1.3.8 Kultuvra ja ealáhusat
1.3.8.1 Kulturfoanda
Okta Sámedikki mihttomeriin lea háhkat
buriid bajásšaddaneavttuid sámi
mánáide ja nuoraide ja ovddidit
sin sámi identitehta. Váikkuhangaskaomiid
geavaheami bokte leat vuoruhan dán mihttomeari doarjaga juolludeami
bokte iešguđet doaibmabijuide mánáid
ja nuoraid váste. Sámediggi oažžu
dađistaga eanet ja eanet ohcamiid skuvllain ja earáin
doaibmabijuide «sámi stoalppuid» O97,
Kultuvrralaš Skuvlalávka, skuvla-
ja oahppomátkkit ja sullasaččaid
oktavuođas, muhto ii leat vuoruhan doarjaga dieid
oktavuođas.
Teáhtera oktavuođas lea deattuhuvvon
doarjaga addin dakkár lávdedáidagii,
main mánát ja nuorat leat leamaš
oasálastin ja olahusjoavkun. Dasa lassin leat amatevrateáhterdoaibma, teáhterbihttá
dáruiduhttima ja identitehta birra ja teáhter oarjelsámi
guovllus vuoruhuvvon. Prošeakta «Gállanuoraid teáhterviessu» – sámi teáhterguovddáš mánáide
ja nuoraide Guovdageainnus, ožžo
doarjaga álggaheapmái. Leat čielggaduvvon
iešguđet lágan molssaeavttut
mii guoská Åarjelsaemien Teatere bissovaš
doibmii. Dál leat iskamin gávdnat
teáhterea doibmii bissovaš ruhtadeami,
earret eará interreg-prográmmaid
bokte. Sámediggi válddii badjelasas Beaivváš
Sámi Teáhtera hálddašan-
ja juolludanovddasvástádusa 2002:s.
Sámedikki mihttomearri festiválaoktavuođas
lea gozihit ja nannet sámi artisttaid beroštumi,
ja movttiidahttit ja ovddidit sámi dáidda-
ja kulturčájehemiid, ja sihkkarastit
arenaid daid gaskkusteapmái. Leat earret eará háliidan
geahččalit háhkat
deaivvadansajiid eamiálbmotdáiddáriidda
ja artisttaide, álbmogii ja nuoraide. Lea juolluduvvon
festiváladoarjja guovtti bissovaš
sámi festiválii, Riddu Riđđui
ja Guovdageainnu musihkkafestiválii (beassašfestivála).
Dasa lassin lea addojuvvon prošeaktadoarjja eará sámi-
ja eamiálbmotfestiválaide, ja festiválaide
main leat leamaš sámi doalut.
Mánáidbláđi Leavedolgi
ja nuoraidbláđi almmuheapmái
lea maiddái addejojuvvo prošeaktadoarjja
2002:s. Nissonbláđđái Gába
leat bargamin oažžut bissovaš
ruhtadeami almmuhit bláđi 3–4
gearddi jahkái, muhto dainna eat leat lihkostuvvan.
Dán golmma sámi bláđi
ruhtadilli ii leamaš dohkálaš,
ja heajos dilli lea leamaš juo máŋggaid
jagiid. Musihkkadoarjja lea leamaš seamma dásis máŋggaid
jagiid, ja ohccit fal leat lassánan jagis jahkái.
Addojuvvui doarjja viđa CD almmuheapmái; daid
gaskkas guokte sámi lávlla-CD, guokte
juoigan-CD ja okta mas sihke lávlagat ja juoigan.
Muđui addojuvvui doarjja muhtun diŋgondahkosiidda, iešguđet
musihkkafestiválaide, konsearttaide ja eará musihkkadoaibmabijuide.
Daiddaoastinortnet lea bisuhuvvon. 250 000 ruvnno lea
várrejuvvon dáidaga ja duoji oastimii.
Savio-ávvudeami oktavuođas addojuvvui
doarjja máŋgga čájáhussii.
Dasa lassin addojuvvui doarjja dáiddafestiválaide, čájáhusaide, semináraide
ja dáiddalogahallamiidda. Sámediggi
válddii badjelasas ovddasvástádusa dáiddárstipeandaortnegis
jagi 2002 rájes. Dasto leat addán
guhtta 145 000 ruvdnosaš bargostipeandda,
maid gaskkas guokte addojuvvojedje nuorra easkkaálgán
sámi dáiddárii.
Dasto addojuvvojedje golbma mátke- ja oahppostipeandda,
okta ávnnastipeanda ja okta ásahanstipeanda.
1.3.8.2 Eará doarjjaortnegat kulturulbmiliidda
Oassin sámi girječálliid rekrutterenbarggus
leat addojuvvon guokte stipeandda gávcci nuorra
olbmui, geat čállet sámegillii.
Dáid stipeandaoažžuid
gaskkas ledje sihke oarjel- julev- ja davvisámegielagat. Stipeanddaid
oažžut galget 2003:s čuovvoluvvot
fágalaččat čállinkurssain,
maid Sámi girječálliidsearvi galgá čađahit.
2002:s maid eai boahtán ohcamat almmuhit čáppagirjjálašvuođa
oarjelsámegillii. Julevsámegiel
girjebuvttadeami oktavuođas maŋŋonahttá barggu
dat go leat unnán dakkár giellaolbmot
geat sáhttet dárkkistit giela ja
lohkat korrektuvrra.
Lágádusat mat almmuhit sámi
girjjálašvuođa,
oahpponeavvuid ja musihka lassánit. 2002:s gustogođii sámi
girjelágádusdoarjja Báhko-lágádussii
Divttasvuonas. Viđa kulturásahussii
lea addojuvvon doaibmadoarjja. Dát ortnet guoskagođii
dál vuosttas gearddi Mearrasámi
gelbbolašvuođa-guovddážii Billávuonas.
Leat áŋgirit bargan Gáivuona Ája
sámi guovddáža huksema
ollašuhttimiin.
Sámediggi attii doarjaga Sámiid Valáštallan
Lihttui Norgga bealde, seamma supmi go ovddit jagi. Ruhtadárbu valáštallanulbmiliidda
lea stuoris, ja leat vuordán ahte sámi váláštallan
galggai oažžugoahtit speallanruđaid.
Filbmasuorggis leat mearkkašahtti ollu lassánan
doaimmat maŋimuš jagiid. Guovdageainnus
lea sámi filbmafestivála lágiduvvon
sihke 2001:s ja 2002:s. Sámi video- ja filbmadahkkiid
lohku lea lassánan, ja nu maiddái
ohcamiid lohku oažžut doarjaga filbmaáigumušaide.
1.3.8.3 Ealáhusovddideapmi
Ealáhusstruktuvrras sámi guovlluin
leat smávva fitnodagat vátna resurssaiguin
mat galget deaividit hástalusaiguin mat čatnasit
nuppástuhttimii, ođđaháhkamii, árvobuvttadeami
buorideapmái ja buvttaovddideapmái.
Dasa lassin lea ollu fitnodagain unnán čoahkkanan ieškapitála
boahtteáiggi ovddideapmái ja investeremiidda,
maid lea dárbu dahkat go gilvu ealáhusaid gaskka
lassána ja lassána ohpihii, ja ealáhusat
leat gitta márkaniin. Gelbbolašvuođas šaddá
dađistaga deháleappot sadji ođđaháhkamii
ja ealáhuseallima viidásetovddideapmái.
Sámi ovddidanfoandda váikkuhangaskaomiid
geavaheami oktavuođas ii leat danne sáhka šat
dušše okto investerendoarjagis ealáhuseallimii,
muhto maiddái ruđaid juolludeamis prošeavttaide
ja prográmmaide, maiguin galgá gozihit
boahtteáiggi hástalusaid maid ovddabealde báikkálaš ealáhusat
leat. Foandda váikkuhangaskaomiid geavaheapmi čadnojuvvo
nannoseppot doaibmabijuid ja prošeavttaid čađaheapmái ovttasráđiid
eará almmolaš oasálaččaiguin.
Go ealáhusaid galgá guovlulaččat
ovddidit, de ferte buorebut oktiiortnet doaibmabijuid guovlulaš
ovddidanprográmmaid bokte ja nannet oktavuođa
ovttaskas fylkkaiguin, ja dieinna lágiin dalle sáhttá
leat álkit juksat oktasaš mihttomeriid.
Sámi ovddidanfoandda hálddašeami
birra lea čilgejuvvvon jahkedieđáhusa
4.2 kapihttalis.
1.3.8.4 Duodji ja lotnolasealáhusat
5-jagi duoji ovddidanprográmma lea álggahuvvon,
ja guđa lahttosaš refereansajoavku
lea nammaduvvon. Refereansajoavku galgá fágalaččat
veahkehit prográmma čađaheami.
Joavku lea doallan guokte čoahkkima, ja lea árvalan čuovvovaš
doaibmabijuid jagiide 2002–2003; oaivadusvirggit, oktasašbájit,
duodjelogahallama ráhkadeapmi, ealáhusšiehtadusa
vuođu árvvoštallan
ja iešguđet stipeandaortnegat.
Sáiváčáhcebivdoprošeakta
geahpedii guliid vuosttas gearddi geassit ja čakčat
2002:s. Bivdoearit eai ollašuhttojuvvon dan geažil
go masse muhtun ráji áigodagas álggahanáiggi geažil.
43 tonna sturrosaš bivdoearis váldojuvvui
29 tonna. 15 searvvi ja 30–40 olbmo serve bivdui. Ulbmil maŋŋá
prošeaktaáigodaga lea ahte sáivačáhcebivdu galgá
leat gánnáhahtti lotnolasealáhussan
10–15 olbmo váste. Sáivačáhcebivddus
stuorámus hástalussan lea álggahit
vuostáiváldinstašuvnna
ja vuovdin- ja márkanbarggu.
Doaibmadoarjja lotnolasealáhusaide lei seamma
dásis go 2001:s. Eanaš das manai
Sis-Finnmárkui. Lotnolasat, main duodji ja boazodoallu
lei mielde ožžo eanemusat doarjaga. Sámediggi
lea mearridan ahte lotnolasealáhusaid doaibmadoarjjaortnet
heaittihuvvo 2005 rájes. Viidáset
bargu lotnolasealáhusaiguin galgá láhččojuvvot
birgenvejolaš lotnolasaid eanet deattuhemiin ja rámmaeavttuid
buoridemiin lotnolasealáhusaide.
1.3.8.5 Boazodoallu
Sámediggi lea meannudan norgalaš-ruoŧŧilaš
boazoguohtonkomišuvnna árvalusa rájá
rastá boazodoalu ektui. Boazodoalu riektevuođđu
guohtonareálaide vuođđuduvvá
vuoigatvuođaide mat leat
háhkkojuvvon dološ áiggiid
geavaheami
bokte. Dát mearkkaša
dan ahte gávdnojit sámi guohtonvuoigatvuođat
maid diet guokte riikka ferteba vuhtii váldit ođđa
boazoguohtonkomišuvnna dagadettiin.
Lea buorre go 2002 boazodoallošiehtadus nannii árvobuvttadanprográmma
ja rabai spiehkastanvejolašvuođa
njuovvangáibádusas. Sámediggi váillaha
stuorát doarjjamáksomeriid doalloovttadagaide, dasto
lea váttis jos boraelliid dahkan vahágat
eai galgga lohkkojuvvot mielde njuovvangáibádussii
ja go bealit eai eaŋkilastán buvttadusdoarjjaortnega. Sámediggi
mearkkašii ahte šiehtadusbealit
eai dorjon rámmaid lasiheami Boazodoalu ovddidanfoanddas Sámi
ovddidanfondii duoji ovddidanprográmma oasseruhtadeapmái.
1.3.8.6 Eanadoallu
Investeremat eanadoalus leat njiedjan jagi 2001 ektui. Fuonit
gánnáhahttivuohta go leat heajos
hattit ja unnit buvttadusdoarjja dagahit dan ahte eanadoallit illá
oskildit lasihit eanadoallobuvttadusa. Oktasašdoaibmabijuid
vuoruheapmi Sámedikki beales eanadollui lea dehálaš
váikkuhangaskaoapmi doaluid mekaniserengoluid unnudeamis.
Máŋggajagáš prošeakta
man ulbmilin lea buoredit árvobuvttadeami doaluin,
lea ruhtaduvvon. Daid eana- ja boazodolliide, geat háliidit áŋgiruššat árvobuvttademiin
borramuša ektui, leat dollojuvvon gelbbolašvuođa
bajidan kurssat.
1.3.8.7 Boraeallit
Boraeallit leat oktilas váttisvuohtan sávzadollui
ja boazodollui, ja vahágat maid boraeallit leat
dagahan leat dohkketmeahttun ollu. Sámediggi lea mielde
Luondduhálddašan direktoráhta
jođihan guovddáš
boraeallilávdegottis. Dán lávdegotti
bargu lea dehálaš dan ođđa stuorradiggedieđáhusa
ektui boraelliid birra.
1.3.8.8 Guolástus
Regulerenráđis lea šiehtadallamiin
giddejuvvon fuomášupmi riddolagaš
bivdui, erenoamážit dainna áigumušain
ahte sihkkarastit unnimus riddo- ja vuotnafatnasiid bivdovuoigatvuođaid.
Lea leamaš váttis oažžut
doarjaga Sámedikki oidnui reguleremiid ektui. Seammás fuolastuhttá
dat go dutkiid bivdoearrerávvagat eai leat čuvvojuvvon, mii
heađušta ceavzilis ovdáneami
go salašmearri lea eanet go mii biologalaččat
lea rávvejuvvon. Dan geažil go Sámediggi
lea cuiggodan norgalaš riddodorski hálddašeami,
de lea Guolástusdepartemeanta mearridan nammadit
bargolávdegotti. Lávdegoddi galgá
bidjat vuođđun norgalaš
riddodorski guhkes áiggi ja ceavzilis hálddašeami,
ja ráhkadit ja ovddidit konkrehta árvalusaid
movt hálddašit ja bivdit norgalaš
riddodorski.
Sámit dan olis go lea eamiálbmot
Norggas, eai oažžo vuođđovuoigatvuođaid
guollebivddu hálddašeapmái
eaige oažžo vejolašvuođa
bivdit. Dát guoská vuosttažettiin
daid ollu hálddašanortnegiidda mat dagahedje
dan ahte guolásteaddjit masse iežaset
historjálaš bivdovuoigatvuođaid.
Sámediggi lea maid čujuhan váilevaš hálddašanortnegiidda
mat dagahit dan ahte báikegottiid olbmot eai sáhte ávkkástallat
iežaset komparatiivvalaš ovdamuniin
go ásset lahka resurssaid, dat mearkkaša
dan ahte lagašvuođa- ja sorjavašvuođaprinsihppa
biddjojuvvo vuođđun hálddašeapmái.