččat
ja háliidit gávdnat ja geavahit
minerálaresurssaid sámi guovlluin.
Sámediggi lea deaivvadan minerálaservviiguin
ja lea addán signálaid ahte ii doarjjo
lobi addima ii kártet iige geavahit vejolaš
minerálagávdnosiid sámi
guovlluin, ovdal go Sámediggi lea ožžon duohta
váikkuhanfámu ja go norgalaš
eiseváldit leat dohkkehan sámi vuoigatvuođaid.
Oppalaš dovdu lea ahte minerálasearvvit
oalle guhkás háliidit gudnejahttit sámi
vuoigatvuođaid ja vejolaš roggama
sámi eavttuiguin. Dán rádjai
ii leat Ráđđehus vástesaččat háliidan
gudnejahttit sámi vuoigatvuođaid
ja ná caggá árvvoštallama
ahte sáhttá go roggama bealuštit
ja čađahit dihto oktavuođain.
1.3.7.5 Petroleumadoaibma
Sámediggi lea buktán cealkámuša
váikkuhančielggadusprográmmaárvalussii
birrajagi petroleumadoaimma ektui Lofuohta-Barentsábis.
Birrajagi petroleumadoaibma Barentsábis rievdadahttá sámi
guovlluid ekonomalaš struktuvrra. Sámediggi
oaččui miehtama dasa ahte petroleumadoaimmaid váikkuhusat
sámi guolástusaide, kultuvrii ja
servodahkii oppalaččat galget čielggaduvvot, muhto
ii ožžon doarjaga dasa ahte ferte
maiddái čielggadit makkár
váikkuhusat sáhttet leat iešguđet hápmásaš
sámi mieldeváikkuheames ja mielde
mearrideamis go guoská petroleumaresurssaid geavaheapmái
sámi resursaguovlluin. Sámediggi
lea dovddahan ahte lea garrasit fuolastuvvan daid issoras smávva áige-
ja resursarámmaid geažil mat leat
addojuvvon sámi čielggadusa váste.
Lea váttis jáhkkit ahte 1,5 mannosaš áigerámma
dán lágan viiddis ja vuođđo árvvoštallamiidda
livččii fágalaččat dohkálaččat
jáhkehahtti, ja attášii dohkálaš mearrádusvuođu.