Sámepolitihka birra

10.7 Sámi dutkan

10.7.1 Dilli ja strategiijat

Humaniora ja servodatdiehtaga dutkan lea árbevirolaččat leamaš, ja lea ain, ráđđejeaddji sámi dutkamis. Ain lea dárbu riektedutkamii sámi virolašvuođaid birra ja stáhtaservodaga ja sámiid gaskavuođa birra áiggiid čađa. Deaŧalaš lea oažžut guorahallojuvvot ja duođaštuvvot sámeálbmoga árbevirolaš dieđuid luonddu, ekologiija ja geavahanvugiid birra sámi guovlluin. Dutkan berre maiddái garrasit guovdilastit oččodit ovdan dieđu dálá dili birra. Dat berre guorahallat sámi servodatdilálašvuođaid ja stuorraservodaga ja sámi servodaga gaskavuođa, áimmahuššat sohkabealperspektiivva ja buktit ovdan eanet dieđu nissoniid dili birra servodagas. Girko-, oahppo- ja dutkandapartemeanta ii hálit ahte sin dutkanráđđeruđat čadnojuvvojit erenoamáš stivremiidda, muhto ahte dát ruđat mannet vuođđodutkamii govdes vuđđosa alde.

Sámi dutkanbiras lea unni ja hearki. Dárbbašlaš lea bestet eanet sámiid sámi dutkamii vai gelbbolašvuohta ain huksejuvvo ja dutkit gulahallet dán suorggis. Alla sámi gelbbolašvuođas iešguđet fágaduovdaga siskkabealde lea mearrideaddji mearkkašupmi sámi giela, kultuvrra ja servodateallima váfisteapmái boahtteáigái. Deaŧalaš lea maiddái ahte giella geavahuvvo eanet dutkamis ja dutkangaskkusteamis. Terminologiijagárgedeapmi iešguđet suorggi siskkabealde lea dás guovdil.

Sámi dutkan dáhpáhuvvá erenoamážit Romssa universitehtas, Sámi allaskuvllas ja Sámi Instituhtas, ja dát leat maiddái álggahan eamiálbmotdutkama fierpmádaga. Davvi-Trøndelága allaskuvllas lea vásedin ovddasvástádus oarjelsámi gielas ja kultuvrras. Budejju allaskuvllas lea ovddasvástádus julevsámegielas. Boazodoalu Ovdánahttinfoanda (BOF) oažžu juolluduvvot 5 milj. kruvnnu dutkamii ja dutkangaskkusteapmái jahkásaš boazodoallošiehtadusa bokte stáhta ja Norgga Boazosápmelaččaid Riikkasearvvi gaskkas. —ujuhuvvo maiddái dutkanbargui masa Arktalaš Ráđđi lea dahkan álgaga, vrd. kap. 16.

St.meld. nr. 36 (1992–93) Forskning for fellesskapet (Dutkan searvevuhtii) bivdojuvvojedje Norgga dutkanráđđi ja Sámediggi «árvvoštallat guđe láhkai galgá skáhppot dárbbašlaš gelbbolašvuođa sámi dutkama siskkabealde» ja «čujuhit guđe duovdagiid sii oaivvildit berre vuoruhit». St. dieđ. nr. 52 (1992–93) Norgga sámepolitihka birra geardduhii ávžžuhusa čuovvovaš lasáhusain: «Berre dahkkojuvvot prinsihpalaš árvvoštallan sámi dutkamis ja mo Norgga dutkanráđđi buoremusat sáhttá áimmahuššat sámi beroštusaid.» Sámedikki oassi čielggadanbarggus gárvánii 1996 ja guovdilasttii sámi dutkama rámmaeavttuid ja organiserema. Dutkanráđi čielggadus gárvánii 1998 ja válddaha váldosárgosiid ja dárbbuid earret eará diehtoávdnasiid, bestema ja fágalaš fierpmádagaid hárrái.

St.meld. nr. 39 (1998–99) Forskning ved et tidsskille (Dutkan áigeearus) deattuha dárbbu viidáset hukset gelbbolašvuođa sámi dutkama siskkabealde. Deattuhuvvo ahte institušuvnnat fertejit ieža árjjálaččat váldit ovddasvástádusa bestemis dán suorgái. Seamma láhkai ávžžuhuvvo Norgga dutkanráđđi geahččat mo besten sámi dutkamii sáhttá buoriduvvot. Dieđáhusas daddjojuvvo maiddái ahte Dutkanráđđi berre dahkat álgaga sámi dutkama siskkabealde buot iežas duovdagiin, ja ahte Dutkanráđđi berre leat dihtomielalaš das ahte sámi beroštusat ja gelbbolašvuohta lea ovddastuvvon ráđi orgánain.

Sámediggi oaivvilda ahte lea dárbu sámi dutkanpolitihkkii ja dutkanpolitihkalaš stivrenorgánaide mat sáhttet áimmahuššat sámi servodaga dárbbuid ja váikkuhanfámu sámi dutkamii. Dikki juksanmearri lea ahte álggahuvvo davviriikkalaš sámi dutkanráđđi mii fátmmasta olles sámi ássanguovllu (vrd. Sámedikki jahkedieđáhusain 1999).

10.7.2 Sámi dutkan Norgga dutkanráđi bokte

Dutkanráđđi mearridii čakčat 2000 sámi dutkama doaibmaplána. Dát vuođđuduvvá ávžžuhusaide mat leat st. dieđ. nr. 52 (1992–93) Norgga sámepolitihka birra ja st.meld. nr. 39 (1998–99) Forskning ved et tidsskille (Dutkan áigeearus), ja čielggadusaide maid Sámediggi ja dutkanráđđi dahke 1996 ja 1998. Doaibmaplána sisdoallá čuovvovaš doaibmabijuid sámi dutkama siskkabealde:

• – diehtodili kárten

• – bargu etihkalaš čuolbmabidjamiiguin

• – oinnolažžan dahkan ja mieldeváldin Dutkanráđi prográmmaide ja doaibmabijuide

• – sámi beroštusaid ja gelbbolašvuođa ovttastupmi Dutkanráđi orgánain

• – jeavddalaš oktavuohta Sámedikkiin

• – sámi dutkanprográmma

Sámi dutkanprográmma lea okta deaŧalaččamus osiin doaibmaplánas. Prográmma váldoulbmil lea arvvosmahttit dutkamii mii sáhttá addit ođđa áddejumi, ođđa perspektiivvaid ja fágaidgaskasaš ovttasbarggu. Prográmma galgá áimmahuššat ja gárgedit fágasurggiid, dutkanduovdagiid ja birrasiid main osohahkii leat unnit dutkanárbevierut go universitehtaid árbevirolaš ja sajáiduvvan dutkansurggiin ja birrasiin. Seammás galgá prográmma veahkehit hukset diehtovuđđosa mii sáhttá leat ávkin sihke sámi ja dáža mearrádusdahkkiide.

Prográmma manná áigodagas 2001–2005 ja konkrehta projeavttat álggahuvvojit 2002. Prográmmastivra lea nammaduvvon ja dat galgá leat ráđđeaddi orgánan sámi gažaldagain Dutkanráđi siskkabealde. Prográmmas lea vuos jahkásaččat 4 milj. kruvdnosaš budjeahtta.

10.7.3 Sámi Instituhtta

Sámi Instituhtta Guovdageainnus lea oktasaš davviriikkalaš institušuvdna Davviriikkaid Ministtarráđi vuolde, álggahuvvon 1973. Instituhtas lea ulbmilin, dutkama bokte, nannet ja gárgedit sámi giela, kultuvrra ja servodateallima.

Sámi Instituhtta lea dáid maŋimuš jagiid čađahan administratiiva ja organisatoralaš nuppástusaid mat leat veahkehan nannet instituhta dutkanprofiilla. Dutkanárjjat gokčet fáddáduovdagiid nugo sámi servodatdutkama mas guovdilastojuvvojit nuppástusproseassat, sámi gielladutkan mas ođđa diehtu dábuhuvvo gielladikšuma atnui, ja riektedutkan mas dábuhuvvo diehtu eavttuid birra váfistit sámi kultuvrra ávnnaslaš vuđđosa ja guoddinnávccalaš gárgedeami sámiide.

Instituhtta lea, dálá gustojeaddji budjeahttašiehtadusa bokte Davviriikkaid Ministtarráđiin, skihkkejuvvon formaliseret ovttasbarggu Sámi allaskuvllain, institušuvnna veahkkeváriid ulbmillaš hálddaheami dihtii, vejolaččat doaimmaid ovtta báikái bidjama dihtii.

10.7.4 Boazodoalu ovdánahttinfoanda

Boazodoalu ovdánahttindoanda (BOF) oažžu jahkásaš juolludusaid stáhta ja Norgga Boazosápmelaččaid Riikkasearvvi (NBR) gaskasaš boazodoallošiehtadusa bokte. iehtadusáigodahkii 2000–2001 lei juolludus 5 milj. kruvnnu. Boazodoallohálddahus Álttás lea čállingoddin fondii mas lea sierra stivra. Boazodoallodutkan mii dahkkojuvvo BOF:a ruđaiguin, galgá veahkehit skáhppot ealáhussii guoski dieđu mii lea anihahtti boazodoalloealáhussii, hálddahussii, politihkkariidda ja servodahkii. Ođđa strategiijaplána áigodahkii 2002–2005 lea ráhkaduvvon ja sáddejuvvon gulaskuddamii.