Sámedikke doaimma birra 2005

2.8 Oahpahus, oahppa ja dutkan

Go galgá sáhttit ovdánahttit sámi servodaga, de lea deaŧalaš ahte lea vuoigatvuohta ieš beassat mearridit oahpahusa sisdoalu ja hámi buot oahppadásiin. Sámedikki mielas lea dat go ieš beassá mearridit oahpahusa sisdoalu buot oahppadásiin áibbas deaŧalaš sámi servodaga hábmemii. Sámedikki váldi mearridit oahpahusrámmaid ferte danne nannejuvvot.

2.8.1 Sámi mánáidgárddit

2005:s mearridii Stuorradiggi ođđa mánáidgárdelága. Lágas leat sámi mánáid vuoigatvuođat mánáidgárdedilis buoriduvvon muhtun muddui. Earret eará leat mearridan ahte buot mánáidgárddit galget vuhtiiváldit máná agi, funkšundási, sohkabeali, sosiála, čearddalaš ja kultuvrralaš duogáža, das maiddái sámi mánáid giela ja kultuvrra. Lágas čuožžu ahte lea suohkana ovddasvástádus ahte sámi mánáid mánáidgárdefálaldagat sámi guovlluin vuođđuduvvojit sámi gielas ja kultuvrras. Eará suohkanat galget heivehit dili vai sámi mánát sáhttet sihkkarastit ja ovdánahttit iežaset giela ja kultuvrra.

Sámediggi meannudii dieđáhusa sámi mánáidgárddiid birra, Min mánát, min doaivva, min jietna miessemánus 2005. Dieđáhus govahallá muhtun konkrehta doaibmabijuid, earret eará sámegiela nannet mánáidgárddiin, mánáidgárdebargiid gelbbolašvuođa loktet ja oahppofálaldagat sidjiide, doarjjaortnegat ja oahpponeavvodilli.

2.8.2 Vuođđo- ja joatkkaoahpahus

Oassin Máhttoloktemii álggahuvvui bargu ođđa oahppoplánaiguin borgemánus 2004, ja maŋemus oahppoplánat galget mearriduvvot 2007:s. Sámediggi lea juohkán oahppoplánabargguid čuovvovaš lágiin: Hábmet sámi sisdoalu našunála oahppoplánaide ja ráhkadit sámi oahppoplánaid. Sámi sisdoalu ráhkadeapmi našunála plánaide čuovvu Oahpahusdirektoráhta organiserema ja áigeplána. Sámedikkis lea váldi mearridit sámi sisdoalu našunála oahppoplánain ja mearridit oahppoplánaid fágáide sámi duodji ja boazodoallu. Bargu lea hirbmat viiddis ja lea gáibidan olu resurssaid 2005:s. Sámediggi searvá maiddái Máhttoloktema evalueremii maid Oahpahusdirektoráhta lea vuolggahan.

Sámediggi mearridii 2005:s sámi sisdoalu našunála oahppoplánaide vuođđoskuvlii ja joatkkaoahpahussii čuovvovaš fágain; dárogiella, eŋgelasgiella, luonddufága ja lášmmohallan, ja dat bargu gohčoduvvui oahppoplánat I vuorru. Oahpahus- ja dutkandepartemeanta mearridii oahppoplánaid borgemánus 2005.

Sámediggi lea ráhkadan sámi oahppoplakáhtaevttohusa ja sámi oahppoplánaevttohusaid fágaide sámegiella vuosttašgiellan, sámegiella nubbingiellan, dárogiella ohppiide geain lea sámegiella vuosttašgiellan, dárogiella ohppiide geain lea sámegiella nubbingiellan, luonddufága, duodji, servodatfága, musihkka, biebmu ja dearvvašvuohta ja risttalašvuođa-, oskku- ja eallinoainnumáhttu. Dat vihtta vuosttaš namuhuvvon oahppoplána leat ráhkaduvvon sihke vuođđoskuvlla ja joatkkaoahpahusa váste, ja vihtta maŋemuša fas dušše vuođđoskuvlla váste. Evttohusat leat sáddejuvvon gulaskuddamii, earret dárogiela oahppoplána ohppiide geain lea sámegiella vuosttašgiellan ja luonddufága oahppoplána joatkkaoahpahusa dásis. Risttalašvuođa-, oskku- ja eallinaoinnumáhtu sámi oahppoplána sáddejuvvo gulaskuddamii maŋŋel. Sámediggi ii ožžon doarjaga ráhkadit sierra dárogieloahppoplána ohppiide geain lea sámegiella nubbingiellan. Finnmárkku fylkkamánni ja Sámediggi lágidedje juovlamánus ovttas Oahpahusdirektoráhtain sámi oahppoplánaid gulaskuddankonferánssa.

Našunála oahppoplánat II vuorru (joatkkaoahpahus) mat leat leamaš gulaskuddamis, leat gieđahallojuvvon ja Oahpahusdirektoráhta ja Máhttodepartemeanta galget daid mearridit 2006:s. Plánain galgá leat sámi sisdoallu man Sámediggi mearrida. Oahppoplánaide II vuorru gullet joatkkaoahpahusa oahppoplánat; oktasašfágat servodatfága, historjá, geografiija ja oskkoldat ja etihkka, oktasaš prográmmafága studerenráhkkanahtti oahppoprográmmain joatkkadásis 2 – 3 ja oktasaš prográmmafága fidnoráhkkanahtti oahppoprográmmaid joatkkadásis 1.

Sámi oahppoplánat II vuorru (sámi historjá ja servodat, sámi oasseplána oahppaprográmmas musihka, dánssa ja drama váste, sámi oasseplána prográmmasuorggid hábmen, oktasašfágat historjá) ja sámi oahppolánat III vuorru 3 (boazodoallu Vg 2 ja design ja duodji Vg 2) leat ráhkaduvvomin.

Engerdal suohkan mearridii heaittihit Elgå Bajásšaddanguovddáža 2006 rájes jus suohkan ii oaččo lassijuolludemiid jođiheapmái. Sámediggi čađaha 5 jagi giellamovttiidahttinprošeavtta dán guovddáža sámi mánáid váste, ja prošeakta loahpahuvvo giđđat 2006. Bajásšaddanguovddáža heaittiheapmi mielddisbuktá ahte sámi mánát masset sin lunddolaš arena ja muhtinmuddui várjaluvvon birrasa gos leat beassan nannet iežaset sámegiela. Sámediggi áigu geahččalit gávdnat čovdosa ahte movt sáhttá bisuhit Elgå Bajásšaddanguovddáža. Bajásšaddanguovddáš lea maiddái oassi doaibmabijuin lulli-sámi guovllu fylkasuohkana ovttasbargošiehtadusas.

Elgå Bajásšaddanguovddáš lea lahka ruoŧaráji ja oažžu gielalaš ja kultuvrralaš veahki Ruoŧas. Danin lea lunddolaš ovttasbargat rastá riikaráji, maiddái go ruoŧa bealde leat smávva skuvlaservodagat. Sámediggi lea ilus go ráđđehus lea váldán oktavuođa Ruoŧa guovddáš eiseváldiiguin nannendihte oahpahusa rastá ráji lullisámi guovlluin.

Sámedikki strategálaš plána sámi oahpponeavvoovddideapmái 2001 – 2005 lea geavahuvvon vuođđun ruđaid juohkimii ođđa oahpponeavvoprošeavttaide 2005:s. Earret eará lea vásihusaid vuođul mat leat čoggon prošeavtta Sámi álgooahpahus bokte, addojuvvon ruhta oahppogirjji ovdánahttimii álgooahpahusa váste lohkamis davvisámegillii. Erenoamážit lea deattuhuvvon digitála/neahtta oahpponeavvuid ovdánahttin.

Sámi álgooahpahus lea 5-jagáš prošeakta, mas váldoulbmilin lea gávdnat lohkanvugiid ja lohkanmetodihka mii heive buoremusat ohppiide geain lea sámegiella vuosttašgiellan ja geat ožžot vuođđo-lohkanoahpahusa sámegillii. Prošeakta álggahuvvui 2000:s ja lea golmma ceahkis. Ceahkki III oktavuođas lea 2005:s bargojuvvon 5. dási lohkandáidoteasttaid bohtosiid ektui, proseassačállima ja bargogeahččaleami čalmmusteami ektui mat leat heivehuvvon sámegiela ja lohkan- ja čállinoahpahussii Suomas. Prošeakta loahpahuvvui geassemánus 2005. Prošeakta lea evalurejuvvon, ja evaluerenraporta lea gárvvis jagi 2006 áigge.

Sámi oahpponeahtta lea Sámedikki neahttasiidu skuvllaid ja mánáidgárddiid váste. Neahttasiidu rahppojuvvui almmolaččat ođđajagimánus 2003. Neahttasiidu lea Skuvlaneahtas oassin, ja lea ovttasbargu Oahpahusdirektoráhtain. Oahpahusdirektoráhtas lea ovddasvástádus neahttasiiddu teknihkalaš oasis ja Sámedikkis lea ovddasvástádus sisdoalus. Čakčat 2004 mearriduvvui ahte neahttasiidu galggai, nugo muđui ge Skuvlaneahtta, váldit geavahussii ođđa almmuhanreaiddu ja oažžut ođđa hámi. Dasa lea šaddan ođđa hápmi, ja ávdnasiid leat almmuhišgoahtán neahttabáikkis.

Sámediggi lea searvan Romssa fylkkagieldda prošeaktastivrenjovkui sámi kulturmáhtolašvuođa ektui. Prošeavtta ulbmilin lea ahte ii oktage oahppi galgga čađahit joatkkaoahpahusa Romssas almmá ahte lea oahppan vuođđodieđuid sámi diliid birra. Prošeakta lea loahppadásis.

Sámediggi oaidná ahte lea nana dárbu ásahit erenoamášpedagogalaš bálvalusaid julev- ja máttasámi guovlluin Spesialpedagogisk støtte oktavuođas.

2.8.3 Alit oahppa

Sámedikki gelbbolašvuođaloktenplána erenoamášpedagogihkas 2004 – 2005 lea bargan julev- ja máttasámi guovllu, Mátta-Romssa ja davvi Norlándda ektui, ja dán plánas leat deattuhuvvon lohkan- ja čállinváttisvuođat ja guovttegielalašvuohta. Stipeanddaid leat ožžon mánáidgárddiid ja skuvllaid bargit gos leat sámi mánát, ja dasto pedagogalaš-psykologalaš guovllukantuvrraid fágaolbmot dáin guovlluin.

Sámediggi lea 2005:s ásahan ođđa stipeandaortnega studeanttaide geat váldet alit oahpa fágasurggiin mánáidgárddit ja oahpahus. 2005:s vuoruhuvvui rekrutteren oahpaheaddjoohppui julev- ja máttasámegiela guovlluin. Dát stipeanda juogaduvvui maiddái alit oahpahussii sámegielas.

Máttasámegiella lea áitojuvvon giella máilmmeoktavuođas ja dan ferte vuoruhit. Našunála ovddasvástádus dat lea láhčit dili sámi servodatovdánahttima váste, dát guoská maiddái alit ohppui mii lea deaŧalaš dán ovdánahttimii. Lea áibbas dárbbašlaš čielggadit geas lea ovddasvástádus ja oažžut dohkálaš ruhtadeami.

2.8.4 Sámi dutkan ja statistihkka

Sámediggi lea 2005:s bargan oččodit lagat ovttasbarggu Norgga dutkanráđiin. Dán barggu oktavuođas oaččui Sámediggi árvalusaid guovddáš čuolbmačilgehusaide sámi dutkama oktavuođas buot dutkan- ja oahpahusásahusain davábealde Dovre.

Dáláš sámi dutkanprográmma Norgga dutkanráđis heaittihuvvo jagi 2005 loahpas. Sámediggi lea addán ráđđehussii ja Dutkanráđđái signálaid ahte lea sávahahtti viiddidit prográmmaáigodaga vel viđain jagiin ja oažžut stuorát bušeahtaid prográmmii. Stuorradiggedieđáhusas nr 20 (2004 – 2005) Vilje til forskning, dutkama birra addá ráđđehus čielga signálaid ahte prográmma guhkeduvvo. Sámediggi lea buktán árvalusaid makkár fágasurggiid ođđa sámi dutkanprográmmas berre vuoruhit.

Sámediggi álggahii 2003:s prošeavtta ovdánahttihit sierra statistihka sámi álbmoga váste. Dán prošeavtta ulbmilin lea oažžut bissovaš čovdosa mii guoská sámi statistihkaid ráhkadeapmái. Sámi Instituhtta ja Statistisk sentralbyrå leat mielde prošeavttas. 2005:s lea erenoamážit bargojuvvon sámi statistihkka jahkegirjji almmuhemiin, mii almmuhuvvo jagi 2006 álggus.

Sámediggi lea evttohan lahtuid Sámi Instituhta stivrii, ja Sámi allaskuvlla stivra ii vuhtii váldán evttohusa.

Guovdageidnui galgá huksejuvvot dieđavisti. Dieđávistti ulbmilin lea earret eará čohkket sámegielat doaimmaid ja sámi dieđalaš doaimma stuorát birrasa oktavuhtii. Čakčat 2004 oaččui Statsbygg bargun hoahpuhit vistti prošekterenbarggu. Ulbmilin lea ahte dat gárvánivččii 2009:s. Sámediggi lea guhká bargan áššiin ja dat go ráđđehus ovdánahttá proseassa illudahttá.